ҚР заңдарымен кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеу
ҚР заңдарымен кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу
1.1 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласу жағдайы, себептері ... ... ... ...10
1.3 Қазақстандағы кәсіпкерлікті басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.4 Шағын кәсiпкерлердің құқықтық жағдайларын реттеудің
әдістері ... ... ... ...25
2 Лицензиялау-кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеудің әдісі
2.1 Кәсіпкерлікті лицензиялаудың негiзгi қағидалары мен
түрлері ... ... ... ... ... 39
2.2 Кәсіпкерлік қызметке лицензия берудiң шарттары мен
тәртiбi ... ... ... ... ... .44
2.3 Шағын кәсіпкерлікті лицензиялау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...48
2.4 Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң лицензия алуына байланысты құқықтары
мен заңды мүдделерiн бұзғаны үшiн жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-
60
Кіріспе
Барша қазақстандықтардың өркендеуі, кауіпсіздігі мен әл-ауқатының
жақсаруы біздің мемлекетіміз үшін аса маңызды үш тұғырлы міндет болып кала
береді.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың өз ісіне деген табиғаты
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл
қызметтің ерекше түрі - кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп
соғады.
Кәсіпкерлік-адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес
шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік
жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлік
шығармашылық күш-жігерді жүзеге асыру-экономикалық және ұйымдастыру ісінде
тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан
түсіндіргенде мынадай екі жағдайға:
-біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді
жеңе білуге;
-екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық
танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.
Кәсіпкер Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін қызметтің
қандай да болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік
қызмет, сауда-көтерме сату, көрсетілетін консультациялық қызметтер және
т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары болуы
мүмкүн. [1]
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: ол нарықтық экономикада
кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін арнайы мемлекеттік реттеудің бір әдісі
рұқсат арқылы, яғни мемлекеттік органдар беретін арнайы лицензияның
негізінде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің құқықтытық
реттелуі болып табылады. Қазіргі таңда, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік
реттеу арқылы қалыптастыру "Қазақстан-2030" Стратегиясының қағидаларына
негiзделiп жасалуда. Әрдайым Қазақстан Республикасының Президенті
Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында кәсіпкерлік қызметті дамыту
және құқықтық реттеу бағыттарының басымдылығын атап көрсетіп келеді.
ҚР Президенті өз жолдауынды Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты
елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық кәсіпорындары санының 90
пайыздан астамын құрайды, көптеген дамыған елдерде олар жалпы ішкі өнімнің
50 пайыздан астамын береді. Сондықтан да біздің шағын және орта
кәсәпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет
екендігін айтқан. Кәсіпкерлік ортаның бастамашылығын іске асыру үшін
қолайлы жағдай туғызуымыз керек деген нақты мақсаттарды айқындаған.
Әрбір іскер қазақстандық осы ортаға кірігіп, инновациялық
экономикадағы өз орнын табуға тиіс. Қазақстандықтардың бастамашылығына кең
өріс ашу үшін жағдай жасалды, кәсіпкерлер ендігі жерде осы мүмкіндіктерді
пайдалану керек-деп әрбір қазақстандыққа шағын кәсіпкерлікпен айнлысуға
мүмкүншілік жасап отыр. Ал кәсіпкерлік қызметті лицензиялау- ол кәсіпкерлік
қызметті мемлекеттік реттеудің бір әдісі ретінде қолданылады. Қазіргі таңда
кәсіпкерлік қызметті мемлекет тарпынан қадағалап бақылап отыру үшін,
экономикалық қауіпсіздік пен азаматтардың Конститутциялық құқықтарын
қамтамассыз етудің тиімді тетігі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Лицензиялау туралы заңы - лицензиялауға
жататын қызметтi немесе белгiлi бiр iс-әрекеттi (операцияларды) мемлекет
тарапынан лицензиялауға байланысты қатынастарды реттейдi. Сонымен қатар -
бұл заң азаматтардың және (немесе) заңды тұлғалардың арасында жасалған
лицензиялық шарт аясында лицензия беруге байланысты қатынастарды
реттемейдi.
1. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу
1.1. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
Қазақстанда кәсіпкерлік жөнінде 90-жылдардың басында, қайта құрудың
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық
кәсіпкерлік басталды, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми-техникалық орталықтары негізінде
кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары жасалды. Мұның
үстіне, өспелі инфляция жағдайына дәл осы кәсіпкерліктің алғашқы толқыны
төтеп беріп қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша айтқанда, бастапқы
капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып, арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрынғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылданған
СССР азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендірді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана
аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды біршама
ырықтандырды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттікі болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін
кәсіпкерлік белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен
шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болды. 1994 жылдың
басында-ақ жеке кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен
қамтылғандар саны 164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. Шағын кәсіпкерліктің
субьектілер саны 307 мыңды құрады, оларда 1,2 миллион адам жұмыспен
қамтылды. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға
өндіріс те емес, тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық та
емес, сауда шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 6 – наурыздағы №3398
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы және 1998 жылғы 27-сәуірдегі №3928 Жеке және заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген құқығын қорғау туралы
жарлықтары кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш берді. Осы жарлыққа орай,
Қазақстанда шағын бизнесті дамыту жөніндегі алғашқы арнайы орган ретінде
сауда және экономика министрлігінің құрамында шағын кәсіпкерлікті қолдау
жөніндегі агенттік құру және оның жұмысын ұйымдастыру ұйғарылды.
Экономиканы тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
➢ Кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен
құқығы болуы қажет. Ол – шаруашылық қызметінің бағытын таңдау,
өндірістік, сауда бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау,
өнімдерді тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына
жұмсау;
➢ Кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын
нәтижелерге тәуекелдікті қажет етеді. Қабылдаған шешімдерге
деген жауапкершілік болмайтын болса, ол кәсіпкерліктің де
болмағаны;
➢ Кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциялық табысқа жетуге
бағдар ұстауы, экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен
байланысты. Яғни кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы,
әлеуметтік-экономикалық шарттары қалануы керек.
Төртінші шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік
меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа, макроэкономикалық
реттеуге өтуде тек қана бірінші қадам басты. Новелл сыйлығының лауреаты В.
Леонтьевтің айтуы бойынша экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады.
Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде. Руль – мемлекеттік реттеу.
Шведцияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша
реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру
мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік-дейді.
Қазір экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық мектептерінің
уәкілдері нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі автоматты
реттеледі деген пікірде.
Осы проблема жөнінде жан-жақты дәлелді теориялық қортынды берген
атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс (1883-1946жж.). Оның теориялық
қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние жүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда практикалық қолдау алды. Ол әлеуметтік-экономикалық процессті
реттеуді мемлекеттік реттеудің керек екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай сұраныста ынталандыру және барлық
ресурстарды түгел қамту, жинақты және инвестициялық ресурстарды тиімді
пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық және ақша-кредит саясатын тиімді
іске асыру басты мақсат деген пікірге келген.
Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады.
Жоғарыдағы көрсетілген ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы
реттеуге батыл араласуы керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс
елдерінің Жапония, Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл
елдердің тәжірибесінен алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел
және тиімді пайдалану арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып
өндірістік потенциалын арттыру, яғни елдің байлығын арттыру.
Сонымен нарықтық экономика барлық әлеуметтік экономикалық процесстерді
бүкіл қоғам үшін және оның әрбір азаматы үшін автоматты реттей алмайды.
Нарықтық экономика елдің табысын әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік
бермейді, қоршаған ортаны сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың
қорғансыз бұқара топтарын қолдай алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда
бермейтін халық шаруашылық салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін,
қоғам үшін өте қажет болса да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік
экономикалық мәні бар актуалды проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек
қана мемлекеттік іс болады.
Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы бірқалыпты дамуы үшін
мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы керек. Қазіргі созылып
кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел төмендегенін инфляция,
қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз жағдайлар мемлекеттің
экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне жүктелген функцияларды
атқара алмайтындығын көрсетеді. Осы себептерді негізге ала отырып
мемлекетке мынандай негізгі функциялар жүктеледі [3].
1. Құқықтық негізді жасақтау. Мемлекет меншік құқын анықтайтын,
кәсіпкерлік істі реттейтін, өнімнің сапасын қамтамасыз ететін
т.б. заңдар жасақтап қабылдайды. Мемлекет құқықтық негіздер
көмегімен кәсіпкерлік іс субъектілерінің қарым-қатынастарын
реттейді.
2. Елде қажетті құқықтық тәртіпті және мемлекеттік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әрбір азаматтың, барлық қоғамның
нарықтық экономикасы субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуі керек. Егер мемлекет бұл функцияны орындай
алмаса, ол жағдайда елде қылмыстық іс-әрекеттер өріс алады:
қылмыстық істер, мафия, коррупция, парақорлық т.б. жағымсыз
құбылыстар кәсіпкерлік іске, жалпы елдің экономикасына апатты
әсер етеді.
3. Экономиканы тұрақтандыру, яғни экономиканы тұрақты дамыту, ол
үшін макроэкономикалық оптималды көрсеткіштерге жету: жалпы
ұлттық өнім, ішкі ұлттық өнім, таза ұлттық өнім, ұлттық табыс,
инфляция деңгейі және жұмыссыздық, бюджеттің жетіспеушілігі
т.б. Ол үшін мемлекет қолда бар барлық рычагтар мен
әдістемелерді фискалдық, финанс – кредит, ғылыми-техникалық
және инвестициялық саясат арқылы іске асыруы керек.
Егер мемлекет экономиканы тұрақтандыруға көңіл аудармаса, ол
кәсіпкерлік іске жағдай тұрғызбайды, әлеуметтік жағдай нашарлайды. Мысалы,
егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, инфляция елдің экономикасын
берекетсіздендіреді. Яғни:
- ұлттық тауарлар импорт тауарларымен бәсекелес бола алмайды, ол төлем
балансының жетіспеушілігіне әкеледі, отандық өндіріс төмендейді,
жұмыссыздық өседі;
- валютаны алып-сатушылық басталады;
- елден валютаның шығуы, ол импорт тауарларының қымбаттауына және жалпы
бағаның өсуіне әкеледі;
-азаматтардың жинақтарының құнсыздануына;
- инвестицияның қысқаруына т.б. қолайсыз жағдайларға әкеледі.
4. Әлеуметтік қорғауды және әлеуметтік кепілдіктьі қамтамасыз ету.
Мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді түрде жүргізуге міндетті. Оның мәні
мынада: барлық жұмыс істейтіндерге минималды еңбек ақымен, кәрілік және
мүгедектік зейнетақылармен, жұмыссыздарға жәрдемақымен қамтамасыз етуге
кепілдік; тұрмыс жағдайы өте нашар жандарға көмек көрсету; инфляциямен
байланысты белгіленген табыс алатындардың табысын индексациялау т.б.
Мемлекет бұл саясатты жүргізу нәтижесінде барлық азаматтарға минималды
күнкөріс деңгейін қамтамасыз етеді, ол халық наразылығын бәсеңдетеді.
5. Бәсекелестік қорғау. Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік –
негізгі реттеу инструменті. Бәсекелестік – барлық экономика сферасында
прогрестің негізі, ол тауар өндірушілерді ғылым жетістіктерін өндіріске
енгізіп, өнім сапасын арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге
ынталандырады. Сондықтан мемлекет бәсекелестікті қорғауы тиіс. Бәсекелес
жағдайда тұтынушы – қожа, нарық – агент, ал кәсіпорын – оның құлы. Ал
монополия жағдайында тұтынушы қожалықтан, құлдыққа ауысады.
Бірақ бәсекелестік ақырында монополиялық жағдайға әкеледі. Бұл
жағдайды диалектиканың бірінші заңы - әлемнің бірлігі және қарама-қарсылық
күресі деуге болады [4].
1.2. Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласу жағдайы, себептері
Мемлекеттің экономикаға араласуы белгілі бір жағдай мен себептерден
болады. Жағдайларды қолайсыз және қолайлы деп екіге бөлуге болады.
1. Қолайсыз жағдайлар. Мемлекеттің экономикаға араласуы мына
жағдайларда: мемлекеттік қауіпсіздікті талап ету, қоғамдағы әлеуметтік
шиеленіс, экономикадағы қолайсыз жағдай: өндірістің төмендеуі, инфляция,
жоғары дәрежедегі жұмыссыздық, құрылымдық баланстың бұзылуы, бюджеттің
жетіспеуі, дүниежүзілік нарықта отандық өнімдердің бәсеке қабілеттігінің
жоқтағы, инвестицияның төмендеуі т.б. қоршаған ортаның нашарлауы.
Мемлекеттің байыпты міндеттері – уақытында қолайсыз жағдайлардың алдын-
ала себептерін анықтау және оны болдырмау.
2. Қолайлы жағдайлар. Бұл экономикаға, кәсіпкерлік іске қолайлы ықпал
жасайтын адамдардың барлық іс сферасындағы жағымды құбылыстарды уақытында
мемлекет қолдауы керек. Қолайсыз жағдайларды бағалау үшін мемлекет оны
бағалайтын критериелерін білуі керек. Мысалы, қолайсыз жағдайлар: инфляция,
жұмыссыздық соның салдарынан өндірістің төмендеуі. Мемлекет бұл жағдайларға
араласуы үшін олардың критерияларын білуі керек.
Жұмыссыздық – бұл нарықтық экономикаға тән элемент. 4-6% жұмыссыздық
бұл табиғи жұмыссыздық, табиғи деңгейге жатады. Мемлекеттің араласуы табиғи
деңгейдегі жұмыссыздық асқан жағдайда басталады, яғни циклдық жұмыссыздық
өндірістің төмендеуімен байланысты.
Сонымен жұмыссыздықпен күресу үшін оның критериясы табиғи жұмыссыздық
деңгейіне келтіру.
Инфляция – тауарға, ақылы қызметтерге жалпы баға деңгейінің өсуі. Бұл
экономикалық құбылыс жұмыссыздыққа қарағанда әлде қайда шытырман қиын
процесс. Инфляция бүкіл дүниежүзілік проблема, себебі тауар мен қызметке
баға ешуақытта тұрақты болмайды. Сондықтан бағаның болымсыз өсуі өте
қауіпті емес, ал бірақ инфляцияның жоғары деңгейі экономика үшін, қоғам
үшін өте қауіпті. Мысалы, Қазақстанда 1990-2001 жылдар аралығында тауар мен
қызметтердің бағасының өсуі 65 мыңнан астам болды. Мемлекет инфляцияны
тежей алмады, әсіресе 1991-1994 жылдар өте жоғары деңгейде болды.
Мемлекеттің шаралары инфляцияның деңгейіне байланысты. Инфляцияның үш түрі
бар:
1) біркелкі, егер жыл ішінде баға 10%-тен аспаса;
2) шоқырақтау жыл ішінде бағаның 10%-тен 200%-ке дейінгісі;
3) гиперинфляция, инфляция онан да тез өседі.
Инфляцияға қарсы мемлекет шаралары тек қана инфляцияның деңгейіне
байланысты емес, сонымен бірге оның туындау себептерін анықтау керек.
Осыған байланысты инфляцияның екі типі бар: сұраныс инфляциясы және
ұсыныс. Әрбір типтің өзіндің ерекшеліктері бар және оны емдеудің өзіндік
дәрісі бар.
3. Бюджет жетіспеушілігі – бұл мемлекет шығындарының кірістен артық
болуы. Бұл проблеманың ақталатын себептері бар. Мысалы, АҚШ экономикасында
бюджеттің жетіспеушілігі дүниежүзіндегі елдерден әлде қайда көп. Былай
қарағанда ел қарызбен күн көріп отырған сияқты. Бұл үлкен мемлекеттік борыш
кешірімді болады, болашақ ұрпаққа пайдалы болады, егер инвестицияларды
елдің өндіргіш күштерін нығайтуға жұмсаса, ал инвестиция қазіргі тұрмысты
реттеуге жұмсалса болашақ ұрпаққа обал болады [5].
1.3. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
Қазақстанда кәсіпкерлік жөнінде 90-жылдардың басында, қайта құрудың
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық
кәсіпкерлік басталды, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми-техникалық орталықтары негізінде
кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары жасалды. Мұның
үстіне, өспелі инфляция жағдайына дәл осы кәсіпкерліктің алғашқы толқыны
төтеп беріп қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша айтқанда, бастапқы
капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып, арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрынғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылданған
СССР азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендірді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана
аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды біршама
ырықтандырды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттікі болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін
кәсіпкерлік белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен
шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болды. 1994 жылдың
басында-ақ жеке кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен
қамтылғандар саны 164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. Шағын кәсіпкерліктің
субьектілер саны 307 мыңды құрады, оларда 1,2 миллион адам жұмыспен
қамтылды. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға
өндіріс те емес, тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық та
емес, сауда шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 6 – наурыздағы №3398
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы және 1998 жылғы 27-сәуірдегі №3928 Жеке және заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген құқығын қорғау туралы
жарлықтары кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш берді. Осы жарлыққа орай,
Қазақстанда шағын бизнесті дамыту жөніндегі алғашқы арнайы орган ретінде
сауда және экономика министрлігінің құрамында шағын кәсіпкерлікті қолдау
жөніндегі агенттік құру және оның жұмысын ұйымдастыру ұйғарылды.
Экономиканы тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
• Кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы болуы
қажет. Ол – шаруашылық қызметінің бағытын таңдау, өндірістік, сауда
бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді тасымалдау, өнімге
баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;
• Кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге
тәуекелдікті қажет етеді. Қабылдаған шешімдерге деген жауапкершілік
болмайтын болса, ол кәсіпкерліктің де болмағаны;
• Кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар ұстауы,
экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты. Яғни
кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-экономикалық
шарттары қалануы керек.
Төртінші шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік
меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа, макроэкономикалық
реттеуге өтуде тек қана бірінші қадам басты. Новелл сыйлығының лауреаты В.
Леонтьевтің айтуы бойынша экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады.
Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде. Руль – мемлекеттік реттеу.
Шведцияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша
реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру
мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік-дейді.
Қазір экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық мектептерінің
уәкілдері нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі автоматты
реттеледі деген пікірде.
Осы проблема жөнінде жан-жақты дәлелді теориялық қортынды берген
атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс (1883-1946жж.). Оның теориялық
қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние жүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда практикалық қолдау алды. Ол әлеуметтік-экономикалық процессті
реттеуді мемлекеттік реттеудің керек екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай сұраныста ынталандыру және барлық
ресурстарды түгел қамту, жинақты және инвестициялық ресурстарды тиімді
пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық және ақша-кредит саясатын тиімді
іске асыру басты мақсат деген пікірге келген.
Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады.
Жоғарыдағы көрсетілген ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы
реттеуге батыл араласуы керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс
елдерінің Жапония, Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл
елдердің тәжірибесінен алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел
және тиімді пайдалану арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып
өндірістік потенциалын арттыру, яғни елдің байлығын арттыру.
Сонымен нарықтық экономика барлық әлеуметтік экономикалық процесстерді
бүкіл қоғам үшін және оның әрбір азаматы үшін автоматты реттей алмайды.
Нарықтық экономика елдің табысын әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік
бермейді, қоршаған ортаны сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың
қорғансыз бұқара топтарын қолдай алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда
бермейтін халық шаруашылық салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін,
қоғам үшін өте қажет болса да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік
экономикалық мәні бар актуалды проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек
қана мемлекеттік іс болады.
Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы бірқалыпты дамуы үшін
мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы керек. Қазіргі созылып
кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел төмендегенін инфляция,
қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз жағдайлар мемлекеттің
экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне жүктелген функцияларды
атқара алмайтындығын көрсетеді. Осы себептерді негізге ала отырып
мемлекетке мынандай негізгі функциялар жүктеледі.
1. Құқықтық негізді жасақтау. Мемлекет меншік құқын анықтайтын,
кәсіпкерлік істі реттейтін, өнімнің сапасын қамтамасыз ететін
т.б. заңдар жасақтап қабылдайды. Мемлекет құқықтық негіздер
көмегімен кәсіпкерлік іс субъектілерінің қарым-қатынастарын
реттейді.
2. Елде қажетті құқықтық тәртіпті және мемлекеттік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әрбір азаматтың, барлық қоғамның
нарықтық экономикасы субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуі керек. Егер мемлекет бұл функцияны орындай
алмаса, ол жағдайда елде қылмыстық іс-әрекеттер өріс алады:
қылмыстық істер, мафия, коррупция, парақорлық т.б. жағымсыз
құбылыстар кәсіпкерлік іске, жалпы елдің экономикасына апатты
әсер етеді.
3. Экономиканы тұрақтандыру, яғни экономиканы тұрақты дамыту, ол
үшін макроэкономикалық оптималды көрсеткіштерге жету: жалпы
ұлттық өнім, ішкі ұлттық өнім, таза ұлттық өнім, ұлттық табыс,
инфляция деңгейі және жұмыссыздық, бюджеттің жетіспеушілігі
т.б. Ол үшін мемлекет қолда бар барлық рычагтар мен
әдістемелерді фискалдық, финанс – кредит, ғылыми-техникалық
және инвестициялық саясат арқылы іске асыруы керек.
Егер мемлекет экономиканы тұрақтандыруға көңіл аудармаса, ол
кәсіпкерлік іске жағдай тұрғызбайды, әлеуметтік жағдай нашарлайды. Мысалы,
егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, инфляция елдің экономикасын
берекетсіздендіреді. Яғни:
- ұлттық тауарлар импорт тауарларымен бәсекелес бола алмайды, ол төлем
балансының жетіспеушілігіне әкеледі, отандық өндіріс төмендейді,
жұмыссыздық өседі;
- валютаны алып-сатушылық басталады;
- елден валютаның шығуы, ол импорт тауарларының қымбаттауына және жалпы
бағаның өсуіне әкеледі;
-азаматтардың жинақтарының құнсыздануына;
- инвестицияның қысқаруына т.б. қолайсыз жағдайларға әкеледі.
4. Әлеуметтік қорғауды және әлеуметтік кепілдіктьі қамтамасыз ету.
Мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді түрде жүргізуге міндетті. Оның мәні
мынада: барлық жұмыс істейтіндерге минималды еңбек ақымен, кәрілік және
мүгедектік зейнетақылармен, жұмыссыздарға жәрдемақымен қамтамасыз етуге
кепілдік; тұрмыс жағдайы өте нашар жандарға көмек көрсету; инфляциямен
байланысты белгіленген табыс алатындардың табысын индексациялау т.б.
Мемлекет бұл саясатты жүргізу нәтижесінде барлық азаматтарға минималды
күнкөріс деңгейін қамтамасыз етеді, ол халық наразылығын бәсеңдетеді.
5. Бәсекелестік қорғау. Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік –
негізгі реттеу инструменті. Бәсекелестік – барлық экономика сферасында
прогрестің негізі, ол тауар өндірушілерді ғылым жетістіктерін өндіріске
енгізіп, өнім сапасын арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге
ынталандырады. Сондықтан мемлекет бәсекелестікті қорғауы тиіс. Бәсекелес
жағдайда тұтынушы – қожа, нарық – агент, ал кәсіпорын – оның құлы. Ал
монополия жағдайында тұтынушы қожалықтан, құлдыққа ауысады.
Бірақ бәсекелестік ақырында монополиялық жағдайға әкеледі. Бұл
жағдайды диалектиканың бірінші заңы - әлемнің бірлігі және қарама-қарсылық
күресі деуге болады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы белгілі бір жағдай мен себептерден
болады. Жағдайларды қолайсыз және қолайлы деп екіге бөлуге болады.
1. Қолайсыз жағдайлар. Мемлекеттің экономикаға араласуы мына
жағдайларда: мемлекеттік қауіпсіздікті талап ету, қоғамдағы әлеуметтік
шиеленіс, экономикадағы қолайсыз жағдай: өндірістің төмендеуі, инфляция,
жоғары дәрежедегі жұмыссыздық, құрылымдық баланстың бұзылуы, бюджеттің
жетіспеуі, дүниежүзілік нарықта отандық өнімдердің бәсеке қабілеттігінің
жоқтағы, инвестицияның төмендеуі т.б. қоршаған ортаның нашарлауы.
Мемлекеттің байыпты міндеттері – уақытында қолайсыз жағдайлардың алдын-
ала себептерін анықтау және оны болдырмау.
2. Қолайлы жағдайлар. Бұл экономикаға, кәсіпкерлік іске қолайлы ықпал
жасайтын адамдардың барлық іс сферасындағы жағымды құбылыстарды уақытында
мемлекет қолдауы керек. Қолайсыз жағдайларды бағалау үшін мемлекет оны
бағалайтын критериелерін білуі керек. Мысалы, қолайсыз жағдайлар: инфляция,
жұмыссыздық соның салдарынан өндірістің төмендеуі. Мемлекет бұл жағдайларға
араласуы үшін олардың критерияларын білуі керек.
Жұмыссыздық – бұл нарықтық экономикаға тән элемент. 4-6% жұмыссыздық
бұл табиғи жұмыссыздық, табиғи деңгейге жатады. Мемлекеттің араласуы табиғи
деңгейдегі жұмыссыздық асқан жағдайда басталады, яғни циклдық жұмыссыздық
өндірістің төмендеуімен байланысты.
Сонымен жұмыссыздықпен күресу үшін оның критериясы табиғи жұмыссыздық
деңгейіне келтіру.
Инфляция – тауарға, ақылы қызметтерге жалпы баға деңгейінің өсуі. Бұл
экономикалық құбылыс жұмыссыздыққа қарағанда әлде қайда шытырман қиын
процесс. Инфляция бүкіл дүниежүзілік проблема, себебі тауар мен қызметке
баға ешуақытта тұрақты болмайды. Сондықтан бағаның болымсыз өсуі өте
қауіпті емес, ал бірақ инфляцияның жоғары деңгейі экономика үшін, қоғам
үшін өте қауіпті. Мысалы, Қазақстанда 1990-2001 жылдар аралығында тауар мен
қызметтердің бағасының өсуі 65 мыңнан астам болды. Мемлекет инфляцияны
тежей алмады, әсіресе 1991-1994 жылдар өте жоғары деңгейде болды.
Мемлекеттің шаралары инфляцияның деңгейіне байланысты. Инфляцияның үш түрі
бар:
1) біркелкі, егер жыл ішінде баға 10%-тен аспаса;
2) шоқырақтау жыл ішінде бағаның 10%-тен 200%-ке дейінгісі;
3) гиперинфляция, инфляция онан да тез өседі.
Инфляцияға қарсы мемлекет шаралары тек қана инфляцияның деңгейіне
байланысты емес, сонымен бірге оның туындау себептерін анықтау керек.
Осыған байланысты инфляцияның екі типі бар: сұраныс инфляциясы және
ұсыныс. Әрбір типтің өзіндің ерекшеліктері бар және оны емдеудің өзіндік
дәрісі бар.
3. Бюджет жетіспеушілігі – бұл мемлекет шығындарының кірістен артық
болуы. Бұл проблеманың ақталатын себептері бар. Мысалы, АҚШ экономикасында
бюджеттің жетіспеушілігі дүниежүзіндегі елдерден әлде қайда көп. Былай
қарағанда ел қарызбен күн көріп отырған сияқты. Бұл үлкен мемлекеттік борыш
кешірімді болады, болашақ ұрпаққа пайдалы болады, егер инвестицияларды
елдің өндіргіш күштерін нығайтуға жұмсаса, ал инвестиция қазіргі тұрмысты
реттеуге жұмсалса болашақ ұрпаққа обал болады.
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген
мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын
дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім, өндірістің
негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде осы фактордардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне
әсер ететін нақты күш бар. Олар, іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін
белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.
Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық
және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі
кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс орындарының
ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа да
экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды
мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы реформалаудың
ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді. Техникалық прогресс, тұтынушы
сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты
болады.
Кәсіпкерліктің түрі формаларының өзара тиімді антымақтастық құруы
келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді
қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай
бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет
көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты
табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және
өндірістік диверсификациясын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы
әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөль атқарады. Кәсіпкерлер өздерінің күштері
мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген
кәсіпкер өз мүлкіне жекеменшігін сақтайды. Дегенмен де серіктестіктерде,
кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары құрал-жабдық және
басқа да мүлікті толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке кәсіпкерліктің бұл
мүмкіндігі бизнесті дамытушы күш, маңызды фактор болып есептелінеді.
Сонымен қатар, ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуы,
ортақ меншіктің құрылуы, осы бірігудің барлық мүлкіне жауап беретін заңды
тұлға жасаумен байланысты [6].
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды.
Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді толқытып отыр. Сондықтан
да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен стратегиялық басқарудың
халықаралық конференциясының лейтмотиві – кәсіпкерлер жаңа шаруашылық
ойлауды іздестіруде деп аталды. Онда кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері,
экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға, өнімге деген жаңа қадам іздестіру
туралы толғаныстар қарастырылды.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның бәсекелік
сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті
дамыту үшін субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен хұқығы,
шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге,
одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдіктің болуы қажет.
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын
қалайды. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен – кәсіпорын.
Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің
немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық әдістері бизнестің немесе
кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық қатынастарға
өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке тарту қажет. Нарықтық экономиканың
тиімді жұмыс істеуі үшін нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-
өзі басқаруы мен олардың экономикалық тәуелсіздігі болуы қажет.
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді. Құқықтық
және өндірістік жағынан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге
бөлінеді. Олар: шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар,
өндірістік кооперативтер, сондай-ақ мемлекеттік секторында – мемлекеттік
немесе ұлттық және муниципалдық кәсіпорындар.
Республикада кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар
мен жарлық, қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі болып Жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде
қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен
мазмұны, басты бағыттары мен мақсаттары айқындалады. Кәсіпкерлікті
мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз – аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту Қоры құрылып,
Президент жарлығымен 1994 жылдың сәуір айында Кәсіпкерлікті қолдау мен
бәсекені дамыту жайындағы мемлекеттік комиссия өз қызметін бастады. Жалпы
бағыттық іс-әрекеттерді жүйелі орындау мақсатында Қазақстан Республикасы
кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың 1994-1996 жж. арналған
бағдарламасы жасалынды. Аталған бағдарламаның басты мақсаты – экономикада
жеке меншіктік секторын қалыптастыру және дамыту, кәсіпкерліктің
инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентінің Азаматтар
жөніндегі хұқығын қорғау туралы жарлығының қабылдануы мемлекеттік
кәсіпкерлікті дамыту мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Әр жылдың
сәуір айында Алматыда өтетін республика кәсіпкерлерінің жыл сайынғы
форумында да осы мәселеге көп көңіл бөлінеді. Мұнда кәсіпкерліктің дамуына
баға беру мәселесі қаралып, оның нәтижесінде кәсіпкерлікті дамытудағы
кедергілер мен оларды жою бағыттары қарастырылады [7].
Әрине, кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастырушылық негізін құруда әлі де
болса шешімін күткен мәселелер айтарлықтай. Оның үстіне лицензия беруші,
тексеруші органдардың көптігі, кеден және салық заңдарының жетілмегені,
кемшіліктер, несие алудың қиындығы, кәсіпкердің мүддесін қорғайтын органның
болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті дамытуға елеулі кедергі жасайды.
Сондықтан да экономикада кәсіпкерлік субъектілерінің сандық үлесі артса да,
одан түсетін салықтық кіріс мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі салық
жүйесінің жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан
кәсіпкерлер табыстарын жасырады.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай іс-шараларды жүзеге
асыру қажет:
- мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
- мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
- жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
- кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
- кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
- тексеруші органдар санын қысқарту;
- заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т.б.
Жоғарыда аталған факторлар кәсіпкерлік субъектілерін көлеңкелі
экономикаға, салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде
бизнестегі кризистік процестер оның жүйесіз және хаостық түрде
құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі – несие алудың
жоқтығы ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясының жоқтығы. Бұл шараның көмегімен шағын және орта кәсіпкерлік
нарықта өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар түрлерін алады, сонымен
қатар экономикада бәсекені жақсартады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық қызметінің
маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағаланған болатын: Кәсіпкер
өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен, ол қоғам
мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті шаруашылықты
ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге
қосар үлесі өте зор.
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерлікті басқару
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген
мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын
дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім, өндірістің
негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде осы фактордардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне
әсер ететін нақты күш бар. Олар, іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін
белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.
Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық
және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі
кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс орындарының
ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа да
экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды
мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы реформалаудың
ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді. Техникалық прогресс, тұтынушы
сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты
болады.
Кәсіпкерліктің түрі формаларының өзара тиімді антымақтастық құруы
келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді
қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай
бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет
көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты
табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және
өндірістік диверсификациясын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы
әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөль атқарады. Кәсіпкерлер өздерінің күштері
мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген
кәсіпкер өз мүлкіне жекеменшігін сақтайды. Дегенмен де серіктестіктерде,
кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары құрал-жабдық және
басқа да мүлікті толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке кәсіпкерліктің бұл
мүмкіндігі бизнесті дамытушы күш, маңызды фактор болып есептелінеді.
Сонымен қатар, ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуы,
ортақ меншіктің құрылуы, осы бірігудің барлық мүлкіне жауап беретін заңды
тұлға жасаумен байланысты.
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды.
Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді толқытып отыр. Сондықтан
да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен стратегиялық басқарудың
халықаралық конференциясының лейтмотиві – кәсіпкерлер жаңа шаруашылық
ойлауды іздестіруде деп аталды. Онда кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері,
экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға, өнімге деген жаңа қадам іздестіру
туралы толғаныстар қарастырылды.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның бәсекелік
сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті
дамыту үшін субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен хұқығы,
шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге,
одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдіктің болуы қажет.
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын
қалайды. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен – кәсіпорын.
Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің
немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық әдістері бизнестің немесе
кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық қатынастарға
өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке тарту қажет. Нарықтық экономиканың
тиімді жұмыс істеуі үшін нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-
өзі басқаруы мен олардың экономикалық тәуелсіздігі болуы қажет [8].
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді. Құқықтық
және өндірістік жағынан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге
бөлінеді. Олар: шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар,
өндірістік кооперативтер, сондай-ақ мемлекеттік секторында – мемлекеттік
немесе ұлттық және муниципалдық кәсіпорындар.
Республикада кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар
мен жарлық, қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі болып Жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде
қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен
мазмұны, басты бағыттары мен мақсаттары айқындалады. Кәсіпкерлікті
мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз – аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту Қоры құрылып,
Президент жарлығымен 1994 жылдың сәуір айында Кәсіпкерлікті қолдау мен
бәсекені дамыту жайындағы мемлекеттік комиссия өз қызметін бастады. Жалпы
бағыттық іс-әрекеттерді жүйелі орындау мақсатында Қазақстан Республикасы
кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың 1994-1996 жж. арналған
бағдарламасы жасалынды. Аталған бағдарламаның басты мақсаты – экономикада
жеке меншіктік секторын қалыптастыру және дамыту, кәсіпкерліктің
инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентінің Азаматтар
жөніндегі хұқығын қорғау туралы жарлығының қабылдануы мемлекеттік
кәсіпкерлікті дамыту мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Әр жылдың
сәуір айында Алматыда өтетін республика кәсіпкерлерінің жыл сайынғы
форумында да осы мәселеге көп көңіл бөлінеді. Мұнда кәсіпкерліктің дамуына
баға беру мәселесі қаралып, оның нәтижесінде кәсіпкерлікті дамытудағы
кедергілер мен оларды жою бағыттары қарастырылады.
Әрине, кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастырушылық негізін құруда әлі де
болса шешімін күткен мәселелер айтарлықтай. Оның үстіне лицензия беруші,
тексеруші органдардың көптігі, кеден және салық заңдарының жетілмегені,
кемшіліктер, несие алудың қиындығы, кәсіпкердің мүддесін қорғайтын органның
болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті дамытуға елеулі кедергі жасайды.
Сондықтан да экономикада кәсіпкерлік субъектілерінің сандық үлесі артса да,
одан түсетін салықтық кіріс мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі салық
жүйесінің жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан
кәсіпкерлер табыстарын жасырады [9].
Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай іс-шараларды жүзеге
асыру қажет:
- мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
- мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
- жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
- кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
- кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
- тексеруші органдар санын қысқарту;
- заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т.б.
Жоғарыда аталған факторлар кәсіпкерлік субъектілерін көлеңкелі
экономикаға, салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде
бизнестегі кризистік процестер оның жүйесіз және хаостық түрде
құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі – несие алудың
жоқтығы ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясының жоқтығы. Бұл шараның көмегімен шағын және орта кәсіпкерлік
нарықта өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар түрлерін алады, сонымен
қатар экономикада бәсекені жақсартады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық қызметінің
маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағаланған болатын: Кәсіпкер
өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен, ол қоғам
мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті шаруашылықты
ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге
қосар үлесі өте зор.
1.4. Шағын кәсiпкерлердің құқықтық жағдайларын реттеудің әдістері.
Біздің мақсатымыз жеке кәсіпкеліктің бір субьектісі шағын
кәсіпкеліктің құқықтық жағдайын қарастыру. Шағын кәсіпкерліке заң мынадай
анықтама береді. Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны
елу адамнан аспайтын дара кәсiпкерлер және кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге
асыратын, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл
бойғы активтерiнiң орташа жылдық құны тиiстi қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңда белгiленген алпыс мың еселенген айлық
есептiк көрсеткiштен аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi
болып табылады [14]. [].
Ал төмендегі қызметтің түрлері шағын кәсіпкерліктің нысаны бола
алмайтындығын айқындайды: есiрткi заттарының, психотроптық заттардың және
прекурсорлардың айналымымен байланысты қызметтi; акцизделетiн өнiмдi
өндiрудi және (немесе) көтерме сатуды; астық қабылдау пункттерiнде астық
сақтау жөнiндегi қызметтi; лотереялар өткiзудi; ойын және шоу-бизнес
саласындағы қызметтi; сертификаттау, метрология және сапаны басқару
саласындағы қызметтi; мұнай, мұнай өнiмдерiн, газ, электр және жылу
энергиясын өндiру, қайта өңдеу және сату жөнiндегi қызметтi; радиоактивтi
материалдардың айналымымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу
1.1 Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласу жағдайы, себептері ... ... ... ...10
1.3 Қазақстандағы кәсіпкерлікті басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.4 Шағын кәсiпкерлердің құқықтық жағдайларын реттеудің
әдістері ... ... ... ...25
2 Лицензиялау-кәсіпкерлік қызметті құқықтық реттеудің әдісі
2.1 Кәсіпкерлікті лицензиялаудың негiзгi қағидалары мен
түрлері ... ... ... ... ... 39
2.2 Кәсіпкерлік қызметке лицензия берудiң шарттары мен
тәртiбi ... ... ... ... ... .44
2.3 Шағын кәсіпкерлікті лицензиялау
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...48
2.4 Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң лицензия алуына байланысты құқықтары
мен заңды мүдделерiн бұзғаны үшiн жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59-
60
Кіріспе
Барша қазақстандықтардың өркендеуі, кауіпсіздігі мен әл-ауқатының
жақсаруы біздің мемлекетіміз үшін аса маңызды үш тұғырлы міндет болып кала
береді.
Нарықтық қатынастар көптеген адамдардың өз ісіне деген табиғаты
ұмтылуды тудырып, өздерінің меншіктерін арттыра түседі. Ең соңында бұл
қызметтің ерекше түрі - кәсіпкерлік қайраткерліктің пайда болуына әкеп
соғады.
Кәсіпкерлік-адамдар мен олар құрған бірлестіктердің белсенді, дербес
шаруашылық қызметі. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік
жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Кәсіпкерлік
шығармашылық күш-жігерді жүзеге асыру-экономикалық және ұйымдастыру ісінде
тапқырлыққа, жаңашылдыққа байланысты. Кәсіпкерлікті жаңа тұрғыдан
түсіндіргенде мынадай екі жағдайға:
-біріншіден, коммерциялық бағыт-бағдарға, тәуекелге бел буушылық пен
дербестікке, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге, кездескен кедергілерді
жеңе білуге;
-екіншіден, экономикада, ұйымдастыру ісінде тапқырлық пен жаңашылдық
танытуға, ғылыми-техникалық прогреске жетуге тікелей қатысты.
Кәсіпкер Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін қызметтің
қандай да болмасын түрімен айналыса алады. Олар: шаруашылық-өндірістік
қызмет, сауда-көтерме сату, көрсетілетін консультациялық қызметтер және
т.б. коммерциялық делдалдық, сол сияқты құнды қағаздар операциялары болуы
мүмкүн. [1]
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі: ол нарықтық экономикада
кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін арнайы мемлекеттік реттеудің бір әдісі
рұқсат арқылы, яғни мемлекеттік органдар беретін арнайы лицензияның
негізінде Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің құқықтытық
реттелуі болып табылады. Қазіргі таңда, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік
реттеу арқылы қалыптастыру "Қазақстан-2030" Стратегиясының қағидаларына
негiзделiп жасалуда. Әрдайым Қазақстан Республикасының Президенті
Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында кәсіпкерлік қызметті дамыту
және құқықтық реттеу бағыттарының басымдылығын атап көрсетіп келеді.
ҚР Президенті өз жолдауынды Жапония, Германия, Бельгия, Италия сияқты
елдерде шағын және орта бизнес олардың барлық кәсіпорындары санының 90
пайыздан астамын құрайды, көптеген дамыған елдерде олар жалпы ішкі өнімнің
50 пайыздан астамын береді. Сондықтан да біздің шағын және орта
кәсәпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет
екендігін айтқан. Кәсіпкерлік ортаның бастамашылығын іске асыру үшін
қолайлы жағдай туғызуымыз керек деген нақты мақсаттарды айқындаған.
Әрбір іскер қазақстандық осы ортаға кірігіп, инновациялық
экономикадағы өз орнын табуға тиіс. Қазақстандықтардың бастамашылығына кең
өріс ашу үшін жағдай жасалды, кәсіпкерлер ендігі жерде осы мүмкіндіктерді
пайдалану керек-деп әрбір қазақстандыққа шағын кәсіпкерлікпен айнлысуға
мүмкүншілік жасап отыр. Ал кәсіпкерлік қызметті лицензиялау- ол кәсіпкерлік
қызметті мемлекеттік реттеудің бір әдісі ретінде қолданылады. Қазіргі таңда
кәсіпкерлік қызметті мемлекет тарпынан қадағалап бақылап отыру үшін,
экономикалық қауіпсіздік пен азаматтардың Конститутциялық құқықтарын
қамтамассыз етудің тиімді тетігі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Лицензиялау туралы заңы - лицензиялауға
жататын қызметтi немесе белгiлi бiр iс-әрекеттi (операцияларды) мемлекет
тарапынан лицензиялауға байланысты қатынастарды реттейдi. Сонымен қатар -
бұл заң азаматтардың және (немесе) заңды тұлғалардың арасында жасалған
лицензиялық шарт аясында лицензия беруге байланысты қатынастарды
реттемейдi.
1. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу
1.1. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
Қазақстанда кәсіпкерлік жөнінде 90-жылдардың басында, қайта құрудың
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық
кәсіпкерлік басталды, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми-техникалық орталықтары негізінде
кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары жасалды. Мұның
үстіне, өспелі инфляция жағдайына дәл осы кәсіпкерліктің алғашқы толқыны
төтеп беріп қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша айтқанда, бастапқы
капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып, арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрынғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылданған
СССР азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендірді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана
аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды біршама
ырықтандырды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттікі болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін
кәсіпкерлік белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен
шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болды. 1994 жылдың
басында-ақ жеке кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен
қамтылғандар саны 164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. Шағын кәсіпкерліктің
субьектілер саны 307 мыңды құрады, оларда 1,2 миллион адам жұмыспен
қамтылды. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға
өндіріс те емес, тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық та
емес, сауда шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 6 – наурыздағы №3398
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы және 1998 жылғы 27-сәуірдегі №3928 Жеке және заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген құқығын қорғау туралы
жарлықтары кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш берді. Осы жарлыққа орай,
Қазақстанда шағын бизнесті дамыту жөніндегі алғашқы арнайы орган ретінде
сауда және экономика министрлігінің құрамында шағын кәсіпкерлікті қолдау
жөніндегі агенттік құру және оның жұмысын ұйымдастыру ұйғарылды.
Экономиканы тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
➢ Кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен
құқығы болуы қажет. Ол – шаруашылық қызметінің бағытын таңдау,
өндірістік, сауда бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау,
өнімдерді тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына
жұмсау;
➢ Кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын
нәтижелерге тәуекелдікті қажет етеді. Қабылдаған шешімдерге
деген жауапкершілік болмайтын болса, ол кәсіпкерліктің де
болмағаны;
➢ Кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциялық табысқа жетуге
бағдар ұстауы, экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен
байланысты. Яғни кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы,
әлеуметтік-экономикалық шарттары қалануы керек.
Төртінші шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік
меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа, макроэкономикалық
реттеуге өтуде тек қана бірінші қадам басты. Новелл сыйлығының лауреаты В.
Леонтьевтің айтуы бойынша экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады.
Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде. Руль – мемлекеттік реттеу.
Шведцияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша
реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру
мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік-дейді.
Қазір экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық мектептерінің
уәкілдері нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі автоматты
реттеледі деген пікірде.
Осы проблема жөнінде жан-жақты дәлелді теориялық қортынды берген
атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс (1883-1946жж.). Оның теориялық
қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние жүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда практикалық қолдау алды. Ол әлеуметтік-экономикалық процессті
реттеуді мемлекеттік реттеудің керек екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай сұраныста ынталандыру және барлық
ресурстарды түгел қамту, жинақты және инвестициялық ресурстарды тиімді
пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық және ақша-кредит саясатын тиімді
іске асыру басты мақсат деген пікірге келген.
Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады.
Жоғарыдағы көрсетілген ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы
реттеуге батыл араласуы керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс
елдерінің Жапония, Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл
елдердің тәжірибесінен алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел
және тиімді пайдалану арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып
өндірістік потенциалын арттыру, яғни елдің байлығын арттыру.
Сонымен нарықтық экономика барлық әлеуметтік экономикалық процесстерді
бүкіл қоғам үшін және оның әрбір азаматы үшін автоматты реттей алмайды.
Нарықтық экономика елдің табысын әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік
бермейді, қоршаған ортаны сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың
қорғансыз бұқара топтарын қолдай алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда
бермейтін халық шаруашылық салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін,
қоғам үшін өте қажет болса да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік
экономикалық мәні бар актуалды проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек
қана мемлекеттік іс болады.
Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы бірқалыпты дамуы үшін
мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы керек. Қазіргі созылып
кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел төмендегенін инфляция,
қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз жағдайлар мемлекеттің
экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне жүктелген функцияларды
атқара алмайтындығын көрсетеді. Осы себептерді негізге ала отырып
мемлекетке мынандай негізгі функциялар жүктеледі [3].
1. Құқықтық негізді жасақтау. Мемлекет меншік құқын анықтайтын,
кәсіпкерлік істі реттейтін, өнімнің сапасын қамтамасыз ететін
т.б. заңдар жасақтап қабылдайды. Мемлекет құқықтық негіздер
көмегімен кәсіпкерлік іс субъектілерінің қарым-қатынастарын
реттейді.
2. Елде қажетті құқықтық тәртіпті және мемлекеттік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әрбір азаматтың, барлық қоғамның
нарықтық экономикасы субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуі керек. Егер мемлекет бұл функцияны орындай
алмаса, ол жағдайда елде қылмыстық іс-әрекеттер өріс алады:
қылмыстық істер, мафия, коррупция, парақорлық т.б. жағымсыз
құбылыстар кәсіпкерлік іске, жалпы елдің экономикасына апатты
әсер етеді.
3. Экономиканы тұрақтандыру, яғни экономиканы тұрақты дамыту, ол
үшін макроэкономикалық оптималды көрсеткіштерге жету: жалпы
ұлттық өнім, ішкі ұлттық өнім, таза ұлттық өнім, ұлттық табыс,
инфляция деңгейі және жұмыссыздық, бюджеттің жетіспеушілігі
т.б. Ол үшін мемлекет қолда бар барлық рычагтар мен
әдістемелерді фискалдық, финанс – кредит, ғылыми-техникалық
және инвестициялық саясат арқылы іске асыруы керек.
Егер мемлекет экономиканы тұрақтандыруға көңіл аудармаса, ол
кәсіпкерлік іске жағдай тұрғызбайды, әлеуметтік жағдай нашарлайды. Мысалы,
егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, инфляция елдің экономикасын
берекетсіздендіреді. Яғни:
- ұлттық тауарлар импорт тауарларымен бәсекелес бола алмайды, ол төлем
балансының жетіспеушілігіне әкеледі, отандық өндіріс төмендейді,
жұмыссыздық өседі;
- валютаны алып-сатушылық басталады;
- елден валютаның шығуы, ол импорт тауарларының қымбаттауына және жалпы
бағаның өсуіне әкеледі;
-азаматтардың жинақтарының құнсыздануына;
- инвестицияның қысқаруына т.б. қолайсыз жағдайларға әкеледі.
4. Әлеуметтік қорғауды және әлеуметтік кепілдіктьі қамтамасыз ету.
Мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді түрде жүргізуге міндетті. Оның мәні
мынада: барлық жұмыс істейтіндерге минималды еңбек ақымен, кәрілік және
мүгедектік зейнетақылармен, жұмыссыздарға жәрдемақымен қамтамасыз етуге
кепілдік; тұрмыс жағдайы өте нашар жандарға көмек көрсету; инфляциямен
байланысты белгіленген табыс алатындардың табысын индексациялау т.б.
Мемлекет бұл саясатты жүргізу нәтижесінде барлық азаматтарға минималды
күнкөріс деңгейін қамтамасыз етеді, ол халық наразылығын бәсеңдетеді.
5. Бәсекелестік қорғау. Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік –
негізгі реттеу инструменті. Бәсекелестік – барлық экономика сферасында
прогрестің негізі, ол тауар өндірушілерді ғылым жетістіктерін өндіріске
енгізіп, өнім сапасын арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге
ынталандырады. Сондықтан мемлекет бәсекелестікті қорғауы тиіс. Бәсекелес
жағдайда тұтынушы – қожа, нарық – агент, ал кәсіпорын – оның құлы. Ал
монополия жағдайында тұтынушы қожалықтан, құлдыққа ауысады.
Бірақ бәсекелестік ақырында монополиялық жағдайға әкеледі. Бұл
жағдайды диалектиканың бірінші заңы - әлемнің бірлігі және қарама-қарсылық
күресі деуге болады [4].
1.2. Мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке араласу жағдайы, себептері
Мемлекеттің экономикаға араласуы белгілі бір жағдай мен себептерден
болады. Жағдайларды қолайсыз және қолайлы деп екіге бөлуге болады.
1. Қолайсыз жағдайлар. Мемлекеттің экономикаға араласуы мына
жағдайларда: мемлекеттік қауіпсіздікті талап ету, қоғамдағы әлеуметтік
шиеленіс, экономикадағы қолайсыз жағдай: өндірістің төмендеуі, инфляция,
жоғары дәрежедегі жұмыссыздық, құрылымдық баланстың бұзылуы, бюджеттің
жетіспеуі, дүниежүзілік нарықта отандық өнімдердің бәсеке қабілеттігінің
жоқтағы, инвестицияның төмендеуі т.б. қоршаған ортаның нашарлауы.
Мемлекеттің байыпты міндеттері – уақытында қолайсыз жағдайлардың алдын-
ала себептерін анықтау және оны болдырмау.
2. Қолайлы жағдайлар. Бұл экономикаға, кәсіпкерлік іске қолайлы ықпал
жасайтын адамдардың барлық іс сферасындағы жағымды құбылыстарды уақытында
мемлекет қолдауы керек. Қолайсыз жағдайларды бағалау үшін мемлекет оны
бағалайтын критериелерін білуі керек. Мысалы, қолайсыз жағдайлар: инфляция,
жұмыссыздық соның салдарынан өндірістің төмендеуі. Мемлекет бұл жағдайларға
араласуы үшін олардың критерияларын білуі керек.
Жұмыссыздық – бұл нарықтық экономикаға тән элемент. 4-6% жұмыссыздық
бұл табиғи жұмыссыздық, табиғи деңгейге жатады. Мемлекеттің араласуы табиғи
деңгейдегі жұмыссыздық асқан жағдайда басталады, яғни циклдық жұмыссыздық
өндірістің төмендеуімен байланысты.
Сонымен жұмыссыздықпен күресу үшін оның критериясы табиғи жұмыссыздық
деңгейіне келтіру.
Инфляция – тауарға, ақылы қызметтерге жалпы баға деңгейінің өсуі. Бұл
экономикалық құбылыс жұмыссыздыққа қарағанда әлде қайда шытырман қиын
процесс. Инфляция бүкіл дүниежүзілік проблема, себебі тауар мен қызметке
баға ешуақытта тұрақты болмайды. Сондықтан бағаның болымсыз өсуі өте
қауіпті емес, ал бірақ инфляцияның жоғары деңгейі экономика үшін, қоғам
үшін өте қауіпті. Мысалы, Қазақстанда 1990-2001 жылдар аралығында тауар мен
қызметтердің бағасының өсуі 65 мыңнан астам болды. Мемлекет инфляцияны
тежей алмады, әсіресе 1991-1994 жылдар өте жоғары деңгейде болды.
Мемлекеттің шаралары инфляцияның деңгейіне байланысты. Инфляцияның үш түрі
бар:
1) біркелкі, егер жыл ішінде баға 10%-тен аспаса;
2) шоқырақтау жыл ішінде бағаның 10%-тен 200%-ке дейінгісі;
3) гиперинфляция, инфляция онан да тез өседі.
Инфляцияға қарсы мемлекет шаралары тек қана инфляцияның деңгейіне
байланысты емес, сонымен бірге оның туындау себептерін анықтау керек.
Осыған байланысты инфляцияның екі типі бар: сұраныс инфляциясы және
ұсыныс. Әрбір типтің өзіндің ерекшеліктері бар және оны емдеудің өзіндік
дәрісі бар.
3. Бюджет жетіспеушілігі – бұл мемлекет шығындарының кірістен артық
болуы. Бұл проблеманың ақталатын себептері бар. Мысалы, АҚШ экономикасында
бюджеттің жетіспеушілігі дүниежүзіндегі елдерден әлде қайда көп. Былай
қарағанда ел қарызбен күн көріп отырған сияқты. Бұл үлкен мемлекеттік борыш
кешірімді болады, болашақ ұрпаққа пайдалы болады, егер инвестицияларды
елдің өндіргіш күштерін нығайтуға жұмсаса, ал инвестиция қазіргі тұрмысты
реттеуге жұмсалса болашақ ұрпаққа обал болады [5].
1.3. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің қажеттілігі
Қазақстанда кәсіпкерлік жөнінде 90-жылдардың басында, қайта құрудың
басталуымен айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық
кәсіпкерлік басталды, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол
жетекшілері, жастардың шығармашылық ғылыми-техникалық орталықтары негізінде
кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдік жағдайлары жасалды. Мұның
үстіне, өспелі инфляция жағдайына дәл осы кәсіпкерліктің алғашқы толқыны
төтеп беріп қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша айтқанда, бастапқы
капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып, арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрынғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылданған
СССР азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендірді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана
аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды біршама
ырықтандырды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттікі болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін
кәсіпкерлік белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды.
Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен
шаруашылық қызметтің еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болды. 1994 жылдың
басында-ақ жеке кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен
қамтылғандар саны 164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. Шағын кәсіпкерліктің
субьектілер саны 307 мыңды құрады, оларда 1,2 миллион адам жұмыспен
қамтылды. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға
өндіріс те емес, тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық та
емес, сауда шықты.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 6 – наурыздағы №3398
Шағын кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы және 1998 жылғы 27-сәуірдегі №3928 Жеке және заңды
тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне деген құқығын қорғау туралы
жарлықтары кәсіпкерліктің дамуына жаңа күш берді. Осы жарлыққа орай,
Қазақстанда шағын бизнесті дамыту жөніндегі алғашқы арнайы орган ретінде
сауда және экономика министрлігінің құрамында шағын кәсіпкерлікті қолдау
жөніндегі агенттік құру және оның жұмысын ұйымдастыру ұйғарылды.
Экономиканы тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
• Кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы болуы
қажет. Ол – шаруашылық қызметінің бағытын таңдау, өндірістік, сауда
бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді тасымалдау, өнімге
баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;
• Кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге
тәуекелдікті қажет етеді. Қабылдаған шешімдерге деген жауапкершілік
болмайтын болса, ол кәсіпкерліктің де болмағаны;
• Кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар ұстауы,
экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты. Яғни
кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-экономикалық
шарттары қалануы керек.
Төртінші шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік
меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа, макроэкономикалық
реттеуге өтуде тек қана бірінші қадам басты. Новелл сыйлығының лауреаты В.
Леонтьевтің айтуы бойынша экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады.
Іс жақсы жүру үшін жел керек – ол мүдде. Руль – мемлекеттік реттеу.
Шведцияның тиімді экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша
реттелмейтін экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру
мақсатында экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік-дейді.
Қазір экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық мектептерінің
уәкілдері нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі автоматты
реттеледі деген пікірде.
Осы проблема жөнінде жан-жақты дәлелді теориялық қортынды берген
атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс (1883-1946жж.). Оның теориялық
қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние жүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда практикалық қолдау алды. Ол әлеуметтік-экономикалық процессті
реттеуді мемлекеттік реттеудің керек екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай сұраныста ынталандыру және барлық
ресурстарды түгел қамту, жинақты және инвестициялық ресурстарды тиімді
пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық және ақша-кредит саясатын тиімді
іске асыру басты мақсат деген пікірге келген.
Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады.
Жоғарыдағы көрсетілген ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы
реттеуге батыл араласуы керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс
елдерінің Жапония, Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл
елдердің тәжірибесінен алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел
және тиімді пайдалану арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып
өндірістік потенциалын арттыру, яғни елдің байлығын арттыру.
Сонымен нарықтық экономика барлық әлеуметтік экономикалық процесстерді
бүкіл қоғам үшін және оның әрбір азаматы үшін автоматты реттей алмайды.
Нарықтық экономика елдің табысын әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік
бермейді, қоршаған ортаны сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың
қорғансыз бұқара топтарын қолдай алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда
бермейтін халық шаруашылық салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін,
қоғам үшін өте қажет болса да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік
экономикалық мәні бар актуалды проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек
қана мемлекеттік іс болады.
Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы бірқалыпты дамуы үшін
мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы керек. Қазіргі созылып
кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел төмендегенін инфляция,
қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз жағдайлар мемлекеттің
экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне жүктелген функцияларды
атқара алмайтындығын көрсетеді. Осы себептерді негізге ала отырып
мемлекетке мынандай негізгі функциялар жүктеледі.
1. Құқықтық негізді жасақтау. Мемлекет меншік құқын анықтайтын,
кәсіпкерлік істі реттейтін, өнімнің сапасын қамтамасыз ететін
т.б. заңдар жасақтап қабылдайды. Мемлекет құқықтық негіздер
көмегімен кәсіпкерлік іс субъектілерінің қарым-қатынастарын
реттейді.
2. Елде қажетті құқықтық тәртіпті және мемлекеттік қауіпсіздікті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әрбір азаматтың, барлық қоғамның
нарықтық экономикасы субъектілерінің құқығы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуі керек. Егер мемлекет бұл функцияны орындай
алмаса, ол жағдайда елде қылмыстық іс-әрекеттер өріс алады:
қылмыстық істер, мафия, коррупция, парақорлық т.б. жағымсыз
құбылыстар кәсіпкерлік іске, жалпы елдің экономикасына апатты
әсер етеді.
3. Экономиканы тұрақтандыру, яғни экономиканы тұрақты дамыту, ол
үшін макроэкономикалық оптималды көрсеткіштерге жету: жалпы
ұлттық өнім, ішкі ұлттық өнім, таза ұлттық өнім, ұлттық табыс,
инфляция деңгейі және жұмыссыздық, бюджеттің жетіспеушілігі
т.б. Ол үшін мемлекет қолда бар барлық рычагтар мен
әдістемелерді фискалдық, финанс – кредит, ғылыми-техникалық
және инвестициялық саясат арқылы іске асыруы керек.
Егер мемлекет экономиканы тұрақтандыруға көңіл аудармаса, ол
кәсіпкерлік іске жағдай тұрғызбайды, әлеуметтік жағдай нашарлайды. Мысалы,
егер мемлекет инфляциямен күрес жүргізбесе, инфляция елдің экономикасын
берекетсіздендіреді. Яғни:
- ұлттық тауарлар импорт тауарларымен бәсекелес бола алмайды, ол төлем
балансының жетіспеушілігіне әкеледі, отандық өндіріс төмендейді,
жұмыссыздық өседі;
- валютаны алып-сатушылық басталады;
- елден валютаның шығуы, ол импорт тауарларының қымбаттауына және жалпы
бағаның өсуіне әкеледі;
-азаматтардың жинақтарының құнсыздануына;
- инвестицияның қысқаруына т.б. қолайсыз жағдайларға әкеледі.
4. Әлеуметтік қорғауды және әлеуметтік кепілдіктьі қамтамасыз ету.
Мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді түрде жүргізуге міндетті. Оның мәні
мынада: барлық жұмыс істейтіндерге минималды еңбек ақымен, кәрілік және
мүгедектік зейнетақылармен, жұмыссыздарға жәрдемақымен қамтамасыз етуге
кепілдік; тұрмыс жағдайы өте нашар жандарға көмек көрсету; инфляциямен
байланысты белгіленген табыс алатындардың табысын индексациялау т.б.
Мемлекет бұл саясатты жүргізу нәтижесінде барлық азаматтарға минималды
күнкөріс деңгейін қамтамасыз етеді, ол халық наразылығын бәсеңдетеді.
5. Бәсекелестік қорғау. Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік –
негізгі реттеу инструменті. Бәсекелестік – барлық экономика сферасында
прогрестің негізі, ол тауар өндірушілерді ғылым жетістіктерін өндіріске
енгізіп, өнім сапасын арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге
ынталандырады. Сондықтан мемлекет бәсекелестікті қорғауы тиіс. Бәсекелес
жағдайда тұтынушы – қожа, нарық – агент, ал кәсіпорын – оның құлы. Ал
монополия жағдайында тұтынушы қожалықтан, құлдыққа ауысады.
Бірақ бәсекелестік ақырында монополиялық жағдайға әкеледі. Бұл
жағдайды диалектиканың бірінші заңы - әлемнің бірлігі және қарама-қарсылық
күресі деуге болады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы белгілі бір жағдай мен себептерден
болады. Жағдайларды қолайсыз және қолайлы деп екіге бөлуге болады.
1. Қолайсыз жағдайлар. Мемлекеттің экономикаға араласуы мына
жағдайларда: мемлекеттік қауіпсіздікті талап ету, қоғамдағы әлеуметтік
шиеленіс, экономикадағы қолайсыз жағдай: өндірістің төмендеуі, инфляция,
жоғары дәрежедегі жұмыссыздық, құрылымдық баланстың бұзылуы, бюджеттің
жетіспеуі, дүниежүзілік нарықта отандық өнімдердің бәсеке қабілеттігінің
жоқтағы, инвестицияның төмендеуі т.б. қоршаған ортаның нашарлауы.
Мемлекеттің байыпты міндеттері – уақытында қолайсыз жағдайлардың алдын-
ала себептерін анықтау және оны болдырмау.
2. Қолайлы жағдайлар. Бұл экономикаға, кәсіпкерлік іске қолайлы ықпал
жасайтын адамдардың барлық іс сферасындағы жағымды құбылыстарды уақытында
мемлекет қолдауы керек. Қолайсыз жағдайларды бағалау үшін мемлекет оны
бағалайтын критериелерін білуі керек. Мысалы, қолайсыз жағдайлар: инфляция,
жұмыссыздық соның салдарынан өндірістің төмендеуі. Мемлекет бұл жағдайларға
араласуы үшін олардың критерияларын білуі керек.
Жұмыссыздық – бұл нарықтық экономикаға тән элемент. 4-6% жұмыссыздық
бұл табиғи жұмыссыздық, табиғи деңгейге жатады. Мемлекеттің араласуы табиғи
деңгейдегі жұмыссыздық асқан жағдайда басталады, яғни циклдық жұмыссыздық
өндірістің төмендеуімен байланысты.
Сонымен жұмыссыздықпен күресу үшін оның критериясы табиғи жұмыссыздық
деңгейіне келтіру.
Инфляция – тауарға, ақылы қызметтерге жалпы баға деңгейінің өсуі. Бұл
экономикалық құбылыс жұмыссыздыққа қарағанда әлде қайда шытырман қиын
процесс. Инфляция бүкіл дүниежүзілік проблема, себебі тауар мен қызметке
баға ешуақытта тұрақты болмайды. Сондықтан бағаның болымсыз өсуі өте
қауіпті емес, ал бірақ инфляцияның жоғары деңгейі экономика үшін, қоғам
үшін өте қауіпті. Мысалы, Қазақстанда 1990-2001 жылдар аралығында тауар мен
қызметтердің бағасының өсуі 65 мыңнан астам болды. Мемлекет инфляцияны
тежей алмады, әсіресе 1991-1994 жылдар өте жоғары деңгейде болды.
Мемлекеттің шаралары инфляцияның деңгейіне байланысты. Инфляцияның үш түрі
бар:
1) біркелкі, егер жыл ішінде баға 10%-тен аспаса;
2) шоқырақтау жыл ішінде бағаның 10%-тен 200%-ке дейінгісі;
3) гиперинфляция, инфляция онан да тез өседі.
Инфляцияға қарсы мемлекет шаралары тек қана инфляцияның деңгейіне
байланысты емес, сонымен бірге оның туындау себептерін анықтау керек.
Осыған байланысты инфляцияның екі типі бар: сұраныс инфляциясы және
ұсыныс. Әрбір типтің өзіндің ерекшеліктері бар және оны емдеудің өзіндік
дәрісі бар.
3. Бюджет жетіспеушілігі – бұл мемлекет шығындарының кірістен артық
болуы. Бұл проблеманың ақталатын себептері бар. Мысалы, АҚШ экономикасында
бюджеттің жетіспеушілігі дүниежүзіндегі елдерден әлде қайда көп. Былай
қарағанда ел қарызбен күн көріп отырған сияқты. Бұл үлкен мемлекеттік борыш
кешірімді болады, болашақ ұрпаққа пайдалы болады, егер инвестицияларды
елдің өндіргіш күштерін нығайтуға жұмсаса, ал инвестиция қазіргі тұрмысты
реттеуге жұмсалса болашақ ұрпаққа обал болады.
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген
мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын
дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім, өндірістің
негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде осы фактордардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне
әсер ететін нақты күш бар. Олар, іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін
белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.
Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық
және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі
кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс орындарының
ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа да
экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды
мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы реформалаудың
ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді. Техникалық прогресс, тұтынушы
сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты
болады.
Кәсіпкерліктің түрі формаларының өзара тиімді антымақтастық құруы
келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді
қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай
бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет
көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты
табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және
өндірістік диверсификациясын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы
әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөль атқарады. Кәсіпкерлер өздерінің күштері
мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген
кәсіпкер өз мүлкіне жекеменшігін сақтайды. Дегенмен де серіктестіктерде,
кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары құрал-жабдық және
басқа да мүлікті толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке кәсіпкерліктің бұл
мүмкіндігі бизнесті дамытушы күш, маңызды фактор болып есептелінеді.
Сонымен қатар, ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуы,
ортақ меншіктің құрылуы, осы бірігудің барлық мүлкіне жауап беретін заңды
тұлға жасаумен байланысты [6].
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды.
Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді толқытып отыр. Сондықтан
да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен стратегиялық басқарудың
халықаралық конференциясының лейтмотиві – кәсіпкерлер жаңа шаруашылық
ойлауды іздестіруде деп аталды. Онда кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері,
экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға, өнімге деген жаңа қадам іздестіру
туралы толғаныстар қарастырылды.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның бәсекелік
сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті
дамыту үшін субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен хұқығы,
шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге,
одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдіктің болуы қажет.
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын
қалайды. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен – кәсіпорын.
Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің
немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық әдістері бизнестің немесе
кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық қатынастарға
өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке тарту қажет. Нарықтық экономиканың
тиімді жұмыс істеуі үшін нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-
өзі басқаруы мен олардың экономикалық тәуелсіздігі болуы қажет.
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді. Құқықтық
және өндірістік жағынан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге
бөлінеді. Олар: шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар,
өндірістік кооперативтер, сондай-ақ мемлекеттік секторында – мемлекеттік
немесе ұлттық және муниципалдық кәсіпорындар.
Республикада кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар
мен жарлық, қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі болып Жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде
қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен
мазмұны, басты бағыттары мен мақсаттары айқындалады. Кәсіпкерлікті
мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз – аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту Қоры құрылып,
Президент жарлығымен 1994 жылдың сәуір айында Кәсіпкерлікті қолдау мен
бәсекені дамыту жайындағы мемлекеттік комиссия өз қызметін бастады. Жалпы
бағыттық іс-әрекеттерді жүйелі орындау мақсатында Қазақстан Республикасы
кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың 1994-1996 жж. арналған
бағдарламасы жасалынды. Аталған бағдарламаның басты мақсаты – экономикада
жеке меншіктік секторын қалыптастыру және дамыту, кәсіпкерліктің
инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентінің Азаматтар
жөніндегі хұқығын қорғау туралы жарлығының қабылдануы мемлекеттік
кәсіпкерлікті дамыту мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Әр жылдың
сәуір айында Алматыда өтетін республика кәсіпкерлерінің жыл сайынғы
форумында да осы мәселеге көп көңіл бөлінеді. Мұнда кәсіпкерліктің дамуына
баға беру мәселесі қаралып, оның нәтижесінде кәсіпкерлікті дамытудағы
кедергілер мен оларды жою бағыттары қарастырылады [7].
Әрине, кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастырушылық негізін құруда әлі де
болса шешімін күткен мәселелер айтарлықтай. Оның үстіне лицензия беруші,
тексеруші органдардың көптігі, кеден және салық заңдарының жетілмегені,
кемшіліктер, несие алудың қиындығы, кәсіпкердің мүддесін қорғайтын органның
болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті дамытуға елеулі кедергі жасайды.
Сондықтан да экономикада кәсіпкерлік субъектілерінің сандық үлесі артса да,
одан түсетін салықтық кіріс мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі салық
жүйесінің жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан
кәсіпкерлер табыстарын жасырады.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай іс-шараларды жүзеге
асыру қажет:
- мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
- мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
- жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
- кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
- кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
- тексеруші органдар санын қысқарту;
- заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т.б.
Жоғарыда аталған факторлар кәсіпкерлік субъектілерін көлеңкелі
экономикаға, салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде
бизнестегі кризистік процестер оның жүйесіз және хаостық түрде
құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі – несие алудың
жоқтығы ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясының жоқтығы. Бұл шараның көмегімен шағын және орта кәсіпкерлік
нарықта өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар түрлерін алады, сонымен
қатар экономикада бәсекені жақсартады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық қызметінің
маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағаланған болатын: Кәсіпкер
өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен, ол қоғам
мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті шаруашылықты
ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге
қосар үлесі өте зор.
1.3. Қазақстандағы кәсіпкерлікті басқару
Экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
даму мәселесі - өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, нарықтық
экономиканың өзі – кәсіпкерлік экономика. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
дамытудың кепілі. Сондықтан да, кәсіпкерлік төңірегіндегі көптеген
мәселелердің көтеріліп жатуы да оның экономикадағы рөлінің өте маңыздылығын
дәлелдейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай деп жазылған: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар. Бәрімізге мәлім, өндірістің
негізгі факторлары табиғи, еңбек, өндірістік ресурстар болып табылады.
Нарықтық экономика кезінде осы фактордардың жұмыс істеп, қозғалысқа түсуіне
әсер ететін нақты күш бар. Олар, іскерлік, басқару және өз мүмкіндіктерін
белгілі бір мақсатта жетістікке қол жеткізуге пайдалана білу икемділігі.
Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та өздерінің экономикалық
және әлеуметтік мәселелерін шешуде кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі
кәсіпкерлік халықтың әл-ауқатын арттырумен қатар қосымша жұмыс орындарының
ашылуына да себебін тигізеді. Кәсіпкерліктің осындай және басқа да
экономикалық және әлеуметтік функциялары оны дамыту мәселесін маңызды
мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және экономиканы реформалаудың
ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді. Техникалық прогресс, тұтынушы
сұранысын толық қанағаттандыру кәсіпкерліктің тиімділігіне байланысты
болады.
Кәсіпкерліктің түрі формаларының өзара тиімді антымақтастық құруы
келешегі зор бағыт. Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді
қабылдауға анағұрлым қабілетті, нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай
бейімделеді. Сондай-ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет
көрсету құқығы үшін өзара бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты
табыстарына кепілдік береді. Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және
өндірістік диверсификациясын қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы
әрекет етеді. Кәсіпкерлік нарықта колсалтингтік, брокерлік, маклерлік,
делдалдық, жарнама, қолданбалы зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен
қамтамасыз етіліп, белсенді рөль атқарады. Кәсіпкерлер өздерінің күштері
мен қаржыларын біріктіріп, жалғыз бастылықтан ұжымдық іскерлікке өтуге
бейім тұрады. Бұл жағдайда ортақ біртұтас кәсіпорын құрамында жекелеген
кәсіпкер өз мүлкіне жекеменшігін сақтайды. Дегенмен де серіктестіктерде,
кооперативтерде оның құрылтайшылары мен қатысушылары құрал-жабдық және
басқа да мүлікті толық немесе ішінара біріктіреді. Жеке кәсіпкерліктің бұл
мүмкіндігі бизнесті дамытушы күш, маңызды фактор болып есептелінеді.
Сонымен қатар, ұжымдық бизнестің көптеген формалары капиталдың қосылуы,
ортақ меншіктің құрылуы, осы бірігудің барлық мүлкіне жауап беретін заңды
тұлға жасаумен байланысты.
Кәсіпкерлікті дамыту кез келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру үшін
қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек:
Геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді? Кез
келген экономиканың бүгіні мен болашағында стратегиялық көзқарассыз
ешқандай даму болмайды.
Кәсіпкерлік мәселелері бүкіл іскерлік әлемді толқытып отыр. Сондықтан
да 1990 жылы мамыр айында Вашингтонда өткен стратегиялық басқарудың
халықаралық конференциясының лейтмотиві – кәсіпкерлер жаңа шаруашылық
ойлауды іздестіруде деп аталды. Онда кәсіпкерлердің ұшқыр мәселелері,
экономикаға, ұйымдастыруға, технологияға, өнімге деген жаңа қадам іздестіру
туралы толғаныстар қарастырылды.
Кәсіпкерлікті жетілдіру экономиканың тұрақтылығы мен оның бәсекелік
сипатын қалыптастыруда басты күштерінің бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті
дамыту үшін субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен хұқығы,
шаруашылық қызметінің бағытын таңдауда еріктігі, қабылданатын шешімдерге,
одан туындайтын нәтижелерге тәуекелдіктің болуы қажет.
Еркін кәсіпкерлік меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын
қалайды. Кәсіпкерлік қызметтің орын алар жері ең алдымен – кәсіпорын.
Заңмен бекітілген іскерлік қызметті ұйымдастырудың әдістері бизнестің
немесе кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық әдістері бизнестің немесе
кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формасы деп аталады. Нарықтық қатынастарға
өтуде халықты кеңінен кәсіпкерлікке тарту қажет. Нарықтық экономиканың
тиімді жұмыс істеуі үшін нарықтық іс басындағы субъектілердің толық өзін-
өзі басқаруы мен олардың экономикалық тәуелсіздігі болуы қажет [8].
Халық шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын ұйымдық-құқықтық
құрылысы, масштабы, қызмет ауқымы жағынан әр түрлі болып келеді. Құқықтық
және өндірістік жағынан алғанда олар жекелеген топтар мен түрлерге
бөлінеді. Олар: шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар,
өндірістік кооперативтер, сондай-ақ мемлекеттік секторында – мемлекеттік
немесе ұлттық және муниципалдық кәсіпорындар.
Республикада кәсіпкерлікті дамытуға үлкен ден қойылып, бірқатар заңдар
мен жарлық, қаулылар қабылданған. Алғашқы құжаттардың бірі болып Жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Заңы 1992 жылдың 4 шілдесінде
қабылданып, онда кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың мәні мен
мазмұны, басты бағыттары мен мақсаттары айқындалады. Кәсіпкерлікті
мемлекеттік қорғау және қолдау дегеніміз – аталған қызметті орындаудағы
құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық, жағдайды қалыптастыру,
мемлекетте жаңа экономикалық құрылымдарды орнату болып табылады.
Республикада Кәсіпкерлікті қолдау мен бәсекені дамыту Қоры құрылып,
Президент жарлығымен 1994 жылдың сәуір айында Кәсіпкерлікті қолдау мен
бәсекені дамыту жайындағы мемлекеттік комиссия өз қызметін бастады. Жалпы
бағыттық іс-әрекеттерді жүйелі орындау мақсатында Қазақстан Республикасы
кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғау және қолдаудың 1994-1996 жж. арналған
бағдарламасы жасалынды. Аталған бағдарламаның басты мақсаты – экономикада
жеке меншіктік секторын қалыптастыру және дамыту, кәсіпкерліктің
инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Ел Президентінің Азаматтар
жөніндегі хұқығын қорғау туралы жарлығының қабылдануы мемлекеттік
кәсіпкерлікті дамыту мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Әр жылдың
сәуір айында Алматыда өтетін республика кәсіпкерлерінің жыл сайынғы
форумында да осы мәселеге көп көңіл бөлінеді. Мұнда кәсіпкерліктің дамуына
баға беру мәселесі қаралып, оның нәтижесінде кәсіпкерлікті дамытудағы
кедергілер мен оларды жою бағыттары қарастырылады.
Әрине, кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастырушылық негізін құруда әлі де
болса шешімін күткен мәселелер айтарлықтай. Оның үстіне лицензия беруші,
тексеруші органдардың көптігі, кеден және салық заңдарының жетілмегені,
кемшіліктер, несие алудың қиындығы, кәсіпкердің мүддесін қорғайтын органның
болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті дамытуға елеулі кедергі жасайды.
Сондықтан да экономикада кәсіпкерлік субъектілерінің сандық үлесі артса да,
одан түсетін салықтық кіріс мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі салық
жүйесінің жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан
кәсіпкерлер табыстарын жасырады [9].
Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай іс-шараларды жүзеге
асыру қажет:
- мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
- мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
- жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
- кәсіпкерлер құқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
- кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
- тексеруші органдар санын қысқарту;
- заңдардың орындалуын қамтамасыз ету, т.б.
Жоғарыда аталған факторлар кәсіпкерлік субъектілерін көлеңкелі
экономикаға, салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде
бизнестегі кризистік процестер оның жүйесіз және хаостық түрде
құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі – несие алудың
жоқтығы ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясының жоқтығы. Бұл шараның көмегімен шағын және орта кәсіпкерлік
нарықта өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар түрлерін алады, сонымен
қатар экономикада бәсекені жақсартады.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық қызметінің
маңызды түрі. Оның рөлін Адам Смит былай деп бағаланған болатын: Кәсіпкер
өз мүддесін өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді дей тұрғанмен, ол қоғам
мүддесіне де қызмет етеді. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті шаруашылықты
ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды. Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге
қосар үлесі өте зор.
1.4. Шағын кәсiпкерлердің құқықтық жағдайларын реттеудің әдістері.
Біздің мақсатымыз жеке кәсіпкеліктің бір субьектісі шағын
кәсіпкеліктің құқықтық жағдайын қарастыру. Шағын кәсіпкерліке заң мынадай
анықтама береді. Заңды тұлға құрмаған, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны
елу адамнан аспайтын дара кәсiпкерлер және кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге
асыратын, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл
бойғы активтерiнiң орташа жылдық құны тиiстi қаржы жылына арналған
республикалық бюджет туралы заңда белгiленген алпыс мың еселенген айлық
есептiк көрсеткiштен аспайтын заңды тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi
болып табылады [14]. [].
Ал төмендегі қызметтің түрлері шағын кәсіпкерліктің нысаны бола
алмайтындығын айқындайды: есiрткi заттарының, психотроптық заттардың және
прекурсорлардың айналымымен байланысты қызметтi; акцизделетiн өнiмдi
өндiрудi және (немесе) көтерме сатуды; астық қабылдау пункттерiнде астық
сақтау жөнiндегi қызметтi; лотереялар өткiзудi; ойын және шоу-бизнес
саласындағы қызметтi; сертификаттау, метрология және сапаны басқару
саласындағы қызметтi; мұнай, мұнай өнiмдерiн, газ, электр және жылу
энергиясын өндiру, қайта өңдеу және сату жөнiндегi қызметтi; радиоактивтi
материалдардың айналымымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz