Операциялық жүйелер пәнінен дәрістер

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім министрлігі

Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті

Информатика кафедрасы

Операциялық жүйелер

Құрастырған:Абдиманапова Г.М.

Шымкент 2007

Лекция №1. Операциялық жүйелер пәні. Операциялық жүйелердің
шығу тарихы
Жоспар:
1. Операциялық жүйелердің тарихы
2. Операциялық жүйелер пәнінің мақсаты мен міндеттері

1. Информатика мамандығында оқитын студенттер үшін жүйелік программаларды
оқыту Мемлекеттік білім беру стандартында көрсетілген. Ал операциялық
жүйелер пәнінің мақсаты студенттерге операциялық жүйелер ұғымы және оның
қызметін, түрлерін (UNIX, Linux, MS DOS, Windows), типтерін оқыту. Сонымен
бірге студенттерге шақыру жүйелерін, операциялық жүйенің конфигурацияларын,
процессаралық байланыстарды, семафорлар, операциялық жүйелердің
программалық интерфейстерін және операциялық жүйелерді орнату және баптау
тәсілдерін үйрету.
2. Барлық компьютерлік программалардың ішінде операциялық жүйе ерекше орын
алады. Операциялық жүйе компьютер іске қосылғанда жүктелетін программа. Ол
пайдаланушымен сұхбат, компьютер және оның ресурстарын басқару, басқа
қолданбалы программаларды жүктеу жұмыстарын атқарады. Операциялық жүйе
пайдаланушы және қолданбалы программалардың компьютер құрылғыларымен
ыңғайлы байланысын қамтамасыз етеді.
3. 1965 жылдан бастап 4 жыл бойы American Telegraf&Telephonе Bell Labs
компаниясы General Electric фирмасы мен Масачусет технология институтының
зерттеушілерімен бірге OS Multics жобасын (проект) жасады. Жобаның мақсаты
көптеген пайдаланушыларға есептеуіш ресурстарына қол жеткізудің ыңғайлы
күшті құралдарымен қамтамасыз ететін операциялық жүйе құру еді. Бірақ,
түрлі себептерге байланысты жоба іске аспай, жабылып қалады. Кен Томпсон
және Денис Ритчи бұл жобаның құрамында болатын.
Uniх-тың пайда болуына компьютерлік ойын себеп болды десек те болады.
Өйткені, не үшін екені белгісіз Кен Томпсон Space Travel ойынын ойлап
табады. Ол оны 1969 жыл Multics жобасында пайдаланылған Honeywell – 635
компьютерінде жазады. Бірақ бұл айтылған компьютер де, сол кезде зертханада
бар болған GE 645 компьютері де бұл ойыншыққа сәйкес келмеді. Сондықтан да
Кен басқа 18 разрядты РDР 7 компьютерін табады. Кен Томпсон өз өмірін және
жұмысын жеңілдету үшін жаңа файлдық жүйені құрады. Өзінің ойлап тапқанын
жаңа ЭЕМ-ге салып көреді, барлығы ойдағыдай болады. Кен Томпсон оны
арықарай дамытуға кіріседі. Кен және оның қызметкерлері Мultics жобасын
іске асыру үшін төккен еңбектерін естен кетіре қойған жоқ еді. Сондықтан да
олар құрған жүйесін Uniсs деп атауды ұйғарады. Біраз уақыт өте оны Unix деп
қысқартады. Операциялық жүйе ассемблер тілде жазылады. 1971 жылы қараша
айында Unix-тің бірінші нұсқасы көпшілікке жарияланады.Оны Unix-тің
бірінші редакциясы деп атайды. Бір жылға жетпей оның екінші редакциясы
шығады. Көп ұзамай шыққан үшінші редакцияның ешқандай өзгешелігі болмайды.
Бірақ осы редакцияда Денис Ритчи Си тілін жазып шығарады. Осы Си тілінде
1973 жылы Unix-тің төртінші редакциясы жазылады. 1974 жылы шілде айында
бесінші редакциясы шығады. Ал 1975 жылы шыққан Unix-тің алтыншы редакциясы
көпшілікке таратылған бірінші редакция болады. Оның көптеген бөлігі Си
тілінде жазылған.
Linux 1990 жыл пайда болады. Linux Unix-тің бір нұсқасы. Оны Линус
Торвальдс жасап шығарды. 1991 жылы 5 қазанда Линус Linuxтің бірінші арнайы
0.2 нұсқасын жария етеді.
Linux-та кез-келген пайдаланушы операциялық жүйені өзіне қажетіне
қарай орнатады.
DOS-тар туралы. 1980 жылы Seatle computer products фирмасында
алғашқыда QDOS деп аталатын операциялық жүйе жылдың соңында біраз
өзгертіліп Мicrosoft фирмасына сатылады. IBM корпарациясы Мicrosoft-ке IBM
РС үйлесімді компьютерлердің жаңа модельдеріне арналған операциялық жүйені
құруды тапсырыс етеді.1981 жылдың соңында жаңа PC DOS 1.0 операциялық
жүйесі жарыққа шығады. Бірақ операциялық жүйені әрбір жаңа компьютерге
орнатқан сайын оны баптау үлкен қиындық туғызады.Осыдан кейін IBM
корпарациясы PC DOS және MS DOS–тың мүмкіндіктері біраз кеңейтілген 1.1
нұсқалары шығады. 1983 жылы файлдарды администрациялау жүйесі жақсартылған
2.0 нұсқасы шығады. Аздап жаңартылған MS DOS-тың үшінші версиясы 1984 жылы
шығады. Ал келесі 6.22 нұсқаға дейінгі барлық нұсқалар базалық жаңа
виртуальды жадыны басқаруға бағытталған еді. Кейінірек Windows-тың құрамына
кіретін 7.0 нұсқасы шығады. Бұдан соң MS DOS-тар мен айналыспады. IBM
Operating System-нің бірінші нұсқасы 1987 жылдың соңында шығады.Оның IBM
фирмасының үлкен машиналары мен байланысты қамтамасыз ете алатын мүмкіндігі
бар еді. 1993 жылы IBM Windows-қа арналған қосымшаларды орындай алатын және
көптеген перифериялық құрылғыларды қамтамасыз ететін OS\2-нің 2.1 нұсқасы
шығарады. 1994 жыл OS\2 Warp3 шығады. Бұл нұсқада интернетпен жұмыс істеу
мүмкіндігі туды.
Қазіргі таңда соңғы нұсқа болып OS\2 Warp4 болып табылады. Бұл
операциялық жүйенің жұмыс станциялары немесе желілік серверлерге орнатуға
мүмкіндігі бар.
Microsoft Windows. Windows Билл Гейтстің ешкімнің сұранысыз жасап
шығарған алғашқы операциялық жүйесі болып табылады. Оның қандай ерекшелігі
бар? Біріншіден графикалық интерфейс, екіншіден көп есептілік. 1985 жылы
қараша айында Windows1.0 шығады. Негізінен 286 машиналар пайдаланылады.
2жыл өте Windows2.0 шығады. Жарты жылдан соң 2.10 нұсқасы шығады. Бірақ
бұлардың еш қандай ерекшклігі болмайды..1990 жылдың мамыр айы
үлкентөңкеріс. Windows-тің 3.0 нұсқасы шығады.Мұнда DOS қосымшасы бөлек
толық экранда орындалды.Берілгендермен алмасу үшін Cope-Paste жұмыс
істеді.Винчестерде жадтың бір неше режимінде жұмыс істеді.Екі жылдан соң
3.1 нұсқасы шығады.Мұнда алдынғы нұсқалардағы базалықжад мәселелері
жойылады және Turie-Type шрифттарынқолдайтын жаңа функция
енгізіледі,жергілікті желімен қалпты жұмыс істеу мүмкіндігі туады.Drag&Drop
пайда болады.(файлдарды тышқанмен жылжыту) 3.11 нұсқасында желімен жұмыс
істеу жақсартылды.1995 жыл 24 тамызда Windows 95 шығады.Бұл жай ғана
операциялық орта емес ,бұл қамтылған операциялық жүйе еді.Интерфейсінде
көптеген өзгешеліктер,көптеген баптаулар,жақсартулар болды.Біраз уақыт өте
интерфейзі 95 тікі сияқты Windows NT шығады.Ол екі түрде сервер сияқты және
жұмыс станциясы сияқты болды. Windows-тің жүйесі тұрақты еді.1998 жылы
internet Explorer және Outlook кірістірілген Windows 98 шықты. Қатты
дисктерді Fat16 дан Fat32 бірден ауыстыруға болатын керемет утилита қосуға
болады.

Бақылау сұрақтары
1. Операциялық жүйе дегеніміз не?
2. Операциялық жүйелерді атаңыз?
3. Uniх-тың пайда болуына не себеп болды?

Лекция №2. Unix операциялық жүйесінің негізгі ұғымдары.
Жоспар
1. Пайдаланушы
2. Пайдаланушы интертерфейсі
3. Суперпайдаланушы
4. Программалар
5. Командалар
6. Процесстер

Unix операциялық жүйесінің негізгі ерекшеліктерінің бірі оның аз ғана
анық ұғымдар арасында негізделуі. Бірақ, бұл ұғымдардың қарапайымдылығына
қарамасатан оларға үйрену қажет. Өйткені, бұл ұғымдарсыз операциялық жүйені
түсіну мүмкін емес.
1. Пайдаланушы. Алғашқыда–ақ Unix операциялық жүйесі интерактивті жүйе
ретінде ойластырылған еді. Жұмысты бастау үшін адам алдымен бос терминалда
тіркелетін атын, паролін (міндетті емес) ендіру арқылы жүйеге кіруі керек.
Жүйенің тіркелу файлында тіркелген, яғни тіркелген аты бар адам тіркелген
пайдаланушы деп аталды. Жаңа пайдаланушыларды тіркеуді негізінен жүйе
администраторы орындайды. Пайдаланушы өзінің тіркелген атын ауыстыра
алмайды. Бірақ паролін орната және ауыстыра алады. Парольдар кодталған
түрде арнайы файлда сақталады. Әрбір пайдаланушы өз паролін ұмытпауы тиіс.
Себебі, ұмытқан жағдайда оны администратор да біліп бере алмайды. Unix-тің
барлық пайдаланушылары файлдармен жұмыс істейді. Unix-тің файлдық жүйесі
бұтақ тәрізді құрылымға ие. Мұнда бұтақтарды байланыстырушы түйіндер -
каталогтардың басқа каталогтар мен файлдарға сілтемесі. Ал бұтақ
жапырақтары бос файлдар мен каталогтарға сәйкес келеді. Әрбір тіркелген
пайдаланушыға пайдаланушының үй каталогы деп аталатын файлдық жүйенің
кейбір каталогтары сәйкес келеді. Жүйеге кіру барысында пайдаланушы өзінің
үй каталогына және оның құрамындағы барлық катологтар мен файлдарға шексіз
кіру мүмкіндігіне ие болады. Пайдаланушы үй катологындағы барлық катологтар
мен файлдарды құруға, жоюға, толықтыруға мүмкіндігі бар.
2. Пайдаланушы интертерфейсі. Пайдаланушы мен Unix жүйесінің өзара
байланысының дәстүрлі әдісі командалық тілдерді пайдалануға негізделеді
(қазіргі кезде графикалық интерфейс көптеп қолданылады). Пайдаланушы жүйеге
кіргеннен кейін командалық интерпретатордың біреуі іске қосылады. Жалпы
жүйеге ұқсас бірақ өзінің командалық тілдер мүмкіндігінен өзгешеленетін
бірнеше командалық интерпретаторлар қамтамасыз етіледі. Unix операциялық
жүйесінің кез-келген командалық интерпретаторының жалпы атауы Shell
(қабықша) шақырылған командалық интерпретатор құрамында жай команда немесе
командалар тізбегі болатын командалық қатарды енгізуге шақыру
шығады.Командалық қатарды орындап экранға сәйкес нәтижелер файлы шыққан соң
Shell қайтадан командалық қатарда енгізуге шақыру шығарады. Пайдаланушы өз
жұмысын аяқтау үшін logoat командасын енгізу керек. Ctrl+a клавишін басу
керек.
Unix операциялық жүйесінде пайдаланылатын командалық тілдер жаңа
пайдаланушылар жұмыс істеуді тез бастауы үшін қарапайым ал күрделі
программаларды жазуда қолдану үшін күшті болып жасалған. Соңғы мүмкіндігі
құрамында командалық қатардың жанама тізбегі болуы мүмкін. Командалық файл
механизміне (Shell Scripts) негізделеді. Команда орнына командалық файлын
атын көрсеткен кезде интерпетатор файлды қатар-қатарымен оқиды. Unix
операциялық жүйесінің негізгі өзегі әр бір пайдаланушыны жүйеде тіркелу
барысында оған берілетін идентификаторы (UID-User Idenfier) арқылы бір
келкілендіреді. Бұдан басқа әр бір пайдаланушы кейбір бүтін мәндерге
біркілендіретін кейбір пайдаланушылар тобына жатады. (GID-Group Idenfier)
UID және GID мәндері әр бір тіркелген пайдаланушы үшін жүйенің тіркелу
файлында сақталады және пайдаланушы жүйеге түру барысында іске қосылатын
командалық интерпретатор орындалатын процесске жазылады.
3.Супер пайдаланушы. Жүйе администраторы міндетті түрде тіркелген
пайдаланушы болатыны белгілі. Оның жай пайдаланушыға қарағанда үлкен
мүмкіншілігі болуы керек. Unix операциялық жүйесінде бұл мәселе бір UID
мәнін беру арқылы шешіледі. Мұндай UID бар пайдаланушы Супер пайдаланушы
(Super User) немесе root деп аталады. Оның кез-келген программаны орындауға
және кез-келген файлға қол жеткезуге шексіз құқығы болады. Сонымен қатар
мұндай пайдаланушының жүйені басқаруға толық мүмкіндігі бар. Ол оны тоқтата
да, бұза да алады. Unix әлемінде Супер пайдаланушы болған адам не істеп
жатқанын түсіну керек деп есептеледі. Супер пайдаланушы Unix операциялық
жүйесі администратордың базалық процедураларын жақсы білу қажет. Ол жүйенің
қауыпсіздігіне дұрыс құрылуына пайдаланушыны және алып тастауға жауап
береді Unix операциялық жүйесінде Супер пайдаланушымен жай пайдаланушының
тағы бір айырмашылығы Супер пайдаланушыға пайдаланған ресурстарға шектеу
қойылады. Файлдар максималды өлшемі бөлінген жадтағы сигменттердің
максималды саны тағы сол сияқты Супер пайдаланушы басқа пайдаланушылар
үшін бұл шектеулерді өздерге алады, бірақ ол өзіне әсер етпейді.
4.Программалар Unix операциялық жүйесі бір мезгілде бар қолданбалы
программаларды қолдану ортасы және жаңа қосымшаларды өңдеу ортасы болып
табылады. Жаңа программаларды әр түрлі тілдерде (Фотрон, алголь, Паскаль,
Ага, Модула және тағы басқалар) жазуға болады. Бірақ Unix ортасының
стандартты программалау тілі Си тілі.Мұның себебі:
1)Си тілі сапалы тілдердің бірі болып табылады.
2) Unix жүйесінің Си тілінде жазылған.
3) Unix ортасында орындауға болатын Си тілінде программа өңдеу процесіне
қысқаша тоқталып өтейлік. Кез-келген орындалған программа бір немесе бір
неше объектілі файлдардан тоқталады. Сондықтан программа өңдеу мазмұнында
Си тілінде жазылған мәтіні бар бастапқы файлдарды құрудан басталады. Бұл
файлдар мазмұнында функцияның жергілікті атының анықтамасы сонымен қатар
сыртқы атауларға сілтемелер болу мүмкін Мәтіндік файлдар Unix ортасы
қолданған кез-келген бір мәтіндік редактор көмегімен құралады. Unix
операциялық жүйесіінің дәстүрлік мәтіндік редакторы Ві болып табылады.Сонғы
жылдары EMasc редакторы үлкен атаққа ие. Ол программаны жазудан басқа
оларды түрлендіруге,түзетуге мүмкіндік беретін (сонымен қатар электронды
почтаны қабылдау және жіберу және т.б.) күшті көп терезелі редактор. EMasc
редакторының кемшілігі ондағы функционалдық клавиштердің шектен тыс көп
топтамасы (200-ден аса) Текстік файл құрылған соң ондан объектілі файл алу
үшін оны түрлендіруге (компляторлау қажет) Unix операциялық жүйесінде Си
тілі үшін танымал импеляторлар PLSS және GCSS болып табылады.GCSS-тің бір
қасиеті оның тегін таратылуы, екіншіден GCSS толығымен қолдауда болады.
Үшіншіден GCSS екінші нұсқасынан бастап Си, Си++, Objestibe программалау
тілдерінде жазылған программаларды компляторлайды.Екі компляторда
программаны екі этапта Си тіліндегі синтаксисті дұрыс текст ассемблер
тіліндегі текстке айналады. Екінші этапта ассемблер тіліндегі текст
негізінде машиналық кодтар генерацияланады. Нәтижеде объектілі файл пайда
болады. Қажетті берілген жазбада бірінші этаттан кейін компляция процесін
тоқтатуға және ассемблер тіліндегі программа мәтіні жазылған файлды ашуға
болады.
5.Командалар.
Shell-дегі кез-келген командалық тіл негізінен үш бөліктен тұрады.
Текстік қатарларды манипуляциялауға және жай командалар негізінде күрделі
командалар құруға мүмкіндік беретін жұмыс конструкциясы.
o Командалық тіл интерпедатор арқылы орындалған құрамдас команандалар
o Бөлек орындалатын файлдар түрінде берілетін командалар.
Unix жүйесінде пайдаланушы жасған орындалатын файлды Shell командасы
сияқты іске қосу үшін бастапқы файлдағы маіn функциясын анықтау
жеткілікті.
6.Процесстер. Unix жүйесінде процес бұл өзінің вертуальді адрестік
кеңестігінде орналасқан программа.Пайдаланушы жүйеге кіргенде автоматты
түрде командалық интерпедатор командасынан орындалатын процесс
құралады.Егер командалық интерпредаторларға орындалған файоға сәйкес
келетін команда кездессе онда Маіn функциясын бастап сәйкес программаны
іске қосады.Іске қосылған процесс өз кезегінде процессті құрады және онда
басқа программаны (онда маіn функциясы болуы қажет) іске қоса алады.

Бақылау сұрақтары
1. Пайдаланушы деген не?
2. Пайдаланушы интертерфейсі дегеніміз не?
3. Суперпайдаланушы туралы түсінік беріңіз?
4. Программалар деген не?
5. Командалар деген не?
6. Процесстерге қысқаша түсінік беріңіз?

Лекция №3. Linux операциялық жүйесі.
Жоспар
1. Linux операциялық жүйесі туралы түсінік.
2. Linux нұсқаларының айырмашылығы

Linux көп есептілі және көп пайдаланылатын бизнес, білім және жеке
программаға арналған операциялық жүйе. Linux Intel803866, Intel80186,
Pentuim компьютерлерінде жұмыс істей алатын Unix типті операциялар тобына
жатады. Linux жоғарыда айтылған компьютерлерді жұмыс станциясына айналдыра
алады. Ол алғашқыда Линус Торбальс жасап шығарған Unix-тің нұсқасы.Қазіргі
таңда ол XWindows,TCP\IP,Emase және т.б.пакеттерімен жұмыс істей алады.
Linux-тің басқа операциялық жүйелерден қандай айырмашылығы бар?Ол өз еркі
мен жасап шығарылған және ол үнемі даму үстінде.Бұл жұмысқа ерктілердің
барлығы шақырылады.Қойылатын жалғыз талап ол Unix-қа қызығүшылық және оз
мүмкіндігін ортада көрсетуде деген ынта Әлемдегі көптеген Университеттер
операциялық жүйені программалау және жобалаудың оқу курстарда Linux-ті
қолданады. Linux берілгендерді сақтауға түрлі типті файлдық жүйелер
қолдайды.
Кейбір файлдық жүйелер мысалы,ext 2fs файлдық жүйесі арналған Linux үшін
құрылған. Сонымен қатар Minix1,xenixфайлдық жүйесін қолдайтын қатты
дисктегі MS DOS файлдарына тура қарауға мүмкіндік беретін MS DOS файлдық
жүйесі іске асылған. Linux CD ROM дискілерңмен (I809660) жұмыс істеуге
арналған.ISO 9660 CD ROM файлдық жүйесінде қолдайды. Linux желімен жұмыс
істеу үшін ТСР\ІР протаколдарының толық топтамасын қамтамасыз етеді. Linux
өзегі бірден Intel 80386, Intel 80486 процессорларына арналған арнайы
қорғау режимін есепке алып құрылған. Linux-тің арнайы дистрибутиві жоқ.Әр
қайсысы қандайда бір мақсат үшін жақсы болып табылатын көптеген
дистрибутивтер бар.Бұлардың Internet-тен алуға болады. Linux-тің танымал
дистрибутиві Slackware-ні орнату мәселесіне тоқталайық. Егер сіз Internet-
ке қосылған болсаңыз Linux-ті көшірудің қарапайым жолы оны FTP серверлері
арқылы алу. Дистрибутивиердің көпшілігі дискеталар түрінде сақталады.
Дискета құрамын көшіріп алу үшін MS DOS-та Raw,RITE.EXE программсын
пайдалану керек. Slakwere дистрибутициясы дискреп топтамасынан тұрады. Оның
әр қайсысының құрамында программаның нақты типі бар. Біз қайсы топтаманы
көшіру керектігін өзіміз таңдаймыз. Мысалы: А тобы бұл базалық жүйе жұмысты
бастауға жеткілікті elvіs және comm командаларына қол жеткізеді.( Еlvіs-
текстік редактор,comm-файлдарды салыстыру. Бұдан басқа
AP,D,E,F,I,N,OOP,Q,TTC,Y,X,XAP,XD,X V,IV,OF,T сияқты бар.А-тобы міндетті
түрде басқалары өз еркімен алынады. Linux-тің дистрибутивтерін алған соң
сіз өз жүйеңізді инсталяциялауға дайындаңыз. Linux нұсқаларының
айырмашылығы болғаны мен инсталяцианың жалпы әдістері келесідей.
1.Қатты дискіні бөлектерге бөліңіз.Егер сізде басқа операциялық жүйе
орнатылған болса онда сіз Linux-қа орын қалдыру үшін дисакіні қайтадан
бөліңіз.
2.Linux инсталяциясының құралдарын жүктейміз.Әр бір дистрибутив
инсталяция құралымын қандайда бір түрдегі жүктемелі дискетаға (ВООТ) ие.Ол
программаларды инсталяйиялауға қажет.Бұл құралдарды жүктеу қандайда бір
инсталяцияның қадамдық программасын шығарады.немесе оны қолдан орнатуға
мүмкіндік береді.
3. Linuxқа бөлімдер қайтадан бөліп Linux-қа орын бөлінген соң сіз бұл
орында Linuxбөлімін құрасыз.

Бақылау сұрақтары
1. Linux дегеніміз не?
2. Linux қандай нұсқалы компьютерлерде жұмыс істей алады?
3. Linux-тің танымал дистрибутивін атаңыз.
4. Linux нұсқаларының айырмашылығын атаңыз.

Леция №4. Linux-та бөліктерге бөлу концепциялары.
Жоспар
1. Linux-та бөліктерге бөлу
2. Linux-тің бөліктерге қоятын талаптары
3. Linux-тің инсталяциясы.

Жалпы жағдайда қатты дискілер әр бір бөлікке бір операциялық жүйе
орналасатындай бөліктерге бөлінеді.Мыс:сіз дискідегі бір-біріне тәуелсіз
бөліктерді құруыңызға болады.
1.MS DOS үшін
2.ОС 2 үшін
3.Linux үшін
MS DOS-тің көптеген жүйелері барлық дискілік кеңістікті толтырып бір
бөлікті пайдаланылады. MS DOS-та ол С : түрінде белгілі. Егер сізде бөлікте
біреуінен көп болса, онда оларға D:, Е:және т.с.с. аттар беріледі. Әрбір
бөлік тәуелсіз бір диск күйінде болады.Дискінің бірінші секторында мастер
Master bood Record орналасады.(Жүктемелі жазу.)
Бөліктердің үш типі бар.
1.Бастапқы (Primary)
2.Кеңейтілген (Extended)
3.Логикалық (Logical)
Linux-тің бөліктерге қоятын талаптары.
Unix жүйесінде файлдарды сақтау үшін форматталған дискіде сақталады.
Linux-тағы әрбір файлдық жүйе бөлек өмір сүреді. Linux-ті инсталяциялаудан
бұрын сіз алдымен Linux программаларын орналастыру үшін файлдық жүйелерді
дайындап алуыңыз қажет.Ең болмағанда бір файлдық жүйе болуы тиіс. Ол
түбірлік файлдық жүйе. Көптеген Linux пайдаланушылар өздерінің барлық
файлдарын бір түбірлік файлдық жүйеге орналастыруға тырысады. Өйткені
бірнеше файлдық жүйені басқару оңайға түседі.
Linux-тің инсталяциясы.
Дискіні бөлектерге бөліп болған соң сізді инсталяцияны бастауға болады.
- Linux-тің инсталяция құралдарын жүктейміз.
- Бөліктерге құру үшін Fдискті орындаңыз.
- Linuxфайлдық жүйесін құру үшін MLEFS-ті орындау.
- Linux программасын инсталяциялаймыз.
- Жаңа Linux жүйесінің іске қосылуы үшін жүктемелі жүктемелі дискті
құрыңыз.
Бірақ Linux-тің нұсқасына қарай кейбір қадамдар автоматталған болуы мүмкін.
Көптеген дистрибутивтер Linux бөліктерін F диск программасының көмегімен
құруыды айтады. Linux-тің дисковаттарымен бөліктерін басқа операциялық
жүйелермен салыстырғанда аттары басқаша болады. MS DOS-та иілгіш дисктер А:
және В: болады. Ал қатты дисктер С:, D: т.с. болады. Ал Linux-та IDEV
каталогында орналасқан құрылғылар драйверлері жүйе құрылғылырамен үйлесу
үшін қолданылады.
Linux бөліктерін қолданбас бұрын сіз мұнда файлдық жүйе құруыңыз керек.
Файлдық жүйенің бірнеше типі бар. Файлдық жүйенің әрбір типі өзінің
форматымен мінездемелеріне (файл аты,ұзындығы,файлдың максимальді
өлшемі,т.с.с) ие. Файлдық жүйенің ең танымал түрі бұл Second Extender file
Sister Exte fs Slacwere дистрибуттерін инсталяциялау кезінде файлдық
жүйелер автоматты түрде құрылады.

Бақылау сұрақтары
1. Linux-ты бөліктерге бөліңіз.
2. Бөліктердің үш типін атаңыз.
3. Linux-тің инсталяциясын атаңыз.
Лекция №5. MS Windows,OS\2 және Unix операциялық жүйесінің программалық
интерфейстері
Жоспар
1. MS Windows,OS\2 және Unix операциялық жүйесі
2. Жадты басқару.
3. Файлдық жүйелер.
4. Процестерді басқару

Операциялық жүйелер ЭЕМ-мен бірге дамып, ұзындығы бірнеше Кб(килобайт)
болатын машиналық кодтағы жай программалардан бастап, өлшемі ондаған
Мб(мегабайт) болатын жоғарғы деңгейлі тілдерде жазылатын алыптарға дейін
үлкен жол жүрді. Операциялық жүйе көлемінің мұндай қарқынды өсуі -
құрастырушылардың ОЖ-ні безендіруге, оның мүмкіндіктерін кеңейтуге, қосуға
және пайдаланушы интерфейсін ыңғайлы етуге деген қызығушылығы болды. Бұл
әрекеттер жақсы жағынан да, жаман жағынан да өз нәтижесін берді. MS
WindowsNT операциялық жүйесі әр түрлі желілерде жұмыс істеуге негізделген,
жоғары сенімді, бірақ MS DOS-пен оншалықты үйлесімді емес. OS2 графикалық
пайдаланушылық және программалық интерфейсіне көпесептілі ОЖ болып
табылады. Ол MS DOS және РС DOS-пен (WAR3.0 нұсқасынан бастап Windows-пен)
үйлесімділігін сақтайды.
Unix ертеректе пайда болған операциялық жүйе. Алғашқыда мини ЭЕМ-дерде
программаларды өңдеуге арналған бұл жүйе программисттерге жүйені ЭЕМ-нің
бір түрінен екіншісіне ешқандай қиындықсыз орналастыруға мүмкіндік берді.
MS Windows, OS2 және Unix операциялық жүйелерінің IBM PC үйлесімді
дербес ЭЕМ-дерге арналған программалық интерфейстерін қарастырайық.
Қарастырылып жатқан барлық операциялық жүйелер көпесептілі болып табылады.
Бір пайдаланушылар режимінде (Unix көп пайдаланушылық режимді де қолдайды)
жұмыс істейді. Иерархиалық файлдық жүйені процесаралық байланысты
программаны түзетудің құрамдас бөліктерін қолдайды. Көптеген сыртқы
құрылғыларға пргроммалық интерфейсті стандарттайды.
Жадты басқару.
Қарастырылып жатқан барлық ОЖ-лер программаның керегіне қарай жадтан орын
бөлуді оның көлемін өзгертуді және босатуды қамтамасыз етеді. Вертуальді
жады концепциалары әр түрлі қолдауда болады. OS2 ОЖ-сі жадтық биттік
моделін пайдалану, яғни программа жадты төрт бөліктермен алады.
Подкачканыда 4 кбайт бөліктермен орындайды, программа подкачка процесін
басқара алмайды. OS2-нің ерекшеліктерінің бірі оның процессор аралық
байланысты қолдана алатын жадқа арнайы бөлінетін областарда құру мүмкіндігі
болып табылады. Windows жадының сигментелген модулін пайдаланады. Windows
ОЖ-сі 80386 процессоры құрылмас бұрын 80286 процессорының нақты және
қорғалған режимде жұмыс істеді. 80386 процессоры пайда болып оның қорғалған
режимін пайдаланғаннан бастап вертуальді жадыны пайдалану мүмкіндігі бірден
кемейді. Яғни дискте компьютер жадының кез келген сегментін түсіру
мүмкіндігі туды. Жүйелік шақыру арқылы пайдаланушы программасы жадты
үлестіруді басқара алады.
Файлдық жүйелер.
Барлық жүйелер иерархиялық файлдық жүйелердің келесі элементерін қолданады:
жай файлдар каталогтар арнайы байтты – аррентациялауға және блокты
аррентациялауға файлдар. Файл байт массиві болып табылады. Каталогтар,
файлдар және олардың аттары арасындағы байланысты қамтамасыз етеді.
Каталогтар әрбір элемент құрамында файл және нақты файлға сілтеме болады.
Файлға ат беру үшін түбірлік және ағымдық католок пайдаланылады. Файл аты
(Unixта‘’) символымен бөлінген локальді аттар тізбегінен турады. OS2 ОЖ-
сі каталог және файл атын ағаш түрінде сатаумен сипатталатын өзінің HPFS
файлдық жүйесін қолдайды. Сыртқы құрылғылар олармен жұмысты жеңілдету үшін
файл түрінде көрсетіледі. ОЖ-лер келесі шақыруларды ұсынады: Ағымдық
каталог атын алуға және ауыстыруға файл немесе каталог жөнінде информацияны
алуға, информацияны сақтауға, информацияны ашуға, құруға, жабуға, жоюға
және өзгертуге сұраныс. Қарастырылып жатқан ОЖ-лер көпесептілі ортада басқа
процессер жағынан қол жеткізуден қорғану үшін файлды блоктау операциясын
қолдайды.
Процестерді басқару
Көпесептілі жүйеде басқару және ресурстарды пайдаланудың бірлігі болып
болып табылады. Негізінен енгізу шығару синфронды орындалады. Ал процесс ол
аяқталғаннан бұрын тоқтатылады. Егер процесті енгізу шығарумен паралель
орындауда жалғастыру қажет болса, онда алдын-ала жаңа процес құрдыру қажет.
Windows OS2 және процестерді басқару және күту үшін ұқсас жүйелік
шақыруларды ұсынады. Олар тудыру және жою. OS2 де процестерді үш түрі бар.
Олар:
1.Жіптер
2.Нағыз процестер
3.Экранда топтар.
Экранды топтар процестердің ішінде ең тәулсізі. Әрбір экрандық топ өзінің
адрестік кеңестігіне ашық файлдарға, кезекке және каналға ие. Экранды топ
құрамында бір және оданда аз болуы мүмкін.
Жіптер процестің ең қарапайым класы. Олардың тек қана өз адрестік
кеңестігі болады. Ал қалған барлық ресурстар оны тудырған нағыз процестер
келеді.

Бақылау сұрақтары
1. MS Windows, OS2 және Unix операциялық жүйелерінің IBM PC үйлесімді
дербес ЭЕМ-дерге арналған программалық интерфейстерін қарастырыңыз.
2. Жадты басқару туралы түсінік беріңіз
3. Файлдық жүйелер деген не?
4. Процестерді басқару туралы қысқаша түсінік.

Лекция №6. Процесаралық байланыстар.
Жоспар
1. OS2 операциялық жүйесінің процес аралық байланысы
2. Пайдаланушының графикалық интерфейсі

ОЖ-лер процес аралық байланыс әдістерін анықтау үшін әртүрлі
терминдерді қолданады. Unix операциялық жүйесінде процесаралық байланыстың
жалғыз түрі болып, сигналды механизм болып табылады. Сигналдар арқылы
процесті аяқтау қажеттілігі туралы пайдаланушы процесіндегі қателік туралы
мәліметтер берді. Берілген сигналды шақыратын жағдай болып жатқан кезде
сигнал генерацияланады. Жүйеде анықтылған әрбір сигналға процестің
реакциясы, яғни сигналды алғанда орындалатын іс-әрекеті болуы қажет. OS2
операциялық жүйесі процес аралық байланысты 3 түрін ұсынады.
1.Каналдар
2.кезектер
3.Семофорлар
Каналдар-2 бағыты басы және соңы бар дөңгелек буфер түрінде болады.
Ол процестер арасында енгізу шығару мен стандартты файлдарды бағыттау үшін
пайдаланылады.
Кезек - 32 битті мәндердің реттелген тізбегі. Кез-келген процес каналдағы
мәліметті кез-келген ретпен оқи алады және онда кез-келген мәліметті жаза
алады.
Семофор - екі тұрақты күйі бар (жұмыс істейтін және жұмыс істемейтін)
және процестерді орындауды синхронизациялау үшін пайдаланылатын объект.
Семафорлардың бірнеше түрлері бар: жағдай семафорлары, өзара шектелген,
өзара күту және аты өзгертілген.
OS2 және Windows ОЖ-нің уақыттың нақты масштабында процестерді өзара
әсерлесуі үшін арналған арнайы механизмі бар. Бұл механизм DDE (Dynamic
Data Exchange–берілгендерді динамикалық алмастыру) ол алмастыру процесін
командалар мен хабарламалар мен объектілермен стандарттайды. DDE-де
пайдаланылатын ең көп тараған іс-әрекет ол баспаға шығару. Берілгендермен
алмасу үшін арналған тағы бір интерфейс OLE (Оbject Linking and Embidding-
кірістіру мен объектілі байланыс). Бұл интерфейс бар программада құрылған
объектілерде сақтауға, сонымен қатар оны редакторлауға мүмкіндік береді.
Программа аралық байланысты ең бір қарапайым ыңғайлы интерфейстердің бірі
алмастыру буфері. Алмастыру буфері құрамында мәліметі бар (текстік
бөлігі,сүрет т.б) бір объект болуы мүмкін. Процес жүйелік шақырулар арқылы
алмастыру буферіндегі мәліметтер көшірмесін ала алады немесе буферге объект
орналастырып қоя алады, бірақ бұл жағдайда буфердегі алғашқы мәлімет өшіп
кетеді. Осылайша программалар жұмыс істеу процесінде мәлімет алмасуңының
қарапайым бірақ эффектілі әдісін алады.
Пайдаланушының графикалық интерфейсі.
(GUI-Graphic User Interfise)
Пайдаланушының графикалық интерфейсі алғашқыда ойыннан басқа
программалаға тән емес еді. Windows графикалық интерфейстің стандартезатор
түрінде пайда болған. Ол пайдаланушы өзі жұмыс істейтін әдемі, ыңғайлы және
оны пайдалануда, меңгеруде жеңіл болуын қалағаны үшін қалып кетті. Сонымен
қатар Unix ОЖ үшін де арналған графикалық интерфейс ХWindows құрылды. IBM
фирмасы OS2 ОЖ мен бірге пайдаланушының графикалық интерфейстің өз
нұсқасын шығарды. Ол Presentation Meneger деп аталады. Негізінен іске
қосқан соң программа өзі жұмыс істейтін бір терезе құрады.

Бақылау сұрақтары
1. OS2 операциялық жүйесі процес аралық байланысты түрлерін атаңыз.
2. Каналдар дегеніміз не?
3. Кезектер дегеніміз не?
4. Семофорлар дегеніміз не?
5. Пайдаланушының графикалық интерфейсіне түсінік беріңіз?

Лекция №7. MS DOS операциялық жүйесі.
Жоспар
1. MS DOS операциялық жүйесі туралы түсінік
2. MS DOS операциялық жүйесінің орындайтын іс-әрекеттері

ОЖ - машина жұмысын басқаруға толық жеңілдік беретін жүйе. Ол осы үшін
арналған иілгіш не қатты магниттік дискіге жазылып қойылады. Сондықтан ОЖ-
ны дискілік операциялық жүйе (ДОЖ, не DOS) деп те атайды.
Процессордың типіне қарай, DOS-тың түрлі-түрлі версиясы бар. Әдетте
оларға арнайы атаулар беріліп қойылған. Мысалы, ДОЖ (ЕС 18401841 дербес
компьютерлері үшін), АДОЖ (Искра 10301031 үшін), т. б. 16 не одан жоғары
разрядты IBM PC-ге үйлесімді компьютерлерде пайдаланылатын операциялыхқ
жүйе – MS DOS (Microsoft Disk Operating System). Оның бірнеше варианттары
жарыққа шықты MS DOS 1.0, 1.1, 2.0, ... ., 5.0, 6.0, т. б. Соңғы кездің
кәсіби компьютерлерінде командалар жүйесі кеңейтілген MS DOS-тың 6.0, т. б.
варианттары пайдаланылуда.
Басқа операциялық жүйелер сияқты, MS DOS жүйесі мынадай бөлімдерден
тұрады: BIOS, BIO.SYS (IBMBIO.SYS), DOS.COM (IBMDOS.COM) және COMMAND.COM.
BIOS (Basic inputoutput System – негіздік ендіру-шығару жүйесі) –
операциялық жүйенің ТЕСҚ-ға жазылып қойылған бөлімі. Оның орындайтын іс-
әрекеттері:
- -   компьютер электр желісіне қосылған соң автоматты түрде оның
ішкі құрылғыларының жұмыс ісеуге дайындығын тексеру (компьютерді
тестілеу);
- -   одан әрі, жүйелік болатын иілгіш не қатты магниттік дискіден
операциялық жүйенің тиеуші деп аталатын программасын жадқа ендіру
(“Тиеуші” жадқа ендірілген соң, оның өзі MS DOS-тың келесі
бөлімдерін жадқа енгізумен айналысады);
- -   жүйелік үзілісті ұйымдастыру. BIOS-тың құрамында сыртқы
құрылғылардың жұмысын басқару драйверлері де бар.
- -   BIO.SYS (IBMBIO.SYS) – BIOS жүйесінің жұмысын толықтырушы
бөлім. Ол сыртқы құрылғылар мен информацияны алмастырудың барлық
операцияларын да орындайды.
- -   DOS.COM (IBMDOS.COM)-ның жұмысы – пайдаланушының
программалары мен түрлі информацияны дискіге тиеу не одан
оперативті есте сақтау құрылғысына ендіру, дискіге тиеулі
программаны жою және т. б. Ол жад ұяшықтарымен орындалатын
жұмыстарды да басқарады (ұяшықтарды белгілеу, бос ұяшықтарды есте
ұстау т. б.).
- -   COMMAND.COM-ның негізгі жұмысы – пайдаланушының программалары
мен берілгендерді жадқа ендіру және оларды өңдеу. COMMAND.COM-ды
командалық процессор деп те айтады. Ол ішкі не резиденттік деп
аталатын түрлі командаларды да орындайды (DIR, CLS, COPY, REN,
DELETE, CD, MD, RD, DATE, TIME, VER, т. б.)
Компьютер жұмыс істеуге дайын болған кезде монитор экранның төменгі
жағында операциялық жүйенің шақыруы деп аталатын С:\ не осы сияқты
белгілеме көрінеді. Әдетте шақыру шыққан жол командалық жол делінеді.
Пайдаланушы компьютерге беретін командасын шақыру белгісінен срң командалық
жолда теріп алып, КҚ клавишін басуы тиіс.
Пайдаланушының компьютерде иілгіш магниттік дискіні пайдалануы үшін оны
А: дискіжетегіне ендіріп, іске қосып алу тиіс. MS DOS-та ағымдық (іске
қосылған) С.-тен А:-ға өту жолы мынадай:
С:\А: КҚ
Компьютерді алғашқы рет іске қосқан кезде мәшине жадына MS DOS-пен
бірге қажетті басқа жүйелік, қолданбалы программалар да енгізіледі.
Олардың кейбірі операциялық жүйе қатарында жоқ болса, қажеттісімен
жұмыс істеу үшін сәйкес жүйе жазылған иілгіш магниттік дискіні пайдалануға
болады не алдын-ала оны ағымдық болатын С: дискісіне жүктеп алу керек.
Config.sys - үйлестіруші программа. Оның қызметіне - жаңадан қосылатын
сыртқы құрылғылардың драйверлерін MS DOS-қа қосу, орысқазақ әріптерін
пайдалану, функциональды клавиштермен және виртуальды жадпен жұмыс істеуді
ұйымдастыру т. б.;
Autoexec.bat-тың қызметі – шақыру символын экранға шақыру; қажетті
программаны каталогтардан іздеу; ағымдық ай, күн және уақытты көрсету;
Norton Commander программалар пакетін жадқа тиеу т. б.

Бақылау сұрақтары
1. Процессордың типіне қарай қанша ңұсқасы бар?
2. MS DOS жүйесі қандай бөлімдерден тұрады?
3. MS DOS жүйесінің орындайтын іс-әрекеттері
4. MS DOS-та ағымдық (іске қосылған) С.-тен А:-ға өту жолын
көрсетіңіз.
5. Config.sys деген не?
6. Autoexec.bat-тың қызметі

Лекция №8. Каталогтарды алмастыру. Жаңа каталог ашу, оны жою. CD, MD, RD
командалары
Жоспар
1. DIR, CLS, FORMAT командалары. Шаблон.
2. COPY, REN, COPY CON, TYPE, DEL командалары.

Каталогтармен жұмыс істеу кезінде бірінші деңгейлі каталогтан ішкі
каталогқа өту не керісінше әрекет жиі кездеседі. MS DOS-та ағымдық
каталогтан ішкі каталогқа өту командасы – CD (Change directory (CHDIR не
CD) – каталогты өзгерту), ал ағымдық ішкі каталогтан бірінші деңгейлі
каталогқа қіру командасы – CD.. (Мұндағы қатар орналасқан екі нүкте (..) –
ағымдық каталогтан бір деңгей жоғары болатын каталогтың қысқаша белгісі).
Мысалы,
1) С: ағымдық дискісінде жазулы DOS каталогына өту (DOS-ты ағымдық ету)
командасы:
С:\CD DOS
Бұл кезде командалық жолдағы С:\ шақыруы С:\ DOS шақыруына
алмастырылады. Ол - С:\ DOS-тың ағымдық екенін білдіру белгісі.
2) С:\ DOS ағымдық каталогынан С:\ каталогына қайтып өту командасы::
С:\ DOSCD..
Атауы латын алфавитінің бас әріптері мен цифрлардан тұратын жаңа
каталог ашып, оны ішкі каталогтар тізіміне тіркеп жазып қоюға болады (оның
атына кеңейтілу енгізілмеуі тиіс). Каталогты ашу командасы – MD (Make
Directory – каталог құру). Мысалы,
1)     С: дискісінде жаңа каталог, айталық, STUDENT каталогын ашу
командасы мынадай:
C:\MD STUDENT
Бұл кезде С:\-те жазулы каталогтар тізіміне STUDENT каталогы тіркеліп
қойылады да, командалық жолда C:\STUDENT шақыруы көрінеді;
2)     C:\FOTON ағымдық каталогының ішкі каталогы ретінде STUDENT
каталогын ашу командасы:
C:\FOTON MD STUDENT
Алғашқыда бос болатын STUDENT сияқты каталогты түрлі файл атауларымен
толтыра беру мүмкін. Қажет болмаса, бос каталогты RD командасы арқылы алып
тастауға да болады (Remove Directory –каталогты алып тастау. Осының
алдындағы бірңнші мысалда ашылған бос STUDENT каталогы үшін оның берілу
түрі:
C:\ RD STUDENT
RD командасы бойынша бос емес каталогты алып тастау үшін алдын ала
атаулары осы каталогта тиеулі файлдарды толық өшіріп алу керек (түбірлік
және ағымдық каталогтарды өшіру мүмкін емес).

DIR, CLS, FORMAT командалары. Шаблон. DIR – ағымдық каталог мазмұны экранға
шығару командасы. Бұл команданың бірнеше берілу түрлері бар, мысалы: 1)
C:\dir
Бұл команданың орындалу нәтижесінде экранда кәрінетін С:\ каталогы
мазмұнының үзіндісі 6-кестеде көрсетілген;
2) C:\dir Р
- -         каталогты парақтап экранға шығару командасы. Ол
каталогтың экранға сыятың бірінші бөлігін экранға шығарады да,
компьютер жұмысын уақытша тоқтатады. Оның келесі бөлігін экранға
шығару үшін кез келген клавишті басса болғаны;
3) C:\BASICdir *.BAS
- -        ағымдық C:\BASIC каталогындағы BAS типті файлдар
атауларының сипаттамаларынын экранға шығару.
CLS – экранды тазалау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.