Қазақстан 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы дәуірінде
Лекция №
Тақырыбы: Қазақстан 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы дәуірінде.
Жоспар.
1. Соғыстың басталуы, оның сипаты. Қазақстандыктар майданда.
2. Қазақстанның адам және экономиқалақ ресурстарын жауға соққы беруге
мобилизациялау.
3. Майданға бұкілхалақтық көмек.
1. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы Кеңес Одағы үшін бұрын - соңды
бастан кешкен барлық соғыстардың ішіндегі ең ауыры болды. Соғыс елді
біртұтас жауынгерлік лагерьге айналдыруды, бүкіл экономика мен кеңес
халқының күш-жігерін майдан мүддесіне, жауды жеңу мақсатына жұмылдруды
талап етті. Қазақстан еңбекшілері бұл міндетті толығымен қолдады. Сөйтіп,
азаттық соғысына бір кісідей көтерілді. Осы тұста өткен жиындарда олар Отан
алдындағы парызын орындауға әзір екендіктерін білдірді. Қызыл Армияның
қатарына өз еріктерімен баратындықтары туралы қалалық және аудандық әскери
комиссариаттарға мыңдаған арыздар түсіп жатты. Жас жігіттер мен қыздар, аға
буын өкілдері қолдарына қару алып, майданға аттануға тілек білдірді.
Соғыстың алғашқы күндерінде-ақ Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан,
Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316-атқыштар дивизиясы жасақталды.
Оның командирі болып азамат соғысына қатысушы генерал И. Н. Панфилов
тағайындалды. Соғыстың бастапқы үш айыныц ішінде 238, 310, 314, 387 және
391- атқыштар дивизиялары құрылды. 1941 жылдың аяғына дейін мұнда тағы бір
дивизия, үш бригада жасақталды. Соғыс кезінде не бары республикада 12
атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, жиырмадан аса атқыштар және атты әскер
бригадалары, әуе күштерінің, зеңбірекшілерінің полктері, әр түрлі соғыс
саласының ондаған батальондары құрылды. Республика адам күштерімен тек
қазақстандық құрамалар мен бөлімшелердің ғана емес, сондай-ақ Қазақстаннан
тыс жердегі басқа да құрамалар мен бөлімдерді толықтырып отырды. Қарулы
күштер мен еңбек армиясының қатарына барлығы 1,8 млн. қазақстандықтар
қатысты. Республика майданға 14,1 мың көне жеңіл автомашина, 1,5 мың
трактор, 110,4 мың жылқы және 16,2 мың арба жіберді.
Қазақстан офицер кадрларын және армия мен флот үшін резерв даярлау
ісіне лайықты үлес қосты. 1941-1945 жж. әскери оқу орындарына 42 мыңнан
астам жас қазақстандықтар жіберілді, республика жерінде тұрған 27 әскери
оқу орны 16 мыңдай офицер даярлап шығарды.
Ұлы Отан соғысының даңқты тарихының беттеріне жазылған
қазақстандықтардың ерлігі аз болған жоқ. Еліміздің басқа да халықтарының ұл-
қыздарымен қатар біздің республиканың жастары да жаумен Балтық теңізінен
Қара теңізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайқасты. Қазақстандықтар
соғыстың алғашқы күндерінен бастап басқыншылармен кескілескен ұрыс
жүргізді. Даңқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған
қазақстандықтар болды. Олардың арасында Ғ. Жұматов, Ш. Шолтаров, К.
Иманқұлов, Е. Качанов, т. б. жаумен жан аямай шайқасып, ерліктің үлгісін
көрсетті. Жау тылында қалған көптеген жауынгерлер партизан қозғалысына
қатысты.
Әсіресе, Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың жауынгерлік
даңқы шықты. Республикада жасақталған 316 - атқыштар дивизиясына астанаға
апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі - Волокаламск тас жолын қорғау
тапсырылды. Мұнда майор Бауыржан Момышұлы басқарған 1073 - ұлан атқыштар
полкі жау шабуылына дивизияның басқа бөлімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс
берді Б. Момышұлына 1990 жылы Совет Одағының Батыры атағы берілді. Қысқа
мерзім ішінде бұл дивизияның жауынгерлері бір танк және екі жаяу әскер
дивизиясын талқандады. 316-дивизияның жоғары қаһармандық қабілетін
қамтамасыз етуге оның командирі И. В. Панфилов зор еңбек сіңірді.
Дубосеково разъезі түбінде 28 - панфиловшы жауынгерлер 50 танкісінің
шабуылына қарсы тұрды. Саяси жетекші В. Г. Клочковтың жауынгерлерді ерлікке
жігерлендіріп: "Ресей жері кең байтақ, бірақ шегінер жер жоқ, артымызда -
Мәскеу!"- деген сөздері бүкіл майданға тарап кетті. 28 жауынгер - орыстар,
қазақтар, украиндар, қырғыздар - 4 сағат бойы өршелене жасалған жау
танктерінің тынымсыз шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар қасық қаны
қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қаза тапты, бірақ жауды өткізбеді. Сондай-ақ
Мәскеуді қорғау тарихына панфиловшылар дивизиясы бөлімдерінің саяси
жетекшілері П. В. Вихров, М. Ғабдуллин, автоматшылар Т. Тоқтаров, Р.
Амангелдиев мәңгі өшпес із қалдырды.
316 - дивизия жауынгерлерінің ерлігі мен қаһармандығы жоғары
бағаланды. 1941 жылы 17 қарашада оған 8-ші ұлан дивизиясы атағы берілді.
Мәскеу түбіндегі ұлы шайқасқа панфиловшылардан басқа Қазақстанда
жасақталған басқа да әскери құрамалар қатысты.
Гитлершіл басқыншылардың Мәскеу түбінде талқандалуы жау әскерлерінің
рухын түсірді. Гитлердің қауырт соғыс жоспары біржолата күйреп, неміс -
фашист армиясының жеңілмейтіндігі жөніндегі аңыз адыра қалды.
Ұлы Отан соғысы барысында Сталинград шайқасы бетбұрыс кезең болды. Бұл
сұрапыл шайқасқа қатысқан құрамалардың арасында Қазақстанда жасақталған 38-
атқыштар дивизиясы бар еді. Ол әр кезде 62 - армия қолбасшысы В. И.
Чуйков, 57-армия қолбасшысы Ф. И. Толбухин, сондай-ақ Сталинград үшін
болған шайқастың негізгі ауыртпалығын көтерген 64-армияның қолбасшысы М.
С. Шумилов құрамында соғысты.
Қазақстандық жауынгерлер тек Сталинград түбінде ғана емес, сонымен
қатар Курск иінінде, Днепр, Ленинград үшін шайқастарда жан қиярлықпен
соғысты. Ленинград қоршауындағы әскери бөлімдерде қызмет еткен
жауынгерлердің арасында Д. Шыныбековтың, алысқа ататын зеңбірекке
бекітілген аэростат командирі С. Жылқышиевтің есімдері мақтанышпен аталып
жүрді. 1942 жылғы шайқастардың бірінде Батыс Қазақстан облысындағы Жаңақала
ауданының түлегі Арыстан Ахметов өз есімін өшпес даңққа бөледі. Ол 19
жауынгермен әскери маңызы бар бір төбені жаудан қорғап, соңғы адамы
қалғанша соғысты. Жаралы болып ес-түссіз жау қолына түскен одан жау
солдаттары әскери мағлұмат алмақ болып азапқа салды. Тістерін сындырып,
құлағын кесті. Осындай азапта жау офицерінің бетіне түкіріп, қайсарлық пен
қаһармандык үлгісін көрсеткен А. Ахметовты қанішерлер үстіне жанармай құйып
өртеп жіберді. Батыр жігіт жау алдында сес бермей, өмірден өтті. Елге оның
ерлігі туралы хабар майдангер жазушы Павел Кузнецовтыц очерктері арқылы
жетті.
Қуатты жарылғыш минамен жау танкісінің астына түскен Қарсыбай
Сыпатаев, капитан Н. Гастеллоның ерлігін қайталаған ұшқыш Нүркен Әбдіров,
жаудың пулеметтен оқ шашып тұрган дзотының аузын өз кеудесімен жапқан
Ленинград қорғаушысы Сұлтан Баймағамбетов қазақ жауынгерлерін ерлікке
рухтандырды.
Қазақстандық жауынгерлер Украинаны, Белоруссияны, Балтық бойын,
Молдавияны азат етуге қатысты. Мыңдаған қазақ жігіттері Кеңес әскерінің
құрамында Шығыс Еуропа халықтарын Гитлердің тепкісінен азат етуге ат
салысты. Қазақстандық жауынгерлер Берлинді алуға қатысты. Лейтенант
Рақымжан Қошқарбаев қатардағы жауынгер Григорий Булатовпен бірге Рейхстаг
қабырғасына қызыл жалау тікті.
Қазақстандықтар партизандық қозғалысқа белсене қатысты. Толық емес
мәліметтерге қарағанда, Украинаның партизандық құрамалары мен отрядтарында
- 1500, Ленинград облысында 220-дан астам қазақ жігіттері соғысқан.
Белоруссияның әр түрлі аудандарында әрекет еткен партизандық бригадалар мен
отрядтарда 1500-ден аса қазақстандықтар болған. Партизан қозғалысына
қатысқан даңқты қазақ жігіттері Г. Ахмедьяров, Ғ. Омаров, В. Шаруда, Қ.
Қайсенов, Ә. Шәріпов, Ә. Жанкелдин, Ж.Саин, т. б. есімдері бүгінде зор
құрметке ие болып отыр.
Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері үшін қазақстандықтар
Кеңес Одағының орден, медальдарымен наградталды. 500-ге жуық қазақстандыққа
Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Олардың 99-ы қазақ. Солардың қатарында
Кеңестік Шығыстың қос қарлығашы, қаһарман қыздары - Әлия Молдағұлова мен
Мәншүк Мәмбетова бар. Кеңес Одағының Батыры атағы ұшқыштар Т.Бигелдинов, Л.
И. Беда, И. Ф. Павлов, С. Д. Дуганскийге екі реттен берілді. 110
қазақстандықтар Даңқ орденінің үш дәрежесіне ие болды. Қазақстандықтар
соғыстың Қиыр Шығыстағы соңғы ошағын жоюға да белсене қатысты. Соғыс
Қазақстан үшін қымбатқа түсті. Ұлы Отан соғысында 603 мыңдай Қазақстан
азаматтары ерлікпен қаза тапты.
2. Ұлы Отан соғысы майдандарында Кеңес Қарулы Күштерінің жеңіске
жетуіне елде қалған еңбекшілер жанқиярлық еңбегімен үлкен үлес қосты.
Соғыстың алғашқы айларынан бастап, Қазақстандағы экономиканы соғыс
мүддесіне бейімдеп қайта құру, материалдық және адам ресурстарын қайта бөлу
шаралары жүргізілді.
Майдан шебінен көшіп келген кәсіпорындарды орналастыруға республикада
2300 мың шаршы метр өндіріс аудандары босатылды. Кәсіпорындармен бірге
келген адамдарды Қазақстан еңбекшілері жақын бауырындай қабылдап, қамқорлық
көрсетіп, тұрғын үймен, басқа да қажет нәрселермен қамтамасыз етті.
Республика өнеркәсібінде 1940 жылы 158 мың адам жұмыс істесе, 1945
жылы 255 мың жұмысшыға дейін жетті. Олар соғыс жылдарындағы қысылтаяң
кездің қиындықтарын жеңе отырып, еңбекте жаппай ерлік көрсетті. Қазақстанды
майданның сенімді тірегіне, елдің ең негізгі әскери өнеркәсіп ошағына
айналдырды. Мұның өзі жалпы одақтық экономиканың, өндірістің бар саласында
да, сол сияқты жаңадан құрылған саласында да, оның үлесін арттыруды талап
етті. Оған Батыс аудандардан көшіріліп келген 220-дан астам кәсіпорындарды
қатарға қосудың үлкен маңызы болды. Қазақстанда 1943 жылы қорғаныстық
маңызы бар ондаған кәсіпорындар іске қосылды, бұрыннан істеп түрған
кәсіпорындар өнім өндіруді арттырды. Мәселен, сол жылы республикадағы қара
металлургия өндірісінің тұңғышы Ақтөбе ферросплав зауыты іске қосылып, өнім
шығара бастады. Ақтөбе химия комбинаты бор, фосфор кышқылдарын, сода
шығаруды жолға койды. Шымкент дәрі-дәрмек жасау зауыты шөптен дәрі жасауды
игерді. Теміртауда Қарағанды металлургия комбинатын салу қолға алынды.
Машина жасау зауыттары Алматыда, Шымкентте, Қарағандыда іске қосылды. Жаңа
рудниктер мен байыту фабрикалары салынып, мыс, қалайы, күміс, алтын шығару
артты. Балқаш, Қарсақпай мыс қорыту зауыттары күшейді. Түсті металл шығару
өсті. Тамақ өнеркәсібінің: Шымкентте жеміс-жидек консерві комбинаты,
Алматы, Қарағандыда кондитер фабрикалары, Петропавлда темекі фабрикасы
пайдануға берілді.
1941 жылы темір жолда әскери жағдай енгізіліп, әскер тәртібіне көшу
темір жол арқылы жүк, шикізат тасуды жақсартты. Ескі жолдарда поездардың
өтуі жиіледі. Ақмола- Қарталы жол бөлігі іске қосылды. Темір жолдағы
жұмыстың көбін әйелдер атқарды. Олар теміржолшылардьщ 35 пайызын қамтыды.
1944 жылы Текелідегі қорғасын - мыс комбинатының бірінші кезегі,
Өскемен мыс зауыты іске қосылды. Республикада қара металлургия, мұнай өндеу
өнеркәсібі қалыптасты. Ертісте халықтық құрылыс Өскемен ГЭС-і салынып
бітті.
Бұл жылдарда Қарағанды көміршілері Сібір, Орал, Поволжье өнеркәсіп
аудандарын жоғары сапалы кокстелген көмірмен жабдықтап тұрды. Жер астында
жұмыс істеген лавалардың саны 1941-1945 жылдары 63-тен 158-ге дейін өсті.
19 жаңа шахта мен 3 көмір разрезі іске қосылды. Шын мәнінде тағы бір жер
асты Қарағандысы пайда болды. Соғыс жылдары Қарағанды көмір алқабында 34
млн. тонна көмір шығарылды, бұл соғысқа дейінгі бассейнде шығарылған
көмірден 3 млн. тонна артық деген сөз. Мұнай кәсіпшілігінің қуаты артты.
Қошқар, Комсомольск, Жолдыбай мұнайшылығы іске қосылды. Соғыстың соңғы үш
жылында Қазақстан 2472,2 мың тонна сапалы мұнай өндірді. 1941 жылғы
қаңтардан 1945 жылға қаңтарға дейінгі аралықта Қазақстанның электр
энергиясын өндірудегі Одақ бойынша үлес салмағы 1,31-ден 2,67 пайызға дейін
өсті. Соғыс кезінде барлығы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта және басқа
өндірістер салынды. Өнеркәсіптің өсу қарқыны артуы нәтижесінде оның
республикадағы халық шаруашылығындағы үлес салмағы 60 пайыздан 1945 жылы 66
пайызға дейін өсті. Темір жолдың ұзындығы 1940 жылғы 6581 шақырымнан 8400
шақырымға дейін жетті. Руда мен мұнай өнімдерін тасымалдау 4 есе, көмір мен
қара металды тасымалдау екі есе артты. Қазақстан өнеркәсібінің соғыс
жылдарындағы Жеңіске қосқан үлесі Кеңес халқының ауыр күндердегі сүйеніш,
тірегі болғандығын қазақ халқы орынды мақтан етеді.
Қазақстанның колхозшы шаруалары соғыстың жеңіспен аяқталуына қомақты
үлес қосты. Село еңбеккерлеріне көмекке қала тұрғындары келді.
Республиканың колхозсовхоздарында жыл сайын 300 мыңға жуық қала халқы еңбек
етті. Жау басып алған аудандардан көшіп келген шаруалар еңбекте ерліктің
үлгісін көрсетті. Солардың бірі - Батыс Қазақстан облысының Теректі МТС-
інде істеген Украинаның атақты тракторшысы Паша Ангелинаның бригадасы. Оның
берекелі бастамасы мен тәжірибесі жергілікті механизаторлар тарапынан қызу
қолдау тапты. Украинаның даңқты қызылшасысы М. С. Демченко Жамбыл облысы
Талас өңірінде қант қызылшасын өңдеу әдістерін өндіріске енгізуде шынайы
шеберлік танытты.
Қазақстан еңбекшілері тары өсірудің шебері - Шығанақ Берсиевті, атақты
күрішшілер - Ыбырай Жақаев пен Ким Ман Сам сияқты үздік шыққан жаңашылдар
мен астықтан мол өнім алудың майталмандары Мұнира Сатыбалдинаны, Анна
Дацкованы, Нүрке Алпысбаеваларды және т.б. орынды мақтан етті.
Мал шарушылығы өнімдерін өндіру мен қоғамдық мал басының өсу
жоспарлары ойдағыдай орындалып отырды. Қоғамдық мал басы Республикада соғыс
жылдарында 3 млн. басқа жуық өсті. Қазақстанның колхоздары мен совхоздары
бұл тұста соғыстан бұрынғы бес жылмен салыстырғанда астықты - 30,8 млн.
пұт, етті - 15,8 млн. пұт, картоп пен жемісті - 14,4 млн. пұт, сүтті - 3194
мың центнер, жүнді - 17,7 мың центнер артық берді. 1944 жылы Бүкілодақтық
еңбек жарысында мал шаруашылығын өркендетудегі орасан зор табыстары үшін
Батыс Қазақстан облысының Жаңақала, Гурьев облысының Қызылқоға аудандары
КСРО Қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл Туын жеңіп алды. Жалпы соғыс
кезінде Қазақстанның ауыл-село еңбеккерлері өздерінің патриоттық және еңбек
парыздарын айтарлықтай өтеді. 1941-1945 жж. олар майдан мен елге 5829 мың
тонна астық, 734 мың тонна ет және басқа да азық-түлік, өнеркәсіп үшін
шикізат берді.
Жауды жеңуге республиканың оқыған зиялылары да өздерінің үлкен үлесін
қосты. Олардың қатары еліміздің батыс аудандарынан уақытша көшіп келіп
паналаған ғалым, жазушы, әртіс, ұстаз, дәрігерлермен т. б. толықтырылды.
Еліміздің шығыс аудандары мен Қазақстанның халық шаруашылығының
түбегейлі мәселелерін зерттеп, соның негізінде жасалынған ұсыныстарды іске
асыруға академик В. Л. Комаров бастаған КСРО ғылым Академиясының Қазақ
бөлімшесі Президумының төрағасы, көрнекті ғалым Қ. И. Сәтбаев басқарған
республиканың жүзден аса ғалымдары қатысты. Олар қазба байлықтың көптеген
жаңа орындарын ашты, олардың майдан мүддесі үшін тез игерілуіне үлес қосты.
Ғалымдар, жоғары оқу орындарының ұстаздары, мектеп мұғалімдері және
тағы басқалары халық арасындағы идеялық - тәрбие беру саласында үлкен жұмыс
жүргізді. Денсаулық сақтау қызметкерлері қажырлылықпен еңбек етті. Соның
арқасында емханаларда емделуде болған жаралы жауынгерлердің жетпіс пайыздан
астамы қайтадан қатарға қосылды. Соғыс кезінде 118 техникумнан 92- сі
сақталды, онда оқитын оқушылар саны тек 389 адамға ғана қысқарды. 1941 ж.
дейінгі 20 жоғары оқу орнына жаңадан төртеуі қосылды. Оларда оқитын
студенттердің саны 10,4 мыңнан 15 мыңға дейін өсті.
Осындай қиын - қыстау күндерде қазақ совет әдебиетін дамытуға үлкен
көңіл бөлінді. Соғыс кезінде А. Толстой айтқандай, Кеңес поэзиясының алыбы
Жамбылдың өлеңдері Отан қорғауға шақырған қаһарлы дабыл іспеттес болды.
Оның "Ленинградтық өрендерім" атты өлеңінің өнегелік те, тәрбиелік те мәні
зор еді. Майдангер ақын Қ. Аманжолов 'Жеңістің, дауыл мен оттың жыршысымын"
деп орынды айтты. Н. Тихонов айтқандай, оның "Абдолла" поэмасы қазақ
поэзиясының інжу- маржанына айналды. Партизан шоғырының комиссары Ж. С.
Саинның шығармаларын есімі естен кетпейтін Назым Хикмет "Кеңес Одағының
барлық халықтарының мызғымас достығының белгісі" деп атады. М. Әуезовтің
соғыс кезінде "Абай" эпопеясының бірінші кітабын жазуы қазақ әдебиетінің
әлемдік аренаға шығуына жол салды. Қазақ әдебиетімен бірге қазақ өнері де
дамыды. Соғыстың алғашқы үш жылы ішінде Қазақстан өнер шеберлері өздері
қамқорлыққа алған ұжымдарда 20 мың спектакль мен концерттер көрсетті,
олардың ішінде мыңнан астам концерт майдан шебінде берілді.
3. Республика еңбекшілері өздерінің жеке жинағынан майдан қорына 4,7
млрд. сом ақша берді. Сонымен қатар олар майдангерлерге 2 млн. - нан аса
жылы киім, 1600 вагон сыйлық жөнелтті. Республика еңбекшілерінің өздерінің
жеке қаражаттарына "Қазақстан комсомолы", Түрксибші", "Қарағанды шахтері",
"Қазақстан мұнайшысы", "Қазақстан металлургі", "Қазақстан пионері" атты
авиаэскадриялар жасақталды. Ол үшін 480 млн. сом қаржы жиналды.
Республика еңбекшілері Ленинградты (қазіргі Санкт-Петербург)
қорғаушыларға 400 вагон сыйлық жөнелтіп, жаудан тазартылған аудандардан
көмегін аяған жоқ. Орел облысын қамқорлыққа алып, оларға 200 вагоннан аса
жабдық, ауыл шаруашылығы машиналарын, азық-түлік, тұрмыстық заттар және 100
мың бас мал жөнелтті. Осындай көмек Украина мен Белоруссияға, Солтүстік
Кавказға және Ленинград, Курск, Калинин облыстарына көрсетілді.
Мұның барлығы майдан мен тылдың бірлігін, халықтар достығын нығайтуға үлкен
әсерін тигізді. Қазақстан еңбеккерлерінің майданға көмегі қызыл әскерлердің
жағдайын жақсартып, олардың жауынгерлік рухын көтерді, Қызыл Армия
бөлімдерінің жауды талқандау үшін мүмкін болған нәрсенің бәрін істеуге
жігерлендірді. Сөйтіп, Қазақстан соғыстың алғашқы күнінен бастап-ақ
Кеңестер Одағы арсеналдарының біріне айналды, оның экономикалық
тіректерінің бірі болды.
Лекция № 26
Такырыбы: 1946-1960- шы жж. Қазақстан.
Жоспар.
1. Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда 1946-1953 жж.
2. Қазақстан Хрущев декадасы жылдарда 1953-64 жж.
1. Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін Қазақстан еңбекшілері
бейбіт құрылысқа қайта оралды. Экономиканы бейбітшілік жағдайға бейімдеп
қайта құру еңбекшілердің қоғамдық - саяси белсенділігі жағдайында
жүргізілді. 1945 жылы қазан айында Алматыда Республиканың 25 жылдығына
арналған Қазақстан Жоғары Кеңесінің мерекелік сессиясы болып, оған туысқан
республикалардың, Мәскеу мен Ленинградтың делегациялары, өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының озаттары, ғылым мен мәдениет қайраткерлері қатысты. Осы
мерекеге орай 5304 адам ордендермен және медальдармен наградталды.
1946 жылы 18 наурызда қабылданған төртінші бес-жылдыққа арналған
жоспар бойынша соғыстан бүлінген аудандарды қалпына келтіру, өнеркәсіп пен
ауыл шаруашылығының соғыстан бұрынғы дәрежесіне жетіп, одан едәуір асып
түсу міндеті белгіленді. Сонымен бірге онда Қазақстан экономикасын өрге
бастауға үлкен мән берілді.
Республикада ауыр индустрияны жедел дамыту, сондай-ақ, жеңіл және
тоқыма өнеркәсібін одан әрі өркендету көзделді. Тұрғын үй құрылысын және
қалалар мен жұмысшылардың тұрақты аудандарында мәдени- тұрмыстық орындар
жүйесін кеңейтуге ерекше көңіл бөлінді. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын
өркендету негізінде республика еңбекшілерінің материалдық және мәдени
тұрмыс дәрежесін одан әрі көтеру көзделді. Қазақстанға бөлінген күрделі
қаржы көлемі одақ бойынша үшінші орынға шықты. Мұнда күрделі қаржы
кәсіпорындарды қалпына келтіруден гөрі бұрынғыларын кеңейтіп, жаңа
кәсіпорындар салуға бағытталды. Төртінші бесжылдықта бүкіл елде өнеркәсіп
өнімі 1940 жылмен салыстырғанда 40 пайызға өсетін болып белгіленсе,
Қазақстанда ол 2,2 есеге арту көзделді. Бесжылдық қорытындысында Қазақстан
өнеркәсібінің жалпы өнімі 1940 жылмен салыстырғанда 2,3 есе, оның ішінде
көмір шығару 2,5, мұнай 1,5, газ -1,9, электр қуатын өндіру 4,1 есе артты.
Соғыстан кейінгі кезеңде ауыл шаруашылығы артелінің жарғысын
бұзушыларға қарсы күрес күшейді. 1946-1947 жылдары колхоздарға қарыздар
болып келген мекемелер мен ұйымдардан 214 млн. сом ақша, 540 мың гектар жер
қайтарылды. Осы жылдарда ұсақ колхоздарды ірілендіру шаралары іске
асырылып, республикада соғысқа дейінгі 6400 колхоздан 1950 жылғы қаңтарда
3670 колхоз қалды, олардың жалпы саны 2 есеге жуық қысқарды.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасы нығайтылды. Төртінші
бесжылдықтың аяғына қарай Қазақстан шаруашылықтарында 50 683 трактор, 16
мыңнан астам комбайн, ондаған мың автомашина, шөп шабатын және басқа
машиналар істеді. Бұлардың басым көшпілігі ескі, моральдық жағынан да
тозып, ескірген техника болатын. Ауыл - селода механизаторлар қатары өсіп,
МТС қызметкерлерінің жыл сайынғы орташа саны 10 мың адамға көбейді.
1948 жылы республикада ауылдар мен селоларды жаппай электірендіру
жорығы басталды. Сөйтіп, төртінші бесжылдық тұсында 752 колхоз, 317 МТС,
164 совхоз және 193 селолық аудан орталықтары электрленді. Селолық электр
станцияларының қуаты 1945 жылмен салыстырғанда 2,8 есе өсті.
Республикада төртінші бесжылдықта егіс көлемі бір миллион гектардан
аса ұлғайды. Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығы артты. 1950 жылы
астықтың жалпы түсімі 47 654 центнерге жетіп, соғыстан бұрынғы дәрежесінен
89 пайыз асып түсті. Ірі қара малдың, қой мен жылқының жаңа тұқымдары өсіп
жетілді. Атап айтқанда, қазактың ақ бас сиыры, алатау сиыры, қазақтың биязы
жүнді қойы, арқар - меринос қойы, Қостанай жылқысы будандастырылып, жаңа
тұқым алынды. Малдың жалпы саны өсті: ірі қара-27, қой мен ешкі - 70, жылқы
- 71 пайыз көбейіп, шошқа - 2,7 есе артты. Дегенмен ауыл шарушылығын
өркендетуде елеулі қиыншылықтар мен кемшіліктер болғанын да айтуымыз керек.
Бұл кезде республиканың мал шаруашылығы мейілінше ауыр жағдайда еді. 1951
жылы бар болғаны 4,5 миллион ірі қара (1928 ж. 6,5 млн. болған), 1,5 млн.
жылқы (3,5 млн.), 127 мың түйе (1 млн.) болды. Тек қой саны бойынша,
олардың тез өсетіндігі есебінен, 1928 жылдың дәрежесіне жақындады. 1928
жылы 18566 мың қой болса, 1951 жылы қой мен ешкінің саны 18036 мың басқа
жетті.
1946 жылы қуаңшылық болып, астық шықпай, халық азық - түлік
тапшылығының зардабын шекті. Колхоз, совхоз, МТС - тардағы техника
ескірген, еңбек өнімділігі төмен еді. Ауыл шаруашылығының әртүрлі жарғысын
бұзушылық етек алды. Колхоздардың меншігі талан-таражға түсті.
Колхозшыларға еңбек күнге өнім бөлінбеді. Олардың еңбекке ынталылығы төмен
болды. Осыған байланысты әкімшіл - әміршіл жүйе қатал саясат жүргізіп, село
тұрғындарын мәжбүрлікте ұстады. Олардың саяси құқықтары аяқ асты етіліп,
туған жерлерінен кетуіне тыйым салынды. Еңбек ақы төлеуде теңгермешілік
орын алды. Колхоздарда, совхоздарда өндірілген астықтың тұқымдық қордан
басқасы мемлекетке дайындық қорына алынды. Колхозшылардың, совхоз
жұмысшыларының жеке шаруашылықтарынан ет, сүт, жүн дайындау жүргізілді.
Ауыл - селодағы мұндай ауыр жағдайды өзгерту мәселесіне 50 - жылдардың орта
шеніне дейін көңіл бөлінген жоқ. Сайып келгенде, өнеркәсіпті қалпына
келтіру, оны жаңа деңгейге көтеру ауыл -селоны қанау есебінен іске асты.
Халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарында республика жазушылары
шығармаларының басым көпшілігі ұлы Отан соғысы тақырыбына арналды. Ғ.
Мүсіреповтың "Қазақ солдаты", Ә. Нүрпейісовтың "Курляндиясы" сияқты соғыс
тақырыбына жазылған еңбектерде қазақстандық жауынгерлердің жоғарғы
адамгершілік қасиеті, жеңіс жолындағы күресте көрсеткен ерлігі баяндалды.
Еңбек тақырыбына жазылған С. Мұқановтың "Сырдария", Ғ. Мұстафиннің
"Миллионер", Слановтың "Кең өріс" сияқты туындаларында жұмысшылардың,
колхозшы шаруалардың өмірі көрсетілді.
Осы жылдарда М. Әуезовтің "Абай жолы", С. Мұқановтың "Шоқан Уәлиханов"
сияқты көптеген тарихи шығармалар жарық көрді. "Абай" қойылымы үшін Қазақ
Академиялық драма театрының ұжымы КСРО мемлекеттік сыйлығын алды.
Музыка мәдениеті өрлеу жолына шықты. М. Төлебаевтің "Біржан-Сара", А.
Жұбанов пен Л. Хамидидің "Абай", Е.Брусиловскийдің "Дудар-ай", Қ.
Қожамияровтың ұйғыр тіліндегі "Назугум" опералары сол жылдарда дүниеге
келді. "Біржан - Сара" операсына КСРО мемелекеттік сыйлығы берілді.
1946 жылы республикада Ғылым академиясы құрылып, оның президенттігіне
көрнекті ғалым, академик Қ. И. Сәтбаев сайланды. Осы жылдарда Ақтөбе,
Гурьев, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шымкент екі жылдық мұғалімдер
институттары жоғары білім беретін педагогикалық институттар болып қайта
құрылды.
Жалпыға бірдей жетіжылдық білім беру туралы Заң одан әрі жүзеге
асырылды. 1952 жылдың аяғында Қазақстанда жалпыға білім беретін 9 мыңдай
мектеп, 125 техникум мен арнаулы оқу орны жұмыс істеді, бұларда 1,5 млн.
адам оқыды. Алайда, мектептердің материалдық жағдайы онша болған жоқ.
Олардың көпшілігінің ғимараты болмады. Сондықтан оларға ғимарат салу,
мектептердің ескірген, тозған үйлерін жөндеуге халықтың, село мен қала
еңбекшілерінің тарапынан үлкен көмек көрсетілді. Сонымен бірге олар клуб,
кітапханаларға да жәрдемдесті. Кітап қорларын толықтыру үшін кітап,
радиоқабылдағыш, т.б. мәдени құралдарды жинап берді.
Алайда, бұл кезде Қазақстанның мәдениеті, әдебиеті, ғылымның одан әрі
дамуына XX ғ. 50 - ші жылдардың басында өзінің шырқауына жеткен
тоталитарлық социализм идеологиясы кері әсерін тигізді. Әсіресе БКбП
Орталық Комитетінің "Звезда" және "Ленинград" жорналдары туралы 1946 ж.
14 тамыз қаулысы басқаша ойлайтын адамдарды қудалаудың жаңа науқанын ашып
берді. Қазақстан партия комитеттері де өз жұмысын осы қаулының ағымына
құрды. Республика Компартиясы Орталық Комитетінің 1947 ж. наурызда өткен
пленумы төменгі партия ұйымдарынан Қазақстан тарихын жазудағы, әдебиет пен
өнердегі саяси қателер мен ұлтшылдық бұрмалауға қарсы большевиктік сынды
кеңінен өрістетіп, БКбП Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер
жөніндегі қаулыларын сөзсіз орындауды талап етті.
Бұл кезде Орталықта "Ленинградтық іс", "Дәрігерлердің ісі" қолдан
жасалып жатқан кезде Қазақстанда "Бекмахановтың ісі" ұйымдастырылды. Ол іс
бойынша Е. Бек-махановтың 1947 жылы шыққан "XIX ғасырдың 20-40 жж.
Қазақстан" деген монографиясында буржуазияшыл - ұлтшыл концепциялар
дамытылған және оның саяси-идеалық зияны бар деп табылды. 1950 ж. "Правда"
газеті "Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу
үшін" деген мақаласында оның кітабын айыптады. Осыдан кейін тарих
ғылымдарының докторы Е. Бекмаханов Ғылым академисынан шығарылды, ал 1952 ж.
4 желтоқсанда Қазақ ССР Жоғары сотының алқасы оны 25 жылға соттады. Тек
Сталин өлгеннен кейін ғана Е. Бекмахановты айыптау жөніндегі іс қайта
қаралып, қылмыс құрамы жоқ болғандықтан жабылып, 1954 жылы түрмеден босап
шықты.
40 жылдардың аяғы - 50-жылдардың басында "Бекмахановтың ісі" жалғыз
болмады. Республиканың көрнекті қоғамтану ғалымдары А. Жұбанов, X.
Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Е. Смаилов және т. б. нақақтан тағылған саяси
айыптармен жазаланды. Ә. Әбішев, Қ. Аманжолов, Қ. Бекқожин, С. Бегалин және
басқа белгілі ғалымдар мен жазу-шылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық
қателіктер жіберді деп дәлелсіз айыпталды.
Сөйтіп, соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда пісіп-жетіліп келе жатқан
қоғамдағы жаңа өзгерістер әміршіл-әкімшіл жүйенің қудалауымен тұншықтырылып
тасталды.
2. 1953 жылғы 5 наурызда Коммунистік партия мен Кеңес Одағының
басында 30 жылдан астам отырған И. В. Сталин қайтыс болды. Сталин өлгеннен
кейін елде демократиялық қайта қүру процесі қарқынды жүре бастады.
Демократиялық өзгерістердің ықпалымен Кеңес өкіметі шамадан тыс
орталықтандыруды босаң-сытуға және одақтас республикалардың шаруашылық,
саяси-мәдени құрылыс саласындағы құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір
шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болды. Бұл кезде Қазақстанның бюджет
құқықтары кеңейтіліп, оның көлемі едәуір өсті. Атап айтқанда, 1951-1955 жж.
өнеркәсіпке жұмсалған қаржының жалпы көлемі 1941-1950 жж. салыстырғанда 2,3
есе артты. Ал 1956 жылдан бастап табыстың кейбір түрлері бойынша
республикалық бюджеттерге қаржы бұрыңғыдан да көбірек бөліне бастады.
Қазақстан бюджетінің шығыс көлемі -1953-1960 жылдарда 7 еседен аса ұлғайды:
434, 9 млн. сомнан 3 млрд. 53 млн. сомға дейін жетті.
1954-1956 жылдарда одақтық министрліктерден республика қарамағына 144
ірі кәсіпорны, ал 1959 ж. түсті металлургияның барлық 29 кәсіпорындары
берілді. Мұның нәтижесінде одақтық-республикалық өнеркәсіптегі өндіріс
көлемі 2 еседен артық ұлғайды. Түсті металлургия, қара металлургия мен
химия өнеркәсібі кәсіпорындарын салу, байланыс, қала және село құрылысы,
геология және жер қойнауындағы қорларды қорғау министрліктері басқада
одақтық министрліктер, одақтық-республикалық болып қайта құрылды. Су
шаруашылығы министрлігі қалпына келтірілді. Республикадағы министрліктердің
құқықтары бұрынғыға қарағанда едәуір өсті. Оларды құру кезінде Қазақстан
үкіметі шаруашылықтың ерекшеліктерін, жұмыс көлемін және өркендеу келешегін
ескеретін болды. Сонымен бірге одақтас республикалар жалпы одақтық
сипаттағы мәселелерді шешуге бұрынғыдан гөрі белсене қатыса бастады.
Одақтас республикалардың экономикалық және мәдени өркендеуіне байланысты
ұсыныстарын талқылау үшін КСРО Жоғарғы Кеңесінің ұлттар Кеңесі әр
республиканың өкілдігі болатын Экономикалық комиссия құрды.
Жергілікті Кеңестердің шаруашылық және мәдени құрылыс істерінде, оның
ішінде халыққа білім беру, сауда, коммуналдық - тұрмыстық қызмет көрсету
саласындағы құқықтары кеңейтілді. Кеңестерге жергілікті өнеркәсіп өндірісін
жоспарлау және олардың өнімін бөлу, тұрғын үй салуды ұйымдастыру, қаржы -
бюджет мәселелерін шешуде үлкен міндеттер жүктелді.
Одақтас республикалар құқықтарының кеңеюіне байланысты Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің заң шығару қызметінің белсенділігі артты, оның
республикадағы шаруашылық және әлеуметтік - мәдени құрылысқа іс жүзінде
басшылық етудегі рөлі әжептәуір өсті. Сессияда қаралатын мәселелердің
шеңбері кеңейді.
Жоғарғы Кеңестің тұрақты комиссияларының белсенділігі артты. Олардың
саны 3-тен 8-ге дейін жетті. Өнеркәсіп және транспорт, ауыл шаруашылығы,
денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру, сауда және қоғамдық
тамақтандыру, халыққа білім беру және мәдениет жөніндегі тұрақты
комиссиялар құрылды. Олардың құрамына енгізілген депутаттардың саны 35-тен
167-ге дейін өсті. Мұндай өзгерістер мемлекет басына Н. С. Хрущевтің
келуімен байланысты еді. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін билікке ие
болған ол партия органдары мен ұйымдарының шаруашылық жұмысқа, басқару
ісіне араласуына тоқтау салып, олардың қоғамдық істердегі рөлін біраз
әлсіретті.
Одақтас республикалардың құқықтарын кеңейту, кеңестердің шаруашылық-
ұйымдастыру рөлі мен жауапкершілігін арттыру олардың елдегі әлеуметтік-
экономикалық ахуалды жақсартуға қосатын үлесін біраз өсірді. Бұл кезде
халық шаруашылығының басты саласы өнеркәсіпті дамытуға ерекше назар
аударылды. Соның нәтижесінде бесінші бесжылдық 1951- 1955 жж. ішінде 200-
ге жуық жаңа кәсіпорын салынып, пайдалануға берілді. Сомасы 3218 млн. сом
болатын негізгі қорлар іске қосылды, мұның өзі бұдан бұрынғы
бесжылдықтағыдан 2,5 есе көп еді. Бұл жылдары республикада Өскемен қорғасын
зауыты мен оттегі станциясы, Зыряновск қорғасын комбинатының байыту
фабрикасы, Балқаш шаңсорғыш фабрикасы пайдалануға берілді. Зыряновск
қорғасын комбинатында қорғасын - мырыш концентратын, ал Балқаш мыс қорыту
зауытында тазартылған мыс өндіру жолға қойылды. Жезқазғанда 5 қуатты шахта
және байыту фабрикасы іске қосылды. Шымкент қорғасын зауыты өндіріс процесі
тоқтатылмастан түбегейлі түрде қайта құрылды. Республика түсті
металлургиясының бесжылдық ішіндегі жалпы өнімі 2,1 есе өсті. Еліміздегі ең
ірі өнеркәсіп объектілердің бірі - Қарағанды металлургия зауытының
(Қазақстан магниткасы) құрылысы басталды. Ферросплав өндіру артып, олардың
әрбір түрін шығару ұлғайды.
Ал алтыншы бесжылдық кезінде республикада ірі пайдалы кен орындарының
игерілуіне байланысты бесжылдық жоспарды ауыр өнеркәсіптің, әсіресе, электр
қуаты мен отынды көп қажет ететін салалары үшін кәсіпорындар жүйесін жасау,
қара және түсті металлургияның жаңа кәсіпорындарын, электр станцияларын
салу, өнеркәсіптің басқа салаларын одан әрі өркендету міндеті қойылды. Бұл
міндеттерді іске асыру барысында республиканың көптеген өндіріс орталық-
тарында ірі индустриялық кәсіпорындар салынды. Павлодарда алюминий,
ферросплав және комбайн зауыттарын, прокат жабдықтары машина жасау зауытын,
Жамбылда химия зауытын, Семей мен Шымкентте жаңа цемент зауыттарын салу
қолға алынды. Қарағанды металлургия зауытында 2 домна пеші мен табақ
қаңылтыр станын әзірлеу және пайдалану жоспарланды. Міне, осындай игі
істердің арқасында 1960 ж. Қазақстанда 1950 ж. 17,3 млн. тоннаның орнына
32,3 млн. тонна көмір, 2,6 млрд. квтсағат орнына 10,6 млрд. квтсағат
электр қуаты өндірілді. Дегенмен осы кезде электр қуатының желілері мен оны
бөлу жүйелерінің құрылысы күрт артта қалды, мұның өзі республиканы
электрлендірудің тиімділігін едәуір төмендетті.
50-ші жылдардың екінші жартысында Казақстанда бүкіл еліміздегі сияқты
өнеркәсіпте ғылыми-техникалық прогреске бетбұрыс кезең болды. Өндіріс
жүйесін электрлендіру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру, мол
өнімді ең жаңа станоктарды, машиналар мен аппараттарды енгізу, өндіріс
технологиясын үнемі жетілдіріп отыру, отын қуатын бейбіт мақсаттарға
қолдану негізінде өнеркәсіптің барлық салаларында техниканы жетілдіру
қарқынын арттыруға айырықша көңіл бөлінді. Еңбекші бұқараны, әсіресе,
жұмысшыларды шаруашылық құрылысын басқару ісіне кеңінен тартуға, өндіріске
жаңа техника мен озық технологияны енгізуге бағытталған маңызды шараларды
жүзеге асыру басталды.
Соның арқасында 50-ші жылдардың екінші жартысы өндіріс техникасы мен
технологиясының одан әрі жедел дамыған кезі болды. Кен рудалары
кәсіпорындарына өзі тиеп, өзі алып барып түсіріп беретін, елімізде жасалған
жоғары өнімді механикалық жүйелер мен бұрғылау машиналары енгізілді. Мұның
өзі руда өндіруді түгелдей дерлік механикаландыруға мүмкіндік берді. Түсті
металлургияда енді жеке агрегаттар мен тораптар ғана емес, технологиялық
процестер, тұтас цехтар жүйелі автоматтандырылды.
Шымкент пресс-автоматтар зауыты әртүрлі 20-дан астам машина, соның
ішінде шындағыш машиналар, қуатты жаныштағыш престер шығаруды игерді.
Алматы ауыр машина жасау зауытының сым созу станы, Өскемен конденсатор
зауытының вольтті конденсаторларының жаңа сериялары елімізден шалғай
жерлерде де белгілі болды. Шахталарға, көмір комбинаттарына көмір және
топырақ тиейтін машиналар, электровоздар келіп түсті, кен қазатын
комбайндардың саны көбейді, ленталық конвейерлер енгізілді. Қарағанды көмір
алқабы көмір өндіруде еңбекті көп қажет ететін жұмыстарды механикаландыру
жөнінде елімізде алдыңғы орындардың біріне шықты. Көмір табу, оны қопару,
күреу, шығару, жол вагондарына тиеу тәрізді жұмыстар түрінің бәрі
механикаландырылды. Бірқатар шахталарда механизмдерді шалғайдан автоматты
түрде басқару тәсілі қолданылды.
Өндіріс процестерін автоматты түрде басқару мен бақылау ісі мұнай
кәсіпшіліктерінде де қолданыла бастады. Еңбек процестерін энергиямен
жабдықтау едәуір ұлғайды. Бір жұмысшыға шаққанда электр қуатын тұтыну 1941
жылға дейінгі деңгеймен салыстырғанда көмір өнеркәсібінде - 3,6 есе,
химияда 13,8 есе артты.
Көлік жүйесіне де да көптеген техникалық жаңалықтар енді.
Паровоздардың орнына сұйық отынмен жүретін локомотивтар келді. Тұңғыш
тепловоздар 1957 жылы Қарағанды темір жолының Ерейментау депосында пайда
болды, ал келесі жылы тепловоздар республиканың 3,5 мың км астам темір
жолын қамтып, олар барлық жүк айналымының 40,5 пайызын тасыды.
Алтыншы бесжылдықта Қазақстан жұмысшыларының жаңашылдық пен
өнертапқыштыққа деген ынта-ықыласы артты. 1957 жылы онымен 22,7 мың, 1958
жылы - 30 мың, ал 1960 жылы - 50 мыңға жуық адам шұғылданды. 1960 жылы
түскен жаңашыл ұсыныстардың саны 74 мыңнан асты. Олардың 50,8 мыңы
өндіріске енгізіліп, 38,8 млн. сом қаржы үнемделді. Сол жылы қоғамдық
конструкторлық бюролар ҚКБ курсында мыңдаған адамдар оқыды, олардың
құрамына инженер-техник қызметкерлер, өндіріс жаңашылдары кірді.
Республикалық өнеркәсіп орындарында мұндай оқудың саны 200-ге жетті.
1957 жылы Кеңес елі бойынша, соның ішінде Қазақстанда да, бірқатар
шаруашылық-ұйымдастыру шаралары іске асырылды. Өнеркәсіп пен құрылысты
басқару экономикалық әкімшілік аудандары негізінде территориялық принцип
бойынша ұйымдастырылды. Олардың әрқайсысында халық шаруашылығы кеңестері
құрылды. Өнеркәсіптік министрліктері таратылып, олардың кәсіпорындары халық
шаруашылығы кеңестерінің қарамағына берілді. Бұл кеңестер республика
Министрлер кеңесіне бағынды. Өнеркәсіп пен құрылысты басқарудың
ұйымдастырылуын одан әрі жетілдіру туралы Республика Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған 1957 ж заңға сәйкес республика территориясында 9 экономикалық-
әкімшілік ауданы ұйымдастырылып, одақтық-республикалық және республикалық
шаруашылық министрліктер таратылды. Халық шаруашылығы кеңестерінің
қарамағына өнеркәсіп пен құрылыстың әр түрлі салаларының 2 мыңнан астам
кәсіпорны берілді.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, өнеркәсіптің басқарылуын территориялық
принцип бойынша ұйымдастыру ісі жетілмеген болып шықты. Өнеркәсіптің жеке
салаларына өндірістік-техникалық басшылық ету экономикалық аудандарға
бөлшектелді, ал халық шарушылығы кеңестерінде кәсіпорындарды басқару арнайы
мамандандырылған көп салалы басқармалар арқылы жүзеге асырылды. Бұл
Кеңестер ғылыми-техникалық прогрестің жеделдетілуіне байланысты кеңейген
жұмыс көлемін игере алмады, жаңа техниканы пайдалануға жеткілікті бақылау
орнатуға қабілетсіз болды.
50-ші жылдардың басында бүкіл ел бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін
дайындаудың дәрежесі біршама төмендеді. Ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау
бағасының арзан болуы өнімді көп өндіруге ынталандырмады, колхоздардың
шығынын әрдайым өтей бермеді. Ауыл шаруашылық өндірісінің артта қалуының
бір себебі партия органдарының басшылығындағы елеулі кемшіліктердің салдары
еді. Ауыл шаруашылығын дамытудың мүмкіндіктері жете пайдаланылмады. Дәнді
дақылдардың шығымдылығы төмендеп кетті.Тіпті ауа райы қолайлы болған
жылдардың өзінде республика небәрі 100-150 млн. пұт (шамамен 1,6-2,4 млн
тонна) ғана тауарлы астық өндірді. Ал республикада, әсіресе, оның солтүстік
және солтүстік- батыс облыстарында пайдаланылмай келген, егіске жарамды
ұлан- ғайыр құнарлы жерлер бос жатты.
Қазақстан ауыл шаруашылығының мұндай жағдайы осы аса маңызды сала
бойынша бүкіл елдегі істің жағдайын бейнеледі. Бұл жөнінде КОКП Орталық
Комитетінің 1953 жылғы қыркүйекте өткен пленумында барынша айқын айтылды.
Ірі -ірі әлеуметтік- экономикалық шаралар белгіленді. Бұлардың ішіндегі ең
маңыздылары - ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің егіншілік пен мал
шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыруға материалдық ынталылығы принципін
қалпына келтіру, колхоздарды, МТС-тер мен совхоздарды ауыл шаруашылығының
білікті мамандарымен, механизатормен нығайту, барлық ауыл шаруашылық
процестерін механикаландыру дәрежесін көтеру, ауыл шаруашылығына жұмсалатын
күрделі қаржыны көбейту, ауыл шаруашылық өндірісін жоспарлауда колхоздар
мен совхоздардың құқықтары мен ынта-ықыласын арттыру. Ауыл шаруашылық
өнімдерін дайындау және оны сатып алу бағалары қайта қаралып, едәуір
көтерілді. Осы тұста көптеген қала тұрғындары, әсіресе, бұрынғы ауыл
шаруашылық қызметкерлері, әр түрлі себептермен өнеркәсіпке, транспортқа,
құрылысқа жұмысқа ауысқан мамандар мен механизаторлар селоға оралуға тілек
білдірді. 1953 жылдың аяғында өнеркәсіп пен халық шаруашылығының басқа да
салаларынан 2536 механизатор-тракторшылар мен комбайншылар, 4905 маман-
агрономдар, инженерлер, зоотехниктер, мал дәрігерлері және басқалар
республиканың МТС-тері мен МЖС-теріне жұмысқа ауысты. Сонымен бірге РСФСР-
ден Қазақстанға бірнеше жүздеген инженерлер мен техниктер келді. Өнеркәсіп
орындарының ұжымдары ауыл шаруашылық техникасын шығаруды ұлғайтты. 1953
жылдың аяғында республиканың 1096 кәсіпорыны мен мекемесі 928 колхозды, 185
МТС пен МЖС-ті қамқорлыққа алды.
1954 жылы КОКП Орталық Комитеті ақпан - наурыз Пленумында елімізде
азық-түлік мәселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және тыңайған жерлерді
игеру мәселесі қойылды. Оны игеруге Қазақстан кеңінен қатыстырылды. Мұнда
қысқа мерізімде тың жерлерді игеру есебінен егіс көлемі 35 млн. гектарға
дейін жеткізіліп, солтүстік аудандарда жүздеген жаңа поселкелер, совхоз
орталықтары салынды.Тың өңіріне жүздеген мың қоныстанушылар келіп, оларды
қарсы алу, орналастыруға байланысты республика партия және кеңес
органдарының күрделі де ауыр міндеттерді шешуіне тура келді.
Қазақстанға Ресей мен Украина, Белоруссиядан және басқа да одақтас
республикалардан тыңды жаппай игерудің бірінші кезеңінде 1954-1956 жж.
640 мың адам келді, бұлардың ішінде 391,5 мың ауыл шаруашылық
механизаторлары, 50 мың құрылысшы, 3 мың денсаулық сақтау қызметкерлері,
1,5 мыңдай мұғалім, 1 мыңнан астам сауда қызметкерлері және басқалар бар
еді. Бұлардан басқа республикалардан механизация училищелерін бітіріп
келген 66,7 мың адам және Қазақстанның училищелерінен келген 19,8 мың
адамға республика совхоздарында жұмыс істеуге жолдама берілді.
Республиканың жаңа совхоздарына жоғары және орта білімі бар 2088 адам
директор, бас агроном, бухгалтер, инженер-техник, құрылысшы сияқты
жұмыстарға жіберілді.
50-ші жылдардың аяғына қарай Қазақстанның ауыл шаруашылығының
материалдық - техникалық базасы едәуір нығайды. Совхоздар мен колхоздар 169
мың трактор, 98 мың комбайн, 73 мың жүк машинасын және басқа да көптеген
ауыл шаруашылық техникасын алды.
1954-1960 жылдары республикада тың игеру есебінен астық өндірудің
жалпы көлемі 106 млн. тоннаға жетті, осы жылдар ішінде астықтың жылдық
орташа өнімі - 1949-1953 жылдардың көрсеткішімен салыстырғанда шамамен 3,8
еседей артты. Қазақстан бұл жылдардың ішінде мемлекетке 63,4 млн. тонна
астық тапсырды.
Тың игеру Қазақстанды тауарлы астық өндіруде Одақ бойынша алдыңғы
қатарға шығарды. Соның нәтижесінде республика әрбір тұрғынға шаққанда екі
мың кило астық өндіретін дәрежеге жетті. Азық-түлік мәселесін түбегейлі
шешу үшін әр адамға шаққанда бір мың кило астық өндіру жеткілікті деп
есептеледі. Тың игеру барысында Қазақстанда көптеген жаңа қалалар бой
көтерді. Өнеркәсіп орындары көптеп салынды. Жаңа темір жол, тас жол
желілері тартылды. Тың игеру республиканың экономикалық күш - қуатын бұрын
- соңды болып көрмеген дәрежеге ілгерілетті.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің сонымен бірге үлкен азаптары мен
көлеңкелі жақтары да болды. Атап айтқанда, басқа республикалардан
келгендердің саны шамадан тыс көбейіп кетті. Жергілікті жерлерде ұлттық
мектептер жабылып, қазақ балалары ірілендірген мектеп- интернаттарда
оқытыла бастады. Олардың басым көпшілігінде оқу орыс тілінде жүргізілді.
Мұның өзі, бір жағынан, қазақ жастарының өз ұлтының тілінен, салт-дәстүрі
мен мәдениетінен қол үзіп мәңгірттенуіне жол ашса, екінші жағынан
жергілікті халықты орыстандыру саясаты қолпашталып, ашық жүргізіле бастады.
Жер-су аттары орыс тіліне көшірілді. Мұндай орыстану процесінен халықты
республиканың тәуелсіздігі ғана құтқарды. Бірақ бұл процесс соның өзінде де
қазақ халқының, оның зиялыларының елеулі бөлігін өз ұлтының тілін білмейтін
шала қазақ күйінде калдырды.
Тың эпопеясы экологиялық мәселеде өзінің теріс жағын көрсетті. Бұрын
болып көрмеген көлемде жерді жыртып тастау салдарынан 1957-1958 жж.
Павлодар облысының жеңіл топырақты жерлерінде шаң бораны тұра бастады, ал
60-жылдардың басында жер қыртысын ұшырып кету тек жеңіл топырақты аймақты
ғана емес, ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 жылға дейін Солтүстік
Қазақстанда 9 млн. гектардан астам жер жел эрозиясына ұшырады, бұл сол
кездегі Франция сияқты елдің бүкіл ауыл шаруашылық жер көлеміне тең еді.
Рас, мұнан кейін егіншіліктің топырақ қорғау жүйесі жерді қайырмасыз
түренмен жырту тәсілі жасалды. Алайда, эколог мамандар атап көрсеткендей,
қазіргі заманғы шаралардың барлық түрі де, қоршаған ортаны қажетті
экологиялық қорғауды қамтамасыз ете алмады. Ол тек экологиялық зардаптарды
жеңілдетеді. Бұл қазіргі экологиялық мәселеде, әрине, жеткіліксіз.
Тың игеру мал шаруашылығына үлкен зиян келтірді. Мал жайылымы,
шабындық жерлер азайып малдың саны кеміді, әсіресе, түйе, жылқы орны
толмайтын шығынға ұшырады. Тың игеру барысында ауыл - село тұрғындарының
қосалқы шаруашылығына, үй іргесінде көкөніс егуге тыйым салынып, елде азық-
түлік мәселесін шиеленістірді.
Тың игеру қарабайыр экстенсивті әдіспен жүргізілді. Мұның өзі әр
гектарға шаққанда өнімді аз алуға соқтырды. Бұл жерлерде өндірілген
астықтың бағасы өте қымбатқа түсті. Оны жинауға бүкіл елдің комбайншылары,
әскери бөлімдер, қала тұрғындары, оқу орындарының студенттері қатыстырылды.
50-ші жылдардың басында колхоздарды күштеп ірілендіру нәтижесінде
олардың саны республикада екі есе қысқарды, оның есесіне колхоз өндірісінің
шоғырлануы күшейді. Осы жылдарда біраз колхоздар, олардың ішінде
Қазақстанның колхоздары да ірі, экономикалық жағынан жақсы жарақтанған
шаруашылықтарға айналды. Қазақстан колхоздарының ақшалай табысы өсіп,
бөлінбейтін қорлары көбейді. Еңбек күннің құны екі еседен астам өсіп және
ақшалай орташа бағасы 1958 жылы 10 сом 54 тиынға жетті. Сол жылы республика
колхоздарында 63 мыңнан астам жоғары және орта білімді мамандар жұмыс
істеді. Бұларда 18 мыңнан астам диқан мен малшы, 17,2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қазақстан 1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысы дәуірінде.
Жоспар.
1. Соғыстың басталуы, оның сипаты. Қазақстандыктар майданда.
2. Қазақстанның адам және экономиқалақ ресурстарын жауға соққы беруге
мобилизациялау.
3. Майданға бұкілхалақтық көмек.
1. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы Кеңес Одағы үшін бұрын - соңды
бастан кешкен барлық соғыстардың ішіндегі ең ауыры болды. Соғыс елді
біртұтас жауынгерлік лагерьге айналдыруды, бүкіл экономика мен кеңес
халқының күш-жігерін майдан мүддесіне, жауды жеңу мақсатына жұмылдруды
талап етті. Қазақстан еңбекшілері бұл міндетті толығымен қолдады. Сөйтіп,
азаттық соғысына бір кісідей көтерілді. Осы тұста өткен жиындарда олар Отан
алдындағы парызын орындауға әзір екендіктерін білдірді. Қызыл Армияның
қатарына өз еріктерімен баратындықтары туралы қалалық және аудандық әскери
комиссариаттарға мыңдаған арыздар түсіп жатты. Жас жігіттер мен қыздар, аға
буын өкілдері қолдарына қару алып, майданға аттануға тілек білдірді.
Соғыстың алғашқы күндерінде-ақ Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан,
Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316-атқыштар дивизиясы жасақталды.
Оның командирі болып азамат соғысына қатысушы генерал И. Н. Панфилов
тағайындалды. Соғыстың бастапқы үш айыныц ішінде 238, 310, 314, 387 және
391- атқыштар дивизиялары құрылды. 1941 жылдың аяғына дейін мұнда тағы бір
дивизия, үш бригада жасақталды. Соғыс кезінде не бары республикада 12
атқыштар, 4 атты әскер дивизиясы, жиырмадан аса атқыштар және атты әскер
бригадалары, әуе күштерінің, зеңбірекшілерінің полктері, әр түрлі соғыс
саласының ондаған батальондары құрылды. Республика адам күштерімен тек
қазақстандық құрамалар мен бөлімшелердің ғана емес, сондай-ақ Қазақстаннан
тыс жердегі басқа да құрамалар мен бөлімдерді толықтырып отырды. Қарулы
күштер мен еңбек армиясының қатарына барлығы 1,8 млн. қазақстандықтар
қатысты. Республика майданға 14,1 мың көне жеңіл автомашина, 1,5 мың
трактор, 110,4 мың жылқы және 16,2 мың арба жіберді.
Қазақстан офицер кадрларын және армия мен флот үшін резерв даярлау
ісіне лайықты үлес қосты. 1941-1945 жж. әскери оқу орындарына 42 мыңнан
астам жас қазақстандықтар жіберілді, республика жерінде тұрған 27 әскери
оқу орны 16 мыңдай офицер даярлап шығарды.
Ұлы Отан соғысының даңқты тарихының беттеріне жазылған
қазақстандықтардың ерлігі аз болған жоқ. Еліміздің басқа да халықтарының ұл-
қыздарымен қатар біздің республиканың жастары да жаумен Балтық теңізінен
Қара теңізге дейінгі майдан шептерінде ерлікпен шайқасты. Қазақстандықтар
соғыстың алғашқы күндерінен бастап басқыншылармен кескілескен ұрыс
жүргізді. Даңқты Брест қамалын қорғаушылардың қатарында мыңдаған
қазақстандықтар болды. Олардың арасында Ғ. Жұматов, Ш. Шолтаров, К.
Иманқұлов, Е. Качанов, т. б. жаумен жан аямай шайқасып, ерліктің үлгісін
көрсетті. Жау тылында қалған көптеген жауынгерлер партизан қозғалысына
қатысты.
Әсіресе, Мәскеу түбіндегі шайқаста қазақстандықтардың жауынгерлік
даңқы шықты. Республикада жасақталған 316 - атқыштар дивизиясына астанаға
апаратын негізгі өзекті жолдардың бірі - Волокаламск тас жолын қорғау
тапсырылды. Мұнда майор Бауыржан Момышұлы басқарған 1073 - ұлан атқыштар
полкі жау шабуылына дивизияның басқа бөлімдерімен бірге ерлікпен тойтарыс
берді Б. Момышұлына 1990 жылы Совет Одағының Батыры атағы берілді. Қысқа
мерзім ішінде бұл дивизияның жауынгерлері бір танк және екі жаяу әскер
дивизиясын талқандады. 316-дивизияның жоғары қаһармандық қабілетін
қамтамасыз етуге оның командирі И. В. Панфилов зор еңбек сіңірді.
Дубосеково разъезі түбінде 28 - панфиловшы жауынгерлер 50 танкісінің
шабуылына қарсы тұрды. Саяси жетекші В. Г. Клочковтың жауынгерлерді ерлікке
жігерлендіріп: "Ресей жері кең байтақ, бірақ шегінер жер жоқ, артымызда -
Мәскеу!"- деген сөздері бүкіл майданға тарап кетті. 28 жауынгер - орыстар,
қазақтар, украиндар, қырғыздар - 4 сағат бойы өршелене жасалған жау
танктерінің тынымсыз шабуылына ерлікпен тойтарыс берді. Олар қасық қаны
қалғанша шайқасты. Бәрі дерлік қаза тапты, бірақ жауды өткізбеді. Сондай-ақ
Мәскеуді қорғау тарихына панфиловшылар дивизиясы бөлімдерінің саяси
жетекшілері П. В. Вихров, М. Ғабдуллин, автоматшылар Т. Тоқтаров, Р.
Амангелдиев мәңгі өшпес із қалдырды.
316 - дивизия жауынгерлерінің ерлігі мен қаһармандығы жоғары
бағаланды. 1941 жылы 17 қарашада оған 8-ші ұлан дивизиясы атағы берілді.
Мәскеу түбіндегі ұлы шайқасқа панфиловшылардан басқа Қазақстанда
жасақталған басқа да әскери құрамалар қатысты.
Гитлершіл басқыншылардың Мәскеу түбінде талқандалуы жау әскерлерінің
рухын түсірді. Гитлердің қауырт соғыс жоспары біржолата күйреп, неміс -
фашист армиясының жеңілмейтіндігі жөніндегі аңыз адыра қалды.
Ұлы Отан соғысы барысында Сталинград шайқасы бетбұрыс кезең болды. Бұл
сұрапыл шайқасқа қатысқан құрамалардың арасында Қазақстанда жасақталған 38-
атқыштар дивизиясы бар еді. Ол әр кезде 62 - армия қолбасшысы В. И.
Чуйков, 57-армия қолбасшысы Ф. И. Толбухин, сондай-ақ Сталинград үшін
болған шайқастың негізгі ауыртпалығын көтерген 64-армияның қолбасшысы М.
С. Шумилов құрамында соғысты.
Қазақстандық жауынгерлер тек Сталинград түбінде ғана емес, сонымен
қатар Курск иінінде, Днепр, Ленинград үшін шайқастарда жан қиярлықпен
соғысты. Ленинград қоршауындағы әскери бөлімдерде қызмет еткен
жауынгерлердің арасында Д. Шыныбековтың, алысқа ататын зеңбірекке
бекітілген аэростат командирі С. Жылқышиевтің есімдері мақтанышпен аталып
жүрді. 1942 жылғы шайқастардың бірінде Батыс Қазақстан облысындағы Жаңақала
ауданының түлегі Арыстан Ахметов өз есімін өшпес даңққа бөледі. Ол 19
жауынгермен әскери маңызы бар бір төбені жаудан қорғап, соңғы адамы
қалғанша соғысты. Жаралы болып ес-түссіз жау қолына түскен одан жау
солдаттары әскери мағлұмат алмақ болып азапқа салды. Тістерін сындырып,
құлағын кесті. Осындай азапта жау офицерінің бетіне түкіріп, қайсарлық пен
қаһармандык үлгісін көрсеткен А. Ахметовты қанішерлер үстіне жанармай құйып
өртеп жіберді. Батыр жігіт жау алдында сес бермей, өмірден өтті. Елге оның
ерлігі туралы хабар майдангер жазушы Павел Кузнецовтыц очерктері арқылы
жетті.
Қуатты жарылғыш минамен жау танкісінің астына түскен Қарсыбай
Сыпатаев, капитан Н. Гастеллоның ерлігін қайталаған ұшқыш Нүркен Әбдіров,
жаудың пулеметтен оқ шашып тұрган дзотының аузын өз кеудесімен жапқан
Ленинград қорғаушысы Сұлтан Баймағамбетов қазақ жауынгерлерін ерлікке
рухтандырды.
Қазақстандық жауынгерлер Украинаны, Белоруссияны, Балтық бойын,
Молдавияны азат етуге қатысты. Мыңдаған қазақ жігіттері Кеңес әскерінің
құрамында Шығыс Еуропа халықтарын Гитлердің тепкісінен азат етуге ат
салысты. Қазақстандық жауынгерлер Берлинді алуға қатысты. Лейтенант
Рақымжан Қошқарбаев қатардағы жауынгер Григорий Булатовпен бірге Рейхстаг
қабырғасына қызыл жалау тікті.
Қазақстандықтар партизандық қозғалысқа белсене қатысты. Толық емес
мәліметтерге қарағанда, Украинаның партизандық құрамалары мен отрядтарында
- 1500, Ленинград облысында 220-дан астам қазақ жігіттері соғысқан.
Белоруссияның әр түрлі аудандарында әрекет еткен партизандық бригадалар мен
отрядтарда 1500-ден аса қазақстандықтар болған. Партизан қозғалысына
қатысқан даңқты қазақ жігіттері Г. Ахмедьяров, Ғ. Омаров, В. Шаруда, Қ.
Қайсенов, Ә. Шәріпов, Ә. Жанкелдин, Ж.Саин, т. б. есімдері бүгінде зор
құрметке ие болып отыр.
Ұлы Отан соғысы майдандарында көрсеткен ерліктері үшін қазақстандықтар
Кеңес Одағының орден, медальдарымен наградталды. 500-ге жуық қазақстандыққа
Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Олардың 99-ы қазақ. Солардың қатарында
Кеңестік Шығыстың қос қарлығашы, қаһарман қыздары - Әлия Молдағұлова мен
Мәншүк Мәмбетова бар. Кеңес Одағының Батыры атағы ұшқыштар Т.Бигелдинов, Л.
И. Беда, И. Ф. Павлов, С. Д. Дуганскийге екі реттен берілді. 110
қазақстандықтар Даңқ орденінің үш дәрежесіне ие болды. Қазақстандықтар
соғыстың Қиыр Шығыстағы соңғы ошағын жоюға да белсене қатысты. Соғыс
Қазақстан үшін қымбатқа түсті. Ұлы Отан соғысында 603 мыңдай Қазақстан
азаматтары ерлікпен қаза тапты.
2. Ұлы Отан соғысы майдандарында Кеңес Қарулы Күштерінің жеңіске
жетуіне елде қалған еңбекшілер жанқиярлық еңбегімен үлкен үлес қосты.
Соғыстың алғашқы айларынан бастап, Қазақстандағы экономиканы соғыс
мүддесіне бейімдеп қайта құру, материалдық және адам ресурстарын қайта бөлу
шаралары жүргізілді.
Майдан шебінен көшіп келген кәсіпорындарды орналастыруға республикада
2300 мың шаршы метр өндіріс аудандары босатылды. Кәсіпорындармен бірге
келген адамдарды Қазақстан еңбекшілері жақын бауырындай қабылдап, қамқорлық
көрсетіп, тұрғын үймен, басқа да қажет нәрселермен қамтамасыз етті.
Республика өнеркәсібінде 1940 жылы 158 мың адам жұмыс істесе, 1945
жылы 255 мың жұмысшыға дейін жетті. Олар соғыс жылдарындағы қысылтаяң
кездің қиындықтарын жеңе отырып, еңбекте жаппай ерлік көрсетті. Қазақстанды
майданның сенімді тірегіне, елдің ең негізгі әскери өнеркәсіп ошағына
айналдырды. Мұның өзі жалпы одақтық экономиканың, өндірістің бар саласында
да, сол сияқты жаңадан құрылған саласында да, оның үлесін арттыруды талап
етті. Оған Батыс аудандардан көшіріліп келген 220-дан астам кәсіпорындарды
қатарға қосудың үлкен маңызы болды. Қазақстанда 1943 жылы қорғаныстық
маңызы бар ондаған кәсіпорындар іске қосылды, бұрыннан істеп түрған
кәсіпорындар өнім өндіруді арттырды. Мәселен, сол жылы республикадағы қара
металлургия өндірісінің тұңғышы Ақтөбе ферросплав зауыты іске қосылып, өнім
шығара бастады. Ақтөбе химия комбинаты бор, фосфор кышқылдарын, сода
шығаруды жолға койды. Шымкент дәрі-дәрмек жасау зауыты шөптен дәрі жасауды
игерді. Теміртауда Қарағанды металлургия комбинатын салу қолға алынды.
Машина жасау зауыттары Алматыда, Шымкентте, Қарағандыда іске қосылды. Жаңа
рудниктер мен байыту фабрикалары салынып, мыс, қалайы, күміс, алтын шығару
артты. Балқаш, Қарсақпай мыс қорыту зауыттары күшейді. Түсті металл шығару
өсті. Тамақ өнеркәсібінің: Шымкентте жеміс-жидек консерві комбинаты,
Алматы, Қарағандыда кондитер фабрикалары, Петропавлда темекі фабрикасы
пайдануға берілді.
1941 жылы темір жолда әскери жағдай енгізіліп, әскер тәртібіне көшу
темір жол арқылы жүк, шикізат тасуды жақсартты. Ескі жолдарда поездардың
өтуі жиіледі. Ақмола- Қарталы жол бөлігі іске қосылды. Темір жолдағы
жұмыстың көбін әйелдер атқарды. Олар теміржолшылардьщ 35 пайызын қамтыды.
1944 жылы Текелідегі қорғасын - мыс комбинатының бірінші кезегі,
Өскемен мыс зауыты іске қосылды. Республикада қара металлургия, мұнай өндеу
өнеркәсібі қалыптасты. Ертісте халықтық құрылыс Өскемен ГЭС-і салынып
бітті.
Бұл жылдарда Қарағанды көміршілері Сібір, Орал, Поволжье өнеркәсіп
аудандарын жоғары сапалы кокстелген көмірмен жабдықтап тұрды. Жер астында
жұмыс істеген лавалардың саны 1941-1945 жылдары 63-тен 158-ге дейін өсті.
19 жаңа шахта мен 3 көмір разрезі іске қосылды. Шын мәнінде тағы бір жер
асты Қарағандысы пайда болды. Соғыс жылдары Қарағанды көмір алқабында 34
млн. тонна көмір шығарылды, бұл соғысқа дейінгі бассейнде шығарылған
көмірден 3 млн. тонна артық деген сөз. Мұнай кәсіпшілігінің қуаты артты.
Қошқар, Комсомольск, Жолдыбай мұнайшылығы іске қосылды. Соғыстың соңғы үш
жылында Қазақстан 2472,2 мың тонна сапалы мұнай өндірді. 1941 жылғы
қаңтардан 1945 жылға қаңтарға дейінгі аралықта Қазақстанның электр
энергиясын өндірудегі Одақ бойынша үлес салмағы 1,31-ден 2,67 пайызға дейін
өсті. Соғыс кезінде барлығы 460 зауыт, фабрика, кеніш, шахта және басқа
өндірістер салынды. Өнеркәсіптің өсу қарқыны артуы нәтижесінде оның
республикадағы халық шаруашылығындағы үлес салмағы 60 пайыздан 1945 жылы 66
пайызға дейін өсті. Темір жолдың ұзындығы 1940 жылғы 6581 шақырымнан 8400
шақырымға дейін жетті. Руда мен мұнай өнімдерін тасымалдау 4 есе, көмір мен
қара металды тасымалдау екі есе артты. Қазақстан өнеркәсібінің соғыс
жылдарындағы Жеңіске қосқан үлесі Кеңес халқының ауыр күндердегі сүйеніш,
тірегі болғандығын қазақ халқы орынды мақтан етеді.
Қазақстанның колхозшы шаруалары соғыстың жеңіспен аяқталуына қомақты
үлес қосты. Село еңбеккерлеріне көмекке қала тұрғындары келді.
Республиканың колхозсовхоздарында жыл сайын 300 мыңға жуық қала халқы еңбек
етті. Жау басып алған аудандардан көшіп келген шаруалар еңбекте ерліктің
үлгісін көрсетті. Солардың бірі - Батыс Қазақстан облысының Теректі МТС-
інде істеген Украинаның атақты тракторшысы Паша Ангелинаның бригадасы. Оның
берекелі бастамасы мен тәжірибесі жергілікті механизаторлар тарапынан қызу
қолдау тапты. Украинаның даңқты қызылшасысы М. С. Демченко Жамбыл облысы
Талас өңірінде қант қызылшасын өңдеу әдістерін өндіріске енгізуде шынайы
шеберлік танытты.
Қазақстан еңбекшілері тары өсірудің шебері - Шығанақ Берсиевті, атақты
күрішшілер - Ыбырай Жақаев пен Ким Ман Сам сияқты үздік шыққан жаңашылдар
мен астықтан мол өнім алудың майталмандары Мұнира Сатыбалдинаны, Анна
Дацкованы, Нүрке Алпысбаеваларды және т.б. орынды мақтан етті.
Мал шарушылығы өнімдерін өндіру мен қоғамдық мал басының өсу
жоспарлары ойдағыдай орындалып отырды. Қоғамдық мал басы Республикада соғыс
жылдарында 3 млн. басқа жуық өсті. Қазақстанның колхоздары мен совхоздары
бұл тұста соғыстан бұрынғы бес жылмен салыстырғанда астықты - 30,8 млн.
пұт, етті - 15,8 млн. пұт, картоп пен жемісті - 14,4 млн. пұт, сүтті - 3194
мың центнер, жүнді - 17,7 мың центнер артық берді. 1944 жылы Бүкілодақтық
еңбек жарысында мал шаруашылығын өркендетудегі орасан зор табыстары үшін
Батыс Қазақстан облысының Жаңақала, Гурьев облысының Қызылқоға аудандары
КСРО Қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл Туын жеңіп алды. Жалпы соғыс
кезінде Қазақстанның ауыл-село еңбеккерлері өздерінің патриоттық және еңбек
парыздарын айтарлықтай өтеді. 1941-1945 жж. олар майдан мен елге 5829 мың
тонна астық, 734 мың тонна ет және басқа да азық-түлік, өнеркәсіп үшін
шикізат берді.
Жауды жеңуге республиканың оқыған зиялылары да өздерінің үлкен үлесін
қосты. Олардың қатары еліміздің батыс аудандарынан уақытша көшіп келіп
паналаған ғалым, жазушы, әртіс, ұстаз, дәрігерлермен т. б. толықтырылды.
Еліміздің шығыс аудандары мен Қазақстанның халық шаруашылығының
түбегейлі мәселелерін зерттеп, соның негізінде жасалынған ұсыныстарды іске
асыруға академик В. Л. Комаров бастаған КСРО ғылым Академиясының Қазақ
бөлімшесі Президумының төрағасы, көрнекті ғалым Қ. И. Сәтбаев басқарған
республиканың жүзден аса ғалымдары қатысты. Олар қазба байлықтың көптеген
жаңа орындарын ашты, олардың майдан мүддесі үшін тез игерілуіне үлес қосты.
Ғалымдар, жоғары оқу орындарының ұстаздары, мектеп мұғалімдері және
тағы басқалары халық арасындағы идеялық - тәрбие беру саласында үлкен жұмыс
жүргізді. Денсаулық сақтау қызметкерлері қажырлылықпен еңбек етті. Соның
арқасында емханаларда емделуде болған жаралы жауынгерлердің жетпіс пайыздан
астамы қайтадан қатарға қосылды. Соғыс кезінде 118 техникумнан 92- сі
сақталды, онда оқитын оқушылар саны тек 389 адамға ғана қысқарды. 1941 ж.
дейінгі 20 жоғары оқу орнына жаңадан төртеуі қосылды. Оларда оқитын
студенттердің саны 10,4 мыңнан 15 мыңға дейін өсті.
Осындай қиын - қыстау күндерде қазақ совет әдебиетін дамытуға үлкен
көңіл бөлінді. Соғыс кезінде А. Толстой айтқандай, Кеңес поэзиясының алыбы
Жамбылдың өлеңдері Отан қорғауға шақырған қаһарлы дабыл іспеттес болды.
Оның "Ленинградтық өрендерім" атты өлеңінің өнегелік те, тәрбиелік те мәні
зор еді. Майдангер ақын Қ. Аманжолов 'Жеңістің, дауыл мен оттың жыршысымын"
деп орынды айтты. Н. Тихонов айтқандай, оның "Абдолла" поэмасы қазақ
поэзиясының інжу- маржанына айналды. Партизан шоғырының комиссары Ж. С.
Саинның шығармаларын есімі естен кетпейтін Назым Хикмет "Кеңес Одағының
барлық халықтарының мызғымас достығының белгісі" деп атады. М. Әуезовтің
соғыс кезінде "Абай" эпопеясының бірінші кітабын жазуы қазақ әдебиетінің
әлемдік аренаға шығуына жол салды. Қазақ әдебиетімен бірге қазақ өнері де
дамыды. Соғыстың алғашқы үш жылы ішінде Қазақстан өнер шеберлері өздері
қамқорлыққа алған ұжымдарда 20 мың спектакль мен концерттер көрсетті,
олардың ішінде мыңнан астам концерт майдан шебінде берілді.
3. Республика еңбекшілері өздерінің жеке жинағынан майдан қорына 4,7
млрд. сом ақша берді. Сонымен қатар олар майдангерлерге 2 млн. - нан аса
жылы киім, 1600 вагон сыйлық жөнелтті. Республика еңбекшілерінің өздерінің
жеке қаражаттарына "Қазақстан комсомолы", Түрксибші", "Қарағанды шахтері",
"Қазақстан мұнайшысы", "Қазақстан металлургі", "Қазақстан пионері" атты
авиаэскадриялар жасақталды. Ол үшін 480 млн. сом қаржы жиналды.
Республика еңбекшілері Ленинградты (қазіргі Санкт-Петербург)
қорғаушыларға 400 вагон сыйлық жөнелтіп, жаудан тазартылған аудандардан
көмегін аяған жоқ. Орел облысын қамқорлыққа алып, оларға 200 вагоннан аса
жабдық, ауыл шаруашылығы машиналарын, азық-түлік, тұрмыстық заттар және 100
мың бас мал жөнелтті. Осындай көмек Украина мен Белоруссияға, Солтүстік
Кавказға және Ленинград, Курск, Калинин облыстарына көрсетілді.
Мұның барлығы майдан мен тылдың бірлігін, халықтар достығын нығайтуға үлкен
әсерін тигізді. Қазақстан еңбеккерлерінің майданға көмегі қызыл әскерлердің
жағдайын жақсартып, олардың жауынгерлік рухын көтерді, Қызыл Армия
бөлімдерінің жауды талқандау үшін мүмкін болған нәрсенің бәрін істеуге
жігерлендірді. Сөйтіп, Қазақстан соғыстың алғашқы күнінен бастап-ақ
Кеңестер Одағы арсеналдарының біріне айналды, оның экономикалық
тіректерінің бірі болды.
Лекция № 26
Такырыбы: 1946-1960- шы жж. Қазақстан.
Жоспар.
1. Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда 1946-1953 жж.
2. Қазақстан Хрущев декадасы жылдарда 1953-64 жж.
1. Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін Қазақстан еңбекшілері
бейбіт құрылысқа қайта оралды. Экономиканы бейбітшілік жағдайға бейімдеп
қайта құру еңбекшілердің қоғамдық - саяси белсенділігі жағдайында
жүргізілді. 1945 жылы қазан айында Алматыда Республиканың 25 жылдығына
арналған Қазақстан Жоғары Кеңесінің мерекелік сессиясы болып, оған туысқан
республикалардың, Мәскеу мен Ленинградтың делегациялары, өнеркәсіп пен ауыл
шаруашылығының озаттары, ғылым мен мәдениет қайраткерлері қатысты. Осы
мерекеге орай 5304 адам ордендермен және медальдармен наградталды.
1946 жылы 18 наурызда қабылданған төртінші бес-жылдыққа арналған
жоспар бойынша соғыстан бүлінген аудандарды қалпына келтіру, өнеркәсіп пен
ауыл шаруашылығының соғыстан бұрынғы дәрежесіне жетіп, одан едәуір асып
түсу міндеті белгіленді. Сонымен бірге онда Қазақстан экономикасын өрге
бастауға үлкен мән берілді.
Республикада ауыр индустрияны жедел дамыту, сондай-ақ, жеңіл және
тоқыма өнеркәсібін одан әрі өркендету көзделді. Тұрғын үй құрылысын және
қалалар мен жұмысшылардың тұрақты аудандарында мәдени- тұрмыстық орындар
жүйесін кеңейтуге ерекше көңіл бөлінді. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын
өркендету негізінде республика еңбекшілерінің материалдық және мәдени
тұрмыс дәрежесін одан әрі көтеру көзделді. Қазақстанға бөлінген күрделі
қаржы көлемі одақ бойынша үшінші орынға шықты. Мұнда күрделі қаржы
кәсіпорындарды қалпына келтіруден гөрі бұрынғыларын кеңейтіп, жаңа
кәсіпорындар салуға бағытталды. Төртінші бесжылдықта бүкіл елде өнеркәсіп
өнімі 1940 жылмен салыстырғанда 40 пайызға өсетін болып белгіленсе,
Қазақстанда ол 2,2 есеге арту көзделді. Бесжылдық қорытындысында Қазақстан
өнеркәсібінің жалпы өнімі 1940 жылмен салыстырғанда 2,3 есе, оның ішінде
көмір шығару 2,5, мұнай 1,5, газ -1,9, электр қуатын өндіру 4,1 есе артты.
Соғыстан кейінгі кезеңде ауыл шаруашылығы артелінің жарғысын
бұзушыларға қарсы күрес күшейді. 1946-1947 жылдары колхоздарға қарыздар
болып келген мекемелер мен ұйымдардан 214 млн. сом ақша, 540 мың гектар жер
қайтарылды. Осы жылдарда ұсақ колхоздарды ірілендіру шаралары іске
асырылып, республикада соғысқа дейінгі 6400 колхоздан 1950 жылғы қаңтарда
3670 колхоз қалды, олардың жалпы саны 2 есеге жуық қысқарды.
Ауыл шаруашылығының материалдық-техникалық базасы нығайтылды. Төртінші
бесжылдықтың аяғына қарай Қазақстан шаруашылықтарында 50 683 трактор, 16
мыңнан астам комбайн, ондаған мың автомашина, шөп шабатын және басқа
машиналар істеді. Бұлардың басым көшпілігі ескі, моральдық жағынан да
тозып, ескірген техника болатын. Ауыл - селода механизаторлар қатары өсіп,
МТС қызметкерлерінің жыл сайынғы орташа саны 10 мың адамға көбейді.
1948 жылы республикада ауылдар мен селоларды жаппай электірендіру
жорығы басталды. Сөйтіп, төртінші бесжылдық тұсында 752 колхоз, 317 МТС,
164 совхоз және 193 селолық аудан орталықтары электрленді. Селолық электр
станцияларының қуаты 1945 жылмен салыстырғанда 2,8 есе өсті.
Республикада төртінші бесжылдықта егіс көлемі бір миллион гектардан
аса ұлғайды. Ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығы артты. 1950 жылы
астықтың жалпы түсімі 47 654 центнерге жетіп, соғыстан бұрынғы дәрежесінен
89 пайыз асып түсті. Ірі қара малдың, қой мен жылқының жаңа тұқымдары өсіп
жетілді. Атап айтқанда, қазактың ақ бас сиыры, алатау сиыры, қазақтың биязы
жүнді қойы, арқар - меринос қойы, Қостанай жылқысы будандастырылып, жаңа
тұқым алынды. Малдың жалпы саны өсті: ірі қара-27, қой мен ешкі - 70, жылқы
- 71 пайыз көбейіп, шошқа - 2,7 есе артты. Дегенмен ауыл шарушылығын
өркендетуде елеулі қиыншылықтар мен кемшіліктер болғанын да айтуымыз керек.
Бұл кезде республиканың мал шаруашылығы мейілінше ауыр жағдайда еді. 1951
жылы бар болғаны 4,5 миллион ірі қара (1928 ж. 6,5 млн. болған), 1,5 млн.
жылқы (3,5 млн.), 127 мың түйе (1 млн.) болды. Тек қой саны бойынша,
олардың тез өсетіндігі есебінен, 1928 жылдың дәрежесіне жақындады. 1928
жылы 18566 мың қой болса, 1951 жылы қой мен ешкінің саны 18036 мың басқа
жетті.
1946 жылы қуаңшылық болып, астық шықпай, халық азық - түлік
тапшылығының зардабын шекті. Колхоз, совхоз, МТС - тардағы техника
ескірген, еңбек өнімділігі төмен еді. Ауыл шаруашылығының әртүрлі жарғысын
бұзушылық етек алды. Колхоздардың меншігі талан-таражға түсті.
Колхозшыларға еңбек күнге өнім бөлінбеді. Олардың еңбекке ынталылығы төмен
болды. Осыған байланысты әкімшіл - әміршіл жүйе қатал саясат жүргізіп, село
тұрғындарын мәжбүрлікте ұстады. Олардың саяси құқықтары аяқ асты етіліп,
туған жерлерінен кетуіне тыйым салынды. Еңбек ақы төлеуде теңгермешілік
орын алды. Колхоздарда, совхоздарда өндірілген астықтың тұқымдық қордан
басқасы мемлекетке дайындық қорына алынды. Колхозшылардың, совхоз
жұмысшыларының жеке шаруашылықтарынан ет, сүт, жүн дайындау жүргізілді.
Ауыл - селодағы мұндай ауыр жағдайды өзгерту мәселесіне 50 - жылдардың орта
шеніне дейін көңіл бөлінген жоқ. Сайып келгенде, өнеркәсіпті қалпына
келтіру, оны жаңа деңгейге көтеру ауыл -селоны қанау есебінен іске асты.
Халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарында республика жазушылары
шығармаларының басым көпшілігі ұлы Отан соғысы тақырыбына арналды. Ғ.
Мүсіреповтың "Қазақ солдаты", Ә. Нүрпейісовтың "Курляндиясы" сияқты соғыс
тақырыбына жазылған еңбектерде қазақстандық жауынгерлердің жоғарғы
адамгершілік қасиеті, жеңіс жолындағы күресте көрсеткен ерлігі баяндалды.
Еңбек тақырыбына жазылған С. Мұқановтың "Сырдария", Ғ. Мұстафиннің
"Миллионер", Слановтың "Кең өріс" сияқты туындаларында жұмысшылардың,
колхозшы шаруалардың өмірі көрсетілді.
Осы жылдарда М. Әуезовтің "Абай жолы", С. Мұқановтың "Шоқан Уәлиханов"
сияқты көптеген тарихи шығармалар жарық көрді. "Абай" қойылымы үшін Қазақ
Академиялық драма театрының ұжымы КСРО мемлекеттік сыйлығын алды.
Музыка мәдениеті өрлеу жолына шықты. М. Төлебаевтің "Біржан-Сара", А.
Жұбанов пен Л. Хамидидің "Абай", Е.Брусиловскийдің "Дудар-ай", Қ.
Қожамияровтың ұйғыр тіліндегі "Назугум" опералары сол жылдарда дүниеге
келді. "Біржан - Сара" операсына КСРО мемелекеттік сыйлығы берілді.
1946 жылы республикада Ғылым академиясы құрылып, оның президенттігіне
көрнекті ғалым, академик Қ. И. Сәтбаев сайланды. Осы жылдарда Ақтөбе,
Гурьев, Қарағанды, Қостанай, Петропавл, Шымкент екі жылдық мұғалімдер
институттары жоғары білім беретін педагогикалық институттар болып қайта
құрылды.
Жалпыға бірдей жетіжылдық білім беру туралы Заң одан әрі жүзеге
асырылды. 1952 жылдың аяғында Қазақстанда жалпыға білім беретін 9 мыңдай
мектеп, 125 техникум мен арнаулы оқу орны жұмыс істеді, бұларда 1,5 млн.
адам оқыды. Алайда, мектептердің материалдық жағдайы онша болған жоқ.
Олардың көпшілігінің ғимараты болмады. Сондықтан оларға ғимарат салу,
мектептердің ескірген, тозған үйлерін жөндеуге халықтың, село мен қала
еңбекшілерінің тарапынан үлкен көмек көрсетілді. Сонымен бірге олар клуб,
кітапханаларға да жәрдемдесті. Кітап қорларын толықтыру үшін кітап,
радиоқабылдағыш, т.б. мәдени құралдарды жинап берді.
Алайда, бұл кезде Қазақстанның мәдениеті, әдебиеті, ғылымның одан әрі
дамуына XX ғ. 50 - ші жылдардың басында өзінің шырқауына жеткен
тоталитарлық социализм идеологиясы кері әсерін тигізді. Әсіресе БКбП
Орталық Комитетінің "Звезда" және "Ленинград" жорналдары туралы 1946 ж.
14 тамыз қаулысы басқаша ойлайтын адамдарды қудалаудың жаңа науқанын ашып
берді. Қазақстан партия комитеттері де өз жұмысын осы қаулының ағымына
құрды. Республика Компартиясы Орталық Комитетінің 1947 ж. наурызда өткен
пленумы төменгі партия ұйымдарынан Қазақстан тарихын жазудағы, әдебиет пен
өнердегі саяси қателер мен ұлтшылдық бұрмалауға қарсы большевиктік сынды
кеңінен өрістетіп, БКбП Орталық Комитетінің идеологиялық мәселелер
жөніндегі қаулыларын сөзсіз орындауды талап етті.
Бұл кезде Орталықта "Ленинградтық іс", "Дәрігерлердің ісі" қолдан
жасалып жатқан кезде Қазақстанда "Бекмахановтың ісі" ұйымдастырылды. Ол іс
бойынша Е. Бек-махановтың 1947 жылы шыққан "XIX ғасырдың 20-40 жж.
Қазақстан" деген монографиясында буржуазияшыл - ұлтшыл концепциялар
дамытылған және оның саяси-идеалық зияны бар деп табылды. 1950 ж. "Правда"
газеті "Қазақстан тарихының мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан жазу
үшін" деген мақаласында оның кітабын айыптады. Осыдан кейін тарих
ғылымдарының докторы Е. Бекмаханов Ғылым академисынан шығарылды, ал 1952 ж.
4 желтоқсанда Қазақ ССР Жоғары сотының алқасы оны 25 жылға соттады. Тек
Сталин өлгеннен кейін ғана Е. Бекмахановты айыптау жөніндегі іс қайта
қаралып, қылмыс құрамы жоқ болғандықтан жабылып, 1954 жылы түрмеден босап
шықты.
40 жылдардың аяғы - 50-жылдардың басында "Бекмахановтың ісі" жалғыз
болмады. Республиканың көрнекті қоғамтану ғалымдары А. Жұбанов, X.
Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Е. Смаилов және т. б. нақақтан тағылған саяси
айыптармен жазаланды. Ә. Әбішев, Қ. Аманжолов, Қ. Бекқожин, С. Бегалин және
басқа белгілі ғалымдар мен жазу-шылар саяси және буржуазиялық-ұлтшылдық
қателіктер жіберді деп дәлелсіз айыпталды.
Сөйтіп, соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстанда пісіп-жетіліп келе жатқан
қоғамдағы жаңа өзгерістер әміршіл-әкімшіл жүйенің қудалауымен тұншықтырылып
тасталды.
2. 1953 жылғы 5 наурызда Коммунистік партия мен Кеңес Одағының
басында 30 жылдан астам отырған И. В. Сталин қайтыс болды. Сталин өлгеннен
кейін елде демократиялық қайта қүру процесі қарқынды жүре бастады.
Демократиялық өзгерістердің ықпалымен Кеңес өкіметі шамадан тыс
орталықтандыруды босаң-сытуға және одақтас республикалардың шаруашылық,
саяси-мәдени құрылыс саласындағы құқықтарын кеңейтуге бағытталған кейбір
шараларды жүзеге асыруға мәжбүр болды. Бұл кезде Қазақстанның бюджет
құқықтары кеңейтіліп, оның көлемі едәуір өсті. Атап айтқанда, 1951-1955 жж.
өнеркәсіпке жұмсалған қаржының жалпы көлемі 1941-1950 жж. салыстырғанда 2,3
есе артты. Ал 1956 жылдан бастап табыстың кейбір түрлері бойынша
республикалық бюджеттерге қаржы бұрыңғыдан да көбірек бөліне бастады.
Қазақстан бюджетінің шығыс көлемі -1953-1960 жылдарда 7 еседен аса ұлғайды:
434, 9 млн. сомнан 3 млрд. 53 млн. сомға дейін жетті.
1954-1956 жылдарда одақтық министрліктерден республика қарамағына 144
ірі кәсіпорны, ал 1959 ж. түсті металлургияның барлық 29 кәсіпорындары
берілді. Мұның нәтижесінде одақтық-республикалық өнеркәсіптегі өндіріс
көлемі 2 еседен артық ұлғайды. Түсті металлургия, қара металлургия мен
химия өнеркәсібі кәсіпорындарын салу, байланыс, қала және село құрылысы,
геология және жер қойнауындағы қорларды қорғау министрліктері басқада
одақтық министрліктер, одақтық-республикалық болып қайта құрылды. Су
шаруашылығы министрлігі қалпына келтірілді. Республикадағы министрліктердің
құқықтары бұрынғыға қарағанда едәуір өсті. Оларды құру кезінде Қазақстан
үкіметі шаруашылықтың ерекшеліктерін, жұмыс көлемін және өркендеу келешегін
ескеретін болды. Сонымен бірге одақтас республикалар жалпы одақтық
сипаттағы мәселелерді шешуге бұрынғыдан гөрі белсене қатыса бастады.
Одақтас республикалардың экономикалық және мәдени өркендеуіне байланысты
ұсыныстарын талқылау үшін КСРО Жоғарғы Кеңесінің ұлттар Кеңесі әр
республиканың өкілдігі болатын Экономикалық комиссия құрды.
Жергілікті Кеңестердің шаруашылық және мәдени құрылыс істерінде, оның
ішінде халыққа білім беру, сауда, коммуналдық - тұрмыстық қызмет көрсету
саласындағы құқықтары кеңейтілді. Кеңестерге жергілікті өнеркәсіп өндірісін
жоспарлау және олардың өнімін бөлу, тұрғын үй салуды ұйымдастыру, қаржы -
бюджет мәселелерін шешуде үлкен міндеттер жүктелді.
Одақтас республикалар құқықтарының кеңеюіне байланысты Қазақ КСР
Жоғарғы Кеңесінің заң шығару қызметінің белсенділігі артты, оның
республикадағы шаруашылық және әлеуметтік - мәдени құрылысқа іс жүзінде
басшылық етудегі рөлі әжептәуір өсті. Сессияда қаралатын мәселелердің
шеңбері кеңейді.
Жоғарғы Кеңестің тұрақты комиссияларының белсенділігі артты. Олардың
саны 3-тен 8-ге дейін жетті. Өнеркәсіп және транспорт, ауыл шаруашылығы,
денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру, сауда және қоғамдық
тамақтандыру, халыққа білім беру және мәдениет жөніндегі тұрақты
комиссиялар құрылды. Олардың құрамына енгізілген депутаттардың саны 35-тен
167-ге дейін өсті. Мұндай өзгерістер мемлекет басына Н. С. Хрущевтің
келуімен байланысты еді. 1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін билікке ие
болған ол партия органдары мен ұйымдарының шаруашылық жұмысқа, басқару
ісіне араласуына тоқтау салып, олардың қоғамдық істердегі рөлін біраз
әлсіретті.
Одақтас республикалардың құқықтарын кеңейту, кеңестердің шаруашылық-
ұйымдастыру рөлі мен жауапкершілігін арттыру олардың елдегі әлеуметтік-
экономикалық ахуалды жақсартуға қосатын үлесін біраз өсірді. Бұл кезде
халық шаруашылығының басты саласы өнеркәсіпті дамытуға ерекше назар
аударылды. Соның нәтижесінде бесінші бесжылдық 1951- 1955 жж. ішінде 200-
ге жуық жаңа кәсіпорын салынып, пайдалануға берілді. Сомасы 3218 млн. сом
болатын негізгі қорлар іске қосылды, мұның өзі бұдан бұрынғы
бесжылдықтағыдан 2,5 есе көп еді. Бұл жылдары республикада Өскемен қорғасын
зауыты мен оттегі станциясы, Зыряновск қорғасын комбинатының байыту
фабрикасы, Балқаш шаңсорғыш фабрикасы пайдалануға берілді. Зыряновск
қорғасын комбинатында қорғасын - мырыш концентратын, ал Балқаш мыс қорыту
зауытында тазартылған мыс өндіру жолға қойылды. Жезқазғанда 5 қуатты шахта
және байыту фабрикасы іске қосылды. Шымкент қорғасын зауыты өндіріс процесі
тоқтатылмастан түбегейлі түрде қайта құрылды. Республика түсті
металлургиясының бесжылдық ішіндегі жалпы өнімі 2,1 есе өсті. Еліміздегі ең
ірі өнеркәсіп объектілердің бірі - Қарағанды металлургия зауытының
(Қазақстан магниткасы) құрылысы басталды. Ферросплав өндіру артып, олардың
әрбір түрін шығару ұлғайды.
Ал алтыншы бесжылдық кезінде республикада ірі пайдалы кен орындарының
игерілуіне байланысты бесжылдық жоспарды ауыр өнеркәсіптің, әсіресе, электр
қуаты мен отынды көп қажет ететін салалары үшін кәсіпорындар жүйесін жасау,
қара және түсті металлургияның жаңа кәсіпорындарын, электр станцияларын
салу, өнеркәсіптің басқа салаларын одан әрі өркендету міндеті қойылды. Бұл
міндеттерді іске асыру барысында республиканың көптеген өндіріс орталық-
тарында ірі индустриялық кәсіпорындар салынды. Павлодарда алюминий,
ферросплав және комбайн зауыттарын, прокат жабдықтары машина жасау зауытын,
Жамбылда химия зауытын, Семей мен Шымкентте жаңа цемент зауыттарын салу
қолға алынды. Қарағанды металлургия зауытында 2 домна пеші мен табақ
қаңылтыр станын әзірлеу және пайдалану жоспарланды. Міне, осындай игі
істердің арқасында 1960 ж. Қазақстанда 1950 ж. 17,3 млн. тоннаның орнына
32,3 млн. тонна көмір, 2,6 млрд. квтсағат орнына 10,6 млрд. квтсағат
электр қуаты өндірілді. Дегенмен осы кезде электр қуатының желілері мен оны
бөлу жүйелерінің құрылысы күрт артта қалды, мұның өзі республиканы
электрлендірудің тиімділігін едәуір төмендетті.
50-ші жылдардың екінші жартысында Казақстанда бүкіл еліміздегі сияқты
өнеркәсіпте ғылыми-техникалық прогреске бетбұрыс кезең болды. Өндіріс
жүйесін электрлендіру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру, мол
өнімді ең жаңа станоктарды, машиналар мен аппараттарды енгізу, өндіріс
технологиясын үнемі жетілдіріп отыру, отын қуатын бейбіт мақсаттарға
қолдану негізінде өнеркәсіптің барлық салаларында техниканы жетілдіру
қарқынын арттыруға айырықша көңіл бөлінді. Еңбекші бұқараны, әсіресе,
жұмысшыларды шаруашылық құрылысын басқару ісіне кеңінен тартуға, өндіріске
жаңа техника мен озық технологияны енгізуге бағытталған маңызды шараларды
жүзеге асыру басталды.
Соның арқасында 50-ші жылдардың екінші жартысы өндіріс техникасы мен
технологиясының одан әрі жедел дамыған кезі болды. Кен рудалары
кәсіпорындарына өзі тиеп, өзі алып барып түсіріп беретін, елімізде жасалған
жоғары өнімді механикалық жүйелер мен бұрғылау машиналары енгізілді. Мұның
өзі руда өндіруді түгелдей дерлік механикаландыруға мүмкіндік берді. Түсті
металлургияда енді жеке агрегаттар мен тораптар ғана емес, технологиялық
процестер, тұтас цехтар жүйелі автоматтандырылды.
Шымкент пресс-автоматтар зауыты әртүрлі 20-дан астам машина, соның
ішінде шындағыш машиналар, қуатты жаныштағыш престер шығаруды игерді.
Алматы ауыр машина жасау зауытының сым созу станы, Өскемен конденсатор
зауытының вольтті конденсаторларының жаңа сериялары елімізден шалғай
жерлерде де белгілі болды. Шахталарға, көмір комбинаттарына көмір және
топырақ тиейтін машиналар, электровоздар келіп түсті, кен қазатын
комбайндардың саны көбейді, ленталық конвейерлер енгізілді. Қарағанды көмір
алқабы көмір өндіруде еңбекті көп қажет ететін жұмыстарды механикаландыру
жөнінде елімізде алдыңғы орындардың біріне шықты. Көмір табу, оны қопару,
күреу, шығару, жол вагондарына тиеу тәрізді жұмыстар түрінің бәрі
механикаландырылды. Бірқатар шахталарда механизмдерді шалғайдан автоматты
түрде басқару тәсілі қолданылды.
Өндіріс процестерін автоматты түрде басқару мен бақылау ісі мұнай
кәсіпшіліктерінде де қолданыла бастады. Еңбек процестерін энергиямен
жабдықтау едәуір ұлғайды. Бір жұмысшыға шаққанда электр қуатын тұтыну 1941
жылға дейінгі деңгеймен салыстырғанда көмір өнеркәсібінде - 3,6 есе,
химияда 13,8 есе артты.
Көлік жүйесіне де да көптеген техникалық жаңалықтар енді.
Паровоздардың орнына сұйық отынмен жүретін локомотивтар келді. Тұңғыш
тепловоздар 1957 жылы Қарағанды темір жолының Ерейментау депосында пайда
болды, ал келесі жылы тепловоздар республиканың 3,5 мың км астам темір
жолын қамтып, олар барлық жүк айналымының 40,5 пайызын тасыды.
Алтыншы бесжылдықта Қазақстан жұмысшыларының жаңашылдық пен
өнертапқыштыққа деген ынта-ықыласы артты. 1957 жылы онымен 22,7 мың, 1958
жылы - 30 мың, ал 1960 жылы - 50 мыңға жуық адам шұғылданды. 1960 жылы
түскен жаңашыл ұсыныстардың саны 74 мыңнан асты. Олардың 50,8 мыңы
өндіріске енгізіліп, 38,8 млн. сом қаржы үнемделді. Сол жылы қоғамдық
конструкторлық бюролар ҚКБ курсында мыңдаған адамдар оқыды, олардың
құрамына инженер-техник қызметкерлер, өндіріс жаңашылдары кірді.
Республикалық өнеркәсіп орындарында мұндай оқудың саны 200-ге жетті.
1957 жылы Кеңес елі бойынша, соның ішінде Қазақстанда да, бірқатар
шаруашылық-ұйымдастыру шаралары іске асырылды. Өнеркәсіп пен құрылысты
басқару экономикалық әкімшілік аудандары негізінде территориялық принцип
бойынша ұйымдастырылды. Олардың әрқайсысында халық шаруашылығы кеңестері
құрылды. Өнеркәсіптік министрліктері таратылып, олардың кәсіпорындары халық
шаруашылығы кеңестерінің қарамағына берілді. Бұл кеңестер республика
Министрлер кеңесіне бағынды. Өнеркәсіп пен құрылысты басқарудың
ұйымдастырылуын одан әрі жетілдіру туралы Республика Жоғарғы Кеңесі
қабылдаған 1957 ж заңға сәйкес республика территориясында 9 экономикалық-
әкімшілік ауданы ұйымдастырылып, одақтық-республикалық және республикалық
шаруашылық министрліктер таратылды. Халық шаруашылығы кеңестерінің
қарамағына өнеркәсіп пен құрылыстың әр түрлі салаларының 2 мыңнан астам
кәсіпорны берілді.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, өнеркәсіптің басқарылуын территориялық
принцип бойынша ұйымдастыру ісі жетілмеген болып шықты. Өнеркәсіптің жеке
салаларына өндірістік-техникалық басшылық ету экономикалық аудандарға
бөлшектелді, ал халық шарушылығы кеңестерінде кәсіпорындарды басқару арнайы
мамандандырылған көп салалы басқармалар арқылы жүзеге асырылды. Бұл
Кеңестер ғылыми-техникалық прогрестің жеделдетілуіне байланысты кеңейген
жұмыс көлемін игере алмады, жаңа техниканы пайдалануға жеткілікті бақылау
орнатуға қабілетсіз болды.
50-ші жылдардың басында бүкіл ел бойынша ауыл шаруашылық өнімдерін
дайындаудың дәрежесі біршама төмендеді. Ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау
бағасының арзан болуы өнімді көп өндіруге ынталандырмады, колхоздардың
шығынын әрдайым өтей бермеді. Ауыл шаруашылық өндірісінің артта қалуының
бір себебі партия органдарының басшылығындағы елеулі кемшіліктердің салдары
еді. Ауыл шаруашылығын дамытудың мүмкіндіктері жете пайдаланылмады. Дәнді
дақылдардың шығымдылығы төмендеп кетті.Тіпті ауа райы қолайлы болған
жылдардың өзінде республика небәрі 100-150 млн. пұт (шамамен 1,6-2,4 млн
тонна) ғана тауарлы астық өндірді. Ал республикада, әсіресе, оның солтүстік
және солтүстік- батыс облыстарында пайдаланылмай келген, егіске жарамды
ұлан- ғайыр құнарлы жерлер бос жатты.
Қазақстан ауыл шаруашылығының мұндай жағдайы осы аса маңызды сала
бойынша бүкіл елдегі істің жағдайын бейнеледі. Бұл жөнінде КОКП Орталық
Комитетінің 1953 жылғы қыркүйекте өткен пленумында барынша айқын айтылды.
Ірі -ірі әлеуметтік- экономикалық шаралар белгіленді. Бұлардың ішіндегі ең
маңыздылары - ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің егіншілік пен мал
шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыруға материалдық ынталылығы принципін
қалпына келтіру, колхоздарды, МТС-тер мен совхоздарды ауыл шаруашылығының
білікті мамандарымен, механизатормен нығайту, барлық ауыл шаруашылық
процестерін механикаландыру дәрежесін көтеру, ауыл шаруашылығына жұмсалатын
күрделі қаржыны көбейту, ауыл шаруашылық өндірісін жоспарлауда колхоздар
мен совхоздардың құқықтары мен ынта-ықыласын арттыру. Ауыл шаруашылық
өнімдерін дайындау және оны сатып алу бағалары қайта қаралып, едәуір
көтерілді. Осы тұста көптеген қала тұрғындары, әсіресе, бұрынғы ауыл
шаруашылық қызметкерлері, әр түрлі себептермен өнеркәсіпке, транспортқа,
құрылысқа жұмысқа ауысқан мамандар мен механизаторлар селоға оралуға тілек
білдірді. 1953 жылдың аяғында өнеркәсіп пен халық шаруашылығының басқа да
салаларынан 2536 механизатор-тракторшылар мен комбайншылар, 4905 маман-
агрономдар, инженерлер, зоотехниктер, мал дәрігерлері және басқалар
республиканың МТС-тері мен МЖС-теріне жұмысқа ауысты. Сонымен бірге РСФСР-
ден Қазақстанға бірнеше жүздеген инженерлер мен техниктер келді. Өнеркәсіп
орындарының ұжымдары ауыл шаруашылық техникасын шығаруды ұлғайтты. 1953
жылдың аяғында республиканың 1096 кәсіпорыны мен мекемесі 928 колхозды, 185
МТС пен МЖС-ті қамқорлыққа алды.
1954 жылы КОКП Орталық Комитеті ақпан - наурыз Пленумында елімізде
азық-түлік мәселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және тыңайған жерлерді
игеру мәселесі қойылды. Оны игеруге Қазақстан кеңінен қатыстырылды. Мұнда
қысқа мерізімде тың жерлерді игеру есебінен егіс көлемі 35 млн. гектарға
дейін жеткізіліп, солтүстік аудандарда жүздеген жаңа поселкелер, совхоз
орталықтары салынды.Тың өңіріне жүздеген мың қоныстанушылар келіп, оларды
қарсы алу, орналастыруға байланысты республика партия және кеңес
органдарының күрделі де ауыр міндеттерді шешуіне тура келді.
Қазақстанға Ресей мен Украина, Белоруссиядан және басқа да одақтас
республикалардан тыңды жаппай игерудің бірінші кезеңінде 1954-1956 жж.
640 мың адам келді, бұлардың ішінде 391,5 мың ауыл шаруашылық
механизаторлары, 50 мың құрылысшы, 3 мың денсаулық сақтау қызметкерлері,
1,5 мыңдай мұғалім, 1 мыңнан астам сауда қызметкерлері және басқалар бар
еді. Бұлардан басқа республикалардан механизация училищелерін бітіріп
келген 66,7 мың адам және Қазақстанның училищелерінен келген 19,8 мың
адамға республика совхоздарында жұмыс істеуге жолдама берілді.
Республиканың жаңа совхоздарына жоғары және орта білімі бар 2088 адам
директор, бас агроном, бухгалтер, инженер-техник, құрылысшы сияқты
жұмыстарға жіберілді.
50-ші жылдардың аяғына қарай Қазақстанның ауыл шаруашылығының
материалдық - техникалық базасы едәуір нығайды. Совхоздар мен колхоздар 169
мың трактор, 98 мың комбайн, 73 мың жүк машинасын және басқа да көптеген
ауыл шаруашылық техникасын алды.
1954-1960 жылдары республикада тың игеру есебінен астық өндірудің
жалпы көлемі 106 млн. тоннаға жетті, осы жылдар ішінде астықтың жылдық
орташа өнімі - 1949-1953 жылдардың көрсеткішімен салыстырғанда шамамен 3,8
еседей артты. Қазақстан бұл жылдардың ішінде мемлекетке 63,4 млн. тонна
астық тапсырды.
Тың игеру Қазақстанды тауарлы астық өндіруде Одақ бойынша алдыңғы
қатарға шығарды. Соның нәтижесінде республика әрбір тұрғынға шаққанда екі
мың кило астық өндіретін дәрежеге жетті. Азық-түлік мәселесін түбегейлі
шешу үшін әр адамға шаққанда бір мың кило астық өндіру жеткілікті деп
есептеледі. Тың игеру барысында Қазақстанда көптеген жаңа қалалар бой
көтерді. Өнеркәсіп орындары көптеп салынды. Жаңа темір жол, тас жол
желілері тартылды. Тың игеру республиканың экономикалық күш - қуатын бұрын
- соңды болып көрмеген дәрежеге ілгерілетті.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің сонымен бірге үлкен азаптары мен
көлеңкелі жақтары да болды. Атап айтқанда, басқа республикалардан
келгендердің саны шамадан тыс көбейіп кетті. Жергілікті жерлерде ұлттық
мектептер жабылып, қазақ балалары ірілендірген мектеп- интернаттарда
оқытыла бастады. Олардың басым көпшілігінде оқу орыс тілінде жүргізілді.
Мұның өзі, бір жағынан, қазақ жастарының өз ұлтының тілінен, салт-дәстүрі
мен мәдениетінен қол үзіп мәңгірттенуіне жол ашса, екінші жағынан
жергілікті халықты орыстандыру саясаты қолпашталып, ашық жүргізіле бастады.
Жер-су аттары орыс тіліне көшірілді. Мұндай орыстану процесінен халықты
республиканың тәуелсіздігі ғана құтқарды. Бірақ бұл процесс соның өзінде де
қазақ халқының, оның зиялыларының елеулі бөлігін өз ұлтының тілін білмейтін
шала қазақ күйінде калдырды.
Тың эпопеясы экологиялық мәселеде өзінің теріс жағын көрсетті. Бұрын
болып көрмеген көлемде жерді жыртып тастау салдарынан 1957-1958 жж.
Павлодар облысының жеңіл топырақты жерлерінде шаң бораны тұра бастады, ал
60-жылдардың басында жер қыртысын ұшырып кету тек жеңіл топырақты аймақты
ғана емес, ауыр топырақты жерлерді де қамтыды. 1960 жылға дейін Солтүстік
Қазақстанда 9 млн. гектардан астам жер жел эрозиясына ұшырады, бұл сол
кездегі Франция сияқты елдің бүкіл ауыл шаруашылық жер көлеміне тең еді.
Рас, мұнан кейін егіншіліктің топырақ қорғау жүйесі жерді қайырмасыз
түренмен жырту тәсілі жасалды. Алайда, эколог мамандар атап көрсеткендей,
қазіргі заманғы шаралардың барлық түрі де, қоршаған ортаны қажетті
экологиялық қорғауды қамтамасыз ете алмады. Ол тек экологиялық зардаптарды
жеңілдетеді. Бұл қазіргі экологиялық мәселеде, әрине, жеткіліксіз.
Тың игеру мал шаруашылығына үлкен зиян келтірді. Мал жайылымы,
шабындық жерлер азайып малдың саны кеміді, әсіресе, түйе, жылқы орны
толмайтын шығынға ұшырады. Тың игеру барысында ауыл - село тұрғындарының
қосалқы шаруашылығына, үй іргесінде көкөніс егуге тыйым салынып, елде азық-
түлік мәселесін шиеленістірді.
Тың игеру қарабайыр экстенсивті әдіспен жүргізілді. Мұның өзі әр
гектарға шаққанда өнімді аз алуға соқтырды. Бұл жерлерде өндірілген
астықтың бағасы өте қымбатқа түсті. Оны жинауға бүкіл елдің комбайншылары,
әскери бөлімдер, қала тұрғындары, оқу орындарының студенттері қатыстырылды.
50-ші жылдардың басында колхоздарды күштеп ірілендіру нәтижесінде
олардың саны республикада екі есе қысқарды, оның есесіне колхоз өндірісінің
шоғырлануы күшейді. Осы жылдарда біраз колхоздар, олардың ішінде
Қазақстанның колхоздары да ірі, экономикалық жағынан жақсы жарақтанған
шаруашылықтарға айналды. Қазақстан колхоздарының ақшалай табысы өсіп,
бөлінбейтін қорлары көбейді. Еңбек күннің құны екі еседен астам өсіп және
ақшалай орташа бағасы 1958 жылы 10 сом 54 тиынға жетті. Сол жылы республика
колхоздарында 63 мыңнан астам жоғары және орта білімді мамандар жұмыс
істеді. Бұларда 18 мыңнан астам диқан мен малшы, 17,2 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz