Ландшафттану ғылымы туралы

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Глоссарий

1.
Абиссалды белдеу – тереңдігі 2500-ден 6000 метрге дейінгі мұхит түбі.
2.
Аллювий – үйінділігі жыныстардың өзен суымен шайылып, өзен өңірлеріне
жайылуынан пайда болатын шөгінділер.
3.
Антициклон – атмосферадағы ауа қысымы жоғары аймақтар.
4.
Беткей экспозициясы – беткейдің горизонт жақтарына жайғасуы.
5.
Биотикалық факторлар – ландшафтардың пайда болуындағы тірі
организмдердің тіршілік әрекеттері.
6.
Батолиттер – жер қыртысының беткі қабатына қатқан интрузивтік
жыныстар.
7.
Гетеротрофты тірі органимдер – дайын органикалық қосылыстармен
қоректенетін организмдер, бұларға микроорганизмдер, кейбір
бактериялар, жануарлар мен адмдар жатады.
8.
Денудациялық процестер – тау жыныстарын үгуші және пайда болған
үйінділерді биік жерлерден сумен, желмен, мұзбен, тасымалданып ойыс
жерлерге шөктіруші сыртқы күш әрекеттері.
9.
Климакс нүктесі – ландшафтың дамуындағы шарықтау шегі.
10.
Полярлық асимметрия – Солтүстік полярлық белдеудегі табиғат жағдайының
оңтүстік полярлық белдеу табиғат жағдайына ұқсас болып келмеуі.
11.
Регрессия – теніз, көл деңгейлерінің қайтуы, ландшафтың құнарсыздану
бағытындағы өзгерісі.
12.
Цикл – жуық шамамен өлшенетін көпжылдық табиғат құбылысының ырғағы.
13.
Географиялық зона – жылу мен ылғал баланстары қатыныстарының әр түрлі
болып келулеріне байланысты қалыптасқан жазықты аймақтардағы
территориялық табиғат кешендерінің типі, солтүстіктен оңтүстікке қарай
алмасады.
14.
Ландшафт – құрамдық, құрылымдық бөліктердің баламлары қайталанбайтын
нақтылы территориялық табиғат кешендері.
15.
Қоныс – ландшафтылардың құрылымдық бөлігін құрайтын территориялық
табиғаткешені.
16.
Фация – жер бедерінің ұсақ бөлшектерінде қалыптасқан ландшафт
құрылымындағы ең төменгі рангдан орын алатын территориялық тиғат
кешені. Ол территориялық бөлшектерге бөлінбейді.

ЛЕКЦИЯЛЫҚ КЕШЕН : лекция тезисі

1-дәріс Ландшафттану ғылымы туралы

1.Ландшафттану пәні, зерртеу объектілері, мақсаты мен міндетері.

2.Ландшафттанудың ж.т.ғ. орны.

Мақсаты:

Ландшафттану ғылымының пәнін, зерттеу объектілерін, мақсаты мен міндеттерін
студенттерге түсіндіру.

Әдебиеттер:

1.
Исаченко А.Г. Ландшафттану негіздері. Алматы, 1996.
2.
Молдағұлов Н. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафттары.
Алматы, 1988.
3.
Исаченко А.Г. Ландш-е и ф.г. районирование. Москва, 1991.
4.
Гвоздетцкий Н.А. Основные проблемы ф.г. Москва, 1979.
5.
Преображенский В.С., Макаров В.З. Развитие ландшафтоведения в СССР.
Москва, 1988.

Дәріс мазмұны:

Ландшафттану ғылымының дамуы 19-ғ. басталады. Ландшафт (нем.) – ел, жер
дегенді білдіреді. Ландшафттану ғылымы география, биология, геология,
климатология, гидрология, т.б. жаратылыстану ғылымдарымен тығыз
байланысты.

Ландшафттанудың мақсаттары мен міндеттері ТТК-ның иерархиялық құрылымын,
оның табиғи заңдылықтарын және компоненттерінің өзара байланысын ғылыми
тұрғыда сараптау. Ландшафттанудың басқа ғылым салаларымен байланысы,
география ғылымдыарның иерархиялық жүйесіндегі орны, оның жаңа
конструктивтік салалары. Қолданбалы ландшафттану туралы.

2-дәріс Ландшафттану тарихы

1.Ландшафттанудың бастауы: В.В. Докучаев мектебі.

2.XX ғ.20-30 ж.ж ландшафттану.

Мақсаты:

Студенттерді ландшафттану ғылымының тарихымен таныстыру. Ландшафттану
дамуының әр кезеңдеріндегі оның көрнекті өкілдерінің еңбектерін қарастыру.

Әдебиеттер:

1.
Гвоздетцкий Н.А. Основные проблемы ф.г. Москва, 1979.
2.
Исаченко А.Г. Развитие географических идей. Москва, 1971.
3.
Преображенский В.С., Макаров В.З. Развитие ландшафтоведения в СССР.
Москва, 1988.

Дәріс мазмұны:

19 ғ-дың аяғында география тарихында күрделі кезең басталды. А. Геттнердің
хорологиялық концепциясы. Ресейдегі В.В Докучаев мектебінің құрылуы.
Зоналылық заңдалығының шығуы. Кешенді далалық экспедициялардың
ұйымдастырылуы (1882-1898 ж.ж.).

В.В.Докучаев – қолданбалы ландшафттанудың негізін қалаушы. Оның шәкірттері
– А.Н. Краснов, Г.Ф.Морозов, Г.Н.Высоцкий, Г.И.Танфильев, В.И.Вернадский,
Л.С.Берг, С.С.Неуструев, Б.Б.Полынов, т.б. XX ғ.20-30 ж.ж ландшафттану.
Ландшафттанудағы негізгі бағыттар:

1.
Провинциялық принцип;
2.
Далалық ландшафттық картаға түсірулер;
3.
Аймақтақ принцип.

3-дәріс Ландшафттану тарихы (жалғасы)

1.Екінші д.ж. соғыстан кейінгі ландшафттану.

2.Қазіргі кездегі ландшафттану ғылымы.

Мақсаты:

Студенттерді ландшафттану ғылымының тарихымен таныстыру. Ландшафттану
дамуының әр кезеңдеріндегі оның көрнекті өкілдерінің еңбектерін қарастыру.

Әдебиеттер:

4.
Гвоздетцкий Н.А. Основные проблемы ф.г. Москва, 1979.
5.
Исаченко А.Г. Развитие географических идей. Москва, 1971.

Преображенский В.С., Макаров В.З. Развитие ландшафтоведения в СССР. Москва,
1988.

Дәрістің мазмұны:

Н.А.Солнцев 1947 жылы II Бүкілодақтық географтар съезінде ландшафттық
зерттеулер жайында баяндамалар жасады.

Ландшафт геохимиясының пайда болуы (Б.Б.Полынов, М.А.Глазовская еңбектері).
КСРО-ның ландшафттық картасының жасалуы (1961). Масштабы 1:4000000. 1965
жылы ландшафттанудан тұңғыш рет оқу құралы жарық көрді. 1964 жылы ФГАМ
атласы жасалынды.

60 жылдарда Германияда ландшафт экологиясы дамыды.

Қазіргі ландшафттану дамуының кезеңіне XX ғ. 60 жылдарынан қазіргі кезге
дейінгі уақыт аралығы алынады.

1958 ж. Ш. Забайкальеде, 1964-1967 жж Сібір тайгасында, 1964 жылы Курскіде
ландшафттық стационарлар ұйымдастырылды. Негізгі ұйымдастырушылардың бірі –
В.Б. Сочава.

Ландшафт геохимиясының одан әрі дамуы. Ландшафттық әдістемелер түрлерінің
модификациясы. Шетелдік Европа мемлекеттерінде де ландшафттық зерттеу
жұмыстары кеңінен жүргізіле бастады.

4-дәріс Эпигеосфераның аймақтық және жергілікті жіктелуі

1.Ендік зоналылық.

2.Азоналылық, секторлық және ландшафттық зоналар жүйесі.

Мақсаты:

1.
Эпигеосфераның аймақтық және жергілікті жіктелуінің негізгі себептерін
қарастыру.
2.
Ендік зоналылық заңдылығының геосферадағы негізгі салдарларына талдау
жасау.
3.
Азоналылық, секторлық және ландшафттық зоналар жүйесінің сипаттамасын
беру және факторларға талдау жасау.

Әдебиеттер:

1.
Мильков Ф.Н. Физико-географическое учение о ландшафте и географическая
зональность. Воронеж, 1984.
2.
Николаев В.А. Проблемы регионального ландшафтоведения. Москва, 1979.

Дәріс мазмұны:

Ендік зоналылық дегеніміз – ф.г. процестердің, компонеттер мен табиғи
кешендердің экватордан полюстерге қарай заңды өзгерісі. Ендік зоналылықтың
негізгі факторлары:

•
Астрономиялық фактор;
•
Жер массасы;
•
Жер өсінің еңістігі;
•
Жердің тәуліктік айналымы;
•
Жер бетінің біркелкі болмауы.

Күн энергиясының зоналы түрде таралуының салдарлары:

•
Жер бетінде радиациялық баланстың зоналы түрде таралуы;
•
Ауа массаларының, атмосфераның циркуляциясы, ылғал айналымының
зоналылығы;
•
Жылулық белдеулердің болуы;
•
Ылғал айналымы;
•
Ылғалдану коэффициентінің зоналар бойынша өзгеруі.

Азоналылық анықтамасы: жердің ішкі энергиясы мен тектоникалық жағдайларға
байланысты зоналылықтың бұзылуы. Оның негізгі және қосымша факторлары.
Климаттың континенттілігі туралы ұғым. Секторлық анықтамасы. Батыс, орталық
және шығыс секторлар. Зоналар жүйесі туралы түсінік.

5-дәріс Таулар мен жазықтардағы сатылық және тосқауылдық факторлар

1.Сатылық факторлардың мәні.

2.Тосқауылдық фактор: беткей экспозициялары.

3.Құрылымдық петрографиялық фактор.

Әдебиеттер:

1.
Мильков Ф.Н. Физико-географическое учение о ландшафте и географическая
зональность. Воронеж, 1984.
2.
Николаев В.А. Проблемы регионального ландшафтоведения. Москва, 1979.

Мақсаты:

1.
Таулы аймақтардағы сатылық факторлардың табиғи ландшафттарды
қалыптастырудағы ролін анықтау.
2.
Беткей экспозициялары туралы ұғымды қалыптастыру.
3.
Құрылымдық петрографиялық факторлардың ландшафт құрылымына
әсері.

Дәріс мазмұны:

Ландшафттар дифференциясына гипсометриялық жағдайдың әсері. Таулардағы 3
сатылы гипсометриялық жағдай. Сатылық жағдайдың геологиялық құрылыммен
байланысы. Гипсометриялық фактордың барьерлік әсері. Солярлық экспозиция –
тау беткейлерінің су режимін, ылғалдануын, ландшафттық ерекшеліктерін және
табиғи кешендердің биіктік бойынша таралуын сипаттайтын фактор. Жел
экспозициясының екіжақты маңызы:

а) термикалық режим қалыптастыру;

ә) жауын-шашынның таралуына әсер етуі.

Литосфераның беткі қабатының ландшафт қбығының құрылымына әсері. Ландшафт
құрылымына гипсометриялық жағдайдың әсері.

Морфоқұрылым – жер бетінің эндогендік процестер арқылы пайда болған ірі
формалары.

8-лекция Ландшафт экологиясы және дамуы

1. Ландшафт экологиясы

2. Ландшафтының дамуы

1-сұрақ. Ландшафт экологиясы ландшафттану ғылымындағы онша жақсы танылмаған
проблемалардың қатарына жатады. Осы күнге дейін оның мазмұны да толық
анықталып болған жоқ.

Территориялық табиғат кешендерін, олардың құрылымдық өзара байланысын,
географиялық құрамдас бөліктерінің өзара әсерін зерттейтін ілімді ландшафт
экологиясы деп атайды.

Ландшафт экологиясы ұдайы өзгеріп тұрады. Бұл өзгеріс табиғи жолмен де,
адам әрекеті нәтижесінде де орын алады. Жалпы территориялық табиғат
кешендеріне әсер етеін құбылыс пен процесті экологиялық фактор дейді. Ол
табиғи ерекшелігі мен әрекетіне қарай үш топқа: геогендік, биогендік және
анторпогендік факторларға жіктеледі.

Геогендік факторға территориялық табиғат кешендерінің литогендік негізін
(жер қыртысын түзетін минералды заттар мен тау жыныстары) жер бедері
пішішінің түзілуі жағдайын, ауа, су температурасын, қысымын, жел күші мен
бағытын, грунттың, топырақтың, өзен, көл суының тұздылығын, т.б.
жағдайларын, территориялық табиғат кешендерінің ауа, су, топырақ, өсімдік
т.б. құрамдық бөліктерінің цитраттық, нитриттік, пестицидтік
көрсеткіштерін, радиоктивтілік фондарын жатқызады.

Биогендік факторға микорорганизмдердің, өсімдіктер мен жануарлардың , басқа
жақтан келуіне, немесе ауын кетуіне байланысты дамитын әрекеттер жатады.

Анторпогендік факторға адамның аң аулауы, мал өсіруі, егін салуы, кен
өндіруі, өнеркәсіп пен жол қатынасын дамытуы, ауылдық, қалалық, демалыс
саяжайы, мекен жайлар тұрғызу сияқты әрекеттері арқылы территориялық
табиғат кешендерінің құрамдық, құрылымдық бөліктерінің өзгеруі жатады.
Геогендік және биогенді факторларға қарағанда анторпогендік фактордың
әрекеті күн сайын дамуыда. Олардың қарқынының артуына ғылыми – техникалық
революция үлкен әсер етіп отыр.

Бұл аталған экологиялық факторлар ландшафт экологиясына бір кезде әсер
етеін құбылыстар мен прорцестер. Бірақ, дәрежесі мен қарқыны жергілікті жер
жағдайына байланысты әр түрлі болып келеді де, территориялық табиғи
кешендерінің тепе-теңдігін бұзып, ландшафт экологиясын өзгертеді. Мысалы,
Қазақстандағы жиі байқалатын жұт жылдарында аңызақ желдің әсері артады.
Осыған орай жылу мен ылғал қатынасының көпжылдық тепе-теңдігі бұзылады,
ылғалдың жетімсіздігі байқалады., жайылым мен шабындыққа шөп шықпай қалады,
өрсіті малдың қоректік тізбек байланысы нашарлайды, қоректік заттар мен
ауыз су қоры жетіспегендіктен мал шығынға ұшырайды. Мұндай табиғат
жағдайына байланысты болатын экологиялық апаттар көбіне қыста кездесетін
маусымдіқ оқиға қатарына жатқызылады. Олар тез өте шығады, келесі маусымда
экологиялық фактордың әрекеттері теңесіп, территориялық табиғат кешендерін
құрайтын құрамдас бөліктер бірімен-бірі үйлесім табады. Сөйтіп, ландшафт
экологиясының динамикалық байланысты өзгеретін экологиялық жағдай, өкінішке
орай, кейде территориялық табиғат кешендерінің тепе-теңдігін бұзып жіберуі
мүмкін. Мысалыға, Арал маңы экологиясын алуға болады. Атап айтқанда,
қазіргі кезеңде Әмудария мен Сырдарияның суы Аралға өте аз мөлшерде
құйылады. Сондықтан Арал теңізінің деңгейі 14 м-ге төмендеп кеткен. Аралдың
табаынан ащы соры шыққан жаңа шөл көтеріп, оның тұзы Арал маңындағы
территориялықтабиғат кешендерін уландыруды. Мұндай экологиялық апат
жергілікті халықтарға үлкен нәубет болып отыр. Адам әрекетіне байланысты
көбіне территориялық табиғат кешендерінің жеке-дара құрамдас бөліктері
өзгереді. Мысалы, Қазақстан территориясындағы құлан мен дуадақ тек қана
адам әрекетіне байланысты жойылып кеткен. Территориялық табиғат кешенінің
экологиялық жағдайының өзгеруі біріншілерінің таксономиялық бірліктер
жүйесіндегі орындарына, түзіліс жолдарының тарихына, жергілікті жер
жағдайына, құрылымдық ерекшелігіне, экономикалық, реликкттік элементеріне,
т.б. байланысты болады.

Көптеген зерттеулерге қарағанда, жоғарғы рангыдағы территориялық табиғат
кешендерінің (ландшафтты аймақтар, облыстар, зоналар, зона бөліктері )
экологиялық жағдайы баяу өзгереді де, төменгі рангыдағы территориялық
табиғат кшендері (фациялар, қоныстар) тез өзгереді.

Жоғарғы рангыдағы территориялық табиғат кешендерінің экологиялық жағдайы
қай уақытта да құрамды бөліктерінің өзгерістерінен басталады. Бұл
заңдылықты өткен ғасырда В.В.Докучаев ашқан болатын. ОНың зерттеуне
қарағанда осы кездегі қара топырақты дала зонасы XVIII ғасырға дейін
орманды дала зонасы екен. XVIII ғасырдан бастап орыстың болат қорытушылары
кәсіпкерлік мақсатпен соңғы ғасырлар ішінде қара топырақты зонаның орман
шоқтарын жойып жіберген. Соған орай алғашында өсімдіктер жамылғысы, одан
кейін жануарлар дүниесі, ақырында территориялық табиғат кешендері түбегейлі
өзгеріске ұшыраған. Осы сияқты қазіргі кезде Балқаш алабының су қоры кеміп
келеді. Мұндағы су балансының кейпіне әкеп соқтыруы мүмкі. Мұндай өзгеріс
Сарыарқада да байқалуда. Сарыарқа жеріндегі жер асты суының есепсіз
пайдалануына байланысты ежелгі құдықтар тартылып, орман шоқтары қурап
қалған. Зеренді, Бурабай сияқты орман алқаптарының ареалдары да тартыла
бастаған. Егер бұл аталған құбылыстар мен процестерді тез арада
тоқтатпасақ, көп ұзамай Сарыарқаны да экологиялық апатты ауданға айналдырып
алуымыз мүмкін.

Төменгі рангыдағы территориялық табиғат кешеннің экологиялық жағдайы
құрамды бөліктер бойынша да, құрамды бөліктері бойынша да өзгеріп отыр.
Олардың құрамы мен құрылымы қайта түлеп, экологиялық жағдайы жақсарған
түрлеріне шөлдегі суармалы егіс, бау-бақша т.б. жатады. Ал жарамсыз жерге
айналған территориялық табиғат кешендері қатарына құнарсызданып кеткен
жайылымдықтар мен егістіктер, көзі бітеліп, суы тартылған бұлақтар т.б.
жатады. Бұлардың экологиялық жағдайы негізінен адам әрекетіне байланысты
өзгереді.

Территориялық табиғат кешендерінің түзіліс жолының тарихына, жергілікті жер
жағдайына, құрылымдық, эндемиялық, реликттік ерекшелігіне байланысты
болатын экологиялық жағдайдың өзгеруі баяу сипатта болып эволюциялық жолмен
дамиды, негізінен ол табиғи құбылыстыр мен процестердің нәтижесі болады.
Жалпы алғанда, ландшафт экологиясының табиғи дамуы барысында территориялық
табиғат кешендерінің өзін-өзі тазалап, өздігінен даму қабілеті артады.
Мұндай экологиялық жағдай атмосфералық жауын-шашын көп түсетін, шіру
процесі тез жүретін, химиялық элементтердің орын ауысуы мен биологиялық зат
айналымы қарқынды түрде дамитын аймақта, атап айтқанда, тауда жиі
кездеседі.

Ландшафт экологиясының өзгеру, даму жолын білудің табиғаттануымен бірге
территориялық табиғат кешендерін оптималдандыру үшін де пайдасы орасан зор.
Экологиялық жағдайы қолайлы болатын жерлерде территориялық табиғат
кешендерінің құрамдық және құрылымдық бөліктері бірімен-бірі үйлесім тауып
дамиды.

Ландшафт экологиясын жақсартып, территориялық табиғат кешендерін, олардың
түзіліс жолдары мен даму бағыттарын танып білу арқылы байлықтарын тиімді
пайдалануды, қажетіне қарай қорғауды, еселеп өсіруді, жаңа сапа
суындатуды оптималдандыру деп атайды. Ол үшін территориялық табиғат
кешендерінің құрамдық бөліктерін экологиялық тұрғыда жан-жақты салалап
зерттеу, географиялық кешеннің нақтылы моделін жасау керек.

2-сұрақ. Қандай территориялық табиғат кешені болсын зоналық және азоналық
факторлардың әрекетіне байланысты үздіксіз өзгеріп, дамиды. Бірақ
ландшфтының даму тарихын зерттеп білу өте қиын іс. Өйткені адам әрекеті мен
табиғи процестер арасында қайшылық жиі болып тұрады. Міне, осылардың
нәтижесінде ландшафтының даму тарихын баяндайтын белгілер із-түссіз жойылып
кетуі ықтимал. Дегенмен, ландшафтының даму тарихы, формасы, негізгі
заңдылықтары туралы біршама жинақталған материал бар.

Ландшафтының даму формаларын алғаш рет Л.С.Берг зерттеп, тұжырымдады. Ол
ландшафт өзгерісін қалпына келетін қайтымды және қалпына келмейтін
қайтымсыз типтерге жіктеледі.

Ландшафтының қалпына келетін өзгерістері тәуліктік, маусымдық, жылдық,
ғаысрлық, дәуірлік ырғақты табиғат құбылыстары мен апатты оқиғаларға
байланысты болады.

Ырғақты табиғат құбылыстарына байланысты болатын қалпына келетін өзгерістер
ландшафтының құрамдас бөлік аралық динамикалық тұрақтылығын сақтайды. Оны
сипатына қарай С.В.Колесник (1970ж) кезеңді және циклді деп екіге бөлген.

Кезеңді ландшафт өзгерістері жыл сайын белгілі бір тұрақты уақыт өлшемінде
қайталан береді. Оның күн мен түннің ауысуына байланысты болатын тәуліктік
және жыл мезгілдерінің ауысуына байланысты болатын маусымдық ырғақтылық
байқалады. Тәуліктік ырғақ жердің өз өсінен айнала қозғалысына байланысты.
Тәуліктік ырғақты жылу балансының, ауа температурасмының, абсолют және
салыстырмалы ылғалдылықтың, фотосинтез процесінің, тірі ағзалардың
белсенділігінің, бриз желі сипатының, т.б. күндізгі және түнгі айырмаларнан
айқын көруге болады.

Кезеңді ландшафт өзгерісінің екінші түрі аусымдық өлшеммен өлшенеді.
Маусымдық ырғақ жердің күнді айнала қозғалысына байланысты. Оны
фенологиялық бақылаудың көмегімен танып білуге болады. Оны фенолоиялық
бақылаудың көмегімен танып білуге болады. Маусымдық ырғақ климат
элементтерінің, гидрололгиялық құбылыстардың, топырақ жамылғысыныңы пайда
болуының, геоморфологиялық процестердің, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
әрекетінің өзгерістерінен айқын байқалады. Жылу мен ылғал режимінің
өзгеруіне байланысты минералды және органикалық заттар балансы, органикалық
заттардың түсімділігі, қорлануы, шіруі, биологиялық айналымы, топырақ
құрамындағы тұздың бір қабаттан екіншісіне өтуі, жыныс қабаттарының
химиялық, механикалық және органикалық үгілуі, биоценоздар фенофазаларының
дамуы т.б. маусымдар ауысқан сайын өзгереді.

Арктика мен экваторлық ормандарда маусымдық ырғақ онша байқалмайды,
субарктикада айқындала түседі де, күн сәлесі режиміне (поляр күні мен
түнінің, ауысуына ) байланысты болады.

Жер шарының қалған географиялық белдеулеріндегі жылдың төрт мезгілі мен
фазалар (белглі мерзім араларында өзгеруі) түгелдей байқалады да, суық
жерлерде (көпжылдық тоңды удандарда) жылу балансы, шөл мен шөлейтте ылғал
балансы негізгі фактор рөлін атқарады.

Маусымдық ырғақ жер бетінің абсолют биіктігі артқан сайын да түрленеді. Іле
Алатауының төменгі бөлігінде (1000-1800м биіктікке дейін) жыл мезгілінің
қыс, көктем алды мезгіл, ерте көктем, көктем ерте жаз, жаз, ерте күз, күз
соңы, қыс деген маусым, ал жоғары бөлігінде (2500-3200 м биіктікте) қыс,
көктем алды мезгіл, күз соңы, қыс деген маусымдық ырғақ
байқалады.Территориялық табиғат кешендерінің жуық шамамен өлшенетін
ырғағын цикл дейді. Оның он бір жылдық қайтымы көптеген табиғат құбылысының
мысалынада айқын байқалады, соның бірі жұт. Ғылыми зерттеулерге қарағанда,
бұл құбылыс күн активтілігінің минимумы кезңіне сәйкес келуі мүмкін. Ондай
жылдары жауын-шашын мөлшері мүлде азайып, аңызақ жел дамылсыз соғады, яғни
климаттың континенттігі күрт артады, осының салдарынан өсімдік қурап
қалады.

Революцияға дейін Қазақстан жерінде Аққоян, Мешін, Жылан т.б. сияқты қырғын
жұттар болды. Әсірісе, 1880-1892 жылдары болған жұт халықты қатты күйзелтіп
кетті. 1880 жылы Торғай өңірі 42%, Сырдария -56 % малынан айырылса, 1892
жылы Қазалы уезінің 90% жылқысы, 80% қойы, 60 % түйесі қырылған.

Көпжылдық ырғақты көбрек зерттеген ғалымдардан Э.А.Брикнерді (1890) атауға
болады. Ол жер шарының барлық жерінде де климаттың циклді ауытқуларының
байқалатындығын өткен ғасырда-ақ тұжырымдап айтқан.

Климаттың толық бір циклді 30-35 жылды қамтиды. Көпжылдық циклді ырғақ
негізінен аймақтық құбылыс (жеке-дара физикалық- географиялық аймақты ғана
қамтиды) болғандықтан, әр жерде әр түрлі сипатта байқалады.

Ландшафтының дамуының әрбір циклі 1800-1900 жылға жетеді, оны әр түрлі
дәрежедегі ғылыми зерттеу материалдары дәлелдеп отыр. Көпғасырлық
ырғақтылықты А.В.Шнитников (1957-1969) үш фазаға бөледі. Біріншісін,
трансгрессиялы фаза деп атады. Ол ылғалды, қоңыржай салқын климатты
жағдайымен сипатталады. 300-500 жылдық өлшеммен өлшенеді.

Екіншісі - регрессиялы фаза, ол құрғақ, жылы болады, 60-800 жылға созылады.

Үшіншісі - өтпелі фаза, 700-800 жылды қамтиды.

Ғалымдардың тұжырымдауы бойынша, біздің дәуіріміз мынандай көпжылдық
ырғақтарға бөлінеді:

1)Y-XIY ғасырларда Каспийдің деңгейі төмендеп, Арктиканың, тіпті бүкіл жер
шарының мұздылығы кеміген, Исландия мен Гренландия жерлеріне ел көптеп
қоныстанған;

2) XIY ғасырдың аяғынан XIX ғасырдың басына дейін дүниежүзілік мұздылық
артып, дүниежүзілік мұхит деңгейі регрессияланған, көл деңгейі көтерілген,
Гренландия мекендерін мұз басқан;

3) XIX ғасырдың 2-ші жартысынан бастап, таулы мұздықтар қайтуда, жазықтағы
көл деңгейі төмендеуде, Арктика мұздылығы кеміп, дүниежүзілік мұхит деңгейі
трансгрессиялануда.

Көпжылдық ырғақтылықты О.Петтерсон (1914ж) асторномиялық тартылыс күшінің
өзгерісімен байланыстырып түсіндірді. Басқаша айтқанда, әрбір 1800 жылда
Күн, Жер және Ай бір түзу сызықты жазықтық бойынша Жер мен Күннің
перигенінде жатқандықтан максимум мәніне жетіп, гидорсферадағы су
массасының тепе-теңдігі бұзады.

Табиғаты толық зерттелмеген ырғаққа геологиялық циклділікті жатқызуға
болады. Дегенмен, жердің даму тарихында 200 млн. Жылға созылған каледон
(кембрий, ордовик және силур дәуірлерін қатиды), 150-190 млн жылдарға
созылған герцин (девон, карбон және перьм дәуірлерін қамтиды), 2400 млн,
жылға созылған альпі (мезозойдан басталып кайнозойға жалғасқан)
кезеңдерінде айқын айқалады.

В.В.Белоусов геоглогиялық циклді атап айтқанда, тектогенездің циклдідігін
жоғары мантиядағы минералдардың тығыздалуына байланысты түсіндіреді. Ал,
Д.Г.Папов күн жүйесінің құрылымы әр түрлі галактикалық кеңістікті басып
өтумен байланыстырады. Сонда жер лобитасы мен оның ауытқуы және
эксцентристі өзгереді.

Ландшафтының қалпына келмейтін қайтымсыз өзгерістерін туындатушы табиғи
процестер сыртқы және ішкі жағдайларға байланысты болып келед.Сыртқы жағдай
факторына күн активтілігін, жер қыртысының тектоникалық қозғалыстарын, жер
полюстерінің орын ауыстыруларыын жатқызады. Олардың әрекеттілігі геолгиялық
циклдер өлшемімен өлшенеді.

Көпжылдық зерттеу нәтижесінде Б.Б.Полынов (1925ж) ландшафтының дамуының
консервативті, реликтілі, прогресті және регресті сипаттарының болатындығын
анықтады.
Консервативті ландшафт пен құрамдас бөліктер толығымен осы кездегі жағдайға
үйлеседі де, олардың қазіргі тұрақтанған ұрылымымен сипатталады.Бұлардың
айқын мысалы ретінде Орталық Қазастандағы сортаң және сораң жерлерді атауға
болады.Олардың консервативтілігі жыныс қабатының литологиялық құрамына, жер
қыртысы неотектоникалық қозғалысының қарқындылығына, климат жағдайына
байланысты болып келед.

Реликтілі ландшафт пен құрамдас бөліктер ерте замннан жаңа дәуірге жеткен
трихи процесс. Реликтілі ландшафты табиғатта сирек кездесетін объектілер.
Реликтілі ландшафтының құрамдас бөліктері белгілі бір территорияға ғана
тарайды, әдеттен тыс сипатта тіршілік етеді. Реликтілі ландшафтының
құрамдас бөліктерінің жойылмай сақталуы өзін-өзі қорғау, жаңа орта
жағдайына бейімделу заңдылығымен анықталады.

Прогресті ландшафт пен құрамдас бөліктер олардың дамының тоқталмай жалғаса
беретін сипатын көрсетеді. Республиа жеріндегі ландшафтының ылғал
балансының жетіспеуіне қарамастан, прогресті сипаттағы дамуының топырақ
құрамындағы азоттың артуына байланысты екені дәлелденді. Демек,
ландшафтының дамуында минералды зат айналымының да атқаратын рөлі орасан
зор.

Регресті жерді тиімді пайдаланбаудың салдарына байланысты болады. Регресті
сипатта өзгерген ландшафт пен құрамдас бөліктерге жел, су эрозиясы
тілімдеп, мал таптап тозған жер мен өнімдлігі кеміген дақылды, төрт түлік
малды т.б. жатқызамыз.

Қорыта айтқанда, қазіргі ландшафтының даму бағытын анықтап білудің өте
мәнді ғылыми-практикалық маңызы бар екенін естен шығармаған жөн. Олар
арқылы табиғат ортасының өзгерісін күні бұрын болжауға мүмкіндік туады.
Демек, осы кездегі ландшафтыны зерттеуді бүкіл жер шары ландшафтысының
динамикасын болжау мақсатына бағыттау керек. Сонда ғана табиғат байлықтарын
ұтымды пайдаланып, қоршаған ортаның заңдылықтарын танып білуге, ландшафт
өзгерістерін белгілі бір арнаға бағыттап отыруға болады.

9-лекция Ландшафтының қолданбалы мәселелері

Техникалык, прогресс жетістіктерін халық шаруашықлығының барлық саласында
кеңінен пайдалану арқылы еңбек өнімділігін арттырып, өнімнің өзіндік құнын
кемітуге болады. Ғылыми- техникалық революция табиғат байлықтарының жаңа
түрлерін ашып, халық шаруашылық айналымына қосуда. Ландшафтьнын, құрамымен
құрылым ерекшеліктері сәулет өнерінде, инженерлік шешімдерде тиісінше
ecкepіліп отыр. Егер XIX ғасырдың аяғында кейбір өсімдіктер мен
жануарлардьң, қозғалу ерекшеліктері техника тетіктерін құрастыруға
пайдаланып, бионика деп аталатын ғылым саласы дамыса, XX ғасырдың екіннші
жартысында г е о н и к а ғылымы ландшафттануды қалыптастырды.

Инженерлік ландшафттану ландшафтыны халық шаруашылығының түрлі саласында
пайдаланудың қыры мен сырьн қарастырады.

Жер шары халықтарының кәсіпшілігі аң аулап, балық ұстаудан басталғаны
дәлелденіп отыр. Шаруашылықтың бұл саласын дамытудағы негізгі мәселе – аң
мен балықтың ортаға үйлесімді жиілігін сақтау.

Алғашқа қауым дәуіріндегі халық санының аздығына байланысты ауланатын аң
мен балық мөлшері азая қойған жоқ. Демек, адам әрекеті мен территориялық
табиғат кешендерінің арасында қайшылық болмады. Сондықтан табиғат
байлықтарын пайдалануда табиғат құбылыстарын, процестерін, ландшафтының
даму заңдылықтарын білу, тану қажеттілігі тумады.

Кәсіпшіліктің келесі сатысында егіншілік пен мал шаруашылығы дамыды.
Егіншілік халықтың өзен бойындағы құнарлы жерлерге қоныс теуіп, орнықты
өмір сүрулеріне себепші болды. Тұрақты қонысқа орныққан халық егіншілікті
мал шаруашылығымен ұштастыра жүргізеді, шаруашылықтың басқа да салаларын
дамытты. Осылай ландшафтының құрамдас бөліктерінің құрамына күрделі
өзгерістер енді. Соның нәтижесінде, бір жағынан, ландшафты азса, кеінші
жағынан, олар жетіліп, түрленіп жаңа санаға ие болды.

Ландшафт пен адам әрекеті арасында қайшылық, әсірісе хаолықтың жиі
қоныстанған жерінде мейлінше шиеленсіп, табиғаттың жағымсыз құбылыстарын
жиілетті. Мұндай құбылыстар ландшафттану ғылымы қалыптасқанға дейін бір
жақты қарастырылып келді. Табиғат байлықтарының бір жақты пайдаланылған
құрлық бетіндегі орман алқаптарының ықшамдалуынан көруге болады. Егер бұдан
1,5 мың жыл бұрын жер шары құрлық бетінің 47%-ін орман алса, оның ауөымы
қазір 27%-ке дейін кеміді. Ресейдің европалық бөлігінде XYII ғасырдың
соңынан бері қарайғы уақытта орманның үштен бір бөлігі жойылып кеткен.
Орман алқабы көлемінің тарылуы су және жел эрозиясының күшеюіне, ылғал
балансының кемуіне әсер етті, ауаның шаң-тозаңнан тазаруын кемітті.

XIX-XX ғасырлардағы техникалық прогресс табиғатты зерттейтін ғылымдардың
жаңа сатыға көтерілуіне, жаңа ғылым сатыларының қалыптасуына мүмкіндік
береді. Мұндай сала қатарына биониканы, геониканы, ландшафттануды, т.б.
жатқызуға болады.

Ландшафттану – территориялық табиғат кешендері мен олардың табиғат
байлықтарының географиялық орнласуын, халық шаруашылығы айналымындағы
рөлін, ландшафтының қолданбалы мәселелерін зерттейтін ғылым. Ландшафтының
қолданбалы мәселелерін зерттеудің маңызы табиғат байлықтарын халық
шаруашығы айналымына қосу ісінде күн сайын артып отыр. Мысалы,
республиканың орталығы мен солтүстігіндегі егіс жерлер топырағыньң жел
эрозиясына ұшырауы онымен күресу жолында белгіленген
ландшафттанудың қолданбалы мәселелері ретінде күн тәртібіне қойылды. Осы
сияқты көптеген көркі көз тартатын саялы жерлер ландшафттарында құрамдас
бөлік аралық тепе-тендік демалушылардың көбеюіне байланысты бұзылуда.
Сондықтан рекреациялық мәні бар ландшафтыны күту де ландшафттанудың
қолданбалы мәселелерінің бірі болып саналады. Ландшафттанудың қолданбалы
мәселелерін ландшафтының инженерлік, сәулетшілік, медициналық т.б. мәндерін
зерттеп білу де жатады. Ландшафтыны қолданбалы мақсатпен зерттегенде
табиғат пен адам қоғамы арасындағы байланыстың жағымды жақтарын қарастрып,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің өкілдерін асылдандыра беретін әдістер
мен тәсілдерді таба білу керек. Демек, ландшафтының табиғат байлықтарын
пайдалануда белгілі бір уақытта ғана өнім беріп, динамикалық тепе-тендігін
сақтайтын қайтымды құрамдас бөліктерін ғана халық шаруашылығы айналымына
қатыстыруға болады, ал қалғандарын ландшафтының құрамдас бөліктерінін,
тізбекті байланыстарынан ажырап қалмаста етіп сақтау керек.

Ландшафтының табиғи байлықтарын еселеп арттыратын әдістер көп-ақ. Сондықтан
белгілі бір аймақтың халық шаруашылығын, оның ішінде ауыл шаруашылығын
қалыптастастыруда кез келген дақылдарды немесе малды өсіре беруге болмайды.
Егістік дақылдар мен мал тұқым дарын аудандастырып, мол өнім беретін
түрлерін өсіруге тиіспіз. Бұл жолда, сөз жоқ, белгілі бір аймақтың
экологиялық жағдайы әбден ескереді, дақылдар мен мал тұқымдары жергілікті
жер жағдайымен үйлесім тапқандай ғана жаратылыс берік тұрақтанады. Демек,
зауыт, фабрика, электр станциясы, кен орындары сияқты өнеркәсіптік
кешендердің қалдық заттармен ландшафтыны ластауға болмайды. Барлық
өнеркәсіп кешендерін тұйық циклге көшіріп қалдық заттарды қайта өңдеудің
маңызы ерекше зор. Қалдық заттары болмайтын өндіріс қана ландшафтының
тазалығын сақтай алады. Зат алмасу процесіне қатыспайтын керексіз, лас
қоқыстардан таза ландшафтарды ғана экологиялық жағдайдын, жағымды жақтары
байқалады.Мұндай ландшафтының типтік модельдерін қарастырьп, олардың құрамы
мен морфологиялық түзіліс құрылымының даму заңдылықтары бойынша жер беті
ландшафтысыньң басқа түрлерінің экологиялық жағдайьн жақсартуды
ландшафттанудың қолданбалы мәселесінің негізгі бір түрі ретінде зерттеу
керек.

Қандай ландшафт болсын жылу мен ылғал балансының қатынасына байланысты
қалыптасады. Бірақ олар жер шарының барлық бөлігінде бірдей мөлшерде
таралмаған. Суық белдеуде жылу, құрғақ шөлді аймақтарда ылғал жетіспейді.
Сондықтан жылу мен ылғал балансыньң қатынасын теңестіру де ландшафттанудың
қолданбалы мәселесінің бірі болып саналады. Алайда, суық белдеулерде де
жетімсіз жылу мөлшерін ылғал балансымен теңестіру әдістері әзірше шешімін
тапқан жоқ. Ал құлазыған шөлді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.