Тянь-Таньдағы Хан-Тәңірі тау тізбегін зерттеу

Пән: Тау-кен ісі
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

1884 жылдың аяғында орыс Географиялық қоғамының вице-председателі
П.П.Семенов пен физикалық география бөлімшесінің бастығы И.В.Мушкетов
Қоғам алдында Тянь-Таньдағы Хан-Тәңірі тау тізбегін зерттеу үшін
арнайы экцпедиция жасақтау жөнінде мәселе қойды. Осындай
экцпедициялардың қажеттігін дәлелдеп И.В.Мушкетов Хан-Тәңірінің өр
қапталын жанай өткен саяхатшылардың бәрі де оның аумағының
кереметтей үлкендігіне, төбесі мен баурайына түскен қардың соншалық
қалыңдығына ауыздарын ашып, таңданып, аоны алыстан болса да
көргендеріне мәз болудан аса алмағанын, ол осынау заңғар тауға
жақындап баруға ешкімнің жүрегі дауаламағанын жазды. Тек бір ғана
саяхатшы, Тянь-Шаньды тұңғыш рет зерттеген орыс ғалымы П.П.Семенов
1857 жылы Хантәңірінің етегіне қарай жылжи бастаған Сарыжаз
мұзарттарына жетіп, осы төңіректі зертеудің маңыздылығын алғаш рет
атап көрсетті. Ол кезде, яғни осыдан 30 жылға жуық бұрын, Тянь-
Шаньға саяхат жасау үшін жағдайдың қиындығы мен қауіптілігі
соншалық, тіпті жүйелі түрде зерттеу жұмыстарын жүргізуді ауызға
алудың өзі әбестік сияқты көрінетін-ді. Міне сондықтан П.П.Семеновтың
Сарыжаз мұзарттарын ашудың өзі-ақ асқан ғылымы ерлік болды. Ал
қазір, машықтанған саяхатшыларды айтпағанның өзінде, тіпті
туристердің өздері Тянь-Шаньді атша ерттеп бағындырып алған,
ғалымдар оны жан-жақты танып-білуді өрістетіп, ендігі жерде таудың
практикалық немесе ғылыми тұрғыдан неғұрлым маңызды жекелеген
тұстарын егжей-тегжейлі зерттеу қажеттігі туып отырған бүгінгі күні
жағдай мүлде басқаша. Хантәңірі – тап осындай өте-мөте көңіл
аударарлық қызғылықты жерлердің бірі болып саналады. Тянь-Шань
жайында осы заманғы деректі мағлұматтар қолда бар қазіргі жағдайда
ол араларды егжей-тегжейлі зерттеу толып жатқан маңызды
мәселелерді шешуге көмектесері хақ. Хантәңірге экцпедицияны жасақтау
ісі 1886 жылы таукен инженері И.В.Игнатьевке, ал ботаникалық
зерттеулерге жетекшілік ету А.Н.Красновқа жүктелді. Оған Хантәңірдегі
экцпедицияны пайдаланып, жол-жөнекей Балқаш төңірегіндегі құмдақ-
саздақ топырақты далалы жерлердің өсімдіктерін қадағалап байқау, одан
әрі таулы аймақтардың өсімдіктер дүниесін зерттеу ісіне ауысу
міндеті тапсырылды. Балқаш көлінің оңтүстік қапталы мен Іле
өзенінің төменгі ағысы бойындағы шөлдер мен далалы жерлерде бұрын
ботаникалық зертеу жұмыстары мүлде дерлік қолға алынбай келген-ді.
Ал оның бержағында Тауқұм құмдары, Іле өзенінің төменгі сағасы мен
Шу-Іле таулары ботаникалық география үшін өте-мөте көңіл аударып
зерттеуді қажет ететін аймақтар еді. Өйткені мұндағы өзендер мен
көлдер мұз дәуірінен кейінгі кезеңдерде пайда болып, құрғап кеткен
немесе сол уақыттың өзінде әлі де кеуіп үлгермеген ең жаңа
кезеңдегі тұнба шөгінділер көп болатын. Сонымен қатар А.Н.Красновқа
жаратылысы әр түрлі топырақтар мен оларда өсетін өсімдіктер
арасындағы байланысты анықтап, физикалық-географиялық жағдайлардың
өзгеруі, әсіресе мұз басқан жерлердегі өсімдіктерде болатын
өзгерістерді тексеру міндеті де жүктеледі. Каспий төңірегіндегі
аймақтардағы осыған ұқсас жерлерді анықтау үшін бұл өте-мөте
қызғылықты іс еді. Өйткені ғалымға ең жаңа кезеңде пайда болған
дала өсімдіктерін бақылаудан Хантәңірі секілді заңғар өңірде ежелгі
заманнан бері өсетін өсімдіктерді зерттеуге мүмкіндік туды.
1886 жылдың көктемі туа А.Н.Краснов Верный қаласына келіп,
П.П.Семеновтың нұсқауы бойынша Іле өзенінің төменгі сағасы мен Шу-
Іле тауларынан бастап өзінің географиялық-ботаникалық зерттеу
жұмыстарына кірісті. Ол Іле өзенінің бойымен Іле поселкесінен
бастап Күрті өзенінің жоғары сағасына дейін түсті де, осы өзенді
бойлай отырып, Шу-Іле су айрығына жетті, содан соң Балқаш көлінің
оңтүстік-батыс өңіріне өтіп, одан Алакөлге асты да, Тауқұм, Хантау,
қандықтау сілемдері арқылы Верный қаласына қайтып оралды.
Алакөл көлі А.Н.Красновқа Балқаш көлінің оңтүстік шетінен
бөлінгендей болып көрінеді: Саяхатшы көлдің суының тартылып қалғаны
соншалық, соңғы бес жыл (яғни 1881 жылдан бері) бойы жергілікті
тұрғындар Алакөл мен Балқаш аралығында көлікпен өткел арқылы
қатынағанын, бір ғажабы, Іленің құйылысынан пайда болған атырауға
дейін Балқаштың батыс жағалауының суы түгел дерлік тұшқылтым болып
келеді. Ал керісінше, Ақкөлдің суы кермек. Бәлкім Каспий теңізі
үшін Қарабұғаз шығанағы қандай рол атқаратын болса, Балқаш үшін
Алакөлдің де алатын орны сондай болатынды,ын айтады.
Ботаникалық тұрғыдан алғанда өте-мөте қызғылықты Алакөл төңірегі
А.Н.Красновқа географиялық-ботаникалық зерттеулер үшін өте мол
материал берді. Ол айтарлықтай бай коллекция жинады. Энтомологиялық
жануарлар дүниесі де алуан түрлі болып шықты. Аңдардан Балқаш көлі
маңында үйір-үйір құландар, Қамау төңірегінде – қарақұйрықтар, Іленің
төменгі сағасындағы аралдарда бірен-саран жолбарыстар мекендейтіні
анықталды. Ал сол некен-саяқ жолбарыстардың өздері әр жаз сайын
жергілікті тұрғындардың екі-үш жылқысын шығынға ұшыратып отырған.
Әрине, қазір антропогендік ландшафтының өзгеруіне байланысты
жоғарыда аталған өсімдіктер мен жануарлар мүлдем кездеспейді, себебі
адамдардың табиғатты игеруіне байланысты қазіргі туып отырған
биологиялық кризис осының нәтижесі.
А.Н.Краснов Тауқұм өзінің жаратылысы жағынан Арал маңындағы
Қарақұмға ұқсас екенін ескертеді, бірақ Тауқұмда сексеуілдің көбірек
өсетінін атап көрсетеді. Тауқұм құмдары бұрынғы өзен атырауын
бітеп тастаған.
А.Н.Краснов өзінің ат басын тірейтін жері – Хантәңіріне барар
сапарында жол жөнекей Іле Алатауының бөктерлерін, Шарын мен Текес
өзендерін шолып, Қоюлы асуы арқылы Сарыжаздың тармағы лирташ
өзеніне өткен, одан шығып Бедел асуы арқылы Тянь-Шаньның Қытай
жағына шыққан. Саяхатшы оюлы өзенінің жоғары сағасынан жаңа мұздық
ашты. Кейінірек ол Жетісу губернаторының құрметіне Фриде мұздығы
деп аталды. Лирташ маңында жеті мұздық бар екені анықталды.
Олардық ең ірісі Дала өлкесі генерал-губернаторының құрметіне
Колпоковский мұздығы деп аталды.
Зерттеуші Сарыжаз бен Лирташ өзендері орман өсетін шекарадан
биігірек (яғни 3300м) таулардың арасынан ағып жатқанымен, ондағы
өсімдіктер көбіне биік таулы шалғындарда шығатын өсімдіктерге ұқсай
бермейтінін байқады. Көбіне-көп Кавказ, Алтай, Полярлік Сібір
тауларында өсетін өсімдіктерге ұқсас биік таулардағы көгалдар тек
ылғалы мол солтүстік беткейлерде ғана сақталған. Ал керісінше,
оңтүстік беткейлердегі топырақтың құрғақтығы соншалық, мұнда шалғын
орнына Тұран ойпатының да далалы жерлерінде шығатын жусан өскен.
1887 жылы А.Н.Краснов зерттеулерінің қорытындылары бойынша алдын-
ала есебін жариялады. Толық деректер жинақталып тұжырымдалған түрде
Шығыс Тянь-Шаньнің оңтүстік бөлігінде өсетін өсімдіктердің өніп-өрбу
тарихының тәжірибесі атты еңбекте жарияланған. Бұл еңбекте Тұран
өсімдіктері мен Алдыңғы Азия және Жерорта теңізі өсімдіктері
түрлерінің тарихи өніп-өрбуінің ұқсастығы жөнініде өте байсалды
пікір айтылған.
А.Н.Краснов өз еңбектерінде зерттеген аймақтарының өсімдіктері
мен топырақтары, Европалық түрлері мен салыстырғанда олардың өсіп-
өну, қалыптасу тарихын мұқият суреттеп жазған. Ол айналадағы өзге
таулардан және Азияның басқа жерлерінен келіп тарап, Тянь-Шань
тауларының арасында немесе етектеріндегі жазықтықтарда өсетін
өсімдіктер топырақтағы ылғалдың және тұнбадағы тұздың мөлшеріне
қарай шығады немесе ойдым-ойдым болып топтасады; мұндағы түрлер
қара топырақта, қопада, жусанды,сортаң, шилі-қамысты жерлерде өсетін
Европалық Россияның далалы оңтүстік-шығыс аудандарында кездесетін
өсімдік тектес болып келеді. Дегенмен ши секілді кейбір Азиялық
өсімдіктердің өзгелерге ұқсамайтын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.