Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығына шолу

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Мағжан Жұмабаевтың шығармашылығына шолу

Мағжан Бекенбаласы Жұмабаев 1893 жылы Ақмола губерниясының Ақмола
уезіндегі Полуденовский болысында, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы,
Булаев ауданы, "Молодежный" совхозында (қазір "Мағжан Жұмабаев" атындағы
совхоз) дүниеге келген. Орташа ауқатты семьядан шыққан. Ауыл мұғалімінен
хат танып, сауат ашады. 1905 жылы Қызылжардағы (қазіргі Петропавловск)
медресеге оқуға түседі. Бұл медресені араб, парсы, түрік тілдерін еркін
меңгерген, Стамбулда оқып, дәріс алған, аукатты семьядан шықкан жергілікті
интиллигент Мұхамеджан Бегишев ашқан екен. Ол өзі Шығыс халықтарының тарихы
жөнінде де сабақ берген. Мағжан Жүмабаев бұл медресені 1910 жылы жақсы
үлгеріммен бітіреді.
Мағжан он екі жасында Қызылжар каласындағы Бегишев медресесіне
түскеннен бастап әдебиетпен қатты шұғылданған. Тіпті қазақ, татар әдебиетін
былай койғанда, ол араб-парсы ақындарының, атап айтқанда, Фирдоуси, Сағади,
Хафиз, Омар Хайям, Низами, Науаи сиякты даналардың ұлы дастандарын түп
нүсқадан оқып үйренуді өзінің машығына айналдырған. Ал ұлы Абай мен Дәрдман
өлеңдерінің казақ дүниесіне келуі кішкентай Мағжанның жан-жүрегіне ауызбен
айтып жеткізе алмайтын телегей-теңіз әсер әкеледі. Әрбір сауық кештерінде,
шілдеханаларда қыз бен жігіттер Абай мен Дәрдман өлеңдерін ең алдымен әсем
әнімен шырқайтын болған.
1909 жылы шыкқан Абай өлеңдерін оқып, Абайға арнап: "Атақты ақын, сөзі
алтын хакім Абайға" деген өлең жазды. Абайға деген махаббатынын нәзік кылын
шертті. Ақын болуды арман етті. Жас жігіттің өлең жазып жүрген талабы қазак
халқының әйгілі қамқоршысы, қазақ еліне: "Қаным - башқұрт, тәнім - татар,
жаным - қазақ" деп мәтел таратқан ұлы жазушы Ғальмжан Ибрагимовты катты
толғантады. Сондықтан да Ғалымжан 1910 жылдың күзінде Мағжан өлеңдерінің
қолжазбаларын Қазандағы Кәрімовтардың баспасына табыс етеді. 1912 жылы
Мағжанның "Шолпан" атты өлеңдер жинағы жарық көреді.
Елдегі оқумен канағаттанбаған болашақ ақын 1910 жылы күзде өзінің
ауылдасы, талапкер жазушы Бекмұхамбет Серкебаевпен бірге Медресе-Ғалияға
түсу үшін Уфаға сапар шегеді. Медресе өзінің дәрежесі жағынан алғанда
Жоғары оқу орнымен бара-бар еді. Мағжан сол Медреседе сабақ беретін ұстаз,
жоғарыда айтылған белгілі татар жазушысы Ғалымжан Ибрагимовпен, медресенің
жетекшісі Сәлімгерей Жантуринмен, жерлесі, болашақ көрнекті жазушы Бейімбет
Майлинмен танысады.
Өлеңдер жинағы өзінің сезім лирикаларымен қазақ поэзиясындағы жаңа
өрнегімен көзге түседі. Бір айта кетер жай, 1909 жылы Петербургте жарық
көрген Абай жинағы бұл кезде көпшілікке мәлім еді. Мағжан да әрине оны
оқыған. Семинарияда Мағжан болашақ революционер ақын Сәкен Сейфулинмен
танысады.
Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Мағжан Жұмабаев көпшілік қауым
мойындаған, қалыптасқан ақын болып танылады. Оның жырлары қазақ даласын
шарлап кетеді.
"Жан сөзі" атты атақты өлеңінде ақын өзінің "Медресе-Ғалиядан" кетуіне
үзілді-қарсы болған әкесі Бекенмен арадағы салкындықты және жергілікті дау-
шарға келмеген жайын, өзінің сол тұстағы кауымға наразылығын зарлай
жырлайды.
1912 - І915 жылдары Мағжан Жұмабаев Қазақ газетінің редакторы қоғам
қайраткері, көрнекті жазушы Ахмет Байтұрсыновтан және Шығыс мәдениетпен де,
Батыс мәдениетімен де, жан-жақты, терең суарылған аса дарын иесі Міржақып
(Мир-Якуб) Дулатовтан дәріс альп шығармашылықтың жаңа бір кырына
көтеріледі. Мағжанға европалык білім алуға, орыс тілін үйреніп,
мәдениетімен канығуға олар көп себін тигізген.
1916 жылы Мағжан Жұмабаев Омбының мұғалімдер даярлайтын семинариясын
ойдағыдай бітіріп, туған өлкесіне оралады. Қазақ даласында "Алаш" партиясын
құруға қатысып, чех көтерілісін бастан кешеді, кейін Ақмола губерниялық
"Бостандық туы" газетінде істейді.
Мағжан өмірінің бұл тұсы драмалық жайларды бастан кешірген кез еді.
Уақытша өкімет кезінде және онан соң әсіресе Колчак әскері, біресе Совдоп
билік құрып тұрған кезде, "Алашорда", "Үш жүз" партияларының айтысы кезінде
М. Жұмабаев "Алаш" партиясынын мүшесі ретінде ұзақ уақыт түрмеге жабылады.
1919 жылы, өзі сүйіп қосылған жары Зейнеп баладан қайтыс болады, аздан соң
ұлы да шетінейді. "Баланың қабір тасына " деген өлең жазады. "Өлгені емес,
жерді тастап кеткені, ізгі оймен қайлы жаннат төрінен орын алып, ата-анасын
күткелі" дейді ақын. Бұл тұстағы белгілі, әрі әйгілі өлеңі "Мені де өлім,
әлдиле". Әлеуметтік жалайырык кезінде шар тарап ой құшағындағы қамығулы
акынның жанына жара боп түскен соң ең жақындарынан айырылу кайғысы қатты
күйзелтеді. Бірінен соң бірі келген қаза оған тағдырдың сайқымазағындай
көрінеді де, ашынған көңілден "Өлім күйі тәтті күй. Балқиды жаным бұл
күйге, Мені де өлім, әлдиле" дегізеді. Жастайынан өмір сүріп, ақырында
сүйіп косылған жары Зейнепке арнаған "3-ға" деген өлеңінде: "косылған жас
күнімнен жарым едің, сүйікті анык досым, жаным едің, алысқа ұзақ жолға
шыққанымда сарғайып мені күтіп калып едің" деген жолдардан ақыкның өкініш,
қиқалыс, қан толқуын аңғаруға болады. Екінші әйелі Зылихаға Мағжан 1921
жылы үйленеді. Ол кісі 96 жасқа келіп, 1989 жылы дүние салды.
1923-1927 жылдары Мағжан Жұмабаев Мәскеуде Жоғары әдебиет-көркем-өнер
институтында оқиды, ол кезде институтты В. Брюсов басқаратын еді. Бұл
жылдары ол орыс әдебиетін, Батыс Европа әдебиетін терең зерттеп, оқиды.
Орыс мәдениет қайраткерлерімен жеке танысып, көпшілігімен достық қарым-
қатынаста болады.
Бұл кезеңде де ақын жаны жай таппайды: ылғи сын, қаңку, шаншу сөздерден
көзі ашылмайды. Ескішіл, байшыл, ақын атанады. Оқушы қауымға Мағжан
өлеңдерін жат өлең ретінде. өткенді көксейтін, жаңа өмірге ілестірмейтін,
кертартпа, уайымшыл шығармалар деп уағыздайтын мақала, сөздер баспа бетінде
көбейе бастайды. Әсіресе, өзі Мәскеуде оқуда жүргенде мұндай материалдар
қаптап кетеді. 1923 жылы Ташкент жұртшылығы алдында Ж. Аймауытов Мағжан
ақындығын талдап, терең түсіндіретін баяндама жасап, оны "Лениншіл жас"
журналына бастырып шығарса да, сыңаржақ сыншылар тобы ақынның соңынан
қалмайды. Қайта Ж.Аймауытовтың өзін қоса сынайды. М.Жұмабаевтың ескішіл,
жат өлеңдері орынсыз мақталды деп, оған кінә қояды. Ойламаған жерден болған
төтенше окиға Мәскеуде оқитын қазақ жастарының Мағжанға қарсы жиналысы еді.
1924 жылдың аяғына таман еткен бұл жиында Мағжан өлеңдері талқыланып, оның
ақын шығармаларын теріске шығарған қаулысы елге, Қазақстанға жіберіледі.
Мұндағы газеттер жиын ұйымдарын басып шығарады. Мәселен, "Еңбекші қазақ"
газеті оны 1925 жылы 14 қаңтарда жариялаған. Орынсыз сыннан көңілі жабыққан
акын "Сәлем хат" деген өлең жазады. Ол "Тілші" газетінде жарияланады.
Өлеңде мынадай жолдар бар:
Қайтуым хак, белді буып тас қылып,
Кет деме, елім , енді мені басқа ұрып.
Дейтін болсаң: қой жырыңды, жырауым,
Қобызымды киратармын тасқа ұрып.
"Еңбекші казақ" газетінің 1924 жылғы 19 желтоксанындағы санында "Сәлем
хат жазған азамат Мағжан Жұмабайұлына" деген ескертпемен "Сәлемге сәлем"
деген жауап өлең басылады.
1912-1923 жылдары шыққан жинақтарын қарап отырсақ, ылғи ғана қазақтың
сор, бейшара халі, ғылым-білім, теңдік жоқтығы жырланады. Сонда Мағжанның
ғажайып ақындық талантына бақталастықпен, бақастықпен қарсы шықпаса да неге
осыншама шүйліккен деген ой туады. Бұл жорамалды кейінгі 60 жылдар жайы да
дәлелдей түседі: ақталған ақынға жол бермей, атын мүлде өшіріп тастау, 1960
жылы "Өмір және поэзия" деген кітабында Ә.Тәжібаевтың Мағжан Жұмабаев
творчествосын жоққа шығаруы, 1968 жылы "Простор" журналының ақын жайында
ақтау мақалалар басылған нөмірінің солайымен жойылып кетуі, айналып
келгенде, осының бәрі Ілгері дәуірде дәлелсіз қудалау қылыктарының әшкере
болуынан сескеніп, қорқу салдарынан емес пе екен деп ойлайсың. Әйтпесе,
Мағжан ақындығына осындай адамдар шүбә келтіреді деу қиын. Мәселен, 1927
жылдың өзінде Ә.Тәжібаев:
Мағжандай Іздемеймін Қорқыт көрін,
Қобызбен сарнамаймын сұрап өлім.
Кезбеймін есуас боп ен даланы,
Қуатты орыс, қазақ еңбекші елім.
Көр де аулақ, өз басымнан өлім де аулақ,
Көрсетем Мағжандарға көрдің төрін,-
деп жазады.
Белгілі "Тоқсанның тобы" поэмасына да қарсы ұзақ өлең жазғаны мәлім.
Бірак енді, 90-жылдары, Әбділда Тәжібаевтың өзін-өзі сынға алып, "Мағжанның
алдында кешірілмес күнә жасадық" деп, 1989 жылғы Мағжан жинағына мүлде жаңа
көзқараспен мақала жазуын ақын алдындағы, жұрт алдындағы адалдығы деп
қарауымыз керек. Мағжан шығармаларына көп тоқталып, саяси жағынан, таптық
жағынан катты сынға алғандардың бірі Ғаббас Тоқжанов. "Мағжан совет
тұсында" деген мақаласында ол Мағжанды табы, тобы бөлек, сөзі жат ақын
дегенге дейін барады. "Пікір - идея жағынан Мағжан идеяшыл ақын, қиял
Мағжанньң тәңірісі. Қазаққа келгенде, Мағжанның саяси жолы қазақ байына
косылып отыр. Бүгінгі қазақ еңбекшілерінің жаңа тұрмысы оған ұнамайды.
Бүгінгі заман "сұм заман". Бұл жағынан қарағанда, Мағжан байшыл ақын. Бұл
күндегіден безген, келешегі жоқ, уайымшыл, жылауық ақын". Тек саяси
жағынан, тап тұрғысынан келіп сынап отырғаны көрініп тұр. Сол кездегі ағым
солай, жаңа саяси идеологияның орнай бастаған кезі. Кейін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.