Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерлік және оның ерекшеліктері

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасындағы жеке кәсіпкерлік және оның ерекшеліктері

Саяси экономиядағы "экономикалық адам" түрі алғашқыда кәсіпкер мағынасында қолданылады және оған "орташа" адам жатқызылады.

"Кәсіпкер" түсінігін XVII ғ. Р. Кантильон енгізді. Бірінші түсіндірмеге сай кәсіпкерді капиталдың иесі ретінде құрады. Бұл көзқарасты ұстағандар Ф. Кэне, А. Смит. Басқалары (Ж. Сай, С. Миль) оны өндірістің ұйымдастырушысы деп түсіндірді, ол үшін меншік құқықтық болуы міндетті емес. А. Маршалл, Л. Вальрас, К. Менгер мен Ф. Вебер кәсіпкерге менеджер, яғни басқарушы ретінде анықтама берді. Тағы бір топ ғалымдар кәсіпкерлікті тәуекелге бел байлаудың ауыртпалығымен белгісіз экономикалық дамуды көтерушілер деп тапты.

Австрияның жаңа мектебінің өкілдері (Л. Мизес, Ф. Хайек, Й. Шумпетер, П. Дракер) кәсіпкерліктің белсенді және жаңашылдықтың ендіру-шілдік сипатына көңіл аударды. Мысалы, Й. Шумпетер жан-жақты тәптіштеп көрсеткендей, инновацияны жаңа технологияны, жаңа өнімдерді жаңа қорлармен жабдықтау және өндірісті ұйымдастырудың жаңа тұрпаттарын енгізу деп анықтады. Сонымен, жаңашылдықты жасаушыны кәсіпкермен теңестірді. Капиталистік жүйені кәсіпкерлікке жағдай тудырушы тұтастық ретінде алып қарап, кәсіпкер экономикада болатын барлық өзгерулердің қай-нар көзі әрі қозғаушы күші екенін пайымдайды.

Шумпетер жаңашылдықты өндіріске ендірудін бес бағытын сілтейді: 1) тұтынушыға белгісіз жаңа игіліктерді жасау немесе қайсыбір игіліктің жаңа сапасын істеп шығару; 2) өнеркәсіптің бір саласында өндірістің жаңа тәсілін енгізу; 3) тауарларды өткізетін жаңа базарлар меңгеру; 4) ішкі заттардың жаңа көздерін ашу; 5) өз жағдайын нығайтатын қайта құруды өткізу.

Ғалымдардың жасаған кәсіпкерлердің жинақы бейнесін мынандай қасиеттер суреттейді: "әрекет етуге жеке қуаты мен жігері" (Й. Шумпетер) ; "ақыл мен қиялдың үйлесімі" (В. Зомбарт) ; "жорамалдаушылығы мен тапқырлығы" (Дж. Шэкль) ; "парасат пен жаңа білімге жан-тәнімен берілуі" (И. Киртцнер) .

Менеджерге кәсіпкер әрекет істеуге толық еркіндігі болуға тиісті. Пайданы табуға ұмтылыс қажет, бірақ ол қара бастың қамын ғана көздемеуі керек және жеке тұтынудың қайнар көзі ретінде қаралмағаны жөн. Кәсіпкер әр түрлі амалмен тұрмыстан ләззат алуға өзінің жек көрушілігін қалыптастырады. Пайда табу кәсіпкер үшін дайындаған жобаның табысты болуының көрсеткіші ретінде ғана маңызды. Кәсіпкер еркіндік пен өзінің мүмкіндіктерін еркін жүзеге асыруды көздейді.

Д. Макленандтың тұжырымдамасында кәсіпкердің құдіретін жетістіктерге артқан ұмтылысы мен қажеттігінің болуымен байланыстырады. Бұл оның қанына сіңгендіктен, ол табиғи жалқаулығынан күшті және жай арам пайдаға ұмтылу мен қоғамдық беделге ие болудан маңыздылау.

Неміс социологы Веблен Торстейн Бунд (1857- 1929 жж. ) адамзат тарихын әр түрлі үстемдік еткен әлеуметтік институттардың белгілі кезеңдерге алмасуы деп анықтайды. Алғашқы қауым кезеңін "тонаушы қоғам" ауыстырады (тікелей әскери зорлық) және ақшалы қоғам дәуірі (тауарлы ақшалы қатынастар арқылы жасалатын зорлық) . Соңғы кезеңде қолөнер мен өнеркәсіп дамиды. XX ғасырдың негізгі сипаты ретінде өнеркәсіп пен бизнестің мүдделерінің қарама-қарсылығын атайды. Мамандар мен өндіріс жетекшілері кәсіпкерлердің жеке-меншіктік пайдакүнемдік мүдделеріне қарсы тұрады, олар өндіріс, ғылым мен техника дамуының, қоғам және жекеліктер игіліктерінің өсуі мүдделерін қорғайды.

Өмір сүру үшін күресті Веблен табыс үшін және қоғамның қосымша өнімінің үлесі үшін күресі деп қараған. Қоғамда қанаудың болуы қоғам өндіретін игіліктердің артығын тартып алуға ұмтылудан туындайтынын көрсетеді. Өнеркәсіп капитализмі немесе "Ақшалы қоғам" ғылым, техника дамуы, сыншылдық рух пен еркін әлеуметтік институттар сияқты мәнді жәйттердің кездейсоқ ұштасуымен пайда болған. Мұндағы капитализмнің табыстарын өнеркәсіп өндірісіне қатыспайтын алпауыттар иемденеді.

Бірте-бірте кәсіпкерлікті байыптаудың психологиялық түсіндірмелеріне әлеуметтік көрсеткіштер енгізіле бастайды. Мысалы, кәсіпкерлердің көп-шілігі үлкен отбасыларынан шыққан. Оның себебі әкенің өктемділік танытып, жариялық бастамаларын жаншумен ұғындырылды. Сырттан жасалынған қатал бақылау кезкелген ұйым мен билікті қабыл алмайтындай күй кешуге әкеліп соғады. Осыдан әлеуметтік бейімделу қиындай түседі. Кәсіпкердің екпінді ұмтылысы - ырықсыз жаншылған сезімдердің жарлығы.

Жаңа кәсіпкерлік тұрпаты қайдан пайда болды деген сұраққа жауабын тарихи және әлеуметтік тұрғыдан қарастырған М. Вебер мен В, Зомбарг. Олар кәсіпкерлік рухтың қалыптасуын капиталистік рухтың құрамдас бөлігі ретінде көрсетті. Рух - осы қоғамның белгілі даму сатысында шаруашылықты жүргізуші субъектіге тән психологиялық орнықты ерекшеліктердің, белгілердің, қасиеттердің жиынтығы.

"Кәсіпкерлікке ынталану", "арам пайдаға ұмтылыс", оңай ақшаға талаптану, - деп жазады Вебер, - капитализммен үш қайнаса сорпасы қосылмайды, оған ешқандай қатысы жоқ". Вебердің пайымдауынша, капитализм осындай иррационалды талаптануды ауыздықтауға, оны парасат-тылықпен реттеуіне пара-пар болып келеді. Басқаша айтқанда, Вебер өмірді оңтайландырудың ақ түсті жағын ғана көрген.

Жаңа кәсіпкерлік рух жаңа дәуір капитализмінің жоғары көтерілуіне қозғаушы күш болды, ал өзі діни негізде дамудың мүмкіндігін алды. Про-тестанттық өнеге-ғибраттан сусындап өріс алып, өрбіді. Протестантизмнің кальвинистік нұсқасында нағыз құдайшылдық пен экономикалық пайдақор-лық өзінің жарасымды үйлесімін тапты. Мұнда асқан жекешілдікті тәрбиелейді.

Вебер Батыс үлгідегі капитализмді протестанттық өнеге-ғибраттың, оның рационалды-парасатты рухының жемісі деп түйіндейді. Капитализмді қалыптастырған қайнар көздердің негізгісі протестанттық дүниетаным еді. Протестанттық тәрбиесіз капитализм өзгеше бағытта дамып, басқа нәтиже беретінін Вебер дәлелдейді. Бұл діни көзқарас бойынша, адам өз мамандығының бейімділігіне бой ұруға тәрбиеленеді. Ол экономикалық қызметті қасиет тұтады, сондықтан оны рухани маңыздылықка толтырады. Осыған орай адам өз өмірін, өз қабілеттерін өз бейімділігіне ғана арнау керектігін уағыздайды. Вебердің "Протестанттық өнеге-ғибараты" мен "Капиталистік рухына" сай қазақ мақалын келтіруге болады: "Сүйген істін түбі - кеніш, сүймеген істің түбі - реніш".

Әркім өз сүйген ісіне берілгенде ғана өмірден рухани қанағат табады, бақыт сезіміне беріледі. Бойға дарыған қабілетіне сай кәсіп таңдау, сол ма-мандықты сүйіп қызмет атқару түбінде рақатқа келтіреді. Ал сүймеген, қолдан келмейтін іске ұрынудың соңы реніш, кейіске душар ететінін қазақ халқы ежелден айтып - тәлім-тәрбиесінде қолданған. Осыған тағы "Мырзалық - ысырапшылдық пен сараңдықтың аралығы" деген әл-Фарабидің сөзі де келіседі - ол орынсыз мырзалық етіп, ағыл-тегіл ысырап етушілерге айтылған сөз.

«Жинақылық сараңдық емес». Өз ісіне ұқыпты, -жинақы адамды сараң деуге болмайды. Әрбір жинақылықтың түбі молшылыққа жеткізеді деген; ой жатыр. Бұл нарық жағдайында қазақ халқының жаңа қасиеттерін қалыптастырады.

Қазір әлемде еш ойланбастан басшылыққа алатындай қайта құрудың ешқандай да жақсы үлгісі жоқ. Әрбір ел өз экономикасының, құқығының, саясатының, моралінің және халық психологиясы ерекшелігін, әлемдік шаруашылықтағы өзінің жағдайын ескере отырып, өзінің жеке стратегиясын әзірлеп шығарады.

Реформалар тәжірибесі адам капиталының жай-күйі жаңа құрылымды, жалпы алғанда, нарықтық қайта құруларды жасау жолындағы елеулі фактор болып табылатынын көрсетеді. Республика халқының едәуір бөлігі жаңа жағдайда іс-қимыл жасауға дайын емес болып шықты, олардың тиісті білімдері, біліктіліктері, кәсіпкерлік дағдылары жеткіліксіз екендігі анық. Бірінші кезекте бұл басшы буынға қатысты. Ескі директорлық корпустың өкілдері жаңа әдеттенбеген жағдайға қиындықпен үйренуде; олардың экономикалық бет алысы көбіне өзгере алмай отыр; бұрынғы жүздеген мемлекеттік кәсіпорындардың негізгі назарында рынок және өнімді өткізу проблемалары емес, өндірістік қуаттылық, шығарылым көлемі туралы әдеттегі уайым ғана тұр.

Қазақстандық экономикада нарықтық ортаға дерлік беріле отырып, алдына қойғаны толық нарықтың мақсат емес өндірушінің мүлдем ерекше түрі қалыптасып, бірнеше жылдан бері әрекет етуде.

Коммерциялық банктерге келіп түсетін инвестициялық жобалардың жартысынан көбі экономикалық негізділіктің талаптарына сай келе бермейтіні белгілі. Қатардағы жұмыс күшінің әдәуір бөлігі жаңа жағдайларға бейімделуі қажет. Мәселен, шетелдік фирмаларда жұмыс істейтін біздің мамандар ұсынылған еңбек ырғағын, тәртіпке қойылатын талаптарды әрқашан ұстана бермейді. Шағын бизнес Қазақстан үшін көкейкесті болып табылатын жұмыссыздық пен қоғамның әлеуметтік қорғалуы проблемаларын шешуге қомақты үлес қосуға қабілетті. Экономикадағы нарықтық қағидаттарды бекітуде оның рөлі едәуір.

Шағын өндірістің дамуымен қоғам үшін өте қажет нарықтық ой-пікір мен білімнің таралуы, нарықтық бағыттың орнығып бекуі, халықтың нек артатын дәстүрлі өмірлік ұстанымы және оның мемлекет тарабынан көмек пен қолдауға деген бағдары жойылуы тиіс. Жаңа негізде шаруашылықты дамыту үшін бәсекелестікті дамыту дәрежесіне тікелей байланысты. Көптеген рыноктарда монополиялар үстемдік құрып отырған біздің жағдайда бәсекелестік катализаторы шағын және орта кәсіпорындар болуы мүмкін және болуы тиіс.

Отандық шағын бизнестің дамуындағы 10 жылға жуық уақытта Қазақстанда кәсіпкерлік жеткілікті түрде дамыған жоқ, оның алдында 5 жыл бойы кооперативтік қозғалысты дамыту жылдары өтті. Кәсіпкерлік жіктің басым бөлігі өз стратегиясын нақты өндіріске көшуге мүлдем бағыттамастан, өз бизнесін сауда-делдалдық салада құруды жалғастыруда.

Шағын бизнес кәсіпорындарының үлес салмағы елдің шаруашылық жүргізуші субъектілері жалпы санының басым бөлігін алып отырғанымен, ЖІӨ-дегі үлесі бар болғаны - 20%, бюджетке түсетін салықтық түсімдердегі үлесі - 10%-ға жуық.

Көптеген кәсіпкерлер, бір жағынан, өндірісті жүргізудегі қиындықтарға, шенеуліктік прессинкке, өте жоғары салыққа шағым айтуда. Ал екінші жағынан, өндірісті жаңғыртумен, маркетингтік зерттеулермен, жаңа өнім түрлерін әзірлеумен, оның жарнамасымен мүлдем айналысып жатқан жоқ, кәсіпорынның стратегиялық міндеттерін қалыптастыра білмейді, өндірістің тиімділігін арттыру жөнінде сындарлы шаралар ұсына алмайды. Бұл фактіні ғылыми тұрғыдан көрсету емес, бұл жолдардың авторы бірталай уақыт бойы кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысқан, шағын бизнестің жұмыс істеуінің проблемалық нүктелерін іштен біледі.

Он жыл бойғы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, бірақ бизнестің толыққанды сапалыдамуына ықпал ете алған жоқ, кәсіпкерліктің прогрессивті рухын қалыптастыруға ынталандыра алмады.

Кәсіпкерлік - сатып алу - сату емес, өндірісті дамытудың жаңа жолдарын ұдайы іздеу, ықтимал тұтынушылар үшін күресте қызметтер көрсету сапасын ұдайы арттыру.

Кәсіпкерлік пен атқарушылық құрылымдардың өзара іс-қимылы проблемаларын кеңінен жария етудің мемлекет ұсынған тіпті орталық құқық қорғау органдарына дейін жүгіну мүмкіндігі - біздің жағдайда қоғамдағы «жайсыздардың үстінен өсек айту» идеологиясына, керенаулық кейіпке оралуға әлуетті ықпал етеді. Сауда-делдалдық операцияларға қатысатын кәсіпкерлер жігі «қысым көрушілерді» қорғау үшін жиі арызданады, негізінен, бағалау бойынша мемлекет ескермеген қолма-қол қаржы айналымы республиканың қалған бөлігінің жиынтық ақшалай көлеміне іс жүзінде баламалы Алматы қаласынан арыз көбірек келіп түседі. Бұл ретте «айыптаушы» мемлекеттік органдар өздерінің дәлелденбеген кінәларын үдетпеу үшін үндемей қалуды жөн көреді.

Қазақстанда еркін өзгермелі айырбас бағаны режимін енгізу және импорт алмастыруды дамыту жөніндегі шаралар отандық «импортты сатып алу-сату саласындағы мамандардың» көрсеткіштерін төмендетудің және кәсіпкерліктің өндірістік емес секторының популистік саяси қызметін жандандырудың басты макроалғышарттары болып табылады.

Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиялық мақсаттары тұрғысынан шағын бизнесті дамытудың жаңа кезеңіне өту қажет. Кәсіпкерлік мәселелерінде мемлекеттік саясатты өндірістік қызметті қолдауға, қазақстандық шағын экономиканың жаңа бәсекеге қабілетті мүмкіндіктерін іздестіруге қайта бағдарлау қажет. Жаңа кезеңде өндірістік шағын бизнес субъектілерінің кооперациясын өзара да, неғұрлым ірі кәсіпорындар арасында да белсенді түрде қолдау, сондай-ақ салалық және салааралық негізде кәсіпкерлердің қоғамдық бірлестіктерін құруды көтермелеу талап етіледі.

Әлемдік тәжірибе, сондай-ақ біздің реформамыздың тәжірибесі материалдық өндіріс саласындағы ұсақ кәсіпкер сауда-делдалдық және монополиялық құрылымдар тарабынан бәсекелестікке төзе алмайтын болып шыққанын көрсетті. Бұдан басқа, Қазақстанда талап етілетін және бәсекеге қабілетті өндірістік кәсіпкерліктің қалыптасуына елеулі көмек көрсетуі мүмкін қызметтер көрсетудің (менеджмент, маркетинг ақпараттық қамтамасыз ету саласында) толыққанды жеке секторы жоқ.

Қазіргі уақытта тиімді меншік иесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін өміршең экономикалық құрылымдарды қалыптастыру жолымен қоғамның сындарлы күштерін біріктіру қажет. Мұндай біріктірудің үлгілері әр алуан болуы мүмкін, бірақ олардың мәні кооперация мен әріптестікке келіп тіреледі. Қаржы ресурстарының жалпы жетіспеушілігі кезінде лизингті, жалгерлікті, тиісті ақпараттық және құқықтық базаны қамтамасыз етуді қоса алғанда, өндіріс құралдары бар жұмыс іздеуші адамды біріктірудің бүкіл әр алуан нысандарын пайдалану өте маңызды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.