Сөздің дыбыстық мәдениеті мен интонация туралы ой – тұжырымдар

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Ф.5-33

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

___________________________________ __________

Кафедра
.

Курстық жұмыс

пәні бойынша
.

Тақырып

.

Баға

Жетекші:
____

қызметі, ғылыми дәрежесі

(фамилиясы, аты-жөні)

.

Қолы күні

Студент

топ

Қолы күні

2017

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..3-4
1. Сөздің дыбыстық мәдениеті
1.1 Сөздің дыбыстық мәдениеті мен интонация туралы ой – тұжырымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8
1.2 Балалардың сөз дыбыстарын айту дағдыларын дамытудың әдіс – тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-11
2. Балабақшада бала сөзінің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеудің іс-
тәжірибесі
2.1 Баланы дыбыстық мәдениетке тәрбиелеу сабағы мен фонетикалық ойын
жаттығуын ұйымдастыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-
17 2.2 Тілдің дыбысталу мәдениетін дамытуға арналған ойындар мен
жаттығуларды қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...27-28 Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 0

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Біздің ана тіліміз – қазақ тілінің келешегі
балалардың сөйлеу мәдениетінің деңгейімен байланысты. Осы тұрғыда әр
баланың тілін жетілдіру, олардың сөйлеу мәдениеті қоғамдық қажеттілік болып
табылады. Қарым - қатынас ережелерімен қаншалықты ерте таныстыруды
бастасақ, сөйлеу құралдары соншалықты саналы және табиғи қалыптасады да,
баланың сөйлеу мәдениетін жетілдіреді. Кіші жастан - ақ баланың тіл
үйренуге деген қызығушылығы пайда болады, сөзбен тәжірибе жасай бастайды.
Тіл дамытудың басты мақсаттарының бірі балалардың ана тілінің ережелері мен
нормаларын меңгеруі негізінде тілдің дыбыстық сөйлеу мәдениетін тәрбиелеу
болып табылады. Дыбыстық сөйлеу мәдениеті – кең тарапты түсінік, сондықтан
ол тілдің фонетикалық және орфоэпиялық жақтан икемділігін, сөйлеу мәнері
мен анық дикцияны қамтиды. Дыбыстық сөйлеу ұғымдарына дикция, сөйлеу
қарқыны, мәнерлеу құралдары, интонация т.б сонымен бірге қарым – қатынас
мәдениеті элеметтері жатады. Тілді мектеп жасына дейін меңгерту арқылы бала
келешек өмірге жолдама алады, мектепте білім алуға дайындалады. Бала
тілінің толыққанды дамуы - оның мектепте жақсы оқуының басты шарты. Баланың
анық, айқын ойын жеткізе алмауы оның келешегіне жағымсыз әсер етеді. Бұл
бала тілін мектеп жасына дейін дамытудың маңызды мәселе екенін көрсетеді.
Зерттеу мақсаты: тіл дамыту сабағында мектепке дейінгі балалар сөзінің
дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу, баланың фонематикалық естуі мен
артикуляциялық аппарат моторикасын жаттықтыру, сөйлеу мәнеріне үйрету.
Зерттеу объектісі: тіл дамыту сабағындағы мектепке дейінгі балалар сөзінің
дыбыстық мәдениетін дамытуға арналған жаттығулар мен ойындар.
Зерттеу пәні: тіл дамыту сабағында пайдаланылатын жаңылтпаштар, тақпақтар,
шағын диалогтар, өлең, прозалардан үзінділер, қаламақтар және т.б.
Зерттеу міндеті:
- Сөйлеуде бала сөздерінің дұрыс дыбысталуын қалыптастыру, яғни, әр
баланың фонематикалық естуі мен тыныс ала білуін – артикуляциялық
аппарат моторикасын жаттықтыру;
- Бала тілінің орфоэпиялық икемдігін тәрбиелеу, яғни әдеби тіл нормасына
сай сөйлеуін жаттықтыру;
- Сөйлеу мәнеріне үйрету, яғни мәнерлеу құралдарын: дауыс күшін, сөйлеу
қарқыны мен әуезділігі, екпін, кідіріс, интонация түрлерін меңгерту;
- Дикцияны қалыптастыру, яғни сөйлеуде әрбір дыбысты, сөздерді сол
сияқты фразаларды анық айтқызу;
- Қарым – қатынаста сөз этикетін сақтауға тәрбиелеу.
Зерттеу болжамы: Егер тіл дамыту сабақтарында жаңылтпаштар, қаламақтар,
рөлдік – сюджеттік ойындарды жүйесі пайдаланса, балалар сөзінің дыбыстық
мәдениеті дұрысталады. Өйткені, дыбыстарды дұрыс айтқызуда фонематикалық
естуді, яғни дыбыстарды айыру, сөйлеу кезіндегі тыныс алу, сөйлеу қарқыны,
дауыстың биіктігі мен қаттылығы, дикцияны айыра алу қабілеттілігі жетіле
түседі. Нәтижесінде, бала сөйлеу кезінде қиналмайды, білімге деген
құштарлығы артады.
Зерттеу құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Сөздің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеу
1.1 Сөздің дыбыстық мәдениеті мен интонация туралы ой – тұжырымдар.
Қандай адамның болмасын, ой – өрісінің, білімінің, мәдениеті мен рухани
дүниесінің қаншалықты екені оның жазған жазуынан, сөйлеген сөзінен
байқалады. Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал, - деп Абай
атамыз тегін айтпаған. Топ тәрбиешісі өз сөзінің мәнерлі, орфоэпия
талаптарына сай болуын қадағалауы керек. Өз мәдениеті мен сөз мәдениетін
қатар ұстау, баланың тіліндегі логопедтік кемшіліктерге абай болу, баланың
еркелігімен не сөйлеу аппаратындағы себептерді анықтау – педагог міндеті.
Логопед қана емес, жоғары білімді тәрбиеші фонетикаға сүйене отырып, сөз
дыбыстарының жасалу орындарын, орфоэпиялық жақтан дұрыс айтылу
заңдылықтарын жақсы білуі тиіс. Айтылатын ойға қатысты сөздің өз
интонациясын болады. Интонация құралдары: дауыс күші, сөйле қарқыны, екпін
түрлері, дауыс сазы (мәнерлілік), тембрі туралы біліммен қарулану балалар
сөзінің дыбыстық мәдениетін қалыптасу үшін өте қажет.
Балалардың тілін дамытуда дыбыстық мәдениеттің маңызы көптеген
зерттеулерде қарастырылған.
Балалардың туғаннан бастап дыбыстарды қалай қабылдап, қалай
қолданатынына бақылау жасап, зерттеулер жазғандар: Д.Б.Эльконин, Ф.И.
Фрадкина, Н.Х. Швачкин, А.Н.Гвоздев, В.И.Бельтюков, М.Е.Хватцев,
Е.И.Радиналар және т.б. Олардың тұжырымдауынша, бала алдымен сөздер мен
фразалардың ырғақты – әуенді құрылысын қабылдайды. Сөздің фонематикалық
құрылысы балаға бірден байқалмайды. Сөздегі дыбыстық өзгерістер оған
белгісіз Н.Х. Швачкин балаға үйретілетін ладушки – ладушки сөзін капитан
– капитан сөзімен ауыстырғанда, қолын шапалақтап, ойнай бергенін,
шаттанғанын мысалға келтірген. 4 – 5 айында бала сөзінің айтылу әуенін, 6-
12 ай аралығында ырғағы, бір жастан соң ғана дыбыстық құрамын байқайды деп
тұжырым жасаған.
Тілдің дыбыстық мәдениеті туралы О.И. Соловьева А.М. Бородич, А.И.
Максаков пен М.Ф. Фомичевалардың еңбектерінде кеңінен айтылған. С.Н.
Карпова деген зерттеуші сәбилік шақта баланың бағдарлау – зерттеу
белсенділігі тілдің дыбыстық жағында болса, ортаңғы және жоғарғы топтарда
сөздердің мағыналық жағына ауады дейді. Ғылыми – педагогикалық әдебиеттерді
талдау барысында көптеген ғалымдардың (А.Н. Гвоздев, М.Е. Хватцев, Е.И.
Радина, М.Малексеева) бұл мәселені зерттеулері бойынша мектеп жасына
дейінгі балалардың жас ерекшеліктеріне қарай дыбыстық мәдениетке тәрбиелеу
мәселелерін кеңінен қарастырылғандығы байқалады.
Баланың фонематикалық естуі туғаннан пайда болады. Есіктің сықыры, бір
нәрсенің даусы, мысықтың мияулауы сияқты дыбыстарды естіп, бала ол
дыбыстарды қайталайды. Сондықтан ерте сәбилік шақтан балалар дауыс күшіне
қатысты қатты, бәсең, сыбырмен, сөйлеу қарқынына қарай тез,
баяу, буындап созып айту жаттығулары арқылы жаттықтырылады. Сөйлем
интонацияларын (сұраулы, лепті, хабарлы) екпін түсіру арқылы өзгертуге
болатыны, адамның дауыс сазын құбылтып түрлі көңіл – күй жеткізілетіні
көркем шығармаларды оқумен түсіндіріледі.
Балабақша жасындағы балалардың тіл мәдениетіне қатысты негізгі бір
термин – Тілдің дыбыстық мәдениет термині. А.М. Бородичтің оқу құралында:
Сөздің дыбыстық мәдениеті түсінігі кең әрі өзіндік ерекшелікке толы болып
келеді. Ол сөйлеуде дыбыстардың айтылу сипаттарымен ерекшеленіп тұрады
(дыбыстардың дұрыс айтылуы, дикция және т.б), қарым – қатынас тілінде
сөздің дыбыстық мәдениетінің айқын да анық болуы, оның элементтерінің
(дауыс ырғағы, қарқыны және т.б), сондай – ақ, олармен байланысы бар
мәнерліліктің қимыл – қозғалыс құралдары (ым – ишарат, бет әлпет, жест)
және сөзбен қатынасу мәдениетінің элементтері (бала сөзінің жалпы үнділігі,
мәнерлеу қалпы, әңгімелесу барысындағы қимыл – қозғалыс машықтары) болып
табылады делінген.
Дыбыстық мәдениеттің құрамдас бөліктері – сөйлеу тілін есту және өзі
сөйлеуі кезінде дұрыс тыныс алу бала сөйлеуінің пайда болуына алғышарт
болып табылады. Тілдің дыбыстық жағын бала есту арқылы қабылдап, біртіндеп
меңгереді. Мектепке дейінгі жастың бастапқы кезеңінде баланың сөйлеу
аппаратының қалыптасуында (ол ересек адамның сөйлеу мүшелері қызметінен сәл
ғана басқаша) фонематикалық есту де үлкен рөл атқарады. Баланың әрбір жас
кезеңінде сөз мәдениетінің өз кемшіліктері болады, олар педагогикада
ғылымында сөйлеудің дамымаған кезеңі ретінде қарастырылады. Сөйлеудегі
осындай ерекшеліктер патологиялық кемістік емес, олар сөйлеу аппаратының
біртіндеп дамуымен түсіндіріледі. Сөйлеу мүшелері қозғалған кезде ұсақ
бұлшық еттердің жиырылуы, ол қозғалыстардың дәлдігі мен шапшаңдығы маңызыд,
ал сөйлеу аппаратының мұндай қызметі біртіндеп қалыптасады. Балалардың
сөйлеу кезіндегі тыныс алуларының өз ерекшеліктері бар: олар әлсіз немесе
шулы, жиі, кідіріссіз естілетін дем алулар болып келеді. Осындай
ерекшеліктер мектеп жасына дейінгі кішкентай балаларға ғана тән, ал
мектепке дейінгі жоғары жастағы балаларда ондай құбылыс сирек кездеседі.
Белгілі бір дыбыстар жиынтығын сөз деп қабылдауды үйренген, яғни оны
болмыстың белгілі бір құбылыс деп түсінген бала сол сөзді алғаш рет есту
арқылы және бұлшық ет түйсігімен есінде сақтап қалады. Бала әлі де болса
өзінің артикуляциялық мүшелерін меңгере алмағандықтан, ол ең алдымен сөзді
ести білуді, ал онан кейін барып оны айтуды үйренеді деп жазған Г.А.
Фомичева. Осылайша, сөйлеудің бұлшық ет дамуымен байланысты екенін
дәлелдеу үшін бір топ зерттеушілер 10 айдан 1 жас 3 ай аралығындағы
сәбилермен эксперимент жүргізген. Нәтижесінде, физиолог ғалымдар мидың
қимылға келтіруші саласының үлкен учаскесі (барлық көлемнің үштен бірі) қол
саусағы қимылын басқаратынына, бұл учаскенің сөйлеу органдары қимылын
басқаратын учаскемен көрші тұрғандығына назар аударған, Институт
ғалымдары (негізінен Л.В. Фомина) әртүрлі балалар мекемелерінде 500 – ден
астам балаларды зерттеуден өткізіп, бала тілінің даму деңгейін қол
саусақтарының нәзік қимылының даму дәрежесіне тікелей қатысты деген
заңдылықты анықтады. Эксперимент арқылы дәлелденіп жазылған деректерге
сүйеніп, қазақ баласына бесікте жатқаннан – ақ Қуырмаш ойын өлеңінің
қаншалықты әсерлі жағдаят туғызғанына көз жеткізуге болады.
Сондай – ақ, Л.В. Фоминаның бақылауы бойынша, тілдің даму дәрежесі
мен саусақтарының даму дәрежесі әрдайым сәйкес келетінін, М.М Кольцова
деген ғалым да, баланың үш саусағына ашқызып – жапқызу арқылы дәлелдеген.
Тіл дамуының деңгейін анықтау үшін алғашқы жылынан бастап баламен мынандай
тәжірибе жүргіземіз: сәбидің бір саусағын, екі саусағын (былай істе деп)
бүгіп көрсетуін сұраймыз. Әр саусағы жеке – жеке қимылдайтын балалар – бұл
сөйлейтін балалар, егер саусақтары қиындықпен тек бірге иіліп, жазылса
немесе енжар қимылдап, саусақтары жеке – жеке кимылдамаса, бұл – сөйлей
алмайтын балалар деп жазған.
Дыбысты нақты айту үшін тыныс мүшелерінің дұрыс жағдайы мен қозғалысы
(артикуляциясы) қажет. Тәрбиешінің фонологияға қатысты балалар тілінің
(жоғары – төмен көтеру, ауыз түбіне қарай жылжыту), еріндерінің (ашып –
жабу, алдына шығарып, артқа тарта білу және т.б.) қозғалғыштығын, төменгі
жақ қозғалысын реттеуді дамыту және тағы басқа тапсырмалары белгілі бір
дыбысты айтуды қалыптастырумен бірге шешіледі. Кейбір балалар дыбыстарды
айтуды қалыпты меңгеріп, жасқа қарай орын алатын физиологиялық тіл
мүкістігін жеңетін болса да, дыбыстарды анық айту мен дикцияны дамытатын
арнайы сабақтар жүргізіліп тұру дұрыс болып есептеледі. Дененің дамуы үшін
жалпы гимнастика неғұрлым қажетті болса, дыбыстау аппаратының бұлшық еттері
үшін арнайы қозғалтқыш жаттығулары да соншалықты қажет. Сондықтан дыбысты
айту және дикцияны дамытатын сабақтарды балабақшада логопедтік жұмыс
ретінде қарастыруға болмайды. Оны қандай да бір ауытқулары бар балалармен
ғана емес барлық балалармен өткізу керек. Міне, бұлар дыбыстық мәдениетті
қалыптастыруда ескерілетін нақты теориялар.
Жинақтап айтқанда, бала тілінің дыбыстық мәдениетін тәрбиелеуге тиімді
жағдайлар жасалғанда кейбір айтылуы қиын (р, л, с, ш, ң) дыбыстар болмаса,
3 жасар балалар дыбыстардың барлығын дұрыс айта бастайды. Ересек топтарда
тілдің дыбыстық мәдениетіне тәрбиелеу жұмысының мазмұны дыбыстарды анық
айтуын жалғастыру фонематикалық естуді дамытумен ғана көрінбейді,
балалардың сөйлеу қарқынын меңгере бастауынан, бала сөзінің интонациялық
мәнерлілігінен байқалады. Бала тілінің дамуын зерттеушілер баланың
мектепке даярлануы мен жеке тұлға болып тәрбиеленуінде, айналасындағылармен
қатынас жасауында тіл дыбыстарын дұрыс айтуының, тілінің интонациялық
мәнерлілігін дамытудың маңызын атап өтеді. Өйткені мектепке барған бала
тілінің дыбыстық мәдениеті қалыптастаған болса, сөз ішіндегі дыбыстарды дәл
тауып, оның ретін таба алмайды, берілген дыбыстан басталатын сөзді де
құрасытра алмай жатады. Ақыл – ойы ерекше балалардың өздері де тілдің
дыбыстық жағын меңгермесе, кейінірек жазуда да грамматикалық қателерді көп
жіберетін болады.
Балабақшада оқыту мен тәрбиелеу бағдарламасында ұзақ жылдар жоғары
топтарда бала үлкендермен сөйлеу этикетін әбден меңгерген болуы керектігі
жазылған. Ұйымдастырылған іс – әрекетте кешенді сабақтарда бала сөйлеу
нормаларына: қалай тұру, әңгімелесушілерге тура қара, тақпақ оқуда, әңгіме
айтуда артық қимылдар жасамауға үйренеді. Барлық топтарда әр баланың
фонематикалық естуінің қалыптасуына ерекше көңіл бөлінуі керек, өйткені бұл
міндет – мектепке баратын баланың болашақта дұрыс білім алуының негізі.

1.2 Балалардың сөз дыбыстарын айту дағдыларын дамытудың әдіс – тәсілдері
Ана тілі дыбыстарын дұрыс артикуляциялауға үйрету үшін тәрбиешілер
дыбыстарды шығарушы сөйлеу мүшелерінің жетілісін жақсы білуі керек.
Логопедиялық зерттеулер негізінде дыбыстардың айтылуын қамтамасыз ететін
сөйлеу мүшелерінің жұмыс істеу сипатына қарай тіліндегі дыбыстар былай
жіктеледі:
1) Ерте онтогенез дыбыстары (онтогенез сөзінің мағынасы: бала
организмінің жеке дамуы): дауысты а, ә, о, ө, у және дауыссыз м, б, п,
т, д, н, к, қ, г, х, й, с дыбыстары;
2) Орташа онтогенез дыбыстары: дауысты ы, і, ұ, ү; меңгерілген дауыссыз
дыбыстарды қатаң – ұяңдығына қарай (п- б) жіктеу; л сонор дауыссызы
және жеке дауыстыларды жіктеу (а – ә, о – ө, ұ – ү);
3) Кейінгі онтогенез дыбыстары: тілдің алдының көтерілуін қажет ететін
тілалды р, ш, с дыбыстары, н дыбысы сияқты мұрынмен айтылатын, көмейде
жасалынатын Ң дыбысы және көмейден шығатын һ дыбысы; Х дыбысынан һ
дыбысының айырмасы – ауа көмейден әлсіз шығады, сондықтан жұмсақ
айтылып, жұмсақ естіледі. Сөз дыбыстарының осылайша бөлінуі баланың
белгілі бір артикуляцияны меңгере алатын жас мөлшерін де көрсетеді.
Балалардың дыбыстарды біртіндеп үйренуіне үлкендердің сөйлеуін тыңдап,
естуі ықпал етеді. Тәрбиешінің ықпалы арқылы мектепке даярлық тобында
балалар жеке дыбыстар мен дыбыс тіркестерін айыруға үйренеді. Мысалы, [м-
б], [т-д], [к-қ], [г-ғ], [х-һ], [в-ф], [л-р], [с-ц], [ш-щ] – сияқты
дауыссыз дыбыстарды жекелей айтқызумен қатар, тілді жаттықтырушы
артикуляциялық аппарат мүшелерін қатаң дыбыстармен қосарлап айтуға
дайындайды. Қолданылатын ойындар мен жаттығулар балаларының па-па, ба-
ба, то-то, до-до сияқты бын бірліктеріде пайда болу орнына қарай бір –
біріне жақын дыбыстарды ([п] және [б], [т] және [д], [ф] және [в])
дифференциациялауға дайындайды.
Дыбыстарды дұрыс айтуға арналған жаттығулар дыбыстау дағдыларын
қалыптастыруға бағытталған. Егер дыбыстарды, екпін мен мәнерлеуді дұрыс
айту талап етілер алдында балалар магнитафоннан мәтіннің айтылу үлгісін
тыңдауға үйретілсе, жаттығудың тиімділігі артады. Мұндай жаттығулар дыбыс,
буын, сөз, сөз тіркестері, сөйлем және көңілді, сықақты, диалогты әртүрлі
мәтіндер негізінде құралады. Сөйлеудің дыбыстық жағының қалыптасуы арнайы
сөйлеу материалы (сөз, сөйлем, жаңылтпаштар, белгілі бір дыбыстар тобы бар
өлең – тақпақтар) арқасында және де сөйлеудің дыбыстық мәдениетін
тәрбиелеудің мақсатында грамматикалық және лексикалық жаттығуларды енгізу
арқылы жүзеге асырылады. Ал мақсаттарды осылай байланыстыру балаларды сөзді
дұрыс айтуға қызықтыруда үлкен нәтиже көрсетеді.
Фонетикалық дағдыларды қалыптастырып, дамыту үшін кейде
жаңылтпаштарды, тақпақтарды, шағын диалогтарды, өлең, прозадан үзінділер
жаттатылып, оларды мәнерлеп қайталап айтқызу немесе диктофоннан естіп
тұрған мәтіннің мәнерін дауыстап, еліктете айтқызу жұмыстары жүргізіледі.
Мәнерлеп оқуға арнайы ұйымдастырылған жаттығу жұмыстарын жүргізуді
профессор Х. Қожахметова өзінің Мәнерлеп оқу оқулығында, ал оқушы (бала)
ауызша айту дағдыларына бейімделу үшін, орфоэпиялық ережелерге сай,
фонетикалық заңдылықтарын аңғартатын тапсырмаларды ойната отырып орындатуды
бала тілін дамыту жұмыстарына көп еңбек сіңірген Ы. Алтынсарин атындағы
ғылыми – зерттеу институтының ғалымы Б. Құлмағанбетова енгізген.
Дикцияны (сөз, буын, дыбыстарды дұрыс, анық айту) жаттықтыру төменгі
топтарда жиі ұйымдастырылуы керек, өйткені жоғарғы топтарда еріндерін толық
ашпай, дыбыстарды қысыңқы шығаратын балалармен дикцияны ретке келтіру
қиынырақ болады. Екі жаста фонематикалық естуі толық қалыптасатын ақытты
жіберіп алмай, сөз дыбыстарын әр баланың анық айтға жаттықтырылмаса, сөздер
мен сөз тіркесі ішінде кейбір дыбыстарды анық айтпаудан олардың сөздері
түсініксіз естіледі.
Дикцияны кіші топтарда басталып арнайы сөздік әдісін қолдану арқылы
жаттықтырылады. Мысалы, бұл әзіл – жаңылтпаштар (Са-са-са, ызыңдайды
маса. Жу-жу – қане, ыдысты жу. Бом-бом-ботақан, бері келші, қошақан),
мазақтамалар, қаламақтар, жаңылпаштар (Шеше, неше кесе сынды кеше; Сәлем
саусақ, сәлем саусақ, сәлем саусақ) түрінде келеді. Дыбысталуы ұқсас
дыбыстарды оқытуда дыбыстарды біріктірге болады. Мысалы, [с] және [з]
дыбыстары артикуляциясын жаттықтыру үшін тәрбиеші мына сөйлемдерді қайталап
айтуын сұрайды: Зе-зе-зе, зе-зе-зе – бұл шынылы терезе, За-за-за, за-за-
за – үйдің іші тап – таза, Зу-зу-зу, зу-зу-зу – күрекпен жерді қазу.
Мұндай жаттығулар балаларға ритм сезімін дамытады.
Тілдің дыбыстық мәдениетін қалыптастыру және тәрбиелеу – бұл тек қана
дыбыстарды дұрыс айтқызу ғана емес, сонымен қатар баланың фонематикалық
естіуін, яғни дыбыстарды айыра алуын, сөйлеу кезінде дұрыс тыныс алуын,
сөйлеу қарқынын, дауыстың биіктігі мен қаттылығын, интонацияны қоя алу
қабілеттерін дамыту.
Артикуляциялық аппарат мүшелерін дамыту мақсатында сәбилерге жануарлар
дауыстарына салғызу кеңінен қолданылады. Дыбыстардың түрліше естілуіне
назар аударту үшін балаларға сырнай мен қоңырау сияқты музыкалық аспаптар
беріледі. Сырнай ду-ду деп сыбдыр қақса – жуан, қоңырау динь-динь деп
сыбдыр қақса – жіңішке дыбыстар екендігі бекітіледі. Ал, Ненің қалай
дыбыстайтынын тап, Кімнің дауысы екенін тап деген сияқты ойындарды
образды ойыншықтармен жүргізуге болады. Мұнда Бақа (қаз, үйрек, әтеш)
дыбыстайды? деген тура сұрақтармен қатар, Ку-ка-ре-ку (ква-ква, кря-кря)
деп кімдер дыбыстайды? деген кері сұрақтар қоюға болады. Кім келе жатыр?
ойынында балалар алдымен үлкен аю мен кішкентай қонжықты таңдап алады.
Содан кейін тәрбиеші балаларға қатты дауыспен (топ-топ-топ) – Үлкен аю
келе жатыр; дауысты ақырын шығара (топ-топ-топ) Кішкентай қонжық келе
жатыр деп айтады. Тәрбиеші балалардың біреуіне аюды немесе екіншісіне
қонжықтың рөлін ойнап беруді ұсынады, ал қалғандары кімнің келе жатқанын
табулары тиіс.
Дикцияны қалыпқа келтіруге жаңылтпаштар көп көмегін тигізеді. Орыс
тілінде чистоговорка деген түрі қазақ тіліндегі авторлық мазақтамаларға
келеді: Құлама-құлама, құласаң жылама!, Ақ лақ аппақ, қара лақ сатпақ,
Төлеген-Төлеген, Төлеген біздің береген, Ақан-Ақан деймін, нанын тартып
жеймін! т.б. Ал жаңылтпаш – айтылуы қиын дыбысқа, буынға, сөз тіркестеріне
құрылған ұсақ жанр. Жаңылтпаштар жоғары топтарда ғана қолданылуы керек.
Жаңылтпаштармен тіл жаттықтыру әдістемесі мынандай:
1. Жаңа жаңылтпашты тәрбиеші алдымен жайлап, анық етіп айтады;
2. Ондағы анық айтуды қажет ететін дыбыс тіркестерін, сөздерді анықтап
береді;
3. Орташа дауыспен, құлаққа жағымды үнмен бірнеше рет айтып, тыңдатады;
4. Балалардың алдына міндет қойып, жаңылтпашты жаңылмай қалай тез айтуға
болатынын түсіндіреді;
5. Балалар тәрбиешімен бірлесіп, топпен топтасып 2-3 рет қайталайды;
- Бұл кім?
- Бала – шаға;
- Кім отырды алашаға?
- Алашаға отырды бала – шаға.
Магнитафоннан мәтінді тыңдатып, айтылуы мен жазылуындағы айырмашылығы бар
сөздер мен сөз тіркестерін анықтау немес буындағы екпінді ажырату, соңынан
тәжірибеде қалыптастыру – осы жұмыстар балабақшадан басталып, мектептің
бастапқы оқыту сатысына дейін жүргізілетін жұмыстар болып табылады. Беске
келгенше дыбыстарды анық дикциямен айта алмайтын балалардағы кемшілік
олардың сөйлеу аппараттарында туа пайда болған кемшіліктерге де байланысты
болады.
Сөзқабылдағыш не сөзқозғалтқыш аппараттарды басқаратын орталықтардың
дұрыс қызмет істемеуі, сөзді есту және тыныс алу жүйесіндегі,
артикуляциялық аппараттағы кемістіктер (дауыс шымылдығының, кеңірдектің
қысқалығы, тіл қозғалысының бәсеңдігі, ауыз қуысындағы жетіспеушіліктер)
дыбыстау мәдениетіне кері әсер етеді. Бес жастан кейінгі кезеңде дұрыс
дыбыстай алмаушылық педагогикалық жұмыстардың дұрыс жүргізілмеуіне,
үлкендердің балаларды еркелетіп өсіруіне байланысты.
Балаларға сөздердің қысқа және ұзын, яғни әртүрлі келетінін, олардың
алуан түрлі айтылатынын және де оларды қатты – ақырын – сыбырлап; жылдам –
жай – ақырын айтуға болатынын көрсететін ойындар мен жаттығулар бар. Бұндай
жаттығуларды еліктеу әдісімен (тырс-тырс, там-там) және кез – келген бір –
бірімен үйлесімді дыбыстармен жүргізуге болады.
Бақшада бапталмаған бала тілі, дыбыстарды, сөздерді анық та ашық
дауыспен айтуға дағдыландырылмаған балада сөйлеу икемділіктері төмен
болады. Жалпы тіл икемділігіне бала біртіндеп үйретіледі. Қазақстанда
мектепке дейінгі мекемелер іске кіріскеннен бастап тілдік орфоэпиялық
икемділіктерге үйрету бірден қолға алынған.
Қазақ баласы өлеңге, әнге әуес. Көркем шығарма арқылы бала тілінде
болып жататын мүкістіктерді жоюды қолға бірден алған 1979 жылғы
бағдарламада: Қарым – қатынас мәдениетінің қарапайым дағдыларын дамыту.
Тілдің дыбысталу мәдениеті тілдегі барлық дауысты және дауыссыз дыбыстарды
анық, таза айтуға үйрету. Сөйлеу қарқыны өзгерте білу ептілігін дамыту:
ақырын сөйлеу, жаңылтпаштар айту. Есту қабілеттерін жетілдіріп, тілдегі
дауыс ырғағының мәнерлілігін сезінуіне мүмкіндік туғызу. Дауыс және
артикуляциялық аппаратын дамыту деп екінші кішкентайлар тобынан бастап
ұсынылған болатын.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Мектепке
дейінгі балалық шақ республикалық орталығы ұсынған мектепке дейінгі жалпы
білім бер бағдарламасында тілдің дыбысталу мәдениетіне тәрбиелеу мәселесі
бойынша мынандай жұмыстар ұсынылады:
- Бес жасқа қарай балалар ереже бойынша ана тілінің барлық дыбыстарын
дұрыс айтуды меңгереді. Дыбыстарды дұрыс айтуды қалыптастыру
күнделікті сөйлеу үрдісі арқылы жүзеге асырылады. Өлеңдерді оқу, әдеби
шығармаларды мазмұндауда балалар дауыс ырғағын дұрыс сақтап, сөзді
буынға бөлу және сөздерге дыбыстық талдау жасау балалардың әріптермен
танысып, оқуға үйретудің негізі болып табылады.
- Балалар сөздерге дыбыстық талдау жасауда түрлі тәсілдерді қолдану
арқылы жүзеге асырады.
- Сөздің дыбыстық құрамының нұсқасын жолақшалармен, сөздегі дыбыстарды
дауыс ырғағымен бөледі.
Қолданыста болған және қазіргі оқу – тәрбие бағдарламаларына тән ортақ
кемшіліктер – тілдің дыбыстық жағын тәрбиелеу талаптары мен сауат ашуға
қатысты сөйлем құрылысын үйрету міндеттері аралас берілгендігі. Дегенмен
де, екеуіне де ортақ мәселе – баланың мектепке сауатын ашып баруына бірден
– бір баспалдақ дыбыстарды сөз ішінде дұрыс айту мәдениетін қалыптастыру.
Тәрбиеші өз қарамағындағы балалардың тіліндегі кемшіліктердің себебін дер
кезінде анықтап артикуляциялау мүшелерінің қызметіндегі ауытқушылықты
жоятын дидактикалық материалдарды түрлендіре, жиі қайталай отыра қолдануы
тиіс.

2.1 Баланы дыбыстық мәдениетке тәрбиелеу сабағы мен фонетикалық ойын
жаттығуын ұйымдастыру жолдары
Балалардың дыбыстарды дұрыс айту дағдыларын қалыптастыру кіші
топтардан бастап арнайы ұйымдастырылған іс – әрекеттерде жүргізіледі.
Олардың міндеттері:
1) Балаға дұрыс тыныс алуды қалыптастыру;
2) Сөз ритміне үйрету (буынға бөлу);
3) Жекеленген сөз дыбыстарының айтылуына үйрету;
4) Жекеленген проседемаларды (дауыс күші, үн реңкі, тембрі, сөйлеу
қарқыны) дұрыс өзгерте алу дағдыларын қалыптастыру;
5) Сөйлемнің аяқталған интонациясын немесе сөйлемнің мағыналық бөлімінің
интонациялық фигураларын айту дағдыларына тәрбиелеу.
Егер өзінің жасындағы балалар әлдеқашан үйренген кейбір дыбыстардың
артикуляциясын немесе интонациясын (просодемалар) элементтерінің өзгеруін
үйренбеген болса, онда баламен жұмысты оның жасына байланысты емес, оның
тілді меңгеру деңгейіне сай жүргізу керек.
Қазіргі көптілді ортада өсіп келе жатқан балалардың көбінесе қазақ тіліне
тән сөз дыбыстарын дұрыс айту мәдениетін жетілдіру көзделеді. Бұл орайда
дыбыстық жаттығулар жүйелі (байланыстыра) сөйлеуді дамыту сабағына құрамдас
бөлік ретінде енеді де, осы сабаққа арналған мәтінге енетін сондай
фонологиялық құбылыстарды: сондай сөз дыбыстары мен сондай просодемаларды
қайталайды. Тіл дамуы кенже қалған басқа ұлт балаларымен күн сайын
фонетикалық минуттар (0,5 – 1 минутқа созылатын жаттығулар) жүргізу
ұсынылады. Жаттығулар, әрине, орыстілді ортада ана тілін меңгеруге
арналған тіл материалы негізінде құрылады.
Дыбыстардың дұрыс айтылуы фонетикалық ойын үстінде бекітіледі. Ойын
бірнеше кезеңнен тұрады:
1. Айтылуы қиын дыбыстарды педагог алдымен анық, айқын айтып көрсетеді.
Бірден дұрыс айтып кетпейтін балаға беріліп отырған дыбысты дұрыс
айтуға итермелейтін жағдай тудыратын тәсілдер қолданылады. Яғни, жаңа
дыбысты балалар алғаш рет ойын үстінде естиді. Балалар, бір күні
кішкентай қоян қытырлатып сәбіз жеп отыр еді, астыңғы бір тісі дыз ете
түсті. Қоянның жанына батқаны сонша, саусағын тісінің үстіне былай
қойып, -і, -і, -і деп ауырсынып кетті. Тісі ауырғанда қоян қалай
жылады? Кәне, айтып көріңдерші дейді тіл үйретуші.
2. Берілген дыбыстың жасалу орнын көрсету. (І – тіл алды, жіңішке дыбыс.
Тістің қызыл иегіне тілдің ұшы тиіп, ерін сәл – пәл ашық).
3. Дыбысты буында, сөз ішінде, сөз тіркесінде бекіту. Мым – мім. Бым –
бім. Пым – пім; Ыдырыс – Ісләм; Шынар – Інжу. Әсем әсем бе, Әсел әсем
бе?
4. Дыбыстарды мәтін ішінде, өлең – тақпақта тапқызып, айтылуын бекіту.
Мен ішік піштім. Мен бес ішік піштім. Бесеуін де бәкіменен кесіп
піштім т.б.
Тіл дыбыстарын дұрыс айтқызуда халық ауыз әдебиетіндегі көлемі шағын әдеби
үлгілер қолданылады. Олардың ішінен санамақтардың, өтірік өлеңдердің,
жаңылтпаштар мен қысқаша мазмұны бар өлеңдердің тиімді құрал екендігі
тәжірибеде көрініп отыр. Атап айтқанда, қазақ тіліне тән ә, ө, ұ, ү, қ, ғ,
ң, һ дыбыстарының түрлеріне орай кейбір шығармаларды рөлдік ойындарға
енгізіп ойнату тиімді тәсілдердің бірінен саналады. Мысалы, бала алдына бір
қара және бір ақ ала лақтарды қойып, жаңылтпаш жарысын ұйымдастыруға болады
Ақ лақ ақ па, ала лақ ақ па? (бірінші бала жарысты осылай бастаса, екінші
бала оның сөздерін жалғастыра айтып, тез және таза дикциямен сөйлеп шығуы
керек.) Жауап мәтіні: Ала лақ аппақ емес, ақ лақ аппақ! Осыған ұқсас Қ, Ғ
дыбыстарын бекітуге Шорағай шоршып кетті, Шорабай шошып кетті. деп
бірінші бала бастаса, екінші бала іліп алып; Шорағай қорқақ па, Шорабай
шорқақ па? деп жалғастырады, топ ішінен үлгерген біреуі Шорағай қорқақ
емес, Шорабай – қорқақ деп жауап беруі керек.
Тығылмақ ойынның алдында кімнің басқаратынын анықтау үшін балалар
қаламақтар айтады. Қаламақты дикциясы анық емес балаға қайта – қайта
айтқызу да балалардың тіл мәдениетін қалыптастырады.
Бесік жырын айтпайтын халық жоқ. Қазақ тілі әліпбиінің бастапқы әрпінің
сыңары ә дыбысын артикуляциялауды қазақ тіліндегі бөбекті уату өлеңіне
жағдаят тудырып рөлдік ойын ұйымдастырылса, орыстілді бала еш қиындықсыз
осы дыбысты жеделдете айтып кетеді. Орыс тілінде а, а, а деп әлдилеп
үйренген балаға: Осы дыбысты жіңішкелеу, жұмсақтау дауыспен ә, ә, ә...
деп айту арқылықазақ бесігін тербетейік дегеннен – ақ, бала қазақша
дыбыстай бастайды. Е. Өтетілеуовтің әліпбиге арналған Әріптер сыры
өлеңінде әлдилеу сөзін (Әлди – әлди) жекелей айтып қайырып отыру,
сөздердің қайталанып келуі (Әлди – әлди, Әлия – ай) әрі қарай осы
дыбыстың мейіріммен, жақсы көру интонациясына ұласы бар.
Әрине, ауыз әдебиеті үлгілерін жүйемен үйрету мақсатын көздемегендіктен,
тілдің дыбыстық жағын қалыптастыру үдерісінде бұл шығармаларды таңдап
қолданамыз. Бөпені уатумен қатар, бесікке бөлер алдында опық аяқ – қолын
созып, бойын сылап алуды қазақ халқы жиі ұстанғанын балаларға білгізудің
тәрбиелік мәні зор. Бұл орайда, Өс, өс, өс деп аталатын халық жырында Ә
мен Ө дыбыстарының айтылдағы айырмашылықты айқын аңғарылады. Мәтінді
мәнерлеп айтып, әрі қарай, баланың өсе келе тұсауы кесілетінін әңгілемеп
беріп, тәрбиеші балалармен Тәй – тәй деп бөпені жүргізетінін қуыршақты
жетелетіп үйрету жағдаятында бекітсе, бала ә дыбысын сөз ішінде айтып
жаттығады. Ал мазмұнды өлең ішінде (Авторы Е. Ө тетілеуов) бұл дыбысты
жеделдете айтып үйренуді тағы да төмендегідей рөлді ойында бекіткен тиімді.
Ортаға топтан бөпе болып ойнайтын бала тұрғызылады. Қалған балалар оны
айнала қол ұстасып тұарды да, орыстың хоровод әуенімен ортадағы балаға
қадамдай басып, оны еркелете әндетеді:
(Бәрі берлесе, ортаға жылжи) Бөпем, бүгін қаз басты –
Тәй – тәй.
(Артқа қарай шегіне) Көп емес. Аз басты,
Тәй – Тәй.
(Қол ұстасқан күйі теңселіп, барлығы қосылып)

Өзі мәз боп күледі,

Тәй – тәй.
(Айнала, топтаса жүгіреді) Әлі – ақ тез – тез
жүреді.
Соңғы өлең айтыларда ортадағы бала, сүрініп қалғанын не біреуін ұстап
алып, енді оны ортада сәби етіп қояды. Ойныды осылай жалғастыра беруге
болады. Осы сияқты ө, ү, ұ дыбыстарын қайталанып келетін
санамақтарды, өлеңдерді, жаңылтпаштарды пайдалаған жөн:
Дауысты дыбыстарды дауыссыз дыбыстармен қатар беруге болатын деңгейге
жеткен уақытта халық жырынан алынған Өс, бөпем үзіндісін балаларға
толығымен жағдаятқа енгізе қолдандыру тиімді. Әже рөлін енген бала ананың,
не әженің мейірімді даусымен халық жырының толық үлгісін әуенімен орындауы
интонациялық мәнерлілікке баулиды. Мәтіні:
Өс – өс, балам, өсе бер. (еркелете, қолдарын жоғары созып айту)
Батыр бол – балуан білекті. (қолдарын екі жаққа қозғап, иыққа тірей,
шаттық дауыспен бұйыра сөйлеу)
Батыл бол таймас жүректі. (қолдарын кеудесіне әкеліп қосып, сенімді,
бұйрықты дауыс реңкінде, кідіріспен, логикалық екпін түсіре айту)
Аяғыңда созайық! (аялау даусымен аяқтарын төмен қарай соза)
Саусағыңда жазайық! (аяқтарын, саусақтарын жазу)
Өс – өс, балам, өс балам. (еркелете денесін жоғары қарай сипау)
Көрініп тұрғандай, сенсорлы тәрбие жолымен (әрі көре, әрі сипай, әрі
сөйлей) балалар айтылуы қиындық туғызатын дыбыстарға осылай жаттыға алады.
Жақан Смақовтың Қаз, қаз бас... атты өлеңі де тіл сындыруға сұранып тұр.
Тіпті бұл өлең – жырды алдыңғы Тәй – тәй жырының негізінде ойынға
жалғастыра енгізу ойынды тіпті мазмұнды ете түспек. Құлап қалған бала
болса, тәрбиеші оны орнынан тұрғызып, өлең шумағын ескерту дауыс реңкімен
айтып шықса, кейін топта өз қатарластарымен қатынаста сөздік қорына осы
шығарманы емін – еркін қосып, пайдалана бастайды. Осы жағдаяттың негізінде
әрі қарай оны түрлендіре түсіп, ортадағы түшкіру имитациясын (ишаратын)
жасаған балаға оны қоршап тұрған балалар қазақ халқының балаға денсаулық
тілей айтылатын жырын айтса, ойын тартымды да қызықты өте түседі. Ол жырдың
мәтіні төмендегідей:
Ақтүш! Ақтүш!
Ақ сиырдың сүтін іш.
Ақ сүт берер саған күш,
Тұмау келсе, қуа түс.
Қу, қу, қу – қу!!!
Байқалып тұрғандай, бұл жырда қайталанып келетін қ, ү, ұ
дыбыстары, олармен келетін сөз тіркестері балалардың қазақ тіліне тән
дыбыстарды дұрыс айтып жаттығулармен қатар, сөйлеу тілінде жиі қолданылатын
қарапайым сөйлемдерді де тұтастай үйреніп шығуларына жағдай жасайды, тілді
бөлшектемей, тұтастай меңгеруге жол ашады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды тіл мәдениетіне тәрбиелеуде тиімді
тәсіл фонетикалық ойын. Әдістеме бойынша фонетикалық ойынның құрылымы кезең
– кезеңмен берілгені жөн. Олар мыналар:
1. Дыбыстарды өзара салыстыра талдау әдісі;
2. Артикуляциялық әдіс;
3. Еліктеу әдісі;
4. Сөздік әдіс.
Салыстыра талдау әдісіне дыбыстардың өзара немесе орыс тіліндегі ұқсас
дыбыстарға салыстыра түсіндіруді айтамыз. Оның үлгісі төмендегідей:
Тәрбиеші алдымен айтылуы бұрыннан бар дыбыстың естілу барысын түсіндіріп,
ол дыбысқа ұқсас дыбыспен салыстыра отырып, қиын дыбыстың айтылуын
байқатады. Кейінгі ретте естілу барысын жекелей және буын, сөз арасына
салып анық еститіндей тыңдатады, ол дыбыстың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.