ҚР авторлық құқықтың ерекшеліктері
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Асанов Ерболат
ҚР авторлық құқықтың ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2014
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық-педагогикалық сырттай оқу факультеті
Азаматтық құқық және іс жүргізу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқық және іс жүргізу
кафедрасының меңгерушісі,м.а., аға
оқытушы
Қ.А.Тұрлыбеков ______________
___________2014ж №___Хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚР авторлық құқықтың ерекшеліктері
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Е.Асанов
ЗҚТ-011
Ғылыми жетекшісі Қ.А.Тұрлыбеков
Аға оқытушы
Түркістан-2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҚР авторлық құқықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Авторлық құқықтың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Автор және авторлық құқықтың басқа субъектілерін танудың құқықтық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Авторлық құқық жағдайының кейбір
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..18
2 Авторлық құқықық мұрагерлері мен басқа да мирасқорлар
2.1 Авторлық құқықтың мұрагерлік қатынастарға түсетін субъектілеріне
қатысты
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Авторлық құқықтың мұрагерлеріне өтуінің құқықтық жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Азаматтық құқықтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36
3 Автордың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқарушы ұйымдардың
қызметін қамтамасыз ету мен қызметтік туындыларға қойылатын авторлық
құқықтық ерекшеліктері
1. Автордың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқарушы
ұйымдардың қызметін қамтамасыз ету
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .43
3.2 Қазақстан авторлар қоғамының қызметтік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ...45
3.3 Жинақтар мен қызметтік туындылардың авторлық құқығын реформалау-дың
жаңа бағыттарын
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...48
3.4 Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы халықаралық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі негізі бұл-халықаралық
конвенциялар, келісімдер, шарттар мемлекетіміздің ұлттық заңдарына
қайшы келмеуі керек. Қазақстан Республикасының Конституциясының 20-
бабында: "Сөзбен шығармашылық еңбегіне кепілдік беріледі. Ал цензураға
тыйым салынады"-деп анық бекітілген [1]. Азаматтық құқықтың ең жетекші
бөлімдердің бірі бола тұра, сонымен қатар құқықтық қатынастардың
бірқатарында авторлық құқық-кең орын алып, өте күрделі, ауқымды және аса
мәнді институтын құрайды.
Тәуелсіз мемлекетімізді жеделдете жан жақты жаңғырта жаңарту жолы
таңдап алынды. Біз Тәуелсіздік алғалы бері мемлекетіміздің құқықтық
жағдайыда жедел түрде жақсарып келе жатыр. Соның ішінде авторлық құқықта өз
арнасына түсіп келе жатыр. Мемлкетіміз көптеген халықаралық конвенцияларға,
шарттарға, келісімдерге қосылып республикамыздың экономикалық, құқықтық
ынтымақтастығын, шет мемлекеттермен сауда т.б. қатынастарын дамыту үстінде.
Бұл жолда Қазақстан мен әр өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің
озық мемлекеттерінің жетістіктерінің өзімізде іске асыра отырып, қандайда
бір табыстарға қолымыз жетіп үлгерген секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын
жеделдете түсуіміз қажет.
Бірақ қазіргі таңға дейін авторлық құқық саласына қатысты көптеген
құқық бұзушылықтар, даулар орын алуда. Қаншама заңдар қабылданып,
конвенцияларға, шарттарға қосылған мен осы күнге дейін, осы авторлық құқық
және сабақтас құқықтардың халықаралық аренада Қазақстанның көптеген
халықаралық шарттарға қосылуы арқылы өз еліміздің авторларының құқықтарын,
мүдделерін шет елдерде қорғауды қамтамасыз ете отырып, мемлекетіміздің
халықаралық беделін өсіріп, инвестиция тарту мәселесін арттырады. Басқаша
айтқанда, конвенцияларға, шарттарға, келісімдерге қосылу республикамыздың
экономикалық ынтымақтастығын, шет мемлекеттермен сауда т.б. қатынастарын
дамытады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасының Үкіметі
1996 ж. 19 ақпанында "Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына
кіруі туралы" N211 қаулысын қабылдады. Сонымен бірге республикамыз ТМД
мемлекеттері деңгейінде де көптеген келісім-шарттар жасасуға белсене
қатысуда. ТМД-ның 9 мемлекет басшылары 1993 жылғы 24 қыркүйекте Мәскеуде
"Авторлық құқық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы ынтымақтастық
туралы" келісімге қол қойды.
2000 жылдың 20 маусымында ТМД елдерінің Үкіметтерінің басшылары
кеңесінің шешімімен "Санаткерлік меншік саласындағы құқық бұзушылықтың
жолын кесу жөніндегі ынтымақтастық туралы келісімге қатысушы мемлекеттердің
бірлескен жұмыс комиссиясы туралы" Ережені бекітті. Республикамыз бұдан
басқа да көптеген халықаралық конвенцияларға, келісімдерге, шарттарға
қосылған. Қазақстан Республикасында авторлық құқықты бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі деп айтуға әбден болады. Санаткерлік ой еңбегімен
айналысатын өнер тапқыштардың, жазушы-драматургтердің, композиторлардың,
дыбыс-бейнежазба жасаушылардың, орындаушылардың біздің қоғамда құқықтық
мәртебелері толық, жеткілікті деңгейде реттелмеген.
Шығармашылық өнермен шұғылданатын суреткер тұлғалар туған елінің өсіп-
өркендеуіне үлес қосар мүмкіндігі өте зор. Шет мемлекеттерде қазақстандық
авторлардың аты шығып, өзінің елін сыртқы қатынастарда жақсы жағынан
көрсету мақсаты құқық саласында да маңызды орын алады.
Осы салаға да қатысты көптеген құқық бұзушылықтар, даулар орын алуда.
Қаншама заңдар қабылданып, конвенцияларға, шарттарға қосылғанмен осы күнге
дейін, осы салаға байланысты реттелмеген мәселелер жетерліктей. Сабақтас
құқықтардың туындыларын және объектілерін заңсыз пайдалану, әсіресе, дыбыс,
дыбыс-бейне саласындағы "қарақшылық" көптеген мемлекеттерді алаңдатып отыр.
Тақырыптың зерттеу деңгейі Авторлық құқықтар жөніндегі комитетпен
аумақтық әділет органдарының күшімен, құқық қорғау, салық, кеден
органдарымен бірлескен дыбыс, дыбыс-бейне өнімдерін өндірумен, көбейтумен
және сатумен айналысатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларға мақсатты
ішінара тексерулер өткізілді. Ол мәліметтерге жүгінсек, 2012 жылдың
мамырынан желтоқсанына дейінгі аралықта өткізілген 735 ішінара тексеру
қорытындысында айналымнан жалпы сомасы 2547420 теңгені құрайтын 95755 дана
контрафактілік дыбыс, дыбыс-бейне өнімдері тәрткіленді. Өкілетті органдар
бұл заңды бұзушыларға 933170 теңге айыппұл салды. Алысқа бармай-ақ,
өзіміздің қасымыздағы кейбір өзінің іздену ғылыми жұмыстарын жазушы
тұлғалардың өздері арнайы ережені сақтамайды.
Әуелі тәжірибеде бір орыс тілінде жазылып қорғалған іздену ғылыми
жұмысты қазақ тіліне аударып, тура сол жұмысты басқа бір азамат қорғаған
жағдайлар да кездескен. Бұл жағдайлардың бәрі әрбір азаматтың қоғамда өз
құқықтарын қорғай ала бермейтіндігін көрсетеді. Мемлекет тарапынан қандай
кепілдіктер берілсе де, азаматтардың өздері ойланып, белгілі бір түзу жол
қабылдамағандарынша, қоғамда өзгеріс болмайды. Авторлық құқық
субъектілерінің қатарына жасөспірімдер де кіреді, менің ойымша, сол
жасөспірімдердің авторлық құқықтары да заңда көрсетілсе, бұл үлкен жеңілдік
болар еді.
Жалпы авторлық құқық субъектілерінің құқықтары ҚР Азаматтық Кодексінде
Санаткерлік меншік V бөлімінде, Авторлық құқық 50-тарауында, авторлық құқық
шығармашылық қызмет нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер
туындыларына олардың бағытына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ оларды
білдіру әдісі мен нысанына қарамастан қолданылады делінген [2]. Сонымен
қатар ҚР "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" Заңында
реттелгендігін көрсете отырып, авторлық құқық
объектілерінің ерекшеліктерін басқа санаткерлік меншік объектілерімен
салыстыру арқылы айқындау керек.
Жұмыс құрылымы мен көлемі Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қортынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚР авторлық құқықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Авторлық құқықтың пайда болу тарихы
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Еуропада кітап
басу ісімен байланысты ХV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде
қол жазбаны көбейту өте қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек
кездесетін. Уақыт өте келе Гутенберге жылжымалы литерді ойлап тауып, кітап
басатын станок жүйеге келісімен кітап шығару күрт өсіп шығарма иесіне
пайда түсіре бастады.
Творчестволық еңбек саудаға айналды. Жақсы кітапты ұрлап
шығырытындар біреудің шығармасын екіншілердің жөнсіз пайдаланып кетуі
кітап басу арқылы пайда табатындардың арасында бәсекелестік алғашқы
әдебиет қарақшыларын тудырды. Баспа өнімдерінің экономикалық пайдасымен
қоса, саяси және әлеуметтік күш қуатын тани білген билік иелері ХV
ғасырдың аяқ шенінде өздеріне ыңғайлы жеке баспагерлерге ғана ерекше
мүмкіндік тудырып, қалғандарын патшалар мен корольдердің жарлығы арқылы
тежеп, реттеп, басқарып отырды [3, 210б.].
Европадағы алғашқы заң ХVІІ ғасырда Англиядя дүниеге келді.
Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компанияларының автор
құқығын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес әзірленген заң жобасы 1709
жылы талқыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде Королева Аннаның статусы деген
атпен күшіне енді. Бұл заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады. Ал
суретшілердің авторлық құқығы туралы заң Англияда 1735 жылы қабылданды.
Әдеби меншік туралы ұғым Францияда бұрыннан пайда болғанмен ол
1777 жылы ХVІ Людовиктің пәрменімен бір жүйеге келтіріліп, автордың өз
шығармасын басып шығаруына және сатуына деген құқық заңдастырылды.
Германияның әртүрлі аймақтарында автордың құқығын мойындайтын құжаттар
1686 жылдан бастап қабылданғанымен, бүкіл Германияда авторлық туралы
алғашқы заң 1837 жылы жарық көрген [4, 115б.].
Ал Дания мен Норвегияда 1741 жылы қабылданып, 1814 жылға дейін
күшін сақтаған декретте автор мен мың мұрагерінің құқығы өмір бойы
сақталады. 1762 жылы 3-ші Каролдың патшалығы кезінде Германияда
қабылданған заң кітап шығарушыға тек автордың айырықша құқығының барын
бекітті.
Ал Россияда авторлық құқық туралы тұңғыш заң 1828 жылы қабылданды.
Оның бастау көзінде орыстың ұлы драматургы А.Н.Островский, А.К. Толстой,
И.Тургенев сияқты алыптар тұрды. Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше
авторлардың қаламақысын реттеу мен шұғылданып, Мәскеуден келетін
нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тараптарынан авторлық құқықты
реттейтін бірден-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді.
Дегенмен де бұл мекеменің өмірге келуі әдебиет пен өнер өкілдерінің
творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды.
Баспа мен газет, журналдарда, радио мен телеарналарда, театар
сахнасымен эстрада да жарық көрген туындылары үшін автор мен сабақтас
құқық иелері-актерлар, әншілер, цирк ойыншылары,т.б. басқа өз өнерінің
жемісін Үкімет белгілеген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті.
Бөлімшеде Қазақстан авторлар мен орындаушылардың олардың шығармалырының
аса мол деректері жиналды. Бұл мекемені өз кезеңінде Әнуар Әлімжанов,
Сағат Әлімбаев, Қалдарбек Найманбаев сияқты қазақтың белгілі жазушылары
басқарды.
Авторлық құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік
алуымен тікелей байланысты. Мұнда бүкіл одақтық агенттіктің қазақ
бөлімшесі негізінде Қазақстанның авторлық құқығын және сабақтас құқықтар
жөніндегі мемлекеттік агенттігі құрылды. Бұл экономика министрлігімен
энергетика өнеркәсіп және сауда министрліктің құрамында болған. 1999
жылдан бастап Әділет министрлігінң құрамына беріліп, Авторлық құқық
жөніндегі комитет деп аталады.
Қазақстанда авторлық құқықты қорғауды жетілдіріп, дамытудың таяу
жылдарға арналғанын стратегиялық жоспары бекітіліп, кең ауқымды бағдарлама
жасалды. 1999 жылдың маусым айында Үкімет қаулысымен бекіген комитеттің
ережесіне сай бұл бағдарламада Қазақстандағы авторлық құқыққа қатысты
заңдарды жетілдіру, халықаралық қатынастарды күшейту, жеке авторлардың
құқығын қорғау, ұжымдық негізде мүлік құқықтарды басқаратын ұйымдардың
қызметін бақылау, республикамызға ендеп кіре бастаған дыбыс-бейне
таспаларды заңсыз сататын қарақшылық топтармен күресті өрістету, құқық
қорғау, заң орындарымен қарым-қатынасты күшейтіп, бірлесе қимыл жасау,
т.б. мәселелер қамтылды.
Сондай тұңғыш заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен
көркем шығармаларды қорғайтын Берн Конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды
140-қа жуық мемлекет мойындап отыр.
Әлемнің 175 елін біріктіріп Үкіметтер мен жұмыс жүргізетін және
санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық ұйымдардың мүддесін қоса
қорғайтын дүние жүзілік санаткерлік меншік ұйымының құрылуына осы заң
түрткі болғанын айту ләзім [5]. Авторлық құқықтар жөнінде ресми құжаттар
Қазақстанда тұңғыш рет ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында ғылыми-
қоғамдық еңбектерде көрініс берді. Қазақстандағы авторлық құқықты
қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы Бүкілодақтық авторлық құқық
жөніндегі агенттің Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен
басталады.
Бүгінде санаткерлік меншікті қорғауда өз жүйесін жасаған Америкада
авторлық құқық туралы зан тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған болатын. Содан
бері талай өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраған бұл заңның бүгінгі күш-
қуаты орасан. Авторлық құқықты қорғаудың Американдық жүйесі қазір әлемнің
қай еліне болса да, өз ықпалын тигізіп отырғаны ақиқат.
Өйткені жыл сайын мемлекет бюджетіне 450 млрд. доллар пайда
келтіретін санаткерлік меншікке ие жасап, өз елінің рухани қазынасын ғылым
мен жазушының кино шеберінің т.б. азаматтарының көкірегін жарып шыққан
көркем дүниесінің, ғылыми жаңалықтарын, өнер табыстарын қорғау арқылы ел
байлығын еселей түсетінін олар жақсы біледі.
Сондықтан бұл істі дамытуға күш жігерді де қаражатты да аяп
қалмады. Ел мен елдің байланысы дамыған сайын авторлардың өнері де бір-
біріне ауысып, рухани қазынасын байытады. Бұл әлімсақтан белгілі жайт.
Халықаралық байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны
тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни
осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың
қажетттігін тудырады.
Бұны жүзеге асыру үшін көлемді қаражат бөлуге қол жеткізуі. Бұл
санаткерлік меншікті қорғауға байланысты Үкіметіміздің аса игі қадамдары
болып табылар еді.
Қазіргі танда Қазакстан Республикасының экономикасы өтпелі кезеңнен
енді-енді бас көтеруде. Мемлекетіміздің беделін халықаралық сахнада көтеру
және дамыған мемлекеттер қатарына қосу үшін халыктың әл-ауқатын көрсететін
оның экономкасының мыкты болу қажеттілігі сөзсіз. Бүгінгі таңдағы білімге
негізделген экономикада интеллектуалдық активтер негізгі валюта болып
табылады.
Қазақстанның экономикалық өсудің қарқынына жетуі, оның әлемдік
нарық құрылымынына толық енуі қазіргі индустриалды экономиканың мықты
материалдық, техникалық және технологиялык базасын құруға ықпал ететін
интеллектуалдық меншікті қорғаудың дамуынсыз мүмкін емес.
Интеллектуалдық меншік құқықтарын сақтау біздің мемлекеттің
дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі және саудада ең қолайлы жағдайларға қол
жеткізу үшін басты шарттардың бірі болып табылатынын да айта кету жөн. Ал
бұл біздің елдің беделін халықаралық сахнада арттыруға әсер етеді, өйткені
интеллектуалдық меншік құқықтарын корғау адам мен азаматтың құқықтарын және
заңи мүдделерін сақтаудың қажетті шарттары мен кепілдіктерінің бірі.
Сондыктан, интеллект-дегеніміз бұл елдің маңызды және ешқашан
таусылмайтын ресурсы. Ал осы қордың күші өзінің тек қана осындай
мәртебесінде мемлекет пен қоғамның мүдделеріне қызмет ететін қорғалатын
интеллектуалдық меншікте.
Нарықтық экономикада қандай да бір кәсіпкердің алдында тұратын
мәселе-тауарларының бәсекеге қабілетті болуы. Кәсіпкерлер үшін осындай
қорғанудың бір жолы болып кәсіпкерлердің өз кәсіпорындарында инновациялық
қызметті дамытуы болып табылады.
1992 жылы 24 шілдеде Қазакстан Республикасының алғашқы Патент Заңы
қабылданды. Өнертабыстар мен өндірістік үлгілерді патенттік қорғаудың жаңа
нысанына көшкеннен кейін Қазакстан Республикасындағы патент иеленушілер осы
объектілерді пайдалануға монополиялық құқықты мемлекеттің берген құқыктык
кепілдігі ретінде алды. Монополиялык құқықты иеленуші тұлғаларда үшінші
тұлғалардың кұқықтарын және заңнаманың нормаларын бұзбай патентік құқық
объектілеріне билік ету мүмкіндігі пайда болды.
Қазақстанның социалистік жүйеден нарықтық экономиқаға ауысуы
санаткерлік еңбек нәтижелерін қорғау және құқықтық қатынастарды
реформалауды талап етті. Осы кезеңнен бастап, заңнама мен күнделікті
тұрмыста интеллектуалдык меншік, өнеркәсіптік меншік, патент, патент
иеленуші, айрықша құқық ұғымдары енді [6]. ҚР-ң заңшығармашылығында
әрбір құқық иеленушінің келісімінсіз ешбір жан өнертабысты, пайдалы
модельді немесе тауар таңбасын пайдалана алмайды.
Құқық иеленушінің рұқсаты, көбінесе, сыйақы төлеу және лицензиялық
шарт жасасу жолымен ғана пайдалану жолға қойылған.
Бұл құқық айрықша құқық деп аталады. Бұл ҚР АК-нің 125, 964-
баптарымен бекітілген [2]. Патент негізінен мынандай мән-жайларды
айқындайды:
1) аталған техникалық шешімнің өнертабыс екендігін;
2) авторы болып белгілі бір тұлға екендігін;
3) аталған тұлға немесе оның мұрагері осы өнертабысқа айрықша құкық
иеленетіндігін куәландыратын құжат.
Патент оны берген ведомство мемлекеті аумағында әрекет етеді.
Шетел құкығы бойынша, лицензия немесе патент алу туралы келісімге қол
жеткізілген кезде, иесіне сыйакы төлей отырып, патентті мемлекет немесе
оның еркі бойынша белгілі бір ұйымның қолданылуына мәжбүрлеп сатып алынуы
мүмкін.
Патент беру әр елде оның патент құқығы нормаларына сәйкес
жүргізіледі. Өнертабысқа келесі талаптар қойылады: өнертапқыштық деңгей,
прогрессивтілігі, қолданылуға жарамдылығы және міндетті түрде жаңалығы.
Патенттеу мақсаты-сәйкес саладағы маман патент мазмұнын оқып, ондағы
техникалық шешімді жүзеге асыра алатындай деңгейге жеткізіп ашу.
Патенттік қорғау келесі аспектілермен сипатталады:
- қорғалатын объектілердің шектеулі шеңбері;
- патенттік құқыктар пайда болуынын ерекше тәртібі, яғни патент иесіне
құқыктар кешенінің және объектіні пайдалануға айрықша құқықтың берілуі;
- айрықша құқық (қорғау құжаты) әрекетінін мерзімдік және аумақтық сипаты;
- айрықша құқықтардың занды шектелу мүмкіндігі.
Аталған объектілердін барлығы біздін мемлекетімізде қолданылады.
Белгілі бір өнертабыс негізі болған шығармашылықтың деңгейін бағалау
қажет болғандықтан, өнертабыс түсінігінің объективтік анықтамасын беру
мүмкін емес. Сондықтан, Қазақстан Республикасының Патент Заңында бұл
түсініктің анықтамасы берілмеген, тек оған қойылатын талаптар керсетілген:
1. жаңалығы;
2. өнертапқыштық деңгейдің болуы;
3. өнеркәсіпте қолдануға болатын техникалық шешімнің болуы.
Егер өнертабыс осы аталған талаптарға сай болса, онда оған Қазакстан
Республикасы Патент Заңының 6-бабына сәйкес қорғау қамтамасыз етіледі.
Әрбір өнертабыс белгілі бір объектіні, яғни қоғамдық қажеттілікті
қанағаттандыра алатын техникалық құралды сипаттайды. Өнертабыс
объектілерінің түрлері қойылған мақсатқа жету үшін техникалық шешімдерде
көрсетілген құралдарға тәуелді анықталады.
Мысалы: құрылғы, әдіс, зат, микроорганизмдер, өсімдіктер мен
хайуанаттар клеткаларының тегі, сондай-ақ бұрыннан белгілі құрылғы, әдісті,
затты текті жаңа мақсатта қолдану өнертабыс объектілері бола алады.
Осыларға жеке тоқталар болсақ.
Құрылғы-өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектілері ретінде
құрылғыларға конструкторлар мен бұйымдар жатады. Кеңістікте орналасқан бір-
бірімен тығыз байланыстағы элементтер жүйесі құрылғы болып танылады. Бұл
машиналар-мысалы, Қар жинаушы машина;
Құрылғы болып көлік кұралдары, жабдык, кұрылыстар, сонымен қатар, әр
түрлі бұйымдар танылады-мысалы, Әмбе-бап оқу партасы. Электр схемалары да
құрылғының бір түрі болып табылады.
Тәсіл-өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектісі ретінде
тәсілдерге материалдық объектілер көмегімен материалдық объектілерге әрекет
ету процестері жатады. Тәсіл- белгілі бір тәртіппен немесе белгілі бір
ережелерде сақтау арқылы орындалатын әдістер жиынтығы.
Зат өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектісі ретінде
заттарға: жеке химиялық қосындылар, сонымен қатар, оларға жоғары-
молекулярлық қосындылар және гендік инженерия өнімдері. Тауар таңбасы,
қызмет көрсету таңбасы-бұл осы заңға сәйкес тіркелген немесе Қазакстан
Республикасы қатысатын шарттарға орай тіркеусіз қорғалатын, бір занды
немесе жеке тұлғаның тауарларын басқа заңды немесе жеке тұлғаның біртектес
тауарларынан ажырату үшін қызмет ететін белгі.
Бұл анықтамадан тауар таңбасынын басты міндеті - қандай болмасын
ендірушінің (сапалық, бағалық немесе өзге сипаты бойынша) тауар немесе
қызметін баска ендірушілердің ұқсас бірыңғай тауарлары мен қызметтерінен
бөлу, яғни тауар немесе қызметті дараландыру болып табылады.Таңба неғұрлым
көрнекті болса, соғұрлым оның иесінің оны құқықтық қорғау, жарнама және
өткізу салаларында сәттілігі үлкен болады.
Интеллектуалдық меншік түсінігі кейбір құқықтық институттарға
қатысты, соның ішінде аса маңызды коммерциялық құпия, патенттік құқық,
авторлық құқық және тауарлық белгілер сияқты құқықтық институттарға қатысты
жалпы сипаттқа ие.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 49-тарау осы интеллектуалдық
меншікке арналған.
Интеллектуалдық меншік құқығының объектілеріне:
1) интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері;
2) азамматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе
қызмет көрсетулерді дараландыру құралдары жатады.
Интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелеріне:
1) ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
2) эфирлік және кабілдік хабар тарату ұйымдарының орындаушылығы,
қойылымдары, фонограммалары мен хабарлары;
3) өнертабыс, пайдалы үлгілер, өндірістік үлгілер;
4) селекциялық жетістіктер;
5) интегралдық микросызба топологиялары;
6) ашылмаған ақпарат, оның ішінде өндіріс құпиялары (ноу-хау);
7) ҚР Азаматтық кодексте немесе өзге де заң актілерінде көзделген
реттерде интеллектуалдық шығармашылық қызметтің басқа да нәтижелері
жатады.
Сабақтас құқық интеллектуалдық меншік құқығының объектілерінің бірі
болып табылады. Интеллектуалдық шығармаларға және оларға теңестірілген
объектілерге қатысты ерекше құқықтарға арналған Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің нормалары өзінің жиынтығы бойынша қазақстандық
азаматтық құқықтың саласын құрайды. Интеллекталдық меншік объектілердің
жиындық көлемі бойынша және қайнар көздерінің жүйесі бойынша қарастырып
отырған азаматтық құқық саласы өзара тәуелсіз төрт институтқа бөлінеді.
Өзара ұқсас ерекшеліктеріне қарамастан, әрбір институттың құқықтық
нормаларда көрініс тапқан өзіне тиесілі белгілері бар.
Ең алдымен Авторлық құқық пен сабақтас құқық ерекшеленеді. Бұл құқықпен
ғылым, әдебиет пен өнер, фонограмма, қойылым, эфирлік хабарларды (сабақтас
құқық) шығару және қолданумен байланысты қатынастар реттеледі. Кейіннен
авторлық құқық деп аталатын екі құқықтық институттың бірігуі сабақтас
құқықтың пайда болуы мен қамсыздандырылуында автордың шығармашылық
құқықтарына бағыныштылығымен сипатталады, сонымен қатар жоғары да аталған
құқықтарға байланысты қатынастар бір заңмен реттеледі.
Интеллектуалдық меншік құқығы саласына кіретін тағы бір институты
болып патенттік құқық табылады. Ол шығармаларды және маңызды өндірістік
үлгілерді қалыптастыру мен қолдануда пайда болатын мүліктік және олармен
байланысты жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді.
Қазақстанда тауар-ақша қатынастарының дамуына байланысты нарықтық
экономиканы дамыту барысында оның элементтері болып табылатын фирмалардың
атаулары, тауар белгілері, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердің атаулары сияқты өндірістік меншік объектілері аса маңызды
элементтері болып табылады.
Тауар иеленушілері үшін шаруашылықтың тендігін орнату, олардың
әрекеттеріне бәсекелік бастау мен оның нәтижелері үшін жауапкершілікті
көбейтуді енгізу, тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін
нарықты тауармен және қызметпен қамсыздандыру құқықтық тетіктегі (механизм)
кәсіпорын мен ұйымдардың, сондай-ақ олар өндіретін тауар мен қызметтің
лайықты дербестігін қамтамасыз етудегі объективтік қажеттілікті ескертеді.
Мұндай құқықтық тетік (механизм) азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы,
нақтырақ айтатын болсақ, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен олармен
өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты болып
табылады. Бұл құқықтық институт патенттік құқық сяқты өндірістік меншікпен,
яғни өндіріс сферасындағы жүзеге асырылатын ерекше құқықтармен, сауда
айналымы, қызмет көрсету т.б. байланысты. Қарастырып отырған
интеллектуалдық меншік институтының негізгі функциясы өндірушілердің және
олардың тауарлар, жұмыс пен қызметтің тиісті дербестігін қамтамасыз ету
болып табылады.
Ғылым, әдебиет пен өнердің өнімі болып табылатын шығармалар, сонымен
бірге өндірістік үлгі мен модельдер шығармалары шығармашылық әрекетінің
нәтижелерінің әртүрлілік қабілеттерін таусылтпайды. Солармен қатар
адамдардың шығармашылық қабілеті нәтижесінде пайда болатын басқа да
объектілер бар, олардың қоғам үшін аса зор маңызы бар, және де оларды
қоғамның тануы мен құқықтық қорғауда мұқтаж болады. Авторлық құқық пен
патентік құқықпен қорғалатын қарапайым объектілер, сонымен қатар азаматтық
айналым қатысушылардың дербестік құрал институтымен қатар, қазақстандық
азаматтық құқық селекциондық жетістіктердің, интегралды микросхемалардың
топологияларының, коммерциялық құпия ақпараттарының және интеллектуалдық
әрекеттің басқа да нәтижелерінің қорғауын қамтамасыз етеді. Аталған
интеллектуалдық әрекеттің нәтижелерінің дәстүрлі интеллектуалдық меншік
объектілерінен айырмашылығына сүйене отырып, оларды біртұтас құқықтық
институтына, яғни интеллектуалдық меншіктің дәстүрлі емес объектілерді
қорғау институтына жатқызуға болады.
Сонымен, азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы-интеллектуалдық меншік
құқығы-жоғарыда аталған төрт институт көлеммен сипатталған, олар: авторлық
құқық, патенттік құқық, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен олармен
өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты және
интеллектуалдық меншіктің дәстүрлі емес объектілерді қорғау институты.
Интеллектуалдық меншік пен ерекше құқық ұғымдарының арақатынасы.
Қазақстан республикасы Азаматтық кодексінің 115 бабында азаматтық құқық
объектілерінің ішінде интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері де
көрсетілген. Объектілердің осы түріне құқықтардың табиғатын анықтауға
қатысты заң ғылымында екі бағыт қалыптасқан. Бірінші бағыт, интеллектуалдық
шығармашылық қызметтің нәтижелеріне құқықтарды затқа меншік құқығымен
теңестіруге негізделсе, екінші бағыт құқықтарды заттық құқықтарға емес,
керісінше ерекше сипатты құқықтарға жатқызуға негізделеді.
Бұл бағыттардың алғашқысы заңи әдебиетте проприетарлық тұжырымдама деп
аталады да, екіншісі ерекше құқықтар тұжырымдамасы деген атқа ие болған
Проприетарлық тұжырымдаманы жақтаушылар кез келген қызмет барысында,
соның ішінде интеллектуалдық шығармашылық қызмет барысында жасалатын
игіліктерге меншік құқығы орнатылуы тиіс деген идея негізінде,
интеллектуалдық өнімді жазушы субъектінің осы өнімге мүліктік және өзіндік
мүліктік емес құқықтарының қосындысын интеллектуалдық меншік деп атауды
ұсынады. Нәтижесінде, ХІХ ғасырдың аяғында интеллектуалдық меншік ұғымы
мен оның құрамдас бөліктері болып табылатын әдеби меншік және
өнеркәсіптік меншік ұғымдары әлемнің көптеген елдердің заңдары мен
маңызды халықаралық Конвенцияларда кеңінен қолданыла бастайды.
Мәселенің бұлай шешілуіне және интеллектуалдық меншік ұғымын құқықтық
ұғымдар аппаратына енгізуге қарсы шыққан ерекше құқықтар теориясының
өкілдері, біріншіден, мерзімсіз болып табылатын және қандай да бір аумақтық
шектеулер қойылмаған меншік құқығынан өзгешелігі сол, авторлардың, патент
иелерінің және олардың құқық мирасқорларының құқықтары әуелі бастан уақыт
бойынша және кеңістікте шектеулі, екіншіден, бұл құқықтар меншік құқығын
қорғауға арналған виндикациялық және басқа да талаптардан өзге құқықтық
құралдармен қорғалатын ерекше құқықтар, демек материалдық емес объектілерге
жататын интеллектуалдық қызмет жетістіктері мен материалдық заттардың
құқықтық режимдерін теңестіруге болмайды, сондықтан интеллектуалдық
меншік терминін қолдану ғылыми тұрғыдан негізсіз деп көрсетті.
ХІХ ғасырдың аяғында туындаған екі тұжырымдаманы ұстаушылардың
арасындағы бұл ғылыми дау бүгінде біршама бәсендеген. Өйткені, қазіргі
уақытта интеллектуалдық нәтижелерге құқық табиғатының екіқырлы екендігіне
ешкім шубә келтірмейді және көзқарастар алшақтығы тек терминологиялық
мәселелер төңірегінде ғана қалған деуге болады.
Шынында да шығармашылық нәтижені жасаушының (автордың), бір жағынан,
оны пайдалануға ерекше сипатты құқығы болады және бұл құқық басқа
тұлғаларға азаматтық құқықтық мәмілелер арқылы немесе әмбебап құқық
мирасқорлығы тәртібімен емін еркін беріле алады. Мазмұны бойынша бұл құқық
мүліктік құқықтар қатарына жатады және абсолюттілігі мен жоғарыда айтылған,
басқа тұлғаларға емін еркін беріле алатындығы тұрғысынан, шынында да,
меншік құқығына ұқсас.
Екінші жағынан, авторға авторлық есімге құқық сияқты бірқатар өзіндік
мүліктік емес (моральдық) құқықтар да тиесілі болады және өздерінің
табиғатына сәйкес бұл құқықтар басқа тұлғаларға еркін беріле алмайтын, яғни
иеліктен шығаруға жатпайтын құқықтар болып табылады.
Әлбетте, аталған құқықтардың жиынтығын интеллектуалдық меншік
терминімен атау қазіргі уақытта шартты түрде алынғаны түсінікті. Әйтсе де,
бұл терминнен мүлдем бас тартып, тілге тиек болып отырған нәтижелерге
қатысты тек ерекше құқықтар терминін пайдалануды немесе бұл терминдерді
заң актілерінде, ең болмағанда, синонимдер ретінде қатар қолдануды
ұсынушылар қатары әлі де аз емес.
Кеңес үкіметінің соңғы жылдарына дейін буржуазиялық институт ретінде
пайдаланудан бас тартылып келген интеллектуалдық меншік ұғымы қайта
оралған атаулардың бірі болып табылады. Ол КСРО-ның құқықтық кеңістігінде
алғаш рет 1990 жылы 6 наурыздағы КСРО-дағы меншік туралы заңда қолданыла
бастады.
Осы саланы зерттеушілердің еңбектерінде интеллектуалдық меншікке
материалдық емес объектілерге жататын интеллектуалдық шығармашылық
қызметінің нәтижелеріне және оларға теңестірілген азаматтық айналымның
субъектілері мен объектілерін дараландыру құралдарына азаматтық құқық
субъектісінің өзіндік мүліктік емес және мүліктік құқықтарының кешені
(жиынтығы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 125 бабында
интеллектуалдық меншік пен ерекше құқықтар категорияларын теңестіру
орын алған.
Бұлайша теңестіруді себептерге байланысты қаттелік деп қарастыруға
болады. Жоғарыда айтылғандай, интеллектуалдық меншіктің мүліктік
құқықтармен қатар өзіндік мүліктік емес құқықтардың да жиынтығы болып
табылатындығы белгілі.
Ал, Азаматтық Кодекстің 964 бабына сәйкес, ерекше құқық-интеллектуалдық
меншік объектісін оның иесінің өз қалауы бойынша кез келген әдіспен
пайдалануға мүліктік құқығы болып табылады және зерттеушілердің барлығы
дерлік бұл құқықты интеллектуалдық меншік объектісіне құқықтардың ішіндегі
ең бастысы деп таниды.
Әйтсе де, ерекше құқық интеллектуалдық меншік ұғымы қамтитын
құқықтардың бір бөлігін ғана құрайтындықтан, бұл құқықтық конструкциядан
өзіндік мүліктік емес құқықтар тыс қалады.
1.2 Автор және авторлық құқықтың басқа субъектілерін танудың құқықтық
ерекшеліктері
Авторлық құқықтың субъектілерін екі топқа бөлуге болады:
авторлар және басқа авторлық мүліктік құқықты иеленушілер.
Автор дегеніміз шығармашылық еңбегімен туынды жасалатын жеке тұлға.
Сөздіктерде осы түсінікке келесідей анықтамалар беріледі:
"Автор - жаратушы, жазушы, ойдан шығарушы".
"Автор - (латын. Аuctог тілінен) белгілі бір туындыны, ғылыми зерттеуді,
өнертабысты жасаушы." [7]. "Автор - туындыны жасап шығаратын тұлға".
Автордың құқықтық мәртебесі авторлық құқықпен қорғалатын туындының
пайда болу сәтінен қалыптасады. Сонымен қатар тұлғаның туындыны келтірген
кездегі жасына, әрекет қабілеттілігіне, шығарманың түріне қарай ешқандай
шектеу қойылмайды.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларына авторлық құқық оның құрылу
фактісінің күшіне қарай пайда болады. Авторлық құқық пайда болуы үшін және
оны жүзеге асыру үшін туындының тіркелуі талап етілмейді, басқа да ешқандай
шарттылықтар көзделмеген.
Авторлық құқықтың субъектілері шығарманың сипатына қарай да
топтастырылады:
1) алғашқы шығарманың авторы;
2) туынды шығарманың авторы.
Алғашқы шығарманың авторы-өзінің шығармашылық еңбегімен туындыны
жасаған жеке тұлға.
И.Г.Табашников әдеби меншіктің субъектілері туралы мәселені
зерттеп, мынадай шешімге келген: "Авторлық құқықтың субъектісі ретінде,
біріншіден, туындының пайда болуы кімнің арқасында екені ашылып, соған
авторлық құқықты беру керек" [8, 508-509б.].
Барлық қалған басқа тұлғалар авторлық құқықтың субъектісі болып, тек
қана алғашқы субъектінің заңды мирасқоры болғанда ғана табылады.
Г.Ф.Шершеневич авторлық құқықтың субъектілеріне және объектілеріне
байланысты сұрақтарды әр салаға тиесілі бөлек-бөлек қарастырады, яғни әдеби
туындыға бөлек, көркем туындыға бөлек, музыкалық туындыларға бөлек. Әдеби
туындыда авторлық құқықтың субъектілері болып әдеби туындының жаратушысы
автор және өзінің құқығын берген құқық мирасқорлары мен мұрагерлері
табылады [9, 235б.].
Көркем шығармаға құқық субъектісі- туынды өзінің өмір сүруімен міндетті
болатын суретшінің ойы мен өнері. А.А Пиленконың пікірінше, авторлық құқық
субъектісі тек жеке тұлға авторлар құқықтарын шарт немесе қызмет жағдайының
міндетімен беру арқылы жүзеге асырылады. Бұған мысал ретінде мынаны
келтіруге болады. Бюджет ұйымдары өз қызметкерлеріне ақша төлей отырып,
олардың әртүрлі ережелер, жарғылар, нұсқаулар құрастыру еңбектерін
пайдаланады, сонымен қатар авторлық меншікке құқықтарын жоғалтпай жүзеге
асырады [10, 89б.].
Шершевичтің айтуы бойынша, "авторлық құқықтың субъектісі болып,
туындының жарыққа шығуын кім жүзеге асырса, сол табылады, сонымен қатар
мұндай тұлға тек қана ойлай алатын және жарата алатындар ғана бола алады".
ҚР заңнамасына сәйкес субъектілік авторлық құқықтың иеленушілері ҚР
азаматтары, азаматтығы жоқ және шет ел тұлғалары, олардың мұрагерлері,
басқа да құқық мирасқорлары, сонымен қатар Қазақстан Республикасы толығымен
бола алады. Әрбір санаттағы субъектілерге шығармаға құқықтың туындауы әр
қилы заңды фактілерге сәйкес болады-туындыны жарату, яғни дүниеге келтіру,
авторлық құқықтың мұра бойынша авторлық шарт арқылы ауысуы және т.б.
Авторлық құқықтың субъектілері ғылым, әдебиет және өнер салаларында
танылады.
"Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" заң авторлық құқық
субъектілерін келесідей түрлерге бөлген: автор, дыбыс, бейнежазба
туындыларын дайындаушылар, жұмыс беруші, мұрагерлер, арнайы уәкілді
органдар, авторлардың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқаратын
ұйымдар т.б. тұлғалар.
Бөлек арнайы құқық субъектілері сабақтас құқықтың субъектілері бола
алады, олар орындаушылар, фонограмма жасаушылар, эфирлік және кабельдік
хабар тарату ұйымдары (авторлық құқық туралы заңның 35-бабының, 1-тармағы)
[11].
Авторлық туралы заңңамалар бойынша "авторлық құқықтың субъектісі" деген
түсінік "автор" түсінігінен анағұрлым ауқымды. Авторлық құқықтың барлық
субъектілерінің ішінен тек авторға ғана айрықша құқық ретінде туындыны кез
келген нысанда және кез келген әдіспен пайдалануға (тура осылай жеке
мүліктік емес құқықтары да реттеледі) беріледі.
Авторлық құқықтың басқа субъектілері тек қана туындыға қатысты мүліктік
құқықты алып жүре алатындар ғана бола алады. Туындыны жаратушы тұлғадан
жеке мүліктік емес құқықтары айыппұл алмайтындығы, заңның 15-бабының, 3-
тармағында былай бекітілген: "Автордың мүліктік құқықтарына қарамастан,
оның мүліктік емес жеке құқықтары болады және оларды туындыны пайдалану
жөніндегі айрықша құқықтарын біреуге берген жағдайда да сақтап қалады".
Автордың жеке мүліктік емес құқықтарына авторлық құқық туралы заңның 15-
бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес мыналар жатады:
1. туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның ішінде, егер
іс жүзінде мүмкін болса, туынды кез келген жария
пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың есімін тиісті
түрде көрсету арқылы тануды талап ету құқығы;
2. туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына
автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және
соны талап ету немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы,
яғни жасырындық (есімі аталу құқығы);
3. туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындының кез
келген жолмен білдіруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге құқығы;
4. автордың ар-ожданын, яғни беделіне нұқсан келтіре алатын басқа да кез
келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделін қорғау
құқығы).
Автордың мүліктік құқығы автордың бүкіл ғұмыры бойы және қайтыс
болғаннан кейін елу жыл бойы күшін сақтайды. Осыған орай, авторлық құқықтың
басқа субъектілерінің авторлық құқықтары автор өлгеннен кейінгі елу жыл
бойы өмір сүруімен шектетіледі. Ал мүліктік емес авторлық құқықты, автордың
есіміне құқығы және автордың беделін қорғау құқығы қорғалуға шек
қойылмайды.
Авторлық құқықты иелену қабілеті болуы азаматтардың құқық
қабілеттіліктерінің құрамына енеді. Ешқандай жағдайда азамат авторлық
құқығынан, жеке мүліктік емес құқықтарынан (авторлық құқық, есімі аталу
құқығы, туындыны өзгертуге құқығы, автордың беделін қорғау құқығы
айырылмайды.
Авторлық құқықтық қатынастар-азаматтық құқықтық қатынастар болып
табылады. Авторлардың басқа құқық субъектілерімен құқықтық қатынастары
(азаматтық құқық аясынан тыс жатқан), қылмыстық құқық және басқа да құқық
салаларындағы нормалармен реттеледі. Мысалы, плагиат және өзге автор
құқықтарын бұзу әрекеттерге қатысты мәселелер.
1. Кәмелетке толмаған авторлық құқықтың субъектілері.
Тұлғаны автор деп тану үшін ешқандай жасына, немесе басқа бір
жағдайларына қатысты шектеулер қойылмайды.
Шығармашылық қызметтің нәтижесі болып туынды жаратылса, сол бірден бір
құқық туғызушы заңды факті болып табылады. Ғылым, әдебиет туындыларын
таратушы қатарында кей кезде жас балалар да кездеседі. Мысалы, Ниқоло
Поганини 9 жасында өзінің "Карманьоло" тақырыбындағы вариацияларымен
сахнаға шығып жүрген. Шопен 6 жасында фортепианода барлық ықыласымен ойнай
бастап, 8 жас шамасында полонез, марштар жазып, сонымен қатар көпшілік
алдында өнерін көрсете бастаған.
Жасөспірім (14 пен 18 жас арасындағы) авторлардың құқықтық жағдайы
жалпы азаматтық құқықтағы нормалармен анықталады. Жасөспірімдер үшін
мәмілелерді ата-анасы, асырап алушылары немесе қамқоршылары жасайды.
Екіншіден, жасөспірімдер өз бетінше тек ұсақ тұрмыстық мәмілелер ғана жасай
алады.
Бұл жерде ұсақ тұрмыстық мәмілелер дегенде, шығармашылық жұмыс үшін
қажет құралдарды (дәптер, қалам сияқты) материалдарды сатып алу бойынша
мәмілелерді, жасөспірімдердің қайтарымсыз пайда алуға байланысты
мәмілелерді және т.б. айтамыз. Алайда, бұл мәмілелер нотариалды нысанды
немесе мемлекеттік тіркеуді қажет етпеуі керек.
Негізінде, жасөспірімдермен (14 пен 18 жас арасындағы) жасалған ұсақ
мәмілелердің күші болмайды, сонымен қатар баланың өзінің қызығушылығы
негізінде оның ата-анасының, асырап алушысының немесе қамқоршысының талабы
бойынша, егер ол жасөспірімдердің пайдасына септігін тигізсе, сотпен күшіне
келтіруге болады.
Осы ереженің авторлық құқық аясында күші бар. Авторлық шартқа тікелей
жасөспірімнің өз атынан шарт жасау туралы мәселені қозғау өте маңызды деп
айтуға болады. Бір жағынан, автор шарт жасаса отырып, өзінің құқықтарын
қамтамасыз етеді, ең негізінен өзінің мүліктік құқықтарын, екінші жағынан,
жасөспірімдерге психофизиологиялық ауыртпалық түсу қаупі төнеді, сонымен
қатар еңбек құқығының жалпы нормасы бойынша еңбектік құқық қабілеттілігін
иеленбейді.
Бұл қайшылықтардың соңғысы өте шешуші маңызы бар екені түсінікті.
Кәмелетсіз, 14 жасқа толған баланың өз еркімен мыналарға құқықтары бар:
1. өзінің табыстарымен, стипендиясымен және басқа пайда көздерімен
бтлік етуге (соның ішінде, авторлық шарттардан келетін пайда көздері);
2. ғылым, әдебиет, өнер т.б. санаткерлік қызмет нәтижелеріне атворлық
құқықтарын жүзеге асыруға;
3. салымдар енгізу және олармен билік етуге.
Тәжірибеде жасөспірімнің өз бетінше мүліктік құқықтарымен билік етсе,
яғни авторлық сыйақымен т.б. ол балаға зиян болуы мүмкін. Яғни, жасөспірім
ол сыйақыны өзінің қажеттілігіне, пайдасына сай жарата алмауы мүмкін.
Мұндай жағдайларда, ҚР Азаматтық кодексінің 22-бабы 4-тармағының шегінде
ғана құқықтарды жүзеге асыруға мүмкіндік беру керек [2].
Егер жеткілікті негіз болса, сот ата-ананың, асырап алушының, қамқоршы
немесе қорғаншы органдарының өтініші бойынша 14 пен 18 жас арасындағы
кәмелетке толмаған балалардың өз еркімен өзінің жалақысымен, стипендиясымен
немесе басқа да табыстармен билік етуге құқықтарын шектей немесе жоя алады.
Егер кәмелетке толмаған адам толық әрекет қабілеттілігін иеленсе немесе
эмансипацияланған болса, бұл ереже қолданбайды, алайда, біздің елімізде
эмансипация қолданбайды.
Бұл ереже Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде орын алған.
Авторлық құқыққа байланысты кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайларын
реттейтін кейбір ерекше жағдайларға байланысты нормалар немесе нормативтік
актілердің жоқтығы, бұл өте үлкен көңіл бөлетін жағдай.
Айтып кеткеніміз келіп отырған мәселе бұл, тәжірибеде жасөспірімдердің
және кәмелетке толмағандардың мүдделері толығымен қорғалып жатпайды.
Кәмелетке толмаған авторлардың құқықтары және мүдделері жоғарылатылған заң
көмегін қажет етеді.
Осы мақсатпен балалар құқықтары туралы заңнаманың, азаматтық және
отбасылық заңнамаларға сай "Авторлық құқық және сабақтас құқықтары туралы"
заңның нормаларына заң көмегімен көрсетуге байланысты және автор-баланың
мүдделерін қорғауға байланысты нормалар енгізу керек. Заңда автор-баланың
мүліктік құқықтарының қаржы аспектісін көрсету мақсатты болар еді.
Жасөспірімдердің, кәмелетке толмағандардың сыйақыларын қалай жұмсап,
жарататындарына бақылау қою дұрыс болар еді, жасы толғанда, бақылау алынып
тасталар еді.
Азаматтық заңнамаларда кәмелетке толмағандарға байланысты олардың құқық
мүдделері толық қарастырылмаған. Заңда кәмелетке толмаған бала некеге
отырса, әрекет қабілеттілігін толық иеленеді деп көрсетілген. Бірақ,
авторлық қызмет ету фактісінің мәні туралы сұрақтар жауапсыз қалдырылған.
Кәмелетке толмағанның авторлық құқық объектілерін құру мәселесі, басқа да
маңызды интеллектуалдық еңбек нәтижелерінің қалай реттелетіні ашып
көрсетілмеген.
3. Авторлық құқық құдықтық жағдайының кейбір ерекшеліктері
Шығармашылық процесі әрқашанда ерікті рационалды бола бермейді.
Мысал ретінде атақты Д.И.Менделевтің периодикалық кестесі түсіне кірген,
содан кейін ғана оны дүниеге келтірген. Орыстың атақты композиторы
П.И.Чайковский өз туындыларын еріксіз мінезді шығармашылық интуициямен
көрсетеді. Гетенің сөзі бойынша, барлық біздің адал мақсатымыз тек қана
біздің санасыз күйімізде ғана жүзеге асырылады деген.
Заңда жан күйзеліске ұшыраған азаматтарға авторлық құқықтың иесі болуға
байланысты арнайы шектеулер қойылмаған. Психикалық күйзеліске ұшыраған адам
өзінің әрекеттеріне жауап бере алмайды, басқара алмайды және сотпен әрекет
қабілетсіз деп танылуы мүмкін. Бұндай жағдайда азаматқа қамқоршы
бекітіледі.
Азаматты әрекет қабілетсіз деп тану Азаматтық кодекстің нормаларымен
реттеледі. Әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылғанның атынан мәмілелерді
қамқоршы жасайды.
Бұл императивтік норма авторлық құқықтық қатынастарда да қолданылады.
Егер азамат спирт ішімдіктерін немесе наркотиктік заттарды қолданып, өзінің
жанұясын ауыр материалдық зардаптарға ұшыратса, сот оны шектеулі әрекет
қабілетті деп тани алады.
Мұндай шешім шектеулі әрекет қабілетті деп тани біледі. Мұндай шешім
шектеулі әрекет қабілеттіге қорғаншы тағайындауға негіз болады. Әрекет
қабілеттігі жоқ деп немесе әрекет қабілеттігі шектеулі деп сотпен танылған
азаматтардың авторлық құқықтары толық сақталады. Олар кез келген басқа
азаматтардың авторлық құқықтарынан, өзінің мән мағынасы жағынан және көлемі
бойынша, ешқандай айырмашылықтары жоқ. Әрекет қабілеттігі жоқ тұлғалар
авторлық құқықтың иеленушілері болады дегенге еш күмән жоқ, заң ғылымында
да, тәжірибеде де бұған қарсылықтар жоқ.
Бұл мәселенің өзі азаматтың құқық қабілеттігінің мағынасына кіреді.
Мұндай абстрактілі мүмкіндіктің нақты субъективті авторлық құқыққа
айналу үшін заңды факт керек. Мұндай факт, яғни ғылым, әдебиет және өнер
туындыларының өмірге келуі.
Бұл фактілі әрекеттрр әрекет қәбілетсіз азаматпен жасалатын
болғандықтан, нақты субьектінің әрекетіне, жағдайына, күйіне қарамастан,
туындай береді.
Яғни өзінің жаратқан шығармасына қатысты, авторлық құқықтың иесі болып
кәмелетке толмаған және әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғаларда табыла береді.
Қандай жағдай болса да, жеке мүліктік емес құқықтар автордың өзінде
сақталады.
Қамқоршы әрекет қабілетсіздің өкілі болып табылады, ал қорғаншы шарт
жасағанға рұқсатын, келісімін беретін тұлға.
Автор мәртебесін беру авторлық құқық туралы заң бойынша тек ішінара
ғана автордың азаматтылығымен байланысты. Авторлық құқықтың әрекет ету аясы
авторлық құқық туралы Заңның 5 бабында көрсетілген.
Жалпы ереже бойынша авторлық құқық жарияланған және жарияланбағанына
қарамастан, бірақ ҚР-ның территориясында орналасқан, автордың
азаматтылығына және құқық мирасқорлығына қарамастан, объективтік нысанда
дүниеге келген туындыларға таралады. Сонымен қатар ҚР-ның азаматтарының
шығармалары басқа бір шет мемлекетте объективтік нысанда тұрған жағдайда да
ол авторлық құқықпен қорғалады.
Шетел азаматтарының туындылары ҚР-ның аумағында ҚР-ның халықаралық
шарттарына сәйкес авторлық құқықпен қорғалады. Авторлық құқық туралы бүкіл
әлемдік конвенцияға сәйкес осы бүкіл әлемдік конвенцияға қосылған барлық
мемлекеттердің азаматтарының шығармалары және шығармашылық құқықтары
қорғалады, осы жайтта айта кететін маңызды бір мәселе, шығарма бүкіл
әлемдік конвенцияға қосылғаннан кейін жарық көрсе, сонда ғана ол шығарма
қорғалады [12, 120б.].
Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заң авторларды келесідей
санаттарға бөліп көрсетеді: тең авторлар-жинақтар және басқа да құрамдас
(составные) туындылардың авторлары; аудармашылар, басқа туынды (алғашқы
емес) шығармалар авторлары; қоюшы-режисер, сценарий-қоюшы, музыкалық
шығарманың авторы; дыбыс бейне жазу туындыларына құрамдас бөлік ретінде
кірген шығарманың авторы.
Жеке тұлғамен қатар ғылым, әдебиет және өнер туындыларына авторлық
құқық иеленушілер болып заңды тұлғалар да табылады. Егер заңды тұлғалар
туындыны жасаушының құқық мирасқоры болуға толық құқық иеленсе. Онда
авторлық құқықтың иесі бола алады дегенге еш күмән жоқ.
Заңды тұлға жеке авторлық құқықтарды авторлық шарт бойынша иеленеді,
яғни автор туындыны өзінің кәсіби міндетіне сай шығарады, авторлық құқық
заңды тұлғаға авторлық өсиет бойынша өтуі мүмкін және т.б. барлық осы
жағдайларда заңды тұлға туынды авторлық құқық иесі болып табылады, алғашқы
шығарма автор тарапынан дүниеге келеді, бірақ заңды көрсетілген негіздер
бойынша заңды тұлғаға ауысады.
Заңды тұлғаның өзі алғашқы авторлық құқықтың иегері бола ала ма, яғни
өзінің тікелей жеке әрекеттері арқылы шығармаға құқықтар иелене ала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Асанов Ерболат
ҚР авторлық құқықтың ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Түркістан-2014
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық-педагогикалық сырттай оқу факультеті
Азаматтық құқық және іс жүргізу кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқық және іс жүргізу
кафедрасының меңгерушісі,м.а., аға
оқытушы
Қ.А.Тұрлыбеков ______________
___________2014ж №___Хаттама
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ҚР авторлық құқықтың ерекшеліктері
5В030100-мамандығы - Құқықтану
Орындаған студент Е.Асанов
ЗҚТ-011
Ғылыми жетекшісі Қ.А.Тұрлыбеков
Аға оқытушы
Түркістан-2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ҚР авторлық құқықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Авторлық құқықтың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Автор және авторлық құқықтың басқа субъектілерін танудың құқықтық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Авторлық құқық жағдайының кейбір
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..18
2 Авторлық құқықық мұрагерлері мен басқа да мирасқорлар
2.1 Авторлық құқықтың мұрагерлік қатынастарға түсетін субъектілеріне
қатысты
талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Авторлық құқықтың мұрагерлеріне өтуінің құқықтық жүзеге
асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Азаматтық құқықтарды
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...36
3 Автордың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқарушы ұйымдардың
қызметін қамтамасыз ету мен қызметтік туындыларға қойылатын авторлық
құқықтық ерекшеліктері
1. Автордың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқарушы
ұйымдардың қызметін қамтамасыз ету
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .43
3.2 Қазақстан авторлар қоғамының қызметтік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ...45
3.3 Жинақтар мен қызметтік туындылардың авторлық құқығын реформалау-дың
жаңа бағыттарын
саралау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...48
3.4 Авторлық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы халықаралық
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...64
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі негізі бұл-халықаралық
конвенциялар, келісімдер, шарттар мемлекетіміздің ұлттық заңдарына
қайшы келмеуі керек. Қазақстан Республикасының Конституциясының 20-
бабында: "Сөзбен шығармашылық еңбегіне кепілдік беріледі. Ал цензураға
тыйым салынады"-деп анық бекітілген [1]. Азаматтық құқықтың ең жетекші
бөлімдердің бірі бола тұра, сонымен қатар құқықтық қатынастардың
бірқатарында авторлық құқық-кең орын алып, өте күрделі, ауқымды және аса
мәнді институтын құрайды.
Тәуелсіз мемлекетімізді жеделдете жан жақты жаңғырта жаңарту жолы
таңдап алынды. Біз Тәуелсіздік алғалы бері мемлекетіміздің құқықтық
жағдайыда жедел түрде жақсарып келе жатыр. Соның ішінде авторлық құқықта өз
арнасына түсіп келе жатыр. Мемлкетіміз көптеген халықаралық конвенцияларға,
шарттарға, келісімдерге қосылып республикамыздың экономикалық, құқықтық
ынтымақтастығын, шет мемлекеттермен сауда т.б. қатынастарын дамыту үстінде.
Бұл жолда Қазақстан мен әр өңірдің нақты жағдайын ескеріп, әрі әлемнің
озық мемлекеттерінің жетістіктерінің өзімізде іске асыра отырып, қандайда
бір табыстарға қолымыз жетіп үлгерген секторларды жаңғырта жаңарту қарқынын
жеделдете түсуіміз қажет.
Бірақ қазіргі таңға дейін авторлық құқық саласына қатысты көптеген
құқық бұзушылықтар, даулар орын алуда. Қаншама заңдар қабылданып,
конвенцияларға, шарттарға қосылған мен осы күнге дейін, осы авторлық құқық
және сабақтас құқықтардың халықаралық аренада Қазақстанның көптеген
халықаралық шарттарға қосылуы арқылы өз еліміздің авторларының құқықтарын,
мүдделерін шет елдерде қорғауды қамтамасыз ете отырып, мемлекетіміздің
халықаралық беделін өсіріп, инвестиция тарту мәселесін арттырады. Басқаша
айтқанда, конвенцияларға, шарттарға, келісімдерге қосылу республикамыздың
экономикалық ынтымақтастығын, шет мемлекеттермен сауда т.б. қатынастарын
дамытады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Қазақстан Республикасының Үкіметі
1996 ж. 19 ақпанында "Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік Сауда Ұйымына
кіруі туралы" N211 қаулысын қабылдады. Сонымен бірге республикамыз ТМД
мемлекеттері деңгейінде де көптеген келісім-шарттар жасасуға белсене
қатысуда. ТМД-ның 9 мемлекет басшылары 1993 жылғы 24 қыркүйекте Мәскеуде
"Авторлық құқық және сабақтас құқықтарды қорғау саласындағы ынтымақтастық
туралы" келісімге қол қойды.
2000 жылдың 20 маусымында ТМД елдерінің Үкіметтерінің басшылары
кеңесінің шешімімен "Санаткерлік меншік саласындағы құқық бұзушылықтың
жолын кесу жөніндегі ынтымақтастық туралы келісімге қатысушы мемлекеттердің
бірлескен жұмыс комиссиясы туралы" Ережені бекітті. Республикамыз бұдан
басқа да көптеген халықаралық конвенцияларға, келісімдерге, шарттарға
қосылған. Қазақстан Республикасында авторлық құқықты бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі деп айтуға әбден болады. Санаткерлік ой еңбегімен
айналысатын өнер тапқыштардың, жазушы-драматургтердің, композиторлардың,
дыбыс-бейнежазба жасаушылардың, орындаушылардың біздің қоғамда құқықтық
мәртебелері толық, жеткілікті деңгейде реттелмеген.
Шығармашылық өнермен шұғылданатын суреткер тұлғалар туған елінің өсіп-
өркендеуіне үлес қосар мүмкіндігі өте зор. Шет мемлекеттерде қазақстандық
авторлардың аты шығып, өзінің елін сыртқы қатынастарда жақсы жағынан
көрсету мақсаты құқық саласында да маңызды орын алады.
Осы салаға да қатысты көптеген құқық бұзушылықтар, даулар орын алуда.
Қаншама заңдар қабылданып, конвенцияларға, шарттарға қосылғанмен осы күнге
дейін, осы салаға байланысты реттелмеген мәселелер жетерліктей. Сабақтас
құқықтардың туындыларын және объектілерін заңсыз пайдалану, әсіресе, дыбыс,
дыбыс-бейне саласындағы "қарақшылық" көптеген мемлекеттерді алаңдатып отыр.
Тақырыптың зерттеу деңгейі Авторлық құқықтар жөніндегі комитетпен
аумақтық әділет органдарының күшімен, құқық қорғау, салық, кеден
органдарымен бірлескен дыбыс, дыбыс-бейне өнімдерін өндірумен, көбейтумен
және сатумен айналысатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларға мақсатты
ішінара тексерулер өткізілді. Ол мәліметтерге жүгінсек, 2012 жылдың
мамырынан желтоқсанына дейінгі аралықта өткізілген 735 ішінара тексеру
қорытындысында айналымнан жалпы сомасы 2547420 теңгені құрайтын 95755 дана
контрафактілік дыбыс, дыбыс-бейне өнімдері тәрткіленді. Өкілетті органдар
бұл заңды бұзушыларға 933170 теңге айыппұл салды. Алысқа бармай-ақ,
өзіміздің қасымыздағы кейбір өзінің іздену ғылыми жұмыстарын жазушы
тұлғалардың өздері арнайы ережені сақтамайды.
Әуелі тәжірибеде бір орыс тілінде жазылып қорғалған іздену ғылыми
жұмысты қазақ тіліне аударып, тура сол жұмысты басқа бір азамат қорғаған
жағдайлар да кездескен. Бұл жағдайлардың бәрі әрбір азаматтың қоғамда өз
құқықтарын қорғай ала бермейтіндігін көрсетеді. Мемлекет тарапынан қандай
кепілдіктер берілсе де, азаматтардың өздері ойланып, белгілі бір түзу жол
қабылдамағандарынша, қоғамда өзгеріс болмайды. Авторлық құқық
субъектілерінің қатарына жасөспірімдер де кіреді, менің ойымша, сол
жасөспірімдердің авторлық құқықтары да заңда көрсетілсе, бұл үлкен жеңілдік
болар еді.
Жалпы авторлық құқық субъектілерінің құқықтары ҚР Азаматтық Кодексінде
Санаткерлік меншік V бөлімінде, Авторлық құқық 50-тарауында, авторлық құқық
шығармашылық қызмет нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет және өнер
туындыларына олардың бағытына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ оларды
білдіру әдісі мен нысанына қарамастан қолданылады делінген [2]. Сонымен
қатар ҚР "Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" Заңында
реттелгендігін көрсете отырып, авторлық құқық
объектілерінің ерекшеліктерін басқа санаткерлік меншік объектілерімен
салыстыру арқылы айқындау керек.
Жұмыс құрылымы мен көлемі Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қортынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚР авторлық құқықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Авторлық құқықтың пайда болу тарихы
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Еуропада кітап
басу ісімен байланысты ХV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде
қол жазбаны көбейту өте қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек
кездесетін. Уақыт өте келе Гутенберге жылжымалы литерді ойлап тауып, кітап
басатын станок жүйеге келісімен кітап шығару күрт өсіп шығарма иесіне
пайда түсіре бастады.
Творчестволық еңбек саудаға айналды. Жақсы кітапты ұрлап
шығырытындар біреудің шығармасын екіншілердің жөнсіз пайдаланып кетуі
кітап басу арқылы пайда табатындардың арасында бәсекелестік алғашқы
әдебиет қарақшыларын тудырды. Баспа өнімдерінің экономикалық пайдасымен
қоса, саяси және әлеуметтік күш қуатын тани білген билік иелері ХV
ғасырдың аяқ шенінде өздеріне ыңғайлы жеке баспагерлерге ғана ерекше
мүмкіндік тудырып, қалғандарын патшалар мен корольдердің жарлығы арқылы
тежеп, реттеп, басқарып отырды [3, 210б.].
Европадағы алғашқы заң ХVІІ ғасырда Англиядя дүниеге келді.
Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компанияларының автор
құқығын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес әзірленген заң жобасы 1709
жылы талқыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде Королева Аннаның статусы деген
атпен күшіне енді. Бұл заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады. Ал
суретшілердің авторлық құқығы туралы заң Англияда 1735 жылы қабылданды.
Әдеби меншік туралы ұғым Францияда бұрыннан пайда болғанмен ол
1777 жылы ХVІ Людовиктің пәрменімен бір жүйеге келтіріліп, автордың өз
шығармасын басып шығаруына және сатуына деген құқық заңдастырылды.
Германияның әртүрлі аймақтарында автордың құқығын мойындайтын құжаттар
1686 жылдан бастап қабылданғанымен, бүкіл Германияда авторлық туралы
алғашқы заң 1837 жылы жарық көрген [4, 115б.].
Ал Дания мен Норвегияда 1741 жылы қабылданып, 1814 жылға дейін
күшін сақтаған декретте автор мен мың мұрагерінің құқығы өмір бойы
сақталады. 1762 жылы 3-ші Каролдың патшалығы кезінде Германияда
қабылданған заң кітап шығарушыға тек автордың айырықша құқығының барын
бекітті.
Ал Россияда авторлық құқық туралы тұңғыш заң 1828 жылы қабылданды.
Оның бастау көзінде орыстың ұлы драматургы А.Н.Островский, А.К. Толстой,
И.Тургенев сияқты алыптар тұрды. Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше
авторлардың қаламақысын реттеу мен шұғылданып, Мәскеуден келетін
нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тараптарынан авторлық құқықты
реттейтін бірден-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді.
Дегенмен де бұл мекеменің өмірге келуі әдебиет пен өнер өкілдерінің
творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды.
Баспа мен газет, журналдарда, радио мен телеарналарда, театар
сахнасымен эстрада да жарық көрген туындылары үшін автор мен сабақтас
құқық иелері-актерлар, әншілер, цирк ойыншылары,т.б. басқа өз өнерінің
жемісін Үкімет белгілеген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті.
Бөлімшеде Қазақстан авторлар мен орындаушылардың олардың шығармалырының
аса мол деректері жиналды. Бұл мекемені өз кезеңінде Әнуар Әлімжанов,
Сағат Әлімбаев, Қалдарбек Найманбаев сияқты қазақтың белгілі жазушылары
басқарды.
Авторлық құқықты қорғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік
алуымен тікелей байланысты. Мұнда бүкіл одақтық агенттіктің қазақ
бөлімшесі негізінде Қазақстанның авторлық құқығын және сабақтас құқықтар
жөніндегі мемлекеттік агенттігі құрылды. Бұл экономика министрлігімен
энергетика өнеркәсіп және сауда министрліктің құрамында болған. 1999
жылдан бастап Әділет министрлігінң құрамына беріліп, Авторлық құқық
жөніндегі комитет деп аталады.
Қазақстанда авторлық құқықты қорғауды жетілдіріп, дамытудың таяу
жылдарға арналғанын стратегиялық жоспары бекітіліп, кең ауқымды бағдарлама
жасалды. 1999 жылдың маусым айында Үкімет қаулысымен бекіген комитеттің
ережесіне сай бұл бағдарламада Қазақстандағы авторлық құқыққа қатысты
заңдарды жетілдіру, халықаралық қатынастарды күшейту, жеке авторлардың
құқығын қорғау, ұжымдық негізде мүлік құқықтарды басқаратын ұйымдардың
қызметін бақылау, республикамызға ендеп кіре бастаған дыбыс-бейне
таспаларды заңсыз сататын қарақшылық топтармен күресті өрістету, құқық
қорғау, заң орындарымен қарым-қатынасты күшейтіп, бірлесе қимыл жасау,
т.б. мәселелер қамтылды.
Сондай тұңғыш заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен
көркем шығармаларды қорғайтын Берн Конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды
140-қа жуық мемлекет мойындап отыр.
Әлемнің 175 елін біріктіріп Үкіметтер мен жұмыс жүргізетін және
санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық ұйымдардың мүддесін қоса
қорғайтын дүние жүзілік санаткерлік меншік ұйымының құрылуына осы заң
түрткі болғанын айту ләзім [5]. Авторлық құқықтар жөнінде ресми құжаттар
Қазақстанда тұңғыш рет ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында ғылыми-
қоғамдық еңбектерде көрініс берді. Қазақстандағы авторлық құқықты
қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы Бүкілодақтық авторлық құқық
жөніндегі агенттің Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен
басталады.
Бүгінде санаткерлік меншікті қорғауда өз жүйесін жасаған Америкада
авторлық құқық туралы зан тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған болатын. Содан
бері талай өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраған бұл заңның бүгінгі күш-
қуаты орасан. Авторлық құқықты қорғаудың Американдық жүйесі қазір әлемнің
қай еліне болса да, өз ықпалын тигізіп отырғаны ақиқат.
Өйткені жыл сайын мемлекет бюджетіне 450 млрд. доллар пайда
келтіретін санаткерлік меншікке ие жасап, өз елінің рухани қазынасын ғылым
мен жазушының кино шеберінің т.б. азаматтарының көкірегін жарып шыққан
көркем дүниесінің, ғылыми жаңалықтарын, өнер табыстарын қорғау арқылы ел
байлығын еселей түсетінін олар жақсы біледі.
Сондықтан бұл істі дамытуға күш жігерді де қаражатты да аяп
қалмады. Ел мен елдің байланысы дамыған сайын авторлардың өнері де бір-
біріне ауысып, рухани қазынасын байытады. Бұл әлімсақтан белгілі жайт.
Халықаралық байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны
тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни
осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың
қажетттігін тудырады.
Бұны жүзеге асыру үшін көлемді қаражат бөлуге қол жеткізуі. Бұл
санаткерлік меншікті қорғауға байланысты Үкіметіміздің аса игі қадамдары
болып табылар еді.
Қазіргі танда Қазакстан Республикасының экономикасы өтпелі кезеңнен
енді-енді бас көтеруде. Мемлекетіміздің беделін халықаралық сахнада көтеру
және дамыған мемлекеттер қатарына қосу үшін халыктың әл-ауқатын көрсететін
оның экономкасының мыкты болу қажеттілігі сөзсіз. Бүгінгі таңдағы білімге
негізделген экономикада интеллектуалдық активтер негізгі валюта болып
табылады.
Қазақстанның экономикалық өсудің қарқынына жетуі, оның әлемдік
нарық құрылымынына толық енуі қазіргі индустриалды экономиканың мықты
материалдық, техникалық және технологиялык базасын құруға ықпал ететін
интеллектуалдық меншікті қорғаудың дамуынсыз мүмкін емес.
Интеллектуалдық меншік құқықтарын сақтау біздің мемлекеттің
дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі және саудада ең қолайлы жағдайларға қол
жеткізу үшін басты шарттардың бірі болып табылатынын да айта кету жөн. Ал
бұл біздің елдің беделін халықаралық сахнада арттыруға әсер етеді, өйткені
интеллектуалдық меншік құқықтарын корғау адам мен азаматтың құқықтарын және
заңи мүдделерін сақтаудың қажетті шарттары мен кепілдіктерінің бірі.
Сондыктан, интеллект-дегеніміз бұл елдің маңызды және ешқашан
таусылмайтын ресурсы. Ал осы қордың күші өзінің тек қана осындай
мәртебесінде мемлекет пен қоғамның мүдделеріне қызмет ететін қорғалатын
интеллектуалдық меншікте.
Нарықтық экономикада қандай да бір кәсіпкердің алдында тұратын
мәселе-тауарларының бәсекеге қабілетті болуы. Кәсіпкерлер үшін осындай
қорғанудың бір жолы болып кәсіпкерлердің өз кәсіпорындарында инновациялық
қызметті дамытуы болып табылады.
1992 жылы 24 шілдеде Қазакстан Республикасының алғашқы Патент Заңы
қабылданды. Өнертабыстар мен өндірістік үлгілерді патенттік қорғаудың жаңа
нысанына көшкеннен кейін Қазакстан Республикасындағы патент иеленушілер осы
объектілерді пайдалануға монополиялық құқықты мемлекеттің берген құқыктык
кепілдігі ретінде алды. Монополиялык құқықты иеленуші тұлғаларда үшінші
тұлғалардың кұқықтарын және заңнаманың нормаларын бұзбай патентік құқық
объектілеріне билік ету мүмкіндігі пайда болды.
Қазақстанның социалистік жүйеден нарықтық экономиқаға ауысуы
санаткерлік еңбек нәтижелерін қорғау және құқықтық қатынастарды
реформалауды талап етті. Осы кезеңнен бастап, заңнама мен күнделікті
тұрмыста интеллектуалдык меншік, өнеркәсіптік меншік, патент, патент
иеленуші, айрықша құқық ұғымдары енді [6]. ҚР-ң заңшығармашылығында
әрбір құқық иеленушінің келісімінсіз ешбір жан өнертабысты, пайдалы
модельді немесе тауар таңбасын пайдалана алмайды.
Құқық иеленушінің рұқсаты, көбінесе, сыйақы төлеу және лицензиялық
шарт жасасу жолымен ғана пайдалану жолға қойылған.
Бұл құқық айрықша құқық деп аталады. Бұл ҚР АК-нің 125, 964-
баптарымен бекітілген [2]. Патент негізінен мынандай мән-жайларды
айқындайды:
1) аталған техникалық шешімнің өнертабыс екендігін;
2) авторы болып белгілі бір тұлға екендігін;
3) аталған тұлға немесе оның мұрагері осы өнертабысқа айрықша құкық
иеленетіндігін куәландыратын құжат.
Патент оны берген ведомство мемлекеті аумағында әрекет етеді.
Шетел құкығы бойынша, лицензия немесе патент алу туралы келісімге қол
жеткізілген кезде, иесіне сыйакы төлей отырып, патентті мемлекет немесе
оның еркі бойынша белгілі бір ұйымның қолданылуына мәжбүрлеп сатып алынуы
мүмкін.
Патент беру әр елде оның патент құқығы нормаларына сәйкес
жүргізіледі. Өнертабысқа келесі талаптар қойылады: өнертапқыштық деңгей,
прогрессивтілігі, қолданылуға жарамдылығы және міндетті түрде жаңалығы.
Патенттеу мақсаты-сәйкес саладағы маман патент мазмұнын оқып, ондағы
техникалық шешімді жүзеге асыра алатындай деңгейге жеткізіп ашу.
Патенттік қорғау келесі аспектілермен сипатталады:
- қорғалатын объектілердің шектеулі шеңбері;
- патенттік құқыктар пайда болуынын ерекше тәртібі, яғни патент иесіне
құқыктар кешенінің және объектіні пайдалануға айрықша құқықтың берілуі;
- айрықша құқық (қорғау құжаты) әрекетінін мерзімдік және аумақтық сипаты;
- айрықша құқықтардың занды шектелу мүмкіндігі.
Аталған объектілердін барлығы біздін мемлекетімізде қолданылады.
Белгілі бір өнертабыс негізі болған шығармашылықтың деңгейін бағалау
қажет болғандықтан, өнертабыс түсінігінің объективтік анықтамасын беру
мүмкін емес. Сондықтан, Қазақстан Республикасының Патент Заңында бұл
түсініктің анықтамасы берілмеген, тек оған қойылатын талаптар керсетілген:
1. жаңалығы;
2. өнертапқыштық деңгейдің болуы;
3. өнеркәсіпте қолдануға болатын техникалық шешімнің болуы.
Егер өнертабыс осы аталған талаптарға сай болса, онда оған Қазакстан
Республикасы Патент Заңының 6-бабына сәйкес қорғау қамтамасыз етіледі.
Әрбір өнертабыс белгілі бір объектіні, яғни қоғамдық қажеттілікті
қанағаттандыра алатын техникалық құралды сипаттайды. Өнертабыс
объектілерінің түрлері қойылған мақсатқа жету үшін техникалық шешімдерде
көрсетілген құралдарға тәуелді анықталады.
Мысалы: құрылғы, әдіс, зат, микроорганизмдер, өсімдіктер мен
хайуанаттар клеткаларының тегі, сондай-ақ бұрыннан белгілі құрылғы, әдісті,
затты текті жаңа мақсатта қолдану өнертабыс объектілері бола алады.
Осыларға жеке тоқталар болсақ.
Құрылғы-өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектілері ретінде
құрылғыларға конструкторлар мен бұйымдар жатады. Кеңістікте орналасқан бір-
бірімен тығыз байланыстағы элементтер жүйесі құрылғы болып танылады. Бұл
машиналар-мысалы, Қар жинаушы машина;
Құрылғы болып көлік кұралдары, жабдык, кұрылыстар, сонымен қатар, әр
түрлі бұйымдар танылады-мысалы, Әмбе-бап оқу партасы. Электр схемалары да
құрылғының бір түрі болып табылады.
Тәсіл-өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектісі ретінде
тәсілдерге материалдық объектілер көмегімен материалдық объектілерге әрекет
ету процестері жатады. Тәсіл- белгілі бір тәртіппен немесе белгілі бір
ережелерде сақтау арқылы орындалатын әдістер жиынтығы.
Зат өнертабыс объектісі ретінде. Өнертабыс объектісі ретінде
заттарға: жеке химиялық қосындылар, сонымен қатар, оларға жоғары-
молекулярлық қосындылар және гендік инженерия өнімдері. Тауар таңбасы,
қызмет көрсету таңбасы-бұл осы заңға сәйкес тіркелген немесе Қазакстан
Республикасы қатысатын шарттарға орай тіркеусіз қорғалатын, бір занды
немесе жеке тұлғаның тауарларын басқа заңды немесе жеке тұлғаның біртектес
тауарларынан ажырату үшін қызмет ететін белгі.
Бұл анықтамадан тауар таңбасынын басты міндеті - қандай болмасын
ендірушінің (сапалық, бағалық немесе өзге сипаты бойынша) тауар немесе
қызметін баска ендірушілердің ұқсас бірыңғай тауарлары мен қызметтерінен
бөлу, яғни тауар немесе қызметті дараландыру болып табылады.Таңба неғұрлым
көрнекті болса, соғұрлым оның иесінің оны құқықтық қорғау, жарнама және
өткізу салаларында сәттілігі үлкен болады.
Интеллектуалдық меншік түсінігі кейбір құқықтық институттарға
қатысты, соның ішінде аса маңызды коммерциялық құпия, патенттік құқық,
авторлық құқық және тауарлық белгілер сияқты құқықтық институттарға қатысты
жалпы сипаттқа ие.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекстің 49-тарау осы интеллектуалдық
меншікке арналған.
Интеллектуалдық меншік құқығының объектілеріне:
1) интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері;
2) азамматтық айналымға қатысушыларды, тауарларды, жұмыстарды немесе
қызмет көрсетулерді дараландыру құралдары жатады.
Интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелеріне:
1) ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
2) эфирлік және кабілдік хабар тарату ұйымдарының орындаушылығы,
қойылымдары, фонограммалары мен хабарлары;
3) өнертабыс, пайдалы үлгілер, өндірістік үлгілер;
4) селекциялық жетістіктер;
5) интегралдық микросызба топологиялары;
6) ашылмаған ақпарат, оның ішінде өндіріс құпиялары (ноу-хау);
7) ҚР Азаматтық кодексте немесе өзге де заң актілерінде көзделген
реттерде интеллектуалдық шығармашылық қызметтің басқа да нәтижелері
жатады.
Сабақтас құқық интеллектуалдық меншік құқығының объектілерінің бірі
болып табылады. Интеллектуалдық шығармаларға және оларға теңестірілген
объектілерге қатысты ерекше құқықтарға арналған Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің нормалары өзінің жиынтығы бойынша қазақстандық
азаматтық құқықтың саласын құрайды. Интеллекталдық меншік объектілердің
жиындық көлемі бойынша және қайнар көздерінің жүйесі бойынша қарастырып
отырған азаматтық құқық саласы өзара тәуелсіз төрт институтқа бөлінеді.
Өзара ұқсас ерекшеліктеріне қарамастан, әрбір институттың құқықтық
нормаларда көрініс тапқан өзіне тиесілі белгілері бар.
Ең алдымен Авторлық құқық пен сабақтас құқық ерекшеленеді. Бұл құқықпен
ғылым, әдебиет пен өнер, фонограмма, қойылым, эфирлік хабарларды (сабақтас
құқық) шығару және қолданумен байланысты қатынастар реттеледі. Кейіннен
авторлық құқық деп аталатын екі құқықтық институттың бірігуі сабақтас
құқықтың пайда болуы мен қамсыздандырылуында автордың шығармашылық
құқықтарына бағыныштылығымен сипатталады, сонымен қатар жоғары да аталған
құқықтарға байланысты қатынастар бір заңмен реттеледі.
Интеллектуалдық меншік құқығы саласына кіретін тағы бір институты
болып патенттік құқық табылады. Ол шығармаларды және маңызды өндірістік
үлгілерді қалыптастыру мен қолдануда пайда болатын мүліктік және олармен
байланысты жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді.
Қазақстанда тауар-ақша қатынастарының дамуына байланысты нарықтық
экономиканы дамыту барысында оның элементтері болып табылатын фирмалардың
атаулары, тауар белгілері, қызмет көрсету таңбалары және тауар шығарылған
жерлердің атаулары сияқты өндірістік меншік объектілері аса маңызды
элементтері болып табылады.
Тауар иеленушілері үшін шаруашылықтың тендігін орнату, олардың
әрекеттеріне бәсекелік бастау мен оның нәтижелері үшін жауапкершілікті
көбейтуді енгізу, тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін
нарықты тауармен және қызметпен қамсыздандыру құқықтық тетіктегі (механизм)
кәсіпорын мен ұйымдардың, сондай-ақ олар өндіретін тауар мен қызметтің
лайықты дербестігін қамтамасыз етудегі объективтік қажеттілікті ескертеді.
Мұндай құқықтық тетік (механизм) азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы,
нақтырақ айтатын болсақ, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен олармен
өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты болып
табылады. Бұл құқықтық институт патенттік құқық сяқты өндірістік меншікпен,
яғни өндіріс сферасындағы жүзеге асырылатын ерекше құқықтармен, сауда
айналымы, қызмет көрсету т.б. байланысты. Қарастырып отырған
интеллектуалдық меншік институтының негізгі функциясы өндірушілердің және
олардың тауарлар, жұмыс пен қызметтің тиісті дербестігін қамтамасыз ету
болып табылады.
Ғылым, әдебиет пен өнердің өнімі болып табылатын шығармалар, сонымен
бірге өндірістік үлгі мен модельдер шығармалары шығармашылық әрекетінің
нәтижелерінің әртүрлілік қабілеттерін таусылтпайды. Солармен қатар
адамдардың шығармашылық қабілеті нәтижесінде пайда болатын басқа да
объектілер бар, олардың қоғам үшін аса зор маңызы бар, және де оларды
қоғамның тануы мен құқықтық қорғауда мұқтаж болады. Авторлық құқық пен
патентік құқықпен қорғалатын қарапайым объектілер, сонымен қатар азаматтық
айналым қатысушылардың дербестік құрал институтымен қатар, қазақстандық
азаматтық құқық селекциондық жетістіктердің, интегралды микросхемалардың
топологияларының, коммерциялық құпия ақпараттарының және интеллектуалдық
әрекеттің басқа да нәтижелерінің қорғауын қамтамасыз етеді. Аталған
интеллектуалдық әрекеттің нәтижелерінің дәстүрлі интеллектуалдық меншік
объектілерінен айырмашылығына сүйене отырып, оларды біртұтас құқықтық
институтына, яғни интеллектуалдық меншіктің дәстүрлі емес объектілерді
қорғау институтына жатқызуға болады.
Сонымен, азаматтық құқықтың сала ішіндегі саласы-интеллектуалдық меншік
құқығы-жоғарыда аталған төрт институт көлеммен сипатталған, олар: авторлық
құқық, патенттік құқық, азаматтық айналымдағы қатысушылар мен олармен
өндірілетін өнімнің (жұмыс, қызмет) дербестік құрал институты және
интеллектуалдық меншіктің дәстүрлі емес объектілерді қорғау институты.
Интеллектуалдық меншік пен ерекше құқық ұғымдарының арақатынасы.
Қазақстан республикасы Азаматтық кодексінің 115 бабында азаматтық құқық
объектілерінің ішінде интеллектуалдық шығармашылық қызметтің нәтижелері де
көрсетілген. Объектілердің осы түріне құқықтардың табиғатын анықтауға
қатысты заң ғылымында екі бағыт қалыптасқан. Бірінші бағыт, интеллектуалдық
шығармашылық қызметтің нәтижелеріне құқықтарды затқа меншік құқығымен
теңестіруге негізделсе, екінші бағыт құқықтарды заттық құқықтарға емес,
керісінше ерекше сипатты құқықтарға жатқызуға негізделеді.
Бұл бағыттардың алғашқысы заңи әдебиетте проприетарлық тұжырымдама деп
аталады да, екіншісі ерекше құқықтар тұжырымдамасы деген атқа ие болған
Проприетарлық тұжырымдаманы жақтаушылар кез келген қызмет барысында,
соның ішінде интеллектуалдық шығармашылық қызмет барысында жасалатын
игіліктерге меншік құқығы орнатылуы тиіс деген идея негізінде,
интеллектуалдық өнімді жазушы субъектінің осы өнімге мүліктік және өзіндік
мүліктік емес құқықтарының қосындысын интеллектуалдық меншік деп атауды
ұсынады. Нәтижесінде, ХІХ ғасырдың аяғында интеллектуалдық меншік ұғымы
мен оның құрамдас бөліктері болып табылатын әдеби меншік және
өнеркәсіптік меншік ұғымдары әлемнің көптеген елдердің заңдары мен
маңызды халықаралық Конвенцияларда кеңінен қолданыла бастайды.
Мәселенің бұлай шешілуіне және интеллектуалдық меншік ұғымын құқықтық
ұғымдар аппаратына енгізуге қарсы шыққан ерекше құқықтар теориясының
өкілдері, біріншіден, мерзімсіз болып табылатын және қандай да бір аумақтық
шектеулер қойылмаған меншік құқығынан өзгешелігі сол, авторлардың, патент
иелерінің және олардың құқық мирасқорларының құқықтары әуелі бастан уақыт
бойынша және кеңістікте шектеулі, екіншіден, бұл құқықтар меншік құқығын
қорғауға арналған виндикациялық және басқа да талаптардан өзге құқықтық
құралдармен қорғалатын ерекше құқықтар, демек материалдық емес объектілерге
жататын интеллектуалдық қызмет жетістіктері мен материалдық заттардың
құқықтық режимдерін теңестіруге болмайды, сондықтан интеллектуалдық
меншік терминін қолдану ғылыми тұрғыдан негізсіз деп көрсетті.
ХІХ ғасырдың аяғында туындаған екі тұжырымдаманы ұстаушылардың
арасындағы бұл ғылыми дау бүгінде біршама бәсендеген. Өйткені, қазіргі
уақытта интеллектуалдық нәтижелерге құқық табиғатының екіқырлы екендігіне
ешкім шубә келтірмейді және көзқарастар алшақтығы тек терминологиялық
мәселелер төңірегінде ғана қалған деуге болады.
Шынында да шығармашылық нәтижені жасаушының (автордың), бір жағынан,
оны пайдалануға ерекше сипатты құқығы болады және бұл құқық басқа
тұлғаларға азаматтық құқықтық мәмілелер арқылы немесе әмбебап құқық
мирасқорлығы тәртібімен емін еркін беріле алады. Мазмұны бойынша бұл құқық
мүліктік құқықтар қатарына жатады және абсолюттілігі мен жоғарыда айтылған,
басқа тұлғаларға емін еркін беріле алатындығы тұрғысынан, шынында да,
меншік құқығына ұқсас.
Екінші жағынан, авторға авторлық есімге құқық сияқты бірқатар өзіндік
мүліктік емес (моральдық) құқықтар да тиесілі болады және өздерінің
табиғатына сәйкес бұл құқықтар басқа тұлғаларға еркін беріле алмайтын, яғни
иеліктен шығаруға жатпайтын құқықтар болып табылады.
Әлбетте, аталған құқықтардың жиынтығын интеллектуалдық меншік
терминімен атау қазіргі уақытта шартты түрде алынғаны түсінікті. Әйтсе де,
бұл терминнен мүлдем бас тартып, тілге тиек болып отырған нәтижелерге
қатысты тек ерекше құқықтар терминін пайдалануды немесе бұл терминдерді
заң актілерінде, ең болмағанда, синонимдер ретінде қатар қолдануды
ұсынушылар қатары әлі де аз емес.
Кеңес үкіметінің соңғы жылдарына дейін буржуазиялық институт ретінде
пайдаланудан бас тартылып келген интеллектуалдық меншік ұғымы қайта
оралған атаулардың бірі болып табылады. Ол КСРО-ның құқықтық кеңістігінде
алғаш рет 1990 жылы 6 наурыздағы КСРО-дағы меншік туралы заңда қолданыла
бастады.
Осы саланы зерттеушілердің еңбектерінде интеллектуалдық меншікке
материалдық емес объектілерге жататын интеллектуалдық шығармашылық
қызметінің нәтижелеріне және оларға теңестірілген азаматтық айналымның
субъектілері мен объектілерін дараландыру құралдарына азаматтық құқық
субъектісінің өзіндік мүліктік емес және мүліктік құқықтарының кешені
(жиынтығы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 125 бабында
интеллектуалдық меншік пен ерекше құқықтар категорияларын теңестіру
орын алған.
Бұлайша теңестіруді себептерге байланысты қаттелік деп қарастыруға
болады. Жоғарыда айтылғандай, интеллектуалдық меншіктің мүліктік
құқықтармен қатар өзіндік мүліктік емес құқықтардың да жиынтығы болып
табылатындығы белгілі.
Ал, Азаматтық Кодекстің 964 бабына сәйкес, ерекше құқық-интеллектуалдық
меншік объектісін оның иесінің өз қалауы бойынша кез келген әдіспен
пайдалануға мүліктік құқығы болып табылады және зерттеушілердің барлығы
дерлік бұл құқықты интеллектуалдық меншік объектісіне құқықтардың ішіндегі
ең бастысы деп таниды.
Әйтсе де, ерекше құқық интеллектуалдық меншік ұғымы қамтитын
құқықтардың бір бөлігін ғана құрайтындықтан, бұл құқықтық конструкциядан
өзіндік мүліктік емес құқықтар тыс қалады.
1.2 Автор және авторлық құқықтың басқа субъектілерін танудың құқықтық
ерекшеліктері
Авторлық құқықтың субъектілерін екі топқа бөлуге болады:
авторлар және басқа авторлық мүліктік құқықты иеленушілер.
Автор дегеніміз шығармашылық еңбегімен туынды жасалатын жеке тұлға.
Сөздіктерде осы түсінікке келесідей анықтамалар беріледі:
"Автор - жаратушы, жазушы, ойдан шығарушы".
"Автор - (латын. Аuctог тілінен) белгілі бір туындыны, ғылыми зерттеуді,
өнертабысты жасаушы." [7]. "Автор - туындыны жасап шығаратын тұлға".
Автордың құқықтық мәртебесі авторлық құқықпен қорғалатын туындының
пайда болу сәтінен қалыптасады. Сонымен қатар тұлғаның туындыны келтірген
кездегі жасына, әрекет қабілеттілігіне, шығарманың түріне қарай ешқандай
шектеу қойылмайды.
Ғылым, әдебиет және өнер туындыларына авторлық құқық оның құрылу
фактісінің күшіне қарай пайда болады. Авторлық құқық пайда болуы үшін және
оны жүзеге асыру үшін туындының тіркелуі талап етілмейді, басқа да ешқандай
шарттылықтар көзделмеген.
Авторлық құқықтың субъектілері шығарманың сипатына қарай да
топтастырылады:
1) алғашқы шығарманың авторы;
2) туынды шығарманың авторы.
Алғашқы шығарманың авторы-өзінің шығармашылық еңбегімен туындыны
жасаған жеке тұлға.
И.Г.Табашников әдеби меншіктің субъектілері туралы мәселені
зерттеп, мынадай шешімге келген: "Авторлық құқықтың субъектісі ретінде,
біріншіден, туындының пайда болуы кімнің арқасында екені ашылып, соған
авторлық құқықты беру керек" [8, 508-509б.].
Барлық қалған басқа тұлғалар авторлық құқықтың субъектісі болып, тек
қана алғашқы субъектінің заңды мирасқоры болғанда ғана табылады.
Г.Ф.Шершеневич авторлық құқықтың субъектілеріне және объектілеріне
байланысты сұрақтарды әр салаға тиесілі бөлек-бөлек қарастырады, яғни әдеби
туындыға бөлек, көркем туындыға бөлек, музыкалық туындыларға бөлек. Әдеби
туындыда авторлық құқықтың субъектілері болып әдеби туындының жаратушысы
автор және өзінің құқығын берген құқық мирасқорлары мен мұрагерлері
табылады [9, 235б.].
Көркем шығармаға құқық субъектісі- туынды өзінің өмір сүруімен міндетті
болатын суретшінің ойы мен өнері. А.А Пиленконың пікірінше, авторлық құқық
субъектісі тек жеке тұлға авторлар құқықтарын шарт немесе қызмет жағдайының
міндетімен беру арқылы жүзеге асырылады. Бұған мысал ретінде мынаны
келтіруге болады. Бюджет ұйымдары өз қызметкерлеріне ақша төлей отырып,
олардың әртүрлі ережелер, жарғылар, нұсқаулар құрастыру еңбектерін
пайдаланады, сонымен қатар авторлық меншікке құқықтарын жоғалтпай жүзеге
асырады [10, 89б.].
Шершевичтің айтуы бойынша, "авторлық құқықтың субъектісі болып,
туындының жарыққа шығуын кім жүзеге асырса, сол табылады, сонымен қатар
мұндай тұлға тек қана ойлай алатын және жарата алатындар ғана бола алады".
ҚР заңнамасына сәйкес субъектілік авторлық құқықтың иеленушілері ҚР
азаматтары, азаматтығы жоқ және шет ел тұлғалары, олардың мұрагерлері,
басқа да құқық мирасқорлары, сонымен қатар Қазақстан Республикасы толығымен
бола алады. Әрбір санаттағы субъектілерге шығармаға құқықтың туындауы әр
қилы заңды фактілерге сәйкес болады-туындыны жарату, яғни дүниеге келтіру,
авторлық құқықтың мұра бойынша авторлық шарт арқылы ауысуы және т.б.
Авторлық құқықтың субъектілері ғылым, әдебиет және өнер салаларында
танылады.
"Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы" заң авторлық құқық
субъектілерін келесідей түрлерге бөлген: автор, дыбыс, бейнежазба
туындыларын дайындаушылар, жұмыс беруші, мұрагерлер, арнайы уәкілді
органдар, авторлардың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқаратын
ұйымдар т.б. тұлғалар.
Бөлек арнайы құқық субъектілері сабақтас құқықтың субъектілері бола
алады, олар орындаушылар, фонограмма жасаушылар, эфирлік және кабельдік
хабар тарату ұйымдары (авторлық құқық туралы заңның 35-бабының, 1-тармағы)
[11].
Авторлық туралы заңңамалар бойынша "авторлық құқықтың субъектісі" деген
түсінік "автор" түсінігінен анағұрлым ауқымды. Авторлық құқықтың барлық
субъектілерінің ішінен тек авторға ғана айрықша құқық ретінде туындыны кез
келген нысанда және кез келген әдіспен пайдалануға (тура осылай жеке
мүліктік емес құқықтары да реттеледі) беріледі.
Авторлық құқықтың басқа субъектілері тек қана туындыға қатысты мүліктік
құқықты алып жүре алатындар ғана бола алады. Туындыны жаратушы тұлғадан
жеке мүліктік емес құқықтары айыппұл алмайтындығы, заңның 15-бабының, 3-
тармағында былай бекітілген: "Автордың мүліктік құқықтарына қарамастан,
оның мүліктік емес жеке құқықтары болады және оларды туындыны пайдалану
жөніндегі айрықша құқықтарын біреуге берген жағдайда да сақтап қалады".
Автордың жеке мүліктік емес құқықтарына авторлық құқық туралы заңның 15-
бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес мыналар жатады:
1. туындының авторы деп танылу құқығы және оны тануды, соның ішінде, егер
іс жүзінде мүмкін болса, туынды кез келген жария
пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына автордың есімін тиісті
түрде көрсету арқылы тануды талап ету құқығы;
2. туынды пайдаланылған кез келген жағдайда оның даналарына
автордың шын есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және
соны талап ету немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы,
яғни жасырындық (есімі аталу құқығы);
3. туындының атауымен қоса, оған қол сұғуға жол бермеу, туындының кез
келген жолмен білдіруге, бұрмалауға немесе өзге жолмен өзгертуге құқығы;
4. автордың ар-ожданын, яғни беделіне нұқсан келтіре алатын басқа да кез
келген қол сұғушылыққа қарсы әрекет ету құқығы (автордың беделін қорғау
құқығы).
Автордың мүліктік құқығы автордың бүкіл ғұмыры бойы және қайтыс
болғаннан кейін елу жыл бойы күшін сақтайды. Осыған орай, авторлық құқықтың
басқа субъектілерінің авторлық құқықтары автор өлгеннен кейінгі елу жыл
бойы өмір сүруімен шектетіледі. Ал мүліктік емес авторлық құқықты, автордың
есіміне құқығы және автордың беделін қорғау құқығы қорғалуға шек
қойылмайды.
Авторлық құқықты иелену қабілеті болуы азаматтардың құқық
қабілеттіліктерінің құрамына енеді. Ешқандай жағдайда азамат авторлық
құқығынан, жеке мүліктік емес құқықтарынан (авторлық құқық, есімі аталу
құқығы, туындыны өзгертуге құқығы, автордың беделін қорғау құқығы
айырылмайды.
Авторлық құқықтық қатынастар-азаматтық құқықтық қатынастар болып
табылады. Авторлардың басқа құқық субъектілерімен құқықтық қатынастары
(азаматтық құқық аясынан тыс жатқан), қылмыстық құқық және басқа да құқық
салаларындағы нормалармен реттеледі. Мысалы, плагиат және өзге автор
құқықтарын бұзу әрекеттерге қатысты мәселелер.
1. Кәмелетке толмаған авторлық құқықтың субъектілері.
Тұлғаны автор деп тану үшін ешқандай жасына, немесе басқа бір
жағдайларына қатысты шектеулер қойылмайды.
Шығармашылық қызметтің нәтижесі болып туынды жаратылса, сол бірден бір
құқық туғызушы заңды факті болып табылады. Ғылым, әдебиет туындыларын
таратушы қатарында кей кезде жас балалар да кездеседі. Мысалы, Ниқоло
Поганини 9 жасында өзінің "Карманьоло" тақырыбындағы вариацияларымен
сахнаға шығып жүрген. Шопен 6 жасында фортепианода барлық ықыласымен ойнай
бастап, 8 жас шамасында полонез, марштар жазып, сонымен қатар көпшілік
алдында өнерін көрсете бастаған.
Жасөспірім (14 пен 18 жас арасындағы) авторлардың құқықтық жағдайы
жалпы азаматтық құқықтағы нормалармен анықталады. Жасөспірімдер үшін
мәмілелерді ата-анасы, асырап алушылары немесе қамқоршылары жасайды.
Екіншіден, жасөспірімдер өз бетінше тек ұсақ тұрмыстық мәмілелер ғана жасай
алады.
Бұл жерде ұсақ тұрмыстық мәмілелер дегенде, шығармашылық жұмыс үшін
қажет құралдарды (дәптер, қалам сияқты) материалдарды сатып алу бойынша
мәмілелерді, жасөспірімдердің қайтарымсыз пайда алуға байланысты
мәмілелерді және т.б. айтамыз. Алайда, бұл мәмілелер нотариалды нысанды
немесе мемлекеттік тіркеуді қажет етпеуі керек.
Негізінде, жасөспірімдермен (14 пен 18 жас арасындағы) жасалған ұсақ
мәмілелердің күші болмайды, сонымен қатар баланың өзінің қызығушылығы
негізінде оның ата-анасының, асырап алушысының немесе қамқоршысының талабы
бойынша, егер ол жасөспірімдердің пайдасына септігін тигізсе, сотпен күшіне
келтіруге болады.
Осы ереженің авторлық құқық аясында күші бар. Авторлық шартқа тікелей
жасөспірімнің өз атынан шарт жасау туралы мәселені қозғау өте маңызды деп
айтуға болады. Бір жағынан, автор шарт жасаса отырып, өзінің құқықтарын
қамтамасыз етеді, ең негізінен өзінің мүліктік құқықтарын, екінші жағынан,
жасөспірімдерге психофизиологиялық ауыртпалық түсу қаупі төнеді, сонымен
қатар еңбек құқығының жалпы нормасы бойынша еңбектік құқық қабілеттілігін
иеленбейді.
Бұл қайшылықтардың соңғысы өте шешуші маңызы бар екені түсінікті.
Кәмелетсіз, 14 жасқа толған баланың өз еркімен мыналарға құқықтары бар:
1. өзінің табыстарымен, стипендиясымен және басқа пайда көздерімен
бтлік етуге (соның ішінде, авторлық шарттардан келетін пайда көздері);
2. ғылым, әдебиет, өнер т.б. санаткерлік қызмет нәтижелеріне атворлық
құқықтарын жүзеге асыруға;
3. салымдар енгізу және олармен билік етуге.
Тәжірибеде жасөспірімнің өз бетінше мүліктік құқықтарымен билік етсе,
яғни авторлық сыйақымен т.б. ол балаға зиян болуы мүмкін. Яғни, жасөспірім
ол сыйақыны өзінің қажеттілігіне, пайдасына сай жарата алмауы мүмкін.
Мұндай жағдайларда, ҚР Азаматтық кодексінің 22-бабы 4-тармағының шегінде
ғана құқықтарды жүзеге асыруға мүмкіндік беру керек [2].
Егер жеткілікті негіз болса, сот ата-ананың, асырап алушының, қамқоршы
немесе қорғаншы органдарының өтініші бойынша 14 пен 18 жас арасындағы
кәмелетке толмаған балалардың өз еркімен өзінің жалақысымен, стипендиясымен
немесе басқа да табыстармен билік етуге құқықтарын шектей немесе жоя алады.
Егер кәмелетке толмаған адам толық әрекет қабілеттілігін иеленсе немесе
эмансипацияланған болса, бұл ереже қолданбайды, алайда, біздің елімізде
эмансипация қолданбайды.
Бұл ереже Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде орын алған.
Авторлық құқыққа байланысты кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайларын
реттейтін кейбір ерекше жағдайларға байланысты нормалар немесе нормативтік
актілердің жоқтығы, бұл өте үлкен көңіл бөлетін жағдай.
Айтып кеткеніміз келіп отырған мәселе бұл, тәжірибеде жасөспірімдердің
және кәмелетке толмағандардың мүдделері толығымен қорғалып жатпайды.
Кәмелетке толмаған авторлардың құқықтары және мүдделері жоғарылатылған заң
көмегін қажет етеді.
Осы мақсатпен балалар құқықтары туралы заңнаманың, азаматтық және
отбасылық заңнамаларға сай "Авторлық құқық және сабақтас құқықтары туралы"
заңның нормаларына заң көмегімен көрсетуге байланысты және автор-баланың
мүдделерін қорғауға байланысты нормалар енгізу керек. Заңда автор-баланың
мүліктік құқықтарының қаржы аспектісін көрсету мақсатты болар еді.
Жасөспірімдердің, кәмелетке толмағандардың сыйақыларын қалай жұмсап,
жарататындарына бақылау қою дұрыс болар еді, жасы толғанда, бақылау алынып
тасталар еді.
Азаматтық заңнамаларда кәмелетке толмағандарға байланысты олардың құқық
мүдделері толық қарастырылмаған. Заңда кәмелетке толмаған бала некеге
отырса, әрекет қабілеттілігін толық иеленеді деп көрсетілген. Бірақ,
авторлық қызмет ету фактісінің мәні туралы сұрақтар жауапсыз қалдырылған.
Кәмелетке толмағанның авторлық құқық объектілерін құру мәселесі, басқа да
маңызды интеллектуалдық еңбек нәтижелерінің қалай реттелетіні ашып
көрсетілмеген.
3. Авторлық құқық құдықтық жағдайының кейбір ерекшеліктері
Шығармашылық процесі әрқашанда ерікті рационалды бола бермейді.
Мысал ретінде атақты Д.И.Менделевтің периодикалық кестесі түсіне кірген,
содан кейін ғана оны дүниеге келтірген. Орыстың атақты композиторы
П.И.Чайковский өз туындыларын еріксіз мінезді шығармашылық интуициямен
көрсетеді. Гетенің сөзі бойынша, барлық біздің адал мақсатымыз тек қана
біздің санасыз күйімізде ғана жүзеге асырылады деген.
Заңда жан күйзеліске ұшыраған азаматтарға авторлық құқықтың иесі болуға
байланысты арнайы шектеулер қойылмаған. Психикалық күйзеліске ұшыраған адам
өзінің әрекеттеріне жауап бере алмайды, басқара алмайды және сотпен әрекет
қабілетсіз деп танылуы мүмкін. Бұндай жағдайда азаматқа қамқоршы
бекітіледі.
Азаматты әрекет қабілетсіз деп тану Азаматтық кодекстің нормаларымен
реттеледі. Әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылғанның атынан мәмілелерді
қамқоршы жасайды.
Бұл императивтік норма авторлық құқықтық қатынастарда да қолданылады.
Егер азамат спирт ішімдіктерін немесе наркотиктік заттарды қолданып, өзінің
жанұясын ауыр материалдық зардаптарға ұшыратса, сот оны шектеулі әрекет
қабілетті деп тани алады.
Мұндай шешім шектеулі әрекет қабілетті деп тани біледі. Мұндай шешім
шектеулі әрекет қабілеттіге қорғаншы тағайындауға негіз болады. Әрекет
қабілеттігі жоқ деп немесе әрекет қабілеттігі шектеулі деп сотпен танылған
азаматтардың авторлық құқықтары толық сақталады. Олар кез келген басқа
азаматтардың авторлық құқықтарынан, өзінің мән мағынасы жағынан және көлемі
бойынша, ешқандай айырмашылықтары жоқ. Әрекет қабілеттігі жоқ тұлғалар
авторлық құқықтың иеленушілері болады дегенге еш күмән жоқ, заң ғылымында
да, тәжірибеде де бұған қарсылықтар жоқ.
Бұл мәселенің өзі азаматтың құқық қабілеттігінің мағынасына кіреді.
Мұндай абстрактілі мүмкіндіктің нақты субъективті авторлық құқыққа
айналу үшін заңды факт керек. Мұндай факт, яғни ғылым, әдебиет және өнер
туындыларының өмірге келуі.
Бұл фактілі әрекеттрр әрекет қәбілетсіз азаматпен жасалатын
болғандықтан, нақты субьектінің әрекетіне, жағдайына, күйіне қарамастан,
туындай береді.
Яғни өзінің жаратқан шығармасына қатысты, авторлық құқықтың иесі болып
кәмелетке толмаған және әрекет қабілеттілігі жоқ тұлғаларда табыла береді.
Қандай жағдай болса да, жеке мүліктік емес құқықтар автордың өзінде
сақталады.
Қамқоршы әрекет қабілетсіздің өкілі болып табылады, ал қорғаншы шарт
жасағанға рұқсатын, келісімін беретін тұлға.
Автор мәртебесін беру авторлық құқық туралы заң бойынша тек ішінара
ғана автордың азаматтылығымен байланысты. Авторлық құқықтың әрекет ету аясы
авторлық құқық туралы Заңның 5 бабында көрсетілген.
Жалпы ереже бойынша авторлық құқық жарияланған және жарияланбағанына
қарамастан, бірақ ҚР-ның территориясында орналасқан, автордың
азаматтылығына және құқық мирасқорлығына қарамастан, объективтік нысанда
дүниеге келген туындыларға таралады. Сонымен қатар ҚР-ның азаматтарының
шығармалары басқа бір шет мемлекетте объективтік нысанда тұрған жағдайда да
ол авторлық құқықпен қорғалады.
Шетел азаматтарының туындылары ҚР-ның аумағында ҚР-ның халықаралық
шарттарына сәйкес авторлық құқықпен қорғалады. Авторлық құқық туралы бүкіл
әлемдік конвенцияға сәйкес осы бүкіл әлемдік конвенцияға қосылған барлық
мемлекеттердің азаматтарының шығармалары және шығармашылық құқықтары
қорғалады, осы жайтта айта кететін маңызды бір мәселе, шығарма бүкіл
әлемдік конвенцияға қосылғаннан кейін жарық көрсе, сонда ғана ол шығарма
қорғалады [12, 120б.].
Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заң авторларды келесідей
санаттарға бөліп көрсетеді: тең авторлар-жинақтар және басқа да құрамдас
(составные) туындылардың авторлары; аудармашылар, басқа туынды (алғашқы
емес) шығармалар авторлары; қоюшы-режисер, сценарий-қоюшы, музыкалық
шығарманың авторы; дыбыс бейне жазу туындыларына құрамдас бөлік ретінде
кірген шығарманың авторы.
Жеке тұлғамен қатар ғылым, әдебиет және өнер туындыларына авторлық
құқық иеленушілер болып заңды тұлғалар да табылады. Егер заңды тұлғалар
туындыны жасаушының құқық мирасқоры болуға толық құқық иеленсе. Онда
авторлық құқықтың иесі бола алады дегенге еш күмән жоқ.
Заңды тұлға жеке авторлық құқықтарды авторлық шарт бойынша иеленеді,
яғни автор туындыны өзінің кәсіби міндетіне сай шығарады, авторлық құқық
заңды тұлғаға авторлық өсиет бойынша өтуі мүмкін және т.б. барлық осы
жағдайларда заңды тұлға туынды авторлық құқық иесі болып табылады, алғашқы
шығарма автор тарапынан дүниеге келеді, бірақ заңды көрсетілген негіздер
бойынша заңды тұлғаға ауысады.
Заңды тұлғаның өзі алғашқы авторлық құқықтың иегері бола ала ма, яғни
өзінің тікелей жеке әрекеттері арқылы шығармаға құқықтар иелене ала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz