Ортақ бірлескен меншік
Лекция тақырыбы:ОРТАҚ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ
Лекция жоспары: 13.1. Ортақ меншік ±ѓымы мен т‰рлері.
1.1. Ортақ ‰лестік меншік.
1.2. Ортақ бірлескен меншік.
13. Ортақ меншік қ±қыѓыныњ тоқтатылуы
1.1.Ортақ меншік ұғымы
Бір затқа меншік құқығы бірнеше меншік иесіне қатысты болуы мүмкін, ал
мұндай жағдайда ортақ меншік қатынасы пайда болады. Мұндай жағдайда меншік
құқығы бірнеше меншік иелеріне бөлінеді. Ортақ меншік екі немесе бірнеше
адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты
өзгертілмейінше бөлуге болмайды (бөлінбейтін заттар), өйткені, ол заңға
сәйкес бөлінуге жатпайды. Мысалы, шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірі
одан шыққан кезде, шаруашылықтың өндіріс құрал-жабдықтары бөлінуге жатпайды
(АҚ-тің 225-бабы, 2 тармағы).
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта
көзделген реттерде пайда болады (АҚ-тің 209 бабы, 2 тармағы).
Мұндай жағдайда жекелеген заттардан құралған не жинақталған заттарды
жатқызуға болады (мысалы, оған кітапхана, сурет галереясы,және т.б.
жатады). Айталық, кітапханадағы кітаптың кейбіреуі бір адамға, басқасы өзге
адамдарға тиесілі болуы мүмкін, мұнын өзі шартпен немесе заң құжаттарымен
айқындалады.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бірқатар заңдық ерекшеліктерге ие
болады. Меншіктің құқықтық қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің
бір біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сондықтан да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас
емес, салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың
қатынастары нақтылы және де құқықтық қатынасқа қатысушыларының аясы
белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктің бәріне ортақ болуы дәлел, демек
әрбір қатусышы бірдей мөлшерде немесе үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл
жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар жоқ, қатысушыларды несие беруші не
борышқор деп те айта алмайсын, ал олардың арасындағы келісім тек ортақ
иақсатқа бағытталған. Мәселен, мұрагерлік мүлікке бірнеше адам ие.
Бірлескен меншік иелерінің арасындағы бір біріне деген қарым-
қатынасының сипаты меншік түрінің сипатымен ерекшеленеді. Оның өзі меншік
құқығының құрылымына сәйкес болуы мүмкін. Былайша айтқанда, бір затты
иеленетін меншік иелері меншік құқығының әртүрлі субъектілері бола алады.
Сондықтан да мемлекет, бір немесе бірнеше жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ
меншігіне қатысушылар рөлін атқаратын жағдай аз кездеспейді.
Меншіктің құқықтық қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің
бір біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңның 7- бабы). [13] Ортақ меншік ерлі-
зайыпты адамдардың сатып алған ортақ мүлікпен де туындайды.
АҚ-тің 230 – бабына сәйкес жай серіктестік қызметінің негізгі ақшалай
немесе өзге де мүліктік жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі
нәтижесінде жасалған немесе сатып алынған мүлік олардың ортақ үлесті
меншігі болып табылады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз бірнеше тұлғалардың мүлікті бір объект
ретінде иеленіп, пайдалану мен билік етуін бекітетін, реттейтін және
қорғайтын құқық нормаларының жиынтығы.
Ортақ меншік құқығын субъективті мағынада екі немесе одан да қөп
тұлғалардың өздерінің қалауы бойына қарамағындағы ортақ мүлікті белгіленген
тәртіп пен заң шегінде иелену, пайдалану және билік ету мүмкіндігін заңмен
немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған шарттарымен қамтамасыз
ету деп түсіну керек.
Ортақ меншік құқығы институтының маңызы мен мағынасы ең алдымен
бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін
белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп, бірлесіп
пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде,
сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
1.2.Ортақ меншік түрлері.
Ортақ меншік бірлескен (үлесі белгіленбеген) және үлестік меншік
болады (АҚ-тің 209-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық кодекс бойынша әрбір меншік иесіне ортақ меншіктің үлесі
тиесілі дай үлес тең және тең емес дәрежеде бөлінеді. Бірақ та үлестің
көлемі мүлікті иелену, пайдалану және билік етуге байланысты мәсселелердің
шешіміне әсер етпейді. Сондықтан да олар ортақ келісім негізінде бірлесіп
шешіледі.
Мүлікке ортақ меншік үлестік меншік болып табылады, бұған мүлікке
ортақ меншік құру заңда көзделген реттер қосылмайды. Ортақ бірлескен
меншік: 1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; 2) шаруа (фермер) қожалығының
ортақ меншігі; 3) жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік түрінде
болады. Заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да түрлері
көзделуі мүмкін (АҚ-тің 219-бабының 1-тармағы).
Басқа жағдайлардың бәрінде үлестік меншік түрінде көрінеді.
Бірлескен ортақ меншікте оған қатысушылардың үлесі болады, бірақ
олардың жалпы мүліктегі көлемі алдын-ала айқындалмауына байланысты оны да
тең деп есептейді.
Мұндай тәртіп ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезінде бірлесіп тапқан
мүліктеріне де қатысты (″Неке және отбасы туралы″ Заңның 32-бабы).[14]
Сонымен бірге ″Неке және отбасы туралы″ заңы некеде тұрған кездерінде
бірлесіп тапқан дүние мүліктерін жұбайлардың келісімі арқылы бөлу
мүмкіндігін де жоққа шығармайды. Демек, неке шартында олар мүлікті бірлесіп
немесе жекелей пайдалануына болады.
1.3.Ортақ үлестік меншік.
Меншіктің үлестік түрі деп мүлік объектісінің қатысушылар арасында
нақты үлеске бөлуді айтады.
Үлестік меншіктің ерекшелегі оның пайда болу кезінде ортақ мүліктегі
меншік иелерінің үлесі болатындығымен айқындалады. Бөлудің мұндай сипаты
меншік иелерінің келісімдері және заң құжаттарымен тағайындалады. Осы
келісім арқылы қатысушылардың үлес мөлшері айқындалып, өзгеріске ұшырайды,
мұның өзі олардың ортаға салған үлестеріне байланысты болады. Егер
қатысушылардың үлес көлемі келісім шартта немесе заң құжаттарында
көрсетілмесе, онда олардың үлестері тең дәрежеде бөлінеді.
Заңда меншік иелерінің бірінің күшімен мүлікті жақсарту мәселесі
айқындалған. Үліктегі үлес көлемін айқындауда ортақ мүлікті пайдалану
тәртібін сақтай отырып, оны жақсарту мәселесінің аражігін ашып алу керек.
Ортақ мүлікті пайдаланудың белгіленген тәртібін сақтай отырып, оны
жақсартуды өз есебінен жүзеге асырған үлесті меншікке қатысушының ортақ
мүліктегі өз үлесін ұлғайтуға құқығы бар.
Ортақ мүлікті бөліп алып жақсарту, егер үлесті меншікке қатысушылардың
келісімінде өзгеше көзделмесе, оны жасаған қатысушының меншігіне түседі (АҚ-
тің 211- бабы).
Мүлікті жақсартуға тиісті мүліктің бағалылығын көтеретін кез келген
өзгеріс жатады.
Ортақ мүлікті иелену, пайдалану және билік ету барлық қатысушылардың
келісімімен жүзеге асырылады. (АҚ-тің 212-213-баптары).
Үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысушыларының
келісіуімен жүзеге асырылады. Үлесті меншікке әрбір қатысушы өзінің үлесін
өз қалауы бойынша АҚ-тің 216-бабында көзделген шарттарды сақтай отырып,
оған өзгше түрде билік етуге құқылы.
Меншік иесінің билік ету құқығы – бұл мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі (АҚ-тің 188-бабы 2-тармағы). Ортақ
үлестік меншіктегі мүлікке билік ету, сонымен бірге оны иелену мен
пайдаланудың өзіндік ерекшеліктерін білудің манызы зор. [15]
Ортақ үлестік меншіктегі мүлікке биліе ету мен ортақ үлестік
меншіктегі жеке үлеске билік етудің айырмашылығын ажырата алу қажет. Үлесті
меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысушыларының толық келісуімен
(яғни барылқ қатысушылар толық келісуі қажет) жүзеге асырылатын болса, ал
әрбір қатысушы ортақ үлестік меншіктегі өз үлесіне басқа қатысушылардың
рұқсатынсыз еркін билік етуге құқылы. [15,1]
Үлесті меншіктегі мүлікті иелену және пайдалану оның барлық
қатысушыларының келісуімен, ал келісімге келмеген жадайда – сот белгілейтін
тәртіппен жүзеге асырылады. (АҚ-тің 213бабының 1-тармағы).
Ортақ меншік құқығын жүзеге асыру кезінде иелену, пайдалану және билік
ету салдарына мән беру керек. Егер меншік иелері ортақ мүлікті иелену және
пайдалану жөнінде ортақ бір пікірге келе алмаса, онда сотқа жүгіне алады.
Егер көзқарас қайшылығын сот шешпейтін болса, оны тараптардың өздері
шешеді.
Ортақ үлестік меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүліктен өзінің
үлесін заттай күйінде бөліп беруге талап етуге құқылы. Егер үлесті заттай
бөліп беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе ол ортақ меншіктегі
мүлікке шамадан тыс залал келтіруіне байланысты мүмкін болмаса, бөлініп
шығушы меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан өз үлесін құнын
төлетіп алуға құқылы (АҚ-тің 218 бабының 3-тармағы). Ресейдің сот
тәжірибесінде мұндай залалға мүліктің мақсатты пайдаланбауы, оның
техникалық жағдайын нашарлатып жіберуі немесе материалдық не көркем
шығармашылық құндылығын төмендетіп жіберу (мысалы, суреттер, мәнет,
кітапхана және т.б.) тәрізді жағдайлар жатады.[16]
Тәжірибеде мүлікті қатысушылар арасында бөлуде немесе олардың біреуіне
немесе бірнешеуіне заттай беруде қиындықтар кездеседі. Бұл кезде бөлінетін
меншік иесінің талабы бойынша қалған қатысушылар оған сұрағаның ақшалай
береді, сода кейін әлгі меншік иесі ортақ мүліктегі үлес ққығынан
айырылады. Кейбір жағдайларда ғана меншік иесінің үлесі айтарлықтай болмаса
әрі оны іс жүзінде бөлу мүмкіндігі жоқ болса, сот осы меншік иесінің
келісімін бермегеннің өзінде қалған қатысушыларға оған өтем төлеуді
міндеттей алады.
Сот таласқа түскен жанжақты зерттеу жасап, тараптардың ұсынған
дәлелдемелерін санасады, мәселен, мүлікті пайдалану кімге қандай қажет,
оның денсаулығы, кәсіби қызметі қандай, неше баласы бар, отбасында жұмысқа
қабілеттері бар ма, жоқпа, бәрі-бәрі есепке алынады.
Мұндай ережені бөлінбейтін заттарға да қолдануға болады
(мысалы,автомашина, музакалық құралдар т.б.).
Ауылдаға шаруа қожалығына (фермерге) оны қолданбайды. Кейбір
жағдайларда, сот нақты жағдайды ескере отыры, үлес меншігіне қатысушылардың
ішінен біреуіне ғана бөлінбейтін затты беруі мүмкін. Бұл орайда қалған
қатысушылардың үлес көлемдеріне мән берілмейді.
Үлес меншігіндегі мүліктерді бөлудің мүмкін еместігі және де Азаматтық
кодекстің 218-бабы 4-тармағында көрсетілген жағдайларға қарап, қатысушы бұл
мүлікті пайдалану құқығынан айырылады деуге болмайды. Мұндай жағдайда
мүлікті пайдаланудың қалыптасқан нақты тәртібі ескеріледі, әрі бұл ортақ
меншік құқығындағы үлеске сай келмеуі мүмкін.
Шарттың немесе сот шешімі негізінде қозғалмайтын мүліктің бір бөлігін
тұлғаның қалай иеленетіндігі белгіленеді. Әңгімен бұл жерде оның заңды
үлесі мен құқықтары туралы болып отыр. Мұндай жағдайда жалпы меншікті
бөлуге болмайды (мысалы, қозғалмайтын мүліктің бір бөлігі бүлінеді, одан
қалған қатысушылардың үлесі өзгермейді, олар мүліктің қалған бөлігін иелену
мен пайлану тәртібін айқындауға құқылы,бұл орайда олардың үлестері
сәйкестендіріле белгіленеді).
Азаматтық кодекстің 214-бабына сәйкес үлесті меншіктегі үлікті
пайдаланудан алынатын жемістер, өнімдер мен табыстар ортақ мүліктің
құрамына келіп түседі. Үлесті меншіктің қатысушылары арасында жемістің,
өнім мен табыстың одан кейіенгі бөлінуі, өзгеше көзделмесе, олардың
үлестеріне сәйкес жүргізіледі.
Үлесті меншіктегі мүліктердің мазмұны бойынша шығынды қатысушылардың
бәрі сәйкестендіріле теңдей көтереді. Дәл осындай тәртіппен меншік иелері
салық, басқа төлемдер төлеуге қатысады, сондай-ақ ортақ мүлікті күтіп ұстау
мен сақтауға байланысты шығындарға қатысуға міндетті (АҚ-тің 215-бабы).
Аталған норма орындалуға міндетті және де ол тараптардың келісімімен
өзгертіледі. Бірақ бұл норма қатысушының бірінің ортақ мүлікке кеткен
шығынды төлеуіне кедергі жасамайды.
Жоғарыда айтылғандай, өкілеттік билікті жүзеге асырудың өзіндік
ерекшеліктері болады. Заң үлестік меншіктің әрбір қатысушысы өзіне тиесілі
үлесті өзінің қалауы бойынша сатуға, сыйға беруге, мұрагерлікке қалдыруға,
өз үлесіне билік ететіндігін қарастырған. Азаматтық кодекстің 216 бабына
сәйкес сатып алудың артықшылық құқығына ие бола отырып, белгіленген
шарттарды сақтап, оған билігін жүргізе алады. Оған басқа меншік иелерінің
келісімі қажет емес.
Ортақ меншіктің әрбір қатысушысы өз үлесін сатуға құқылы. Заң осы
мүмкіндікті ескере отырып, басқа меншік иелерінің мүддесіне назар аударады,
олар үшін ортақ меншікке бөтен тұлғалардың кіруіне әрқашан қолдау көрсете
бермейді. Азаматтық кодекстің 216-бабы ортақ меншік қатысушыларына сатып
алудың артықшылық құқығын береді. Үлесті меншік құқығындағы үлесті бөгде
адамдарға сату кезінде сатылатын үлесті оның сатылатын бағасы бойынша және
жария саудаға салу реттерінен басқа тең жағдайларда үлесті меншіктің қалған
қатысушыларының сатып алуға басым құқығы болады.
Үлесін сатушы оның бағасың және оны сатудың басқа да шарттарын ескере
отырып, үлесті меншіктің басқа қатысушыларына өз үлесін бөгде адамға сату
ниеті туралы жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Егер үлесті меншіктің басқа
қатысушылары сатып алудан бас тартса немесе қозғалмайтын мүлікке меншік
құқығындағы сатылатын үлесті бір ай ішінде, ал басқа мүлік жөнінен хабар
алған күннен бастап он күн ішінде сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез келген
адамға сатуға құқылы.
Үлес сатып алудың басым құқығы бұзыла отырып, сатылған жағдайда,
үлесті меншіктің кез келген қатысушысы үш айдың ішінде сотта өзіне сатып
алушының құқықтары мен міндеттерін аударуды талап етуге құқылы (АҚтің 216
бабы).
Азаматтық кодекстің 216-бабында үлесті жария саудамен сату жайы
қарастырылған. Меншік үлесі құқығындағы үлесті жария сату меншік
үлестерінің басқа қатысушыларының келісімінсіз тек Азаматтық кодекстің 222-
бабы 2-тармағы мен басқа да заң құжаттарында көрсетілген ретте жүргізіледі.
Азаматтық кодекске үлесті айырбас шарты бойынша басқа біреуге беру
кезінде де үлесті саудың басым құқығы нормасы жаңалық болып енді (АҚ-тің
216-бабының 5-тармағы) Бұл жағдайда ортақ меншікке қатысушысы тең бағалы
мүлікті ұсыну жөніндегі айырбас шартында көрсетілген барлық міндеттемені
өзіне алады.
Кондоминиумде өз үлесіне билік етудің арнайы белгіленген жүйесі бар.
ҚР Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 2- бабына сәйкес кондоминиум –
үй-жай азаматтардың, заңды тұлғалардың, мемлекеттің бөлек (жекедара)
меншігінде болатын, ал ортақ мүлік оларға ортақ үлесті меншік құқығымен
тиесілі болатын жағдайда бірыңғай мүліктік кешен ретіндегі жылжымайтын
мүлікке меншіктің ерекше нысаны.
Кондоминиум объектісін басқару нысаны оған қатысушылардың келісімімен
белгіленеді. Ондай нысандар:
1) егер барлық меншік иелерінің саны төрт адамнан аспаса, олардың тікелей
бірлесіп басқаруы;
2) үй-жай (пәтерлер) иелерінің кооперативі;
3) кондоминиум объектісін үшінші (сырт) жеке (тұрғын үйді басқарушы) немесе
заңды (тұрғын үй пайдалану және коммуналдық қызмет керсету орны)
тұлғалардың басқаруы;
4) Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін езге де нысаңдар
болуы мүмкін.
1.4.Ортақ бірлескен меншік
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады, оған
қатысушылар жалпы мүліктегі алдын ала айқылдалмаған үлестеріне иелік етеді.
Демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп танылады. Мұндай
мүліктерді бөлу қатысушының бірі одан шыққанда немес ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асады.
Заңда ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері қаралған:
1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;
2) шаруа қожалығының (фермер) ортақ меншігі;
3) жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік.
Заңда жаңа құқықтық қатынастардың пайда болуына орай ортақ бірлескен
меншіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген (АҚ-тің 209-бабының 2-
тармағы). Сонымен Азаматтық кодексте нақты қарастырылмаған, бірақ ортақ
бірлескен меншік ережелеріне дөп келетін ортақ бірлескен меншіктің өзге де
түрлері кездесуі мүмкін.
Азаматтық кодекстің 219-бабы, 1-тармағында ортақ бірлескен меншіктің
түрлері келтірілгенімен тараптардың оны басқа құқықтық тәртіпте ауыстыруға
келісуіне болады (АҚ-тің 219-бабының 3-тармағы).
Бірлескен меншіктің қатысушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ меншікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.
Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына
қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың
қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланады, ал оның өзі
жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы жүзеге асады, әрине,
егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта өзгеше көзделмесе ғана
екендігі түсінікті (″Жеке кәсіпкерлік туралы″ Заңның 5-бабының 1-
тармағы).[13,1]
Егер барлық қатысушылардың келісімімен өзгеше туындамайтын болса,
бірлескен меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде
мәмілелер жасасуға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың біреуі ортақ
мүлікке билік етуге байланысты жасаған мәміле басқа қатысушылардың талап
етуімен мәміле жасаған қатысушына қажетті өкілеттігі болмады деген себеппен
мәміледегі екінше тарап бұл жөнінде білгені немесе көпе-көрінеу білуге тиіс
болғандығы дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы мүмкін. Нотариаттың
күәландыруын немесе мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәмілелер жасасу
кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың мәміле жасауға келісімі
нотариалдық тәртіппен расталуға тиіс.
Егер Азаматтық кодексте немесе өзге де заң құжаттарында бірлескен
меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбесе, жоғарыда келтірілген
ережелер иелену, пайдалану және билік етуге қолданылады (АҚ-тің 220-бабының
4-тармағы).
Ортақ бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеледі, яғни оның ортақ
меншіктің мұндай түрінде меншік иелерінің үлесі алдын-ала айқындалмайды.
Сондықтан да ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу,
сондай-ақ олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын
ортақ мүлікке құқығындағы үлесі алдын-ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде,
егер заң немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе, олардың
үлестері тең деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару
негіздерінің тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді, өйткені
заңмен бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбеген және
бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен туындамайды.
Мысалы, Жер кодексінің 53-бабына сәйкес жер учаскесі екі немесе
бірнеше тұлғаның ортақ меншігінде немесе ортақ жер пайдалануында болуы
мүмкін. Өз кезегінде жер учаскесіне ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалану
әрбір меншік иесінің және жер пайдаланушының үлестері анықталып, үлестік
меншік немесе үлестік жер пайдалану нысанында үлестері анықталмай, ортақ
бірлескен меншікте бірлескен жер пайдалануда болады.
Осы ережені ескере отырып, соттар жер учаскесін бөлісу немесе пайдалану
тәртібін айқындау туралы талаптарды қараған кезде, шаруа қожалығына
берілген жер учаскесі, егер шартта көзделмесе, ортақ бірлескен немесе ортақ
үлестік жер пайдалану құқығында не меншіктің ортақ бірлескен немесе ортақ
үлестік құқығында болатындығын назарға алуы керек. Осыған байланысты,
соттар жер учаскесіне меншік немесе жер пайдалану нысанын, шаруа қожалығы
мүшелері арасындағы шарт талаптарын және Жер кодексінің 54-59-баптарының
талаптарына сәйкес, жер учаскесін бөліп шығару туралы мәселелерді шешу үшін
өзге де мән жайларды анықтауы керек.[19]
Жеке тұрғын үйдің ортақ жер учаскесін пайдалану тәртібін анықтау
туралы даулар бойынша шешімдер шығарған кезде шешімнің қарар бөлігінде: әр
тарапқа берілетін учаскелердің мөлшері, шекаралары, ортақ меншіктегі жер
учаскелерінің мөлшері және шекаралары, үйге, қора-жайға, ғимараттарға
учаскелер арқылы өтетін жолдардың мөлшері мен шекаралары және назар
аударуға тұратын басқа да мән-жайлар көрсетілуге тиіс. Соттар өз бетінше
басып алған жерлерді қайтару және өз бетімен салынған құрылыстарды бұзу
туралы талап арыздарды қарау кезінде, заңдарда белгіленген тәртіппен
осындай мақсаттарға арнап бөлінбеген жер учаскесінде салынған, сондай-ақ
қажетті рұқсат алынбай салынған тұрғын үй, басқа қосалқы құрылыстар,
құрылыс және өзге де жылжымайтын мүлік өз бетімен салынған құрылыс болып
табылатындығын ескеру қажет. Сондықтан өз бетімен салынған құрылыс АК 244-
бабының 3 және 4-тармақтарында көзделгеннен басқа реттерде оны жүзеге
асырған тұлғаның есебінен бұзылуы тиіс. Егер құрылысты жүзеге асырған осы
жер учаскесі белгіленген тәртіппен салынған құрылысты орналастыруға
берілген жағдайда, сот өз бетімен салынған құрылысқа меншік құқығын тануы
мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі ерекше мәртебеге ие. Қазақстан
Республикасының "Неке және отбасы" заңының кіріспесінде осы заң Қазақстан
Республикасындағы неке-отбасы қатынастарын, сондай-ақ оларды жүзеге
асырудың кепілдіктерін белгілеп реттейді, отбасының дамуын Қазақстан
Республикасы мемлекеттік саясатың басым бағыты деп анықтай отырып, оның
құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді делінген.[14,1]
Осы заңның 2-тарауында ерлі-зайыптылардың неке-отбасы қатынастарындағы
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру мақсатында қорғау құқықтарын өз
қалаулары бойынша қолданылатыны көзделген. Неке және отбасы құқықтары
заңмен қорғалады
Сондықтан "Неке және отбасы" заңының "ерлі-зайыптылардың мүлік
құқықтары мен міндеттері" туралы 7-тарауын көптеген ортақ мүлікке қатынасты
дауларды шешуде, оның ішінде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлікке билік етуіне
байланысты мәмілелерді жарамсыз деп тануда, мүлік бөлуде, некедетурушы
қарызгердің міндеттемелері бойынша мүлік өндіру даулары бойынша да дұрыс
қолдануды қажет етеді.
Азаматтық кодекстің 223-бабы, 1-тармағына сәйкес ерлі-зайыптылардың
некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті
меншігі болатыны не олардың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы
шартта көзделмесе, олардың бірлескен меншігі болып табылады. Себебі "Неке
және отбасы туралы" заңның 13- бабына сәйкес мемкекеттік азаматтық хал
актілерін жазу органдарында қиылған неке, ерлі-зайыптылардын арасында
құқықтармен міндеттер туындайды.
Жұбайлардың бірлескен меншігі деп олардың некеде тұрған кезде жинаған
мүліктерін айтамыз. Осы тұжырымнан шығатын қорытынды, егер жұбайлардың
бірінің жекешелендірілген үйі болса, ал оған тіркелмеген екіншісі оны
бірлесіп жинадық деп айта алмайды. Егер некеде тұрған кезде ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құнын едәуір арттырған
қаражат жұмсалғаны (күрделі жөндеу, қайтажаңғырту, қайта жабдықтау және
т.б) анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен
меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірінің міндеттемелері бойынша жаза өз меншігіндегі
мүлікке ғана, сондай-ақ бұл мүлікті бөлісу кезінде ерлі-зайыптылардың
біріне тиесілі болатын ортақ мүлкіндегі өз үлесіне ғана қоданылыу мүмкін
(АҚ-тің 223-бабының 3-тармағы).
Жұбайлардың бірлескен меншігіне жұбайлардың әрқайсысының еңбек
қызметінен, кәсіпкерлік қызметтен және санаткерлік қызмет нәтижелерінен
тапқан табыстары, жұбайлардың ортақ мүлкінен және жұбайлардың әрқайсысының
бөлек мүлкінен түскен кірістер, олар алған зейнетақылар, жәрдемақылар,
сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер
(материалдық көмек сомалары, мертігу не денсаулығының өзге де зақымдануы
салдарынан еңбек қабілетін жоғалтуына және басқаларына байланысты залалды
өтеуге төленген сомалар) жатады. Сондай-ақ ерлі-зайыптылардың ортақ
кірістерінің есебінен сатып алынған жылжымалы және жылжымайтын мүліктер,
бағалы қағаздар, жарналар, салымдар, несие мекемелеріне немесе өзге де
коммерциялық ұйымдарға салынған капиталдағы үлестер және жұбайлар некеде
тұрған кезеңде тапқан басқа да кез келген мүлік ол жұбайлардың қайсысының
атына сатып алынғанына не ақша қаражаттарын қайсысы салғанына қарамастан,
олардың ортақ мүлкі болып табылады. Жұбайлардың бірлескен меншігіне екеуі
бірге тұрған кезде біреуі бала бағып, не басқалай дәлелді себеппен табыс
таба алмаса, ол екіншісінің табысына ортақтасады.
Ерлі-зайыптыларға некеде тұрғанға дейін тиесілі болған сондай-ақ
олардың некеде тұрған кезінде сыйға тартылған немесе мұрагерлік тәртіппен
алған мүлкі олардың әрқайсысының меншігі болып табылады.
Қымбат бағалы және басқа әсемдік заттарын қоспағанда жеке
пайдаланудағы заттар (киім-кешек, аяқ киім және т.б) некеде тұрған кезінде
ерлі-зайыптылардың ортақ қаражатына сатып алынғанымен, оларды пайдаланған
жұбайжың меншігі деп танылады.
"Неке және отбасы туралы" заңның 7-тарауда ерлі-зайыптылардың мүліктік
қатынастары заңды режимде және неке шарты бойынша анықталып, реттелуі
белгіленген.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарының заңды режимде реттелуі заң
талабымен және некеге тұруды мемлекеттік тіркеумен анықталады.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқығы неке шарты бойынша ғана өзгертілуі
мүмкін.Бұрынғы неке және отбасы заңнамаларында неке шарты туралы ұғым
болған жоқ.
Ал казіргі уақытта ҚР "Неке және отбасы" заңның 38-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылар мүлікті иелену, пайдалану, билік ету туралы келісімді жазбаша
түрдегі нотариуспен куәландырылған неке шартын жасақтау тәртібі арқылы
реттеуіне болады. Неке шарты некеге тұруды мемлекеттік тіркелуге дейін де,
неке кезініндегі кез келген уақытта да жасалуы мүмкін. Некеге тұруды
мемлекеттік тіркеуге дейін жасалған неке шарты некеге тұрған күннен бастап
күшіне енеді. Неке шартында ортақ меншік режимін белгілеуге, ерлі-
зайыптылардың келісімі бойынша ортақ меншік режимінің кез келген уақытта
өзгертілуі немесе бұзылу мүмкіндіге туралы көрсетуге болады. Сондай-ақ неке
шартында ерлі-зайыптылардың барлық мүлкіне, оның жекелеген түрлеріне немесе
ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкіне бірлескен, үлестік немесе
бөлектелген меншік режимін белгілеуге, қолда бар мүлкі жөнінде де,
болашақтағы мүлкі жөнінде, өзара күтіп-бағуға байланысты құқықтары мен
міндеттері, бір-бірінің кірістеріне қатысу әдістерін, отбасылық шығындар
жасау тәртібін, неке бұзылғанда әрқайсысына берілетін мүлікті айқындауға
құқылы. Ерлі-зайыптылардың біреуінің талап етуі бойынша неке шартын
өзгерту, бұзу Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекспен белгіленген
негіздер мен мен тәртіп бойынша соттын шешімімен өзгертілуі немесе бұзылуы
мүмкін.[1,1] Неке шарты осы Кодексте мәмілелердің жарамсыздығы үшін
көзделген негіздер бойынша толық немесе ішінара жарамсыз деп танылуы
ықтимал.Шарт ерлі-зайыптылардың құқық қабілетін немесе әрекет
қабілеттілігін, олардың өз құқығын қорғау үшін сотқа жүгіну құқығын шектей
алмайды.
Жұбайлар ортақ бірлескен меншікке иелену, пайдалану және билік ету
құқықтарын тең дәрежеде иеленеді. Бұл құқықтарды жүзеге асыру үшін
біріншісінің екіншісінен арнайы рұқсат сұрауы міндетті емес, қатысушылардың
бірі өз мүлкіне келісім жасау үшін мүлкіне билік ете береді. Бірақ та
қозғалмайтын мүлік және басқа мүліктерге байланысты біріншісі екіншісінен
алдын ала келісімін алу керек.
Жұбайлардың біреуі ортақ мүлкіне билік ету жөнінде жасасқан мәмілсін
сот басқа жұбайдың келісімі болмауын дәлел етіп, тек оның талап етуімен
ғана және басқа тараптың мәміле жөнінде білгендігі немесе осы мәмілені
жасасуға басқа жұбайдың күні бұрын білуі тиіс екендігі дәлелденген
жағдайларда ғана жарамсыз деп тануы мүмкін
Ерлі-зайыптылардың біреуі ерлі-зайыптылардың ортак мүлкіне билік ету
жөніндегі мәміле жасасқан кезде, егер неке шартымен мүліктің өзге тәртібі
белгіленбеген болса, екіншісінің келісімі керек болады. Сондықтан ерлі-
зайыптылардың біреуі жылжымайтын мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені және
белгіленген тәртіппен нотариаттық куәландыруды және тіркеуді талап ететін
мәмілені жасасу үшін ерлі-зайыптылардың екіншісінің нотариаттык
куәландырылған келісімін не иеліктен айыруға жататын мүлік иесінің некеде
тұрмайтыны туралы арызды талап ету қажет.[ 20]
Ерлі-зайыптылардың біреуі жылжымайтын мүлікті сатып алу жөнінде мәміле
мен нотариаттық куәландыруды және заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді
талап ететін мәміле жасаған кезде басқа жұбайдың келісімі қажет ("Неке және
отбасы туралы" Заңның 33-бабының 2-тармағы). Бұл ретге шарттың мәтінінде
сатып алушы мүлікті өз зайыбының келісімімен сатылығын көрсетуі тиіс.
Егер жұбай нотариуска өзі келіп, жылжымайтын мүлікті иеліктен алуға
өтініш берсе, колының түпнұскалығын куәландыру нотариатпен талап етілмейді.
Бұл жағдайда нотариус жұбайдың жеке басын аныктайды және койылған қолының
түпнұсқалығын тексереді, бүл туралы өтінішке белгі кояды және жеке басты
анықтайтын қүжатты, оның нөмірін, берілген кунін, күжат беруші мекеменін
атауын көрсетеді.
Егер жүбайдың өтінішінде мүлікті иеліктен алуға нақты кім турасында
келісім беретіні, немесе бағасы және басқа талаптары көрсетілсе, нотариус
шартты куәландыру кезінде осы талаптардың орындалуын тексеруге міндетті.
Куәландырылған келісімдер жылжымайтын мүлік орталығында мемлекеттік
тіркеуден өтуі керек.
Дау түған жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу сот
тәртібімен жүргізіліп, олардын талап етуі бойынша әрқайсысына қандай мүлік
берілуге тиіс екендігі анықталып, егер жұбайлардың біреуіне құны оған
тиесілі үлестен асатын мүлік берілсе, екіншісіне тиісінше ақшалай немесе
өзге де өтемақы берілу мүмкіндігі қарастырылады. Ерлі-зайыптылардың
ортақмүлкін бөлу және осы мүліктегі үлестерін айқындау кезінде олардың
арасындағы шартта өзгеше көзделмесе ерлі-зайыптылардың әрқайсысының үлесі
тең екендігі ескеріледі.
Үлестердің теңдігі ерлі-зайыптылардың кәмелетке жасы толмаған
балаларының мүдделері негізге алына отырып, немесе ерлі-зайыптылардың
біреуінің мүддесі негізге алынып, егер жұбайлардың біреуі дәлелсіз
себептермен табыс таппағаны немесе ортақ мүлікті отбасының мүдделеріне
залал келтіріп жұмсағаны анықталса сотпен ескерілмеуі мүмкін.
Ортақ бірлескен меншік ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі, шаруа
қожалығының ортақ меншігі, жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік
түрінде болады.
Ортақ бірлескен меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік
ету жөнінде мәмілелер жасасуға құқылы. Сонымен қатар, ортақ бірлескен
меншікті бөлу, сондай-ақ үлеске қатысушылардың біреуінің үлесін бөлу бөліп
шығару үлеске қатысушылардың әрқайсысының үлесі алдын ала анықталған
жағдайда жүргізіледі.
Үлесті мүлікті билеу уақытында әрбір үлесі бар өзінің үлесін басқа
меншік үлесіне қатысушының үлесті сатып алуға басымдағы бар екенің сақтай
отырып, өз қалауы бойынша сатуға, сыйға тартуға, өсиет етуге, кепілге
беруге құқылы. Яғни тұрғын үйде меншік құқығына қатысты үлесі бар адам өз
үлесін сату мақсаты болса, ол алдымен осы меншікте үлесі бар меншік
иелеріне сатуы керек. Егерде, меншікке қатысушы ол үлестен бас тартса, ол
өз үлесін басқаға сатуға құқылы.
Үлестік меншікте меншікке қатысушылардың үлестері анықталған. Мұндай
жағдайда үлестік меншік бөлу Азаматтық Кодекстің 218-бабына сай үлестік
меншік иелерінің өзара келісімі негізінде жүргізіледі. Үлесті меншікке
қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін заттай бөліп шығаруды талап етуге немесе
заттай бөлу мүмкін болмаса өз үлесінің құның төлетуге құқылы.
Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы″ Заңы бірлескен
кәсіпкерліктің нысандарын белгілейді. Олардың бір түрі – ерлі-зайыптылардың
ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылардың
кәсіпкерлігі.[]
Осы заңға сәйкес некеде тұратын жеке тұлға жұбайын кәсіпкер ретінде
көрсетпей өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ол жұбайдың
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға келісімі талап етілмейді. Ал жеке тұлға
өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін
пайдаланған жағдайларда, егер заңдарда немесе неке шартында не ерлі-
зайыптылардың арасындағы өзге келісімде өзгеше көзделмесе, мұндай
пайдалануға жұбайының келісімі қажет.
Ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігін жүзеге асырған кезде жұбайлардың
бірі екінші жұбайдың келісімімен іскерлік айналымда ерлі-зайыптылардың
атынан әрекет етеді, келісім дара кәсіпкерді тіркеу кезінде расталуы немесе
дара кәсіпкердің қызметі мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырылған жағдайларда
жазбаша түрде көрсетіліп, нотариалдық жолмен куәландырылуы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың біреуінің іскерлік айналымда ерлі-зайыптылар
атынан әрекет етуіне екіншісінің келісімі болмаған кезде іскерлік айналымда
әрекет ететін жұбай дара кәсіпкерлікті өзіндік кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асыратындығы көзделеді.
Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ерлі-
зайыптылардың ортақ меншігіндегі үлесімен жауапты болады және ортақ мүлкін
пайдаланған жағдайларда, оның борыштары бойынша өндіріп алу ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкіне де қолданыла алады. Ал жұбайлардың жеке
кәсіпкер болып табылмайтын әрқайсысының мүлкі өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге
асыратын жұбайының біреуінің борыштары бойынша өндіріп алуды қолдану
нысанасы бола алмайды ("Жеке кәсіпкерлік туралы″ Заңның 7-бабы)
Шаруа (фермер) кожалығының ортақ меншігінің құқықтық ерекшеліктері.
Шаруа (фермер) кожалығы дегеніміз бір шанырақта бірлесіп етіп,
ауылшаруашылығына арналған жерді игеріп, одан өнім алуға, өндеуге,
пайдалануға байланысты іс-қимыл әрекеті болып табылады.
31 наурызда 1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының ″Шаруа
(фермер) кожалығы″ Заңына сәйкес шаруа (фермер) кожалығы дегеніміз –
азаматтардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауылшаруашылығында арналған
жерлерді, ауылшаруашылығы өнімің өңдірумен, сондай-ақ осы өнімді ұқсатумен
және өткізумен тығыз байланысты отбасалық еңбек бірлестігі болып
танылады.[21]
Шаруа (фермер) қожалығының бірқатар ерекшеліктерін көрсетуге болады:
1.Шаруа (фермер) қожалығы – жеке кәсіпкерліктің бір түрі ретінде
қарастыралады. Жеке кәсіпкерлік дегеніміз –жекеше кәсіпкерлік түрі ретінде
азаматтардың бастама жасайтын қызметі, ол табыс табуға бағытталған
азаматтардың меншігіне негізделген және олардың тәуекел мен мүліктік
жауапкершілігі арқылы азаматтар атынан жүзеге асырылатын қызмет. Бұл
қызметтің субъектісі ретінде тек жеке тұлға болып табылады. Шаруа (фермер)
қожалығына заңды тұлға деген мәртебе берілмеген.
2.Шаруа (фермер) қожалығы ауылшаруашылық қызметі негізгі кәсіпкерлік
қызмет ретінде танылады. Сонымен қатар, олар басқа да кәсіпкерлік
қызметтерімен, егер заңда тиым салынбаса, айналысуға құқығы бар.
Ауылшаруашылығымен байланысты қызмет міндетті түрде ауылшаруашылығына
арналған жерлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
3.Шаруа (фермер) қожалығы отбасылық еңбек бірлестігі болып танылады,
былайынша айқанда аталған қызмет тек қана жаңұяның негізінде жүргізіледі.
Сондықтанда, осы ережені жүзеге асыру мақсатында, заңда шаруа (фермер)
қожалығының мүшелерінің толық тізімі көрсетілген. Олар келесі азаматтар
болып танылады: жұбайлар, балалар, асырап алған балалар (қыздар), ата-
аналар, және басқа да жақын туыстар. Жоғарыда аталған тұлғаларды қожалықтың
мүшесі ретінде тану кезінде туыстық қатынастары туралы белгісі ғана емес,
сонымен қатар қатар олар қожалық қызметіне жеке еңбектерімен қатысуы
қажет.Басқа азаматтар кәзіргі кезде шаруа (фермер) қожалығында еңбек шарты
негізінде жұмыс істеуге құқылы. [22]
4. Шаруа (фермер) қожалығы тек қана жеке тұлғалармен құрылады.
Қазақстан Республикасының әрекет қабілеттілігі бар азаматыда болуға
міндетті.
5. Заңға сәйкес шаруа қожалығы және фермер қожалығы деген ұғымдар тең
болып таңылмайды.
Шаруа (фермер) қожалығының анықтамасына қарап отырып, шаруа қожалығы
мен фермер қожалығы ұғымдарының бір-бірінен айырмашылығын аңғару
1) кәсіпкерлік қызмет бірлескен ортақ меншік базасына негізделген
отбасылық кәсіпкерлік нысанында жүзеге асырылатын шаруа қожалыгы. 1998 жылы
17 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы ″Неке және отбасы
туралы″ заңы* неке-отбасы қатынастарын, сондай-ақ оларды жүзеге асырудың
кепілдіктерін белгілеп, реттейді, отбасының дамуын Қазақстан
Республикасында мемлекеттік әлеуметтік саясатын басым бағыты деп анықтай
отырып, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
2) өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген фермерлік қожалық
ретінде өзіндік кәсіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне
тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және оған билік
етуге жол беретін өзге де құқыққа байланысты дербес жүзеге асырылады.
З) бірлескен шаруашылық қызмет туралы шарт негізінде, жалпы үлестік
меншік базасында жай серіктестік ұйымдастырылған (фермер) қожалығы (″Шаруа
(фермер) қожалығы туралы″ Заңның 1-бабы).
Шаруа қожылығына отбасының барлық мүшелері, оның ішінде кәмелетке жасы
толмаған балалары (сондай-ақ асырап алған ұл-қыздары) ата-аналары және
шаруашылықты бірге жүргізетін жақын туыстары мүше бола алады.
Заңда бірлескен шарауашылық меншігі құқықтарың объектілері де
анықталған. Оған өндіріс құрал-жабдықтары, жер учаскесі, егін, шаруашылық
және басқа құрылыстар, өнім беретін және көлікке пайдаланатын малдар,
мелиоративтік құрылыстар, құстар, ауылшаруашылығына арналған және басқа
техникалар, көлік құралдары, басқа да керек-жарақтар жатады. Оның бәрі де
шаруа қожалығы мүшелерінің шаруашылық жүргізу үшін жалпы қаржы есебінен
құралады.
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің жалпы мүлкіне сондай-ақ жемісті,
өнім мен табысты жатқызуға болады. Шаруашылық жүргізудің нәтижесінен
алынған ол шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен немесе ортақ үлесті
мүлкі болып табылады. Бұл мүліктерді иелену, пайдалану шаруашылық мүшелері
арасындағы келісім бойынша жүзеге асады. Бірақ оның жұбайлардың бірлескен
меншігінен айырмашылығы, шаруа (фермер) қожалығында шаруашылықты жүргізетін
басшысы сайланады, ол жасы 18-ге толған, Қазақстан Республикасының іс-
әрекетке қабілетті кез келген азаматы болуы керек. Шаруа қожалығының
басшысы ұйымдармен, азаматтармен, мемлекетпен байланысты қожалықтың
мүддесін білдіреді және заң тыйым салмайтын азаматтық-құқықтық келісімдерді
жүзеге асырады. Осы қожалық мүшелерінің мүліктік қатынастары азаматтық және
жер туралы заңдардың тиісті нормалармен реттеледі.
Шаруа (фермер) қожалығының құрылуы жер учаскесін алумен басталады. Бұл
тәртіп Қазақстан Республикасының жер туралы заңдылықтарымен, атап айтсақ
Жер кодексмен және бірқатар Үкімет қаулыларымен түбегейлі анықталған.
″Шаруа (фермер) қожалығы туралы″ Заңның 6-бабына сәйкес жер учаскелері
– жеке меншік құқығымен немесе 49 жылға дейінгі мерзімге уақытша өтеулі жер
пайдалану құқығымен, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргізу үшін (маусымдық
жайылымдар) уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен беріледі.
Шаруа (фермер) қожалығының жүргізу үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жер учаскесіне жеке меншік құқығын беру арқылы негізінде жүзеге асырылады.
Бұл ретте, Қазақстан Республикасының азаматтары жер учаскесіне жеке меншік
құқығын кадастралық (бағалау) құнына тең бағамен не жеңілдетілген бағамен
алуы мүмкін,ал жер учаскесін сатып алу сомасын төлеу жер учаскесіне жеке
меншік құқығын алған тұлғаның жазбаша өтініші бойынша он жыл мерзімге дейін
ұзартылып жүргізілуі мүмкін.
Оралмандарға шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелерін
беру уақытша жер пайдалану құқығымен жүзеге асырылады.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығы бар шаруа (фермер) қожалығы оны
иелену, пайдалану және билік ету құқығын өз қалауынша, мемлекеттік
органдардың қандайда бір рұқсатын алмай жүзеге асырады.
Уақытша жер пайдалану құқығы бар шаруа (фермер) қожалығы көрсетілген
құқықтарды уақытша жер пайдалану туралы шартқа сәйкес жүзеге асырады.
Шаруа (фермер) қожалығы жер учаскесіне құқығын мемлекеттік тіркеуден
өткізген кейін пайда болады. Бұл тәртіп Президенттің заң күші бар
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалған мәмілелерді мемлекеттік
тіркеу туралы Жарлығымен реттеледі.[24]
Тіркеуші органға шаруа (фермер) қожалығының басшысы келесі құжаттарды
тапсыруға тиіс:
1.Тіркеу туралы өтініш. Ол өтінішке шарау (фермер) қожалығының барлық
мүшелері қолын кою тиіс.
2.Жер учаскесіне құқықтары бар екенін дәлелдейтін құжаттар (мысалы
мемлекеттік акт, әр-түрлі шарттар, жер үлесіне құқығы бар екендігін
дәлелдейтін куәлік және басқа да).
3.Тіркеуші органдардың қызметіне ақы төлегендігі туралы дәлелдейтін
құжаттар.
4.Әр бір шаруа (фермер) қожалағы мүшесінің жеке басын куәландыратын
құжаттар.
Жер учаскесіне ортақ меншік (ортақ жер пайдалану) құқығын тіркеу
кезінде тіркеу туралы өтініш барлық меншік иелерімен (жер
пайдаланушылармен) олардың меншік құқығын (жер пайдалану) растайтын құжат
және олардың жеке басын растайтын құжат ұсына отырып қол қояды.
Жылжымайтын мүлік құқығына және онымен жасалатын мәліметтерді тіркеуге
берілген құжаттарды қабылдаудан бас тарту сол құжаттардың заңда кажетілген
талаптарға сәйкес еместігі негізінде ғана жүргізіледі.
Тіркеуге берілетін құжаттарға заң бойынша мына талаптар қойылады: жер
учаскесіне байланысты құқықтың пайда болуын,тоқтатылуын, өзгеруін және
шектеулері растайтын құжаттар сәйкесінше рәсімделген түрінде қабылданады.
Құжаттарда өшіріліп не қосылып жазылған не сызылған сөздер және
келісілмеген өзгертулер болғанда, сондай-ақ қарындашмен орындалған құжаттар
қабылданбайды.
Жер учаскесіне қатысты құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін қажетті
барлық құжаттар екі данадан беріледі, оның бірі түп нұсқасы болуы немесе
нотариалды куәландырылған көшірмесі болуы тиіс. Құжаттың түп нұсқасы
(нотариалды куәландырылған көшірме ) тіркеуден кейін құқық иесіне
қайтарылады. Тіркеуші орган өтініш иесінің тілегі бойынша жүргізілген
тіркеу жөнінде тіркеуге берілген құжаттарға жазбалар арқылы куландыруға
міндетті.
Азаматтардың шаруа (фермер) кожалығын жүргізу үшін жер учаскесін бөліп
шығару туралы ауыл шаруашылығы ұйымына немесе ортақ меншікке немесе ортақ
жер пайдалануға қатысушыларға берілетін өтінішін олар бір айдың ішінде
қарауға тиіс.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін меншікке немесе жер пайдалануға
алуға мүдделі тұлғаның өтініші негізінде, жер ресурстарын басқару жөніндегі
аумақтық орган тиісті аудандық немесе қалалық атқарушы органның тапсырмасы
бойынша, сұарлып отырған жер учаскесін аумақтық аймақтарға бөлуге сәйкес
мәлімделген нысаналы мақсаты бойынша пайдалану мүмкіндігін айқындайды. Жер
учаскесін пайдалану мүмкіндігі туралы ұсыныстар оны қарау және қорытынды
дайындау үщін жергіліқті атқарушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Лекция жоспары: 13.1. Ортақ меншік ±ѓымы мен т‰рлері.
1.1. Ортақ ‰лестік меншік.
1.2. Ортақ бірлескен меншік.
13. Ортақ меншік қ±қыѓыныњ тоқтатылуы
1.1.Ортақ меншік ұғымы
Бір затқа меншік құқығы бірнеше меншік иесіне қатысты болуы мүмкін, ал
мұндай жағдайда ортақ меншік қатынасы пайда болады. Мұндай жағдайда меншік
құқығы бірнеше меншік иелеріне бөлінеді. Ортақ меншік екі немесе бірнеше
адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты
өзгертілмейінше бөлуге болмайды (бөлінбейтін заттар), өйткені, ол заңға
сәйкес бөлінуге жатпайды. Мысалы, шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірі
одан шыққан кезде, шаруашылықтың өндіріс құрал-жабдықтары бөлінуге жатпайды
(АҚ-тің 225-бабы, 2 тармағы).
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта
көзделген реттерде пайда болады (АҚ-тің 209 бабы, 2 тармағы).
Мұндай жағдайда жекелеген заттардан құралған не жинақталған заттарды
жатқызуға болады (мысалы, оған кітапхана, сурет галереясы,және т.б.
жатады). Айталық, кітапханадағы кітаптың кейбіреуі бір адамға, басқасы өзге
адамдарға тиесілі болуы мүмкін, мұнын өзі шартпен немесе заң құжаттарымен
айқындалады.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бірқатар заңдық ерекшеліктерге ие
болады. Меншіктің құқықтық қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің
бір біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сондықтан да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас
емес, салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың
қатынастары нақтылы және де құқықтық қатынасқа қатысушыларының аясы
белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктің бәріне ортақ болуы дәлел, демек
әрбір қатусышы бірдей мөлшерде немесе үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл
жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар жоқ, қатысушыларды несие беруші не
борышқор деп те айта алмайсын, ал олардың арасындағы келісім тек ортақ
иақсатқа бағытталған. Мәселен, мұрагерлік мүлікке бірнеше адам ие.
Бірлескен меншік иелерінің арасындағы бір біріне деген қарым-
қатынасының сипаты меншік түрінің сипатымен ерекшеленеді. Оның өзі меншік
құқығының құрылымына сәйкес болуы мүмкін. Былайша айтқанда, бір затты
иеленетін меншік иелері меншік құқығының әртүрлі субъектілері бола алады.
Сондықтан да мемлекет, бір немесе бірнеше жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ
меншігіне қатысушылар рөлін атқаратын жағдай аз кездеспейді.
Меншіктің құқықтық қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің
бір біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Жеке кәсіпкерлік туралы" Заңның 7- бабы). [13] Ортақ меншік ерлі-
зайыпты адамдардың сатып алған ортақ мүлікпен де туындайды.
АҚ-тің 230 – бабына сәйкес жай серіктестік қызметінің негізгі ақшалай
немесе өзге де мүліктік жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі
нәтижесінде жасалған немесе сатып алынған мүлік олардың ортақ үлесті
меншігі болып табылады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз бірнеше тұлғалардың мүлікті бір объект
ретінде иеленіп, пайдалану мен билік етуін бекітетін, реттейтін және
қорғайтын құқық нормаларының жиынтығы.
Ортақ меншік құқығын субъективті мағынада екі немесе одан да қөп
тұлғалардың өздерінің қалауы бойына қарамағындағы ортақ мүлікті белгіленген
тәртіп пен заң шегінде иелену, пайдалану және билік ету мүмкіндігін заңмен
немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған шарттарымен қамтамасыз
ету деп түсіну керек.
Ортақ меншік құқығы институтының маңызы мен мағынасы ең алдымен
бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін
белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп, бірлесіп
пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде,
сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
1.2.Ортақ меншік түрлері.
Ортақ меншік бірлескен (үлесі белгіленбеген) және үлестік меншік
болады (АҚ-тің 209-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық кодекс бойынша әрбір меншік иесіне ортақ меншіктің үлесі
тиесілі дай үлес тең және тең емес дәрежеде бөлінеді. Бірақ та үлестің
көлемі мүлікті иелену, пайдалану және билік етуге байланысты мәсселелердің
шешіміне әсер етпейді. Сондықтан да олар ортақ келісім негізінде бірлесіп
шешіледі.
Мүлікке ортақ меншік үлестік меншік болып табылады, бұған мүлікке
ортақ меншік құру заңда көзделген реттер қосылмайды. Ортақ бірлескен
меншік: 1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; 2) шаруа (фермер) қожалығының
ортақ меншігі; 3) жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік түрінде
болады. Заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да түрлері
көзделуі мүмкін (АҚ-тің 219-бабының 1-тармағы).
Басқа жағдайлардың бәрінде үлестік меншік түрінде көрінеді.
Бірлескен ортақ меншікте оған қатысушылардың үлесі болады, бірақ
олардың жалпы мүліктегі көлемі алдын-ала айқындалмауына байланысты оны да
тең деп есептейді.
Мұндай тәртіп ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезінде бірлесіп тапқан
мүліктеріне де қатысты (″Неке және отбасы туралы″ Заңның 32-бабы).[14]
Сонымен бірге ″Неке және отбасы туралы″ заңы некеде тұрған кездерінде
бірлесіп тапқан дүние мүліктерін жұбайлардың келісімі арқылы бөлу
мүмкіндігін де жоққа шығармайды. Демек, неке шартында олар мүлікті бірлесіп
немесе жекелей пайдалануына болады.
1.3.Ортақ үлестік меншік.
Меншіктің үлестік түрі деп мүлік объектісінің қатысушылар арасында
нақты үлеске бөлуді айтады.
Үлестік меншіктің ерекшелегі оның пайда болу кезінде ортақ мүліктегі
меншік иелерінің үлесі болатындығымен айқындалады. Бөлудің мұндай сипаты
меншік иелерінің келісімдері және заң құжаттарымен тағайындалады. Осы
келісім арқылы қатысушылардың үлес мөлшері айқындалып, өзгеріске ұшырайды,
мұның өзі олардың ортаға салған үлестеріне байланысты болады. Егер
қатысушылардың үлес көлемі келісім шартта немесе заң құжаттарында
көрсетілмесе, онда олардың үлестері тең дәрежеде бөлінеді.
Заңда меншік иелерінің бірінің күшімен мүлікті жақсарту мәселесі
айқындалған. Үліктегі үлес көлемін айқындауда ортақ мүлікті пайдалану
тәртібін сақтай отырып, оны жақсарту мәселесінің аражігін ашып алу керек.
Ортақ мүлікті пайдаланудың белгіленген тәртібін сақтай отырып, оны
жақсартуды өз есебінен жүзеге асырған үлесті меншікке қатысушының ортақ
мүліктегі өз үлесін ұлғайтуға құқығы бар.
Ортақ мүлікті бөліп алып жақсарту, егер үлесті меншікке қатысушылардың
келісімінде өзгеше көзделмесе, оны жасаған қатысушының меншігіне түседі (АҚ-
тің 211- бабы).
Мүлікті жақсартуға тиісті мүліктің бағалылығын көтеретін кез келген
өзгеріс жатады.
Ортақ мүлікті иелену, пайдалану және билік ету барлық қатысушылардың
келісімімен жүзеге асырылады. (АҚ-тің 212-213-баптары).
Үлесті меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысушыларының
келісіуімен жүзеге асырылады. Үлесті меншікке әрбір қатысушы өзінің үлесін
өз қалауы бойынша АҚ-тің 216-бабында көзделген шарттарды сақтай отырып,
оған өзгше түрде билік етуге құқылы.
Меншік иесінің билік ету құқығы – бұл мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі (АҚ-тің 188-бабы 2-тармағы). Ортақ
үлестік меншіктегі мүлікке билік ету, сонымен бірге оны иелену мен
пайдаланудың өзіндік ерекшеліктерін білудің манызы зор. [15]
Ортақ үлестік меншіктегі мүлікке биліе ету мен ортақ үлестік
меншіктегі жеке үлеске билік етудің айырмашылығын ажырата алу қажет. Үлесті
меншіктегі мүлікке билік ету оның барлық қатысушыларының толық келісуімен
(яғни барылқ қатысушылар толық келісуі қажет) жүзеге асырылатын болса, ал
әрбір қатысушы ортақ үлестік меншіктегі өз үлесіне басқа қатысушылардың
рұқсатынсыз еркін билік етуге құқылы. [15,1]
Үлесті меншіктегі мүлікті иелену және пайдалану оның барлық
қатысушыларының келісуімен, ал келісімге келмеген жадайда – сот белгілейтін
тәртіппен жүзеге асырылады. (АҚ-тің 213бабының 1-тармағы).
Ортақ меншік құқығын жүзеге асыру кезінде иелену, пайдалану және билік
ету салдарына мән беру керек. Егер меншік иелері ортақ мүлікті иелену және
пайдалану жөнінде ортақ бір пікірге келе алмаса, онда сотқа жүгіне алады.
Егер көзқарас қайшылығын сот шешпейтін болса, оны тараптардың өздері
шешеді.
Ортақ үлестік меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүліктен өзінің
үлесін заттай күйінде бөліп беруге талап етуге құқылы. Егер үлесті заттай
бөліп беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе ол ортақ меншіктегі
мүлікке шамадан тыс залал келтіруіне байланысты мүмкін болмаса, бөлініп
шығушы меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан өз үлесін құнын
төлетіп алуға құқылы (АҚ-тің 218 бабының 3-тармағы). Ресейдің сот
тәжірибесінде мұндай залалға мүліктің мақсатты пайдаланбауы, оның
техникалық жағдайын нашарлатып жіберуі немесе материалдық не көркем
шығармашылық құндылығын төмендетіп жіберу (мысалы, суреттер, мәнет,
кітапхана және т.б.) тәрізді жағдайлар жатады.[16]
Тәжірибеде мүлікті қатысушылар арасында бөлуде немесе олардың біреуіне
немесе бірнешеуіне заттай беруде қиындықтар кездеседі. Бұл кезде бөлінетін
меншік иесінің талабы бойынша қалған қатысушылар оған сұрағаның ақшалай
береді, сода кейін әлгі меншік иесі ортақ мүліктегі үлес ққығынан
айырылады. Кейбір жағдайларда ғана меншік иесінің үлесі айтарлықтай болмаса
әрі оны іс жүзінде бөлу мүмкіндігі жоқ болса, сот осы меншік иесінің
келісімін бермегеннің өзінде қалған қатысушыларға оған өтем төлеуді
міндеттей алады.
Сот таласқа түскен жанжақты зерттеу жасап, тараптардың ұсынған
дәлелдемелерін санасады, мәселен, мүлікті пайдалану кімге қандай қажет,
оның денсаулығы, кәсіби қызметі қандай, неше баласы бар, отбасында жұмысқа
қабілеттері бар ма, жоқпа, бәрі-бәрі есепке алынады.
Мұндай ережені бөлінбейтін заттарға да қолдануға болады
(мысалы,автомашина, музакалық құралдар т.б.).
Ауылдаға шаруа қожалығына (фермерге) оны қолданбайды. Кейбір
жағдайларда, сот нақты жағдайды ескере отыры, үлес меншігіне қатысушылардың
ішінен біреуіне ғана бөлінбейтін затты беруі мүмкін. Бұл орайда қалған
қатысушылардың үлес көлемдеріне мән берілмейді.
Үлес меншігіндегі мүліктерді бөлудің мүмкін еместігі және де Азаматтық
кодекстің 218-бабы 4-тармағында көрсетілген жағдайларға қарап, қатысушы бұл
мүлікті пайдалану құқығынан айырылады деуге болмайды. Мұндай жағдайда
мүлікті пайдаланудың қалыптасқан нақты тәртібі ескеріледі, әрі бұл ортақ
меншік құқығындағы үлеске сай келмеуі мүмкін.
Шарттың немесе сот шешімі негізінде қозғалмайтын мүліктің бір бөлігін
тұлғаның қалай иеленетіндігі белгіленеді. Әңгімен бұл жерде оның заңды
үлесі мен құқықтары туралы болып отыр. Мұндай жағдайда жалпы меншікті
бөлуге болмайды (мысалы, қозғалмайтын мүліктің бір бөлігі бүлінеді, одан
қалған қатысушылардың үлесі өзгермейді, олар мүліктің қалған бөлігін иелену
мен пайлану тәртібін айқындауға құқылы,бұл орайда олардың үлестері
сәйкестендіріле белгіленеді).
Азаматтық кодекстің 214-бабына сәйкес үлесті меншіктегі үлікті
пайдаланудан алынатын жемістер, өнімдер мен табыстар ортақ мүліктің
құрамына келіп түседі. Үлесті меншіктің қатысушылары арасында жемістің,
өнім мен табыстың одан кейіенгі бөлінуі, өзгеше көзделмесе, олардың
үлестеріне сәйкес жүргізіледі.
Үлесті меншіктегі мүліктердің мазмұны бойынша шығынды қатысушылардың
бәрі сәйкестендіріле теңдей көтереді. Дәл осындай тәртіппен меншік иелері
салық, басқа төлемдер төлеуге қатысады, сондай-ақ ортақ мүлікті күтіп ұстау
мен сақтауға байланысты шығындарға қатысуға міндетті (АҚ-тің 215-бабы).
Аталған норма орындалуға міндетті және де ол тараптардың келісімімен
өзгертіледі. Бірақ бұл норма қатысушының бірінің ортақ мүлікке кеткен
шығынды төлеуіне кедергі жасамайды.
Жоғарыда айтылғандай, өкілеттік билікті жүзеге асырудың өзіндік
ерекшеліктері болады. Заң үлестік меншіктің әрбір қатысушысы өзіне тиесілі
үлесті өзінің қалауы бойынша сатуға, сыйға беруге, мұрагерлікке қалдыруға,
өз үлесіне билік ететіндігін қарастырған. Азаматтық кодекстің 216 бабына
сәйкес сатып алудың артықшылық құқығына ие бола отырып, белгіленген
шарттарды сақтап, оған билігін жүргізе алады. Оған басқа меншік иелерінің
келісімі қажет емес.
Ортақ меншіктің әрбір қатысушысы өз үлесін сатуға құқылы. Заң осы
мүмкіндікті ескере отырып, басқа меншік иелерінің мүддесіне назар аударады,
олар үшін ортақ меншікке бөтен тұлғалардың кіруіне әрқашан қолдау көрсете
бермейді. Азаматтық кодекстің 216-бабы ортақ меншік қатысушыларына сатып
алудың артықшылық құқығын береді. Үлесті меншік құқығындағы үлесті бөгде
адамдарға сату кезінде сатылатын үлесті оның сатылатын бағасы бойынша және
жария саудаға салу реттерінен басқа тең жағдайларда үлесті меншіктің қалған
қатысушыларының сатып алуға басым құқығы болады.
Үлесін сатушы оның бағасың және оны сатудың басқа да шарттарын ескере
отырып, үлесті меншіктің басқа қатысушыларына өз үлесін бөгде адамға сату
ниеті туралы жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Егер үлесті меншіктің басқа
қатысушылары сатып алудан бас тартса немесе қозғалмайтын мүлікке меншік
құқығындағы сатылатын үлесті бір ай ішінде, ал басқа мүлік жөнінен хабар
алған күннен бастап он күн ішінде сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез келген
адамға сатуға құқылы.
Үлес сатып алудың басым құқығы бұзыла отырып, сатылған жағдайда,
үлесті меншіктің кез келген қатысушысы үш айдың ішінде сотта өзіне сатып
алушының құқықтары мен міндеттерін аударуды талап етуге құқылы (АҚтің 216
бабы).
Азаматтық кодекстің 216-бабында үлесті жария саудамен сату жайы
қарастырылған. Меншік үлесі құқығындағы үлесті жария сату меншік
үлестерінің басқа қатысушыларының келісімінсіз тек Азаматтық кодекстің 222-
бабы 2-тармағы мен басқа да заң құжаттарында көрсетілген ретте жүргізіледі.
Азаматтық кодекске үлесті айырбас шарты бойынша басқа біреуге беру
кезінде де үлесті саудың басым құқығы нормасы жаңалық болып енді (АҚ-тің
216-бабының 5-тармағы) Бұл жағдайда ортақ меншікке қатысушысы тең бағалы
мүлікті ұсыну жөніндегі айырбас шартында көрсетілген барлық міндеттемені
өзіне алады.
Кондоминиумде өз үлесіне билік етудің арнайы белгіленген жүйесі бар.
ҚР Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 2- бабына сәйкес кондоминиум –
үй-жай азаматтардың, заңды тұлғалардың, мемлекеттің бөлек (жекедара)
меншігінде болатын, ал ортақ мүлік оларға ортақ үлесті меншік құқығымен
тиесілі болатын жағдайда бірыңғай мүліктік кешен ретіндегі жылжымайтын
мүлікке меншіктің ерекше нысаны.
Кондоминиум объектісін басқару нысаны оған қатысушылардың келісімімен
белгіленеді. Ондай нысандар:
1) егер барлық меншік иелерінің саны төрт адамнан аспаса, олардың тікелей
бірлесіп басқаруы;
2) үй-жай (пәтерлер) иелерінің кооперативі;
3) кондоминиум объектісін үшінші (сырт) жеке (тұрғын үйді басқарушы) немесе
заңды (тұрғын үй пайдалану және коммуналдық қызмет керсету орны)
тұлғалардың басқаруы;
4) Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтін езге де нысаңдар
болуы мүмкін.
1.4.Ортақ бірлескен меншік
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады, оған
қатысушылар жалпы мүліктегі алдын ала айқылдалмаған үлестеріне иелік етеді.
Демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп танылады. Мұндай
мүліктерді бөлу қатысушының бірі одан шыққанда немес ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асады.
Заңда ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері қаралған:
1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;
2) шаруа қожалығының (фермер) ортақ меншігі;
3) жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік.
Заңда жаңа құқықтық қатынастардың пайда болуына орай ортақ бірлескен
меншіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген (АҚ-тің 209-бабының 2-
тармағы). Сонымен Азаматтық кодексте нақты қарастырылмаған, бірақ ортақ
бірлескен меншік ережелеріне дөп келетін ортақ бірлескен меншіктің өзге де
түрлері кездесуі мүмкін.
Азаматтық кодекстің 219-бабы, 1-тармағында ортақ бірлескен меншіктің
түрлері келтірілгенімен тараптардың оны басқа құқықтық тәртіпте ауыстыруға
келісуіне болады (АҚ-тің 219-бабының 3-тармағы).
Бірлескен меншіктің қатысушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, ортақ меншікті бірлесіп иеленеді және пайдаланады.
Мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы жасағанына
қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке билік ету барлық қатысушылардың
қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес кәсіпкерлікті
жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін пайдаланады, ал оның өзі
жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы жүзеге асады, әрине,
егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта өзгеше көзделмесе ғана
екендігі түсінікті (″Жеке кәсіпкерлік туралы″ Заңның 5-бабының 1-
тармағы).[13,1]
Егер барлық қатысушылардың келісімімен өзгеше туындамайтын болса,
бірлескен меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету жөнінде
мәмілелер жасасуға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың біреуі ортақ
мүлікке билік етуге байланысты жасаған мәміле басқа қатысушылардың талап
етуімен мәміле жасаған қатысушына қажетті өкілеттігі болмады деген себеппен
мәміледегі екінше тарап бұл жөнінде білгені немесе көпе-көрінеу білуге тиіс
болғандығы дәлелденген ретте ғана жарамсыз деп танылуы мүмкін. Нотариаттың
күәландыруын немесе мемлекеттік тіркеуді керек ететін мәмілелер жасасу
кезінде бірлескен мүлікке басқа қатысушылардың мәміле жасауға келісімі
нотариалдық тәртіппен расталуға тиіс.
Егер Азаматтық кодексте немесе өзге де заң құжаттарында бірлескен
меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбесе, жоғарыда келтірілген
ережелер иелену, пайдалану және билік етуге қолданылады (АҚ-тің 220-бабының
4-тармағы).
Ортақ бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеледі, яғни оның ортақ
меншіктің мұндай түрінде меншік иелерінің үлесі алдын-ала айқындалмайды.
Сондықтан да ортақ меншікті бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу,
сондай-ақ олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын
ортақ мүлікке құқығындағы үлесі алдын-ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде,
егер заң немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе, олардың
үлестері тең деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару
негіздерінің тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді, өйткені
заңмен бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбеген және
бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен туындамайды.
Мысалы, Жер кодексінің 53-бабына сәйкес жер учаскесі екі немесе
бірнеше тұлғаның ортақ меншігінде немесе ортақ жер пайдалануында болуы
мүмкін. Өз кезегінде жер учаскесіне ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалану
әрбір меншік иесінің және жер пайдаланушының үлестері анықталып, үлестік
меншік немесе үлестік жер пайдалану нысанында үлестері анықталмай, ортақ
бірлескен меншікте бірлескен жер пайдалануда болады.
Осы ережені ескере отырып, соттар жер учаскесін бөлісу немесе пайдалану
тәртібін айқындау туралы талаптарды қараған кезде, шаруа қожалығына
берілген жер учаскесі, егер шартта көзделмесе, ортақ бірлескен немесе ортақ
үлестік жер пайдалану құқығында не меншіктің ортақ бірлескен немесе ортақ
үлестік құқығында болатындығын назарға алуы керек. Осыған байланысты,
соттар жер учаскесіне меншік немесе жер пайдалану нысанын, шаруа қожалығы
мүшелері арасындағы шарт талаптарын және Жер кодексінің 54-59-баптарының
талаптарына сәйкес, жер учаскесін бөліп шығару туралы мәселелерді шешу үшін
өзге де мән жайларды анықтауы керек.[19]
Жеке тұрғын үйдің ортақ жер учаскесін пайдалану тәртібін анықтау
туралы даулар бойынша шешімдер шығарған кезде шешімнің қарар бөлігінде: әр
тарапқа берілетін учаскелердің мөлшері, шекаралары, ортақ меншіктегі жер
учаскелерінің мөлшері және шекаралары, үйге, қора-жайға, ғимараттарға
учаскелер арқылы өтетін жолдардың мөлшері мен шекаралары және назар
аударуға тұратын басқа да мән-жайлар көрсетілуге тиіс. Соттар өз бетінше
басып алған жерлерді қайтару және өз бетімен салынған құрылыстарды бұзу
туралы талап арыздарды қарау кезінде, заңдарда белгіленген тәртіппен
осындай мақсаттарға арнап бөлінбеген жер учаскесінде салынған, сондай-ақ
қажетті рұқсат алынбай салынған тұрғын үй, басқа қосалқы құрылыстар,
құрылыс және өзге де жылжымайтын мүлік өз бетімен салынған құрылыс болып
табылатындығын ескеру қажет. Сондықтан өз бетімен салынған құрылыс АК 244-
бабының 3 және 4-тармақтарында көзделгеннен басқа реттерде оны жүзеге
асырған тұлғаның есебінен бұзылуы тиіс. Егер құрылысты жүзеге асырған осы
жер учаскесі белгіленген тәртіппен салынған құрылысты орналастыруға
берілген жағдайда, сот өз бетімен салынған құрылысқа меншік құқығын тануы
мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі ерекше мәртебеге ие. Қазақстан
Республикасының "Неке және отбасы" заңының кіріспесінде осы заң Қазақстан
Республикасындағы неке-отбасы қатынастарын, сондай-ақ оларды жүзеге
асырудың кепілдіктерін белгілеп реттейді, отбасының дамуын Қазақстан
Республикасы мемлекеттік саясатың басым бағыты деп анықтай отырып, оның
құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді делінген.[14,1]
Осы заңның 2-тарауында ерлі-зайыптылардың неке-отбасы қатынастарындағы
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру мақсатында қорғау құқықтарын өз
қалаулары бойынша қолданылатыны көзделген. Неке және отбасы құқықтары
заңмен қорғалады
Сондықтан "Неке және отбасы" заңының "ерлі-зайыптылардың мүлік
құқықтары мен міндеттері" туралы 7-тарауын көптеген ортақ мүлікке қатынасты
дауларды шешуде, оның ішінде ерлі-зайыптылардың ортақ мүлікке билік етуіне
байланысты мәмілелерді жарамсыз деп тануда, мүлік бөлуде, некедетурушы
қарызгердің міндеттемелері бойынша мүлік өндіру даулары бойынша да дұрыс
қолдануды қажет етеді.
Азаматтық кодекстің 223-бабы, 1-тармағына сәйкес ерлі-зайыптылардың
некеде тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі-зайыптылардың үлесті
меншігі болатыны не олардың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы
шартта көзделмесе, олардың бірлескен меншігі болып табылады. Себебі "Неке
және отбасы туралы" заңның 13- бабына сәйкес мемкекеттік азаматтық хал
актілерін жазу органдарында қиылған неке, ерлі-зайыптылардын арасында
құқықтармен міндеттер туындайды.
Жұбайлардың бірлескен меншігі деп олардың некеде тұрған кезде жинаған
мүліктерін айтамыз. Осы тұжырымнан шығатын қорытынды, егер жұбайлардың
бірінің жекешелендірілген үйі болса, ал оған тіркелмеген екіншісі оны
бірлесіп жинадық деп айта алмайды. Егер некеде тұрған кезде ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құнын едәуір арттырған
қаражат жұмсалғаны (күрделі жөндеу, қайтажаңғырту, қайта жабдықтау және
т.б) анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкі олардың бірлескен
меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірінің міндеттемелері бойынша жаза өз меншігіндегі
мүлікке ғана, сондай-ақ бұл мүлікті бөлісу кезінде ерлі-зайыптылардың
біріне тиесілі болатын ортақ мүлкіндегі өз үлесіне ғана қоданылыу мүмкін
(АҚ-тің 223-бабының 3-тармағы).
Жұбайлардың бірлескен меншігіне жұбайлардың әрқайсысының еңбек
қызметінен, кәсіпкерлік қызметтен және санаткерлік қызмет нәтижелерінен
тапқан табыстары, жұбайлардың ортақ мүлкінен және жұбайлардың әрқайсысының
бөлек мүлкінен түскен кірістер, олар алған зейнетақылар, жәрдемақылар,
сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер
(материалдық көмек сомалары, мертігу не денсаулығының өзге де зақымдануы
салдарынан еңбек қабілетін жоғалтуына және басқаларына байланысты залалды
өтеуге төленген сомалар) жатады. Сондай-ақ ерлі-зайыптылардың ортақ
кірістерінің есебінен сатып алынған жылжымалы және жылжымайтын мүліктер,
бағалы қағаздар, жарналар, салымдар, несие мекемелеріне немесе өзге де
коммерциялық ұйымдарға салынған капиталдағы үлестер және жұбайлар некеде
тұрған кезеңде тапқан басқа да кез келген мүлік ол жұбайлардың қайсысының
атына сатып алынғанына не ақша қаражаттарын қайсысы салғанына қарамастан,
олардың ортақ мүлкі болып табылады. Жұбайлардың бірлескен меншігіне екеуі
бірге тұрған кезде біреуі бала бағып, не басқалай дәлелді себеппен табыс
таба алмаса, ол екіншісінің табысына ортақтасады.
Ерлі-зайыптыларға некеде тұрғанға дейін тиесілі болған сондай-ақ
олардың некеде тұрған кезінде сыйға тартылған немесе мұрагерлік тәртіппен
алған мүлкі олардың әрқайсысының меншігі болып табылады.
Қымбат бағалы және басқа әсемдік заттарын қоспағанда жеке
пайдаланудағы заттар (киім-кешек, аяқ киім және т.б) некеде тұрған кезінде
ерлі-зайыптылардың ортақ қаражатына сатып алынғанымен, оларды пайдаланған
жұбайжың меншігі деп танылады.
"Неке және отбасы туралы" заңның 7-тарауда ерлі-зайыптылардың мүліктік
қатынастары заңды режимде және неке шарты бойынша анықталып, реттелуі
белгіленген.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарының заңды режимде реттелуі заң
талабымен және некеге тұруды мемлекеттік тіркеумен анықталады.
Ерлі-зайыптылардың мүліктік құқығы неке шарты бойынша ғана өзгертілуі
мүмкін.Бұрынғы неке және отбасы заңнамаларында неке шарты туралы ұғым
болған жоқ.
Ал казіргі уақытта ҚР "Неке және отбасы" заңның 38-бабына сәйкес ерлі-
зайыптылар мүлікті иелену, пайдалану, билік ету туралы келісімді жазбаша
түрдегі нотариуспен куәландырылған неке шартын жасақтау тәртібі арқылы
реттеуіне болады. Неке шарты некеге тұруды мемлекеттік тіркелуге дейін де,
неке кезініндегі кез келген уақытта да жасалуы мүмкін. Некеге тұруды
мемлекеттік тіркеуге дейін жасалған неке шарты некеге тұрған күннен бастап
күшіне енеді. Неке шартында ортақ меншік режимін белгілеуге, ерлі-
зайыптылардың келісімі бойынша ортақ меншік режимінің кез келген уақытта
өзгертілуі немесе бұзылу мүмкіндіге туралы көрсетуге болады. Сондай-ақ неке
шартында ерлі-зайыптылардың барлық мүлкіне, оның жекелеген түрлеріне немесе
ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлкіне бірлескен, үлестік немесе
бөлектелген меншік режимін белгілеуге, қолда бар мүлкі жөнінде де,
болашақтағы мүлкі жөнінде, өзара күтіп-бағуға байланысты құқықтары мен
міндеттері, бір-бірінің кірістеріне қатысу әдістерін, отбасылық шығындар
жасау тәртібін, неке бұзылғанда әрқайсысына берілетін мүлікті айқындауға
құқылы. Ерлі-зайыптылардың біреуінің талап етуі бойынша неке шартын
өзгерту, бұзу Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекспен белгіленген
негіздер мен мен тәртіп бойынша соттын шешімімен өзгертілуі немесе бұзылуы
мүмкін.[1,1] Неке шарты осы Кодексте мәмілелердің жарамсыздығы үшін
көзделген негіздер бойынша толық немесе ішінара жарамсыз деп танылуы
ықтимал.Шарт ерлі-зайыптылардың құқық қабілетін немесе әрекет
қабілеттілігін, олардың өз құқығын қорғау үшін сотқа жүгіну құқығын шектей
алмайды.
Жұбайлар ортақ бірлескен меншікке иелену, пайдалану және билік ету
құқықтарын тең дәрежеде иеленеді. Бұл құқықтарды жүзеге асыру үшін
біріншісінің екіншісінен арнайы рұқсат сұрауы міндетті емес, қатысушылардың
бірі өз мүлкіне келісім жасау үшін мүлкіне билік ете береді. Бірақ та
қозғалмайтын мүлік және басқа мүліктерге байланысты біріншісі екіншісінен
алдын ала келісімін алу керек.
Жұбайлардың біреуі ортақ мүлкіне билік ету жөнінде жасасқан мәмілсін
сот басқа жұбайдың келісімі болмауын дәлел етіп, тек оның талап етуімен
ғана және басқа тараптың мәміле жөнінде білгендігі немесе осы мәмілені
жасасуға басқа жұбайдың күні бұрын білуі тиіс екендігі дәлелденген
жағдайларда ғана жарамсыз деп тануы мүмкін
Ерлі-зайыптылардың біреуі ерлі-зайыптылардың ортак мүлкіне билік ету
жөніндегі мәміле жасасқан кезде, егер неке шартымен мүліктің өзге тәртібі
белгіленбеген болса, екіншісінің келісімі керек болады. Сондықтан ерлі-
зайыптылардың біреуі жылжымайтын мүлікке билік ету жөніндегі мәмілені және
белгіленген тәртіппен нотариаттық куәландыруды және тіркеуді талап ететін
мәмілені жасасу үшін ерлі-зайыптылардың екіншісінің нотариаттык
куәландырылған келісімін не иеліктен айыруға жататын мүлік иесінің некеде
тұрмайтыны туралы арызды талап ету қажет.[ 20]
Ерлі-зайыптылардың біреуі жылжымайтын мүлікті сатып алу жөнінде мәміле
мен нотариаттық куәландыруды және заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді
талап ететін мәміле жасаған кезде басқа жұбайдың келісімі қажет ("Неке және
отбасы туралы" Заңның 33-бабының 2-тармағы). Бұл ретге шарттың мәтінінде
сатып алушы мүлікті өз зайыбының келісімімен сатылығын көрсетуі тиіс.
Егер жұбай нотариуска өзі келіп, жылжымайтын мүлікті иеліктен алуға
өтініш берсе, колының түпнұскалығын куәландыру нотариатпен талап етілмейді.
Бұл жағдайда нотариус жұбайдың жеке басын аныктайды және койылған қолының
түпнұсқалығын тексереді, бүл туралы өтінішке белгі кояды және жеке басты
анықтайтын қүжатты, оның нөмірін, берілген кунін, күжат беруші мекеменін
атауын көрсетеді.
Егер жүбайдың өтінішінде мүлікті иеліктен алуға нақты кім турасында
келісім беретіні, немесе бағасы және басқа талаптары көрсетілсе, нотариус
шартты куәландыру кезінде осы талаптардың орындалуын тексеруге міндетті.
Куәландырылған келісімдер жылжымайтын мүлік орталығында мемлекеттік
тіркеуден өтуі керек.
Дау түған жағдайда ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін бөлу сот
тәртібімен жүргізіліп, олардын талап етуі бойынша әрқайсысына қандай мүлік
берілуге тиіс екендігі анықталып, егер жұбайлардың біреуіне құны оған
тиесілі үлестен асатын мүлік берілсе, екіншісіне тиісінше ақшалай немесе
өзге де өтемақы берілу мүмкіндігі қарастырылады. Ерлі-зайыптылардың
ортақмүлкін бөлу және осы мүліктегі үлестерін айқындау кезінде олардың
арасындағы шартта өзгеше көзделмесе ерлі-зайыптылардың әрқайсысының үлесі
тең екендігі ескеріледі.
Үлестердің теңдігі ерлі-зайыптылардың кәмелетке жасы толмаған
балаларының мүдделері негізге алына отырып, немесе ерлі-зайыптылардың
біреуінің мүддесі негізге алынып, егер жұбайлардың біреуі дәлелсіз
себептермен табыс таппағаны немесе ортақ мүлікті отбасының мүдделеріне
залал келтіріп жұмсағаны анықталса сотпен ескерілмеуі мүмкін.
Ортақ бірлескен меншік ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі, шаруа
қожалығының ортақ меншігі, жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік
түрінде болады.
Ортақ бірлескен меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік
ету жөнінде мәмілелер жасасуға құқылы. Сонымен қатар, ортақ бірлескен
меншікті бөлу, сондай-ақ үлеске қатысушылардың біреуінің үлесін бөлу бөліп
шығару үлеске қатысушылардың әрқайсысының үлесі алдын ала анықталған
жағдайда жүргізіледі.
Үлесті мүлікті билеу уақытында әрбір үлесі бар өзінің үлесін басқа
меншік үлесіне қатысушының үлесті сатып алуға басымдағы бар екенің сақтай
отырып, өз қалауы бойынша сатуға, сыйға тартуға, өсиет етуге, кепілге
беруге құқылы. Яғни тұрғын үйде меншік құқығына қатысты үлесі бар адам өз
үлесін сату мақсаты болса, ол алдымен осы меншікте үлесі бар меншік
иелеріне сатуы керек. Егерде, меншікке қатысушы ол үлестен бас тартса, ол
өз үлесін басқаға сатуға құқылы.
Үлестік меншікте меншікке қатысушылардың үлестері анықталған. Мұндай
жағдайда үлестік меншік бөлу Азаматтық Кодекстің 218-бабына сай үлестік
меншік иелерінің өзара келісімі негізінде жүргізіледі. Үлесті меншікке
қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін заттай бөліп шығаруды талап етуге немесе
заттай бөлу мүмкін болмаса өз үлесінің құның төлетуге құқылы.
Қазақстан Республикасының "Жеке кәсіпкерлік туралы″ Заңы бірлескен
кәсіпкерліктің нысандарын белгілейді. Олардың бір түрі – ерлі-зайыптылардың
ортақ бірлескен меншігі негізінде жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылардың
кәсіпкерлігі.[]
Осы заңға сәйкес некеде тұратын жеке тұлға жұбайын кәсіпкер ретінде
көрсетпей өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ол жұбайдың
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға келісімі талап етілмейді. Ал жеке тұлға
өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін
пайдаланған жағдайларда, егер заңдарда немесе неке шартында не ерлі-
зайыптылардың арасындағы өзге келісімде өзгеше көзделмесе, мұндай
пайдалануға жұбайының келісімі қажет.
Ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігін жүзеге асырған кезде жұбайлардың
бірі екінші жұбайдың келісімімен іскерлік айналымда ерлі-зайыптылардың
атынан әрекет етеді, келісім дара кәсіпкерді тіркеу кезінде расталуы немесе
дара кәсіпкердің қызметі мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асырылған жағдайларда
жазбаша түрде көрсетіліп, нотариалдық жолмен куәландырылуы мүмкін.
Ерлі-зайыптылардың біреуінің іскерлік айналымда ерлі-зайыптылар
атынан әрекет етуіне екіншісінің келісімі болмаған кезде іскерлік айналымда
әрекет ететін жұбай дара кәсіпкерлікті өзіндік кәсіпкерлік түрінде жүзеге
асыратындығы көзделеді.
Жеке тұлға өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асырған кезде ерлі-
зайыптылардың ортақ меншігіндегі үлесімен жауапты болады және ортақ мүлкін
пайдаланған жағдайларда, оның борыштары бойынша өндіріп алу ерлі-
зайыптылардың ортақ мүлкіне де қолданыла алады. Ал жұбайлардың жеке
кәсіпкер болып табылмайтын әрқайсысының мүлкі өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге
асыратын жұбайының біреуінің борыштары бойынша өндіріп алуды қолдану
нысанасы бола алмайды ("Жеке кәсіпкерлік туралы″ Заңның 7-бабы)
Шаруа (фермер) кожалығының ортақ меншігінің құқықтық ерекшеліктері.
Шаруа (фермер) кожалығы дегеніміз бір шанырақта бірлесіп етіп,
ауылшаруашылығына арналған жерді игеріп, одан өнім алуға, өндеуге,
пайдалануға байланысты іс-қимыл әрекеті болып табылады.
31 наурызда 1998 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының ″Шаруа
(фермер) кожалығы″ Заңына сәйкес шаруа (фермер) кожалығы дегеніміз –
азаматтардың жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыруы ауылшаруашылығында арналған
жерлерді, ауылшаруашылығы өнімің өңдірумен, сондай-ақ осы өнімді ұқсатумен
және өткізумен тығыз байланысты отбасалық еңбек бірлестігі болып
танылады.[21]
Шаруа (фермер) қожалығының бірқатар ерекшеліктерін көрсетуге болады:
1.Шаруа (фермер) қожалығы – жеке кәсіпкерліктің бір түрі ретінде
қарастыралады. Жеке кәсіпкерлік дегеніміз –жекеше кәсіпкерлік түрі ретінде
азаматтардың бастама жасайтын қызметі, ол табыс табуға бағытталған
азаматтардың меншігіне негізделген және олардың тәуекел мен мүліктік
жауапкершілігі арқылы азаматтар атынан жүзеге асырылатын қызмет. Бұл
қызметтің субъектісі ретінде тек жеке тұлға болып табылады. Шаруа (фермер)
қожалығына заңды тұлға деген мәртебе берілмеген.
2.Шаруа (фермер) қожалығы ауылшаруашылық қызметі негізгі кәсіпкерлік
қызмет ретінде танылады. Сонымен қатар, олар басқа да кәсіпкерлік
қызметтерімен, егер заңда тиым салынбаса, айналысуға құқығы бар.
Ауылшаруашылығымен байланысты қызмет міндетті түрде ауылшаруашылығына
арналған жерлерінде жүзеге асырылуы тиіс.
3.Шаруа (фермер) қожалығы отбасылық еңбек бірлестігі болып танылады,
былайынша айқанда аталған қызмет тек қана жаңұяның негізінде жүргізіледі.
Сондықтанда, осы ережені жүзеге асыру мақсатында, заңда шаруа (фермер)
қожалығының мүшелерінің толық тізімі көрсетілген. Олар келесі азаматтар
болып танылады: жұбайлар, балалар, асырап алған балалар (қыздар), ата-
аналар, және басқа да жақын туыстар. Жоғарыда аталған тұлғаларды қожалықтың
мүшесі ретінде тану кезінде туыстық қатынастары туралы белгісі ғана емес,
сонымен қатар қатар олар қожалық қызметіне жеке еңбектерімен қатысуы
қажет.Басқа азаматтар кәзіргі кезде шаруа (фермер) қожалығында еңбек шарты
негізінде жұмыс істеуге құқылы. [22]
4. Шаруа (фермер) қожалығы тек қана жеке тұлғалармен құрылады.
Қазақстан Республикасының әрекет қабілеттілігі бар азаматыда болуға
міндетті.
5. Заңға сәйкес шаруа қожалығы және фермер қожалығы деген ұғымдар тең
болып таңылмайды.
Шаруа (фермер) қожалығының анықтамасына қарап отырып, шаруа қожалығы
мен фермер қожалығы ұғымдарының бір-бірінен айырмашылығын аңғару
1) кәсіпкерлік қызмет бірлескен ортақ меншік базасына негізделген
отбасылық кәсіпкерлік нысанында жүзеге асырылатын шаруа қожалыгы. 1998 жылы
17 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы ″Неке және отбасы
туралы″ заңы* неке-отбасы қатынастарын, сондай-ақ оларды жүзеге асырудың
кепілдіктерін белгілеп, реттейді, отбасының дамуын Қазақстан
Республикасында мемлекеттік әлеуметтік саясатын басым бағыты деп анықтай
отырып, оның құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
2) өзіндік кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген фермерлік қожалық
ретінде өзіндік кәсіпкерлікті бір азамат меншік құқығы бойынша өзіне
тиесілі мүлік негізінде, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және оған билік
етуге жол беретін өзге де құқыққа байланысты дербес жүзеге асырылады.
З) бірлескен шаруашылық қызмет туралы шарт негізінде, жалпы үлестік
меншік базасында жай серіктестік ұйымдастырылған (фермер) қожалығы (″Шаруа
(фермер) қожалығы туралы″ Заңның 1-бабы).
Шаруа қожылығына отбасының барлық мүшелері, оның ішінде кәмелетке жасы
толмаған балалары (сондай-ақ асырап алған ұл-қыздары) ата-аналары және
шаруашылықты бірге жүргізетін жақын туыстары мүше бола алады.
Заңда бірлескен шарауашылық меншігі құқықтарың объектілері де
анықталған. Оған өндіріс құрал-жабдықтары, жер учаскесі, егін, шаруашылық
және басқа құрылыстар, өнім беретін және көлікке пайдаланатын малдар,
мелиоративтік құрылыстар, құстар, ауылшаруашылығына арналған және басқа
техникалар, көлік құралдары, басқа да керек-жарақтар жатады. Оның бәрі де
шаруа қожалығы мүшелерінің шаруашылық жүргізу үшін жалпы қаржы есебінен
құралады.
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің жалпы мүлкіне сондай-ақ жемісті,
өнім мен табысты жатқызуға болады. Шаруашылық жүргізудің нәтижесінен
алынған ол шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен немесе ортақ үлесті
мүлкі болып табылады. Бұл мүліктерді иелену, пайдалану шаруашылық мүшелері
арасындағы келісім бойынша жүзеге асады. Бірақ оның жұбайлардың бірлескен
меншігінен айырмашылығы, шаруа (фермер) қожалығында шаруашылықты жүргізетін
басшысы сайланады, ол жасы 18-ге толған, Қазақстан Республикасының іс-
әрекетке қабілетті кез келген азаматы болуы керек. Шаруа қожалығының
басшысы ұйымдармен, азаматтармен, мемлекетпен байланысты қожалықтың
мүддесін білдіреді және заң тыйым салмайтын азаматтық-құқықтық келісімдерді
жүзеге асырады. Осы қожалық мүшелерінің мүліктік қатынастары азаматтық және
жер туралы заңдардың тиісті нормалармен реттеледі.
Шаруа (фермер) қожалығының құрылуы жер учаскесін алумен басталады. Бұл
тәртіп Қазақстан Республикасының жер туралы заңдылықтарымен, атап айтсақ
Жер кодексмен және бірқатар Үкімет қаулыларымен түбегейлі анықталған.
″Шаруа (фермер) қожалығы туралы″ Заңның 6-бабына сәйкес жер учаскелері
– жеке меншік құқығымен немесе 49 жылға дейінгі мерзімге уақытша өтеулі жер
пайдалану құқығымен, ал шалғайдағы мал шаруашылығын жүргізу үшін (маусымдық
жайылымдар) уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен беріледі.
Шаруа (фермер) қожалығының жүргізу үшін ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жер учаскесіне жеке меншік құқығын беру арқылы негізінде жүзеге асырылады.
Бұл ретте, Қазақстан Республикасының азаматтары жер учаскесіне жеке меншік
құқығын кадастралық (бағалау) құнына тең бағамен не жеңілдетілген бағамен
алуы мүмкін,ал жер учаскесін сатып алу сомасын төлеу жер учаскесіне жеке
меншік құқығын алған тұлғаның жазбаша өтініші бойынша он жыл мерзімге дейін
ұзартылып жүргізілуі мүмкін.
Оралмандарға шаруа (фермер) қожалығын жүргізу үшін жер учаскелерін
беру уақытша жер пайдалану құқығымен жүзеге асырылады.
Жер учаскесіне жеке меншік құқығы бар шаруа (фермер) қожалығы оны
иелену, пайдалану және билік ету құқығын өз қалауынша, мемлекеттік
органдардың қандайда бір рұқсатын алмай жүзеге асырады.
Уақытша жер пайдалану құқығы бар шаруа (фермер) қожалығы көрсетілген
құқықтарды уақытша жер пайдалану туралы шартқа сәйкес жүзеге асырады.
Шаруа (фермер) қожалығы жер учаскесіне құқығын мемлекеттік тіркеуден
өткізген кейін пайда болады. Бұл тәртіп Президенттің заң күші бар
Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалған мәмілелерді мемлекеттік
тіркеу туралы Жарлығымен реттеледі.[24]
Тіркеуші органға шаруа (фермер) қожалығының басшысы келесі құжаттарды
тапсыруға тиіс:
1.Тіркеу туралы өтініш. Ол өтінішке шарау (фермер) қожалығының барлық
мүшелері қолын кою тиіс.
2.Жер учаскесіне құқықтары бар екенін дәлелдейтін құжаттар (мысалы
мемлекеттік акт, әр-түрлі шарттар, жер үлесіне құқығы бар екендігін
дәлелдейтін куәлік және басқа да).
3.Тіркеуші органдардың қызметіне ақы төлегендігі туралы дәлелдейтін
құжаттар.
4.Әр бір шаруа (фермер) қожалағы мүшесінің жеке басын куәландыратын
құжаттар.
Жер учаскесіне ортақ меншік (ортақ жер пайдалану) құқығын тіркеу
кезінде тіркеу туралы өтініш барлық меншік иелерімен (жер
пайдаланушылармен) олардың меншік құқығын (жер пайдалану) растайтын құжат
және олардың жеке басын растайтын құжат ұсына отырып қол қояды.
Жылжымайтын мүлік құқығына және онымен жасалатын мәліметтерді тіркеуге
берілген құжаттарды қабылдаудан бас тарту сол құжаттардың заңда кажетілген
талаптарға сәйкес еместігі негізінде ғана жүргізіледі.
Тіркеуге берілетін құжаттарға заң бойынша мына талаптар қойылады: жер
учаскесіне байланысты құқықтың пайда болуын,тоқтатылуын, өзгеруін және
шектеулері растайтын құжаттар сәйкесінше рәсімделген түрінде қабылданады.
Құжаттарда өшіріліп не қосылып жазылған не сызылған сөздер және
келісілмеген өзгертулер болғанда, сондай-ақ қарындашмен орындалған құжаттар
қабылданбайды.
Жер учаскесіне қатысты құқықтарды мемлекеттік тіркеу үшін қажетті
барлық құжаттар екі данадан беріледі, оның бірі түп нұсқасы болуы немесе
нотариалды куәландырылған көшірмесі болуы тиіс. Құжаттың түп нұсқасы
(нотариалды куәландырылған көшірме ) тіркеуден кейін құқық иесіне
қайтарылады. Тіркеуші орган өтініш иесінің тілегі бойынша жүргізілген
тіркеу жөнінде тіркеуге берілген құжаттарға жазбалар арқылы куландыруға
міндетті.
Азаматтардың шаруа (фермер) кожалығын жүргізу үшін жер учаскесін бөліп
шығару туралы ауыл шаруашылығы ұйымына немесе ортақ меншікке немесе ортақ
жер пайдалануға қатысушыларға берілетін өтінішін олар бір айдың ішінде
қарауға тиіс.
Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін меншікке немесе жер пайдалануға
алуға мүдделі тұлғаның өтініші негізінде, жер ресурстарын басқару жөніндегі
аумақтық орган тиісті аудандық немесе қалалық атқарушы органның тапсырмасы
бойынша, сұарлып отырған жер учаскесін аумақтық аймақтарға бөлуге сәйкес
мәлімделген нысаналы мақсаты бойынша пайдалану мүмкіндігін айқындайды. Жер
учаскесін пайдалану мүмкіндігі туралы ұсыныстар оны қарау және қорытынды
дайындау үщін жергіліқті атқарушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz