Мағжан Жұмабаев шығармашылығын мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ӘОК 373. 1. 02 : 372. 882 (092)
Қолжазба құқығында
ДӨКЕНОВА НҰРЖАН ЕРБОЛАТҚЫЗЫ
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын
мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері (5-7, 11-сыныптар бойынша)
13.00.02 – оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі
(бастауыш, орта және жоғары білім жүйесіндегі қазақ әдебиеті)
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші филология
ғылымдарының докторы,
профессор Негимов С.Н.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.1 М.Жұмабаев шығармаларын оқытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...14
1.2 Мағжан шығармаларын оқытуда оқушылардың педагогикалық-психологиялық
қабылдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 29
1.3 М.Жұмабаев шығармаларын сабақта меңгертудің әдістері ... ... ... ... ... 46
2. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2.1 Орта сыныптарда лирикаларын оқытудың өзіндік ерекшеліктері (5-7
сыныптар бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...63
2.2 Мағжан шығармашылығын жоғарғы сыныпта оқыту жолдары (11-сынып
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
2.3 Ақын поэзиясын оқытуға байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..91
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...108
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 121
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Адамзат қоғамындағы әрбір ұлттың алатын орны сол
ұлттың өзінің ғасырлар бойы жасаған дәстүрлі мәдениетін қаншалықты толық
әрі жан-жақты тұтына алғандығымен өлшенеді.
Ұлттың өз мәдениетін жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталған өз
тәжірибесі негізінде тануына мүмкіндік бермей билеуші формациялардың
белгілеп берген жасанды шындығы негізінде тануына мәжбүр ету ұлттық
эволюциялық дамуын тежеп, ұлттық сананың деградацияға ұшырауына апарып
соғатыны ақиқат.
Осы негізде кеңестік идеологияға сай келмейді деген желеумен Ахмет
Байтұрсыновтың, Мағжан Жұмабаевтың, Міржақып Дулатовтың, Жүсіпбек
Аймауытовтың, Шәкәрім Құдайбердиевтің өзге де қазақ әдебиетінің аса ірі
тұлғаларының әдеби мұраларының қалың жұртшылық назарынан ұзақ жылдар бойы
тыс қалуы, мектептерде оқытылмауы ең алдымен осы ұлттық сананың ойсырай
түсуіне ықпал етті.
Дегенмен, Мағжан Жұмабаев өзге де әдебиетіміз бен мәдениетіміздің аса
ірі өкілдері қатарында негізсіз репрессияланған қаламгер ретінде ақталуы,
1989 жылы "Жазушы" баспасынан шығармаларының бір томдығы жарық көруі оның
әдеби мұраларының ортамызға оралғандығының айқын айғағы болды. Осы кезден
бастап Мағжанның "Жүсіп хан", "Батыр Баян" поэмалары, отыздан астам
өлеңдері жалпы білім беретін орта мектептің әдебиет пәні бағдарламаларына
енгізілді.
Соңғы он төрт - он бес жыл көлемінде Мағжан туындыларын әдебиеттану
тұрғысында зерттеп, бағамдаған ірілі-ұсақты М. Әуезов [1], М. Базарбаев
[2], Р. Бердібаев [3], Х. Абдуллин [4], Ш. Елеукенов [5], С. Жүнісов [6],
С. Қирабаев [7], Т. Кәкішев [8], Д.А. Әлкебаева [9],
Ә. Дәулетхан [10], Б. Қанарбаева [11], С. Құдаш [12], Г.
Қайырбеков [13] тағы басқа бірнеше ондаған еңбектер жарық көрді.
Өз өлеңдерінде азаматтық, ақындық позициясы, өмір жолы, өзі бастан
кешкен тарихи - әлеуметтік жағдайлардың көркем картинасы тайға таңба
басқандай айқын көрінетін Мағжандай ақын қазақ әдебиетінде кемде-
кем.Өлеңдеріндегі ақындық позицияның айқындығы, суреткерлік шеберлігінің
күштілігі осылай ой түюге еріксіз мәжбүр етеді.
Мағжан – күрделі ақын, ақындық көзқарастары да көп қырлы. Осы көп
қырлылық оның шығармашылығында да кеңінен көрініс тауып отырады. Осы
ерекшелік оның шығармаларының поэтикалық болмыс-бітімінен, ондағы көтеріңкі
романтикалық пафостан айқын аңғарылып тұрады. Бұл – Мағжан ақынның өзіне
ғана тән көркемдік әлемі.
Әдебиетіміздегі аса ірі тұлғаның шығармаларын сөз еткен 1991 жылға дейін
жарық көрген кейбір мақалаларда ақын өлеңдерін талдаудан гөрі тақырып
ауқымының кеңдігіне, ой тереңдігіне, образ жасау шеберліктеріне, сыртқы
сымбатына тамсану басымырақ болып келді. Ақын мұраларының оқырман игілігіне
айналғанына төрт-бес жылдай уақыт өткен кездің өзінде, яғни, 1992 жылы
әдебиет зерттеушілерінің Мағжанның көркемдік әдісі жөнінде әрқилы пікірде
болғандығы аңғарылады.
"Мағжан Жұмабаевтың мұрасын тану мен бағалауда – дейді әдебиетші ғалым
Р.Бердібаев, - орын теуіп келген жаңсақтықтың бір ұшығы оның ұстанған
көркемдік тәсіліне (методына) мән бермеушілікке байланысты. Біздің ойымызша
Мағжан – романтик ақын, дүние құбылыстарын да романтиктің көзімен шолған.
Ал романтикалық әдіс те реалистік тәсіл секілді көркем әдебиет жаралғалы
бері қатарласа келе жатқан құбылыс. Тіршілік заңдылықтарының ағысын емес,
өмір-бақыт туралы алдын-ала қалыптасқан ұғым мен сенімді бірінші кезекке
шығарып айту романтизмге тән нәрсе. Басқаша айтқанда, романтиктер өмір
процесін тәптіштеп тексеріп жатпайды, "Өмір осылай болса дейтін арманды
ғана ардақ тұтады". Сондықтан да олар ұнамаған көріністерді барынша
жексұрын етіп, жақсылық деп ұғынғандарын асқақтатып жырлайтыны әзелден бері
мәлім [3, 366 б.] десе, осы пікірді әдебиетші ғалым С. Қирабаев былайша
жалғастырады: "Мағжан Жұмабаев романтикалық қуат күшке, фантазияға, қиялға,
қанатты ойға ерік берген. Мұны оның бүкіл шығармашылық болмысынан, өлеңдері
мен поэмаларынан айқын аңғаруға болады. Мағжан романтикасы оның поэзиясын
ажарландыра түседі" [14, 371 б.], - дейді.
Мағжан көкжиегінің кеңдігі ол өз замандастары сияқты тап тартысын, кедей
теңдігін жырлаған жоқ. Мағжанды толғандырған ұлт тағдыры. Ол өз ұлтының
тыныс тіршілігін басқа халықтармен салыстыра отырып, қазақ елінің отарлау
саясатының құрбаны болып отырғанына күйінді. Осыдан келіп, оның өлеңдерінде
сары уайым, трагедия басым. Екіншіден, батыстың символистеріне еліктеуі
ақын поэзиясының екінші бір ерекшелігін ашты. Яғни, әшекейі, еуропалығы.
Романтик ақын кейде символистерге, кейде сентименталист ақындарға
еліктеп жазған. Бұл жөнінде Ж. Аймауытов: "Мағжан еліктегіш ақын. Еліктеу
– ақынға мін емес, қандай күшті ақындар алдыңғы ақындарға еліктемей жаза
алмаған. Еліктеу алдағандық не адасқандық емес, іздену соқпағына өзін - өзі
салып, сан түрлі сырлы саздарды қазақ поэзиясына әкелу әрекетінің басы"
[15], – деп атап көрсетеді.
Мағжан шығармашылығынан кең орын алған құбылтудың бір түрі символ деп
аталады. Оған "Толқын" өлеңіндегі ақынның бермек астарлы ойы ағып жатқан,
бірін – бірі қуып, сырласып жүрген, еркелеп жүрген, кеңескен – егескен
адамдар жайлы айтқаны дәлел.
Мағжан үйренген орыс символистерінің артында Еуропаның үздік ойшылдары,
ағартушылары, ақын-жазушылары: С. Данте, Петрарка, Байрон, П. Верлен,
Роллан т.б тұрды. Осылардың ішінен Мағжанға ең жақыны француздың Поль
Верлені еді. Екеуінің тағдырлары да, поэзияларының тамыр дірілдері ұқсас.
Мағжан орыс символистеріне сырттай еліктегенімен, ішкі мазмұны жағынан
олардан бөлек. Оны символизммен әуестеніп жүрген кезде жазған "Пайғамбар",
"Біраз Фетше", "Александр Блок", "Мені де өлім, әлдиле" т.б өлеңдерінен
кездестіруге болады.
Жас Мағжан неге "Мені де, өлім әлдиле", - дейді. Мағжан өлеңінде
күңіренген жел, суық жел өтінен құлаған жас қайың, майданнан қайтқан жас
ұлан, көз тиіп өлген нәзік құрақтай жас нәресте, алтын уық, жібек бу ақ
отау, өлім тезіне құштар болған лирикалық "мен" бар. Ақын жаны да жас
қайың, жас нәресте. Бальмонт мотивін Мағжан қазақшаландырып, ұлттық
вариантқа айналдыра білген. Бальмонт өлімге өтініш жасап, "Мені тербетіп
ұйықтат" - десе, Мағжан "Әлдиле, өлім, әлдиле"-, дейді. Біріншісінің
айтпақ ұғымы батыс, орыс табиғатына етене де, Мағжандікі "әлдилесі" нағыз
қазақи сөз. Бальмонт тербетіп ұйықтатып кетсе, Мағжан әлдилеп отырып, аяла,
ая, мәңгі ұйқыға жіберме дегендей наз білдіреді.
Романтик Г. Гейне, Гете, А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов шығармаларын оқып
қанаттанса, символист М.Д. Мережковский, К.Бальмонт, В. Брюсов, А
Блоктың есілген жырларын жадында сақтап, өзінше самғайды.
Д. Мережковскиймен, В.Брюсовпен айтысып, олардың өлеңдеріне қарама-
қарсы жырлар жазады.
Жалпы символистерді үш топқа бөліп қарастырсақ, олардың лирикаларымен
түпкілікті әрі жан – жақты танысқан Мағжан "Поэзиялар атымен" аталатын
символистердің үлкендер тобынан: В. Брюсовтан,
К.Бальмонттың, Ф. Сологубадан; "қоғамдық - символистер" тобынан:
Д. Мережковскийден, З. Гипплустен; Д. Философовадан және "кіші" топтан:
А. Белог, А.Блок, Вяч Ивановтардан көзқарастары ұқсас, ойлары ортақ
жақтастарды, пікірлестерді тапты [16, 23-43 б.б.], - дейді әдебиетші ғалым
Б. Жетпісбаева.
Мағжанның сырлы сазды сөзге деген махаббаты ерекше.
Д. Мережковскийдің "Дети ночи", В. Брюсевтің "Грядущие гунны",
К. Больмонттың "Убаюкой меня смерть" өлеңдерінің ізімен
жырлаған Мағжан жолма – жол жыр жазып кетпей, мұң мен сырдан мөлдір
мрамор жыр жазып шығарды.
Сондықтан, Мағжан Жұмабаевтың қазақ өлеңіне әкелген өлшемдері, формалары
өлең теориясына қосқан үлесінің салмақтылығын көрсетеді.
Мағжан поэзияға тартымды формалар әкелумен қатар, оның мазмұнын тың
тақырыптармен байытты. Жеке адам баласын толғандырған әлемдік күрделі
мәселелер арасындағы сан қилы ой – толғаныстар Мағжан поэзиясынан табылатын
қасиеттер.
Оның шығармашылығында тарих тұңғиығын терең түсіну, болашақты болжау,
бүгінгі күннің шындығына көз жеткізу сияқты терең толғаныстар бір – бірімен
астасып жатады. Оның өлеңдерін оқи отырып, тылсым сырға еніп, таңғаларлық
күйге түсіп, әсем суреттер дүниесіне кіресің, ақынның құдіретті шеберлігіне
бас ұрасың.
Эстетикалық талғам талабымен айрықша көзге түсуі, жүрекке жылы тиіп,
жанды тебірентуі – ақынның өзгеге ұқсамас дарындылығынан.
Мағжан махаббатты, табиғатты жалпы қай тақырыпты жырламасын сөз етіп
отырған мәселесін биік эстетикалық деңгейге көтеріп алып кетеді. Оған
әлеуметтік астар дарытып, өмір-тіршіліктің даму заңдылықтарымен шебер
байланыстыра біледі. Ақын жырларында табиғат пен адамның жан дүниесі бірге
өріліп, бірге қанаттасып жатады. Әлем құбылысы санамен, көңілмен үндесіп,
сұлу, сырлы, кейде ақыл-ойға сыймайтын фантастикалық суреттерді көз алдына
келтіреді. Сондықтан да табиғатты жырлап отырып оның адамға қатысты
жақтарын, адамды оның көңіл-күйін айта отырып адам баласының табиғаттағы
мәңгілік орнын іздеу-Мағжан лирикаларының негізгі ерекшеліктерінің бірі.
Мағжан шығармаларында қарапайымдылықтың ізі басым. Тума дарын иесі
оқырманға ойлы сауал тастап, өзін қалай қабылдасаң, солай қабылда
дегендей, түпкі шешімге ұзын арқау, кең тұсау тастайды. Мағжан поэзиясынан
өмірді біртұтас құбылыс, көрініс ретінде алып, адамды сол ұлы табиғат,
жаратылыстың бір бөлшегі ретінде қабылдайтын ақын екенін байқаймыз.
Бұл әдіс Мағжан өлеңдерін көркем кестелендіріп, шындыққа әсем ажар,
байсалды философиялық астар дарытты. Сондықтан Мағжан өлеңдері көңіл
ұйытып, көкірекке терең ұялайды.
Дегенмен, Мағжан шығармашылығын зерттеп - зерделеген Ш.Елеукеновтің,
Х.Абдуллиннің, С.Қирабаевтың, Т.Кәкішевтің, З.Қабдоловтың, М.Базарбаевтың,
Р.Бердібаевтың, Б.Дәрімбетовтың т.б. ғалымдардың еңбектері Мағжантанудың
тұрақты арнаға түсе бастауына елеулі ықпал еткенін атап айтамыз.
М.Жұмабаев шығармаларының жалпы білім беретін мектептердің әдебиет пәні
бағдарламаларына 1990 жылдан бастап енгізілуі оны оқытуды міндеттеді. Бұл
кезеңде ақын шығармашылығын әдебиеттану тұрғысында зерделенген еңбектердің
әлі дүниеге келе қоймаған кезі болғандықтан, пән мұғалімдерінің Мағжанның
мұраларын шығармашылық деңгейде оқып-үйретуіне елеулі қиындықтар туғызды.
Бұл зәрулік бүгінгі күнге дейін сезіліп келеді. Себебі, Мағжан
шығармашылығын әдістемелік тұрғыда зерттеу ісі әлі де жүйелі түрде қолға
алынған жоқ, Мағжан ақталғаннан бері он бес жылдай уақыт өткеніне
қарамастан Ш.Елеукеновтің 11-сыныпқа арналған жалғыз көмекші құралы мен әр
түрлі Республикалық басылымдарда жарияланған мектеп мұғалімдерінің он шақты
шағын мақалаларынан басқа ақын шығармашылығын мектепте оқыту мәселесіне
тікелей арналған іргелі ғылыми-әдістемелік зерттеу еңбегі жарық көрген жоқ.
Мағжан шығармашылығын жалпы білім беретін орта мектептердің орта және
жоғарғы буын сыныптарында оқытуды жоғары сапалық деңгейге көтеруге
мүмкіндік беретін оқу-әдістемелік кешенмен жабдықтау ісі де өткір күн
тәртібінде тұр.
Оқушы – оқырманның оқырмандық тәжірибесі мен мәдениетін көтеру арқылы
ұлттық сана тәрбиелеу міндетін жүзеге асыруға Мағжан Жұмабаевтың
шығармалары әбден сай келеді.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің әдебиет пәні
бағдарламаларына енгізілген ақын-жазушылардың таңдаулы туындыларын қазіргі
әдістеме ғылымының талаптарына сай оқып-үйрету ісі – жеке шығармашылық
тұлға шығармашылығын оқытуға қатысты оқыту әдістемесі ғылымындағы
анықталмаған теориялық мәселелердің эксперименттік жұмыстар арқылы
қаншалықты дәрежеде тексерілгендігіне тікелей байланысты.
Мектепте көркем шығарманы оқыту оқушылардың әдеби қабілетін дамыту
мақсатын көздейтіндіктен, эксперименттік жұмыстарымызды ақын шығармашылығын
оқытудағы тиімді әдістемелік жүйені анықтауды, жас оқырмандардың оқырмандық
қабылдау ерекшеліктерін айқындайтын психикалық құбылыстарды, олардың
оқырмандық тәжірибесі, жас ерекшелігі тағы да басқа күрделі мәселелерді
тәжірибелік жұмыстардың негізгі өзегі ретінде қарастырдық.
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын жалпы білім беретін қазақ орта
мектептерінде оқыту мәселесі оқыту әдістемесі ғылымы тұрғысында арнайы
зерттелмегендіктен, ақын шығармашылығын оқыту жайына арналған
эксперименттік жұмыстар 1997-2003 жылдар аралығында Алматы қаласындағы және
осы облыстағы ауыл мектептері мен Батыс Қазақстан облысы Жалпақтал
ауданындағы ауылдық мектепте төмендегі арнайы бағдарлама бойынша
жүргізілді.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің жоғарғы және орта
сыныптарында М.Жұмабаев шығармашылығын оқып-үйрету әдістемесін жетілдіруге
арналған эксперименттің бағдарламалық жоспары:
1. М.Жұмабаев шығармашылығын оқыту әдістемесін жасауда эксперименттік
жұмыстардың қажеттілігі мен маңыздылығы жөнінде дәлелдеме.
Ақынның әдебиет оқулықтарына енгізілген шығармалары және олардың қазіргі
кездегі оқытылу дәрежесі жөнінде осы еңбектің алғашқы тарауында арнайы
тоқталатындықтан, қайталап жату артық деп білеміз.
Мағжан шығармашылығы, оның оқытылуы жөніндегі жарық көрген әдістемелік
еңбектерді, түрліше ой-тұжырымдарды жүйеге түсіріп саралай келгенде,
бүгінгі таңда мектептерімізде ақын шығармаларын оқыту жәйінің қазіргі талап
деңгейінен төмен жатқандығы аңғарылды. Сараптау, байыптау нәтижелері
жағдайдың бұлайша қалыптасуы мынадай себептерге байланысты екендігін
көрсетті:
Әдебиеттанушы ғалымдарымыздың Мағжан шығармашылығы жөніндегі
зерттеулерінің, жекелеген ой-пікірлерінің шектеулі мерзімде жүйеленбеуі,
ортақ арнаға түсіп үлгермеуі және бұл еңбектердің әдебиетші мұғалімдерге
кеңінен таралып, насихатталмауы.
Мағжан шығармашылығын мектепте оқыту мәселесіне тікелей арналған арнайы
әдістемелік оқу құралдарының жоқтығы. Сонымен бірге, поэзиялық шығармаларды
оқытудың бұрыннан бар қалыптасқан әдістемелік тәжірибелерін місе тұту.
Әдебиетші мұғалімдердің уақыт талабына сай өнер туындысының жалпы
адамзаттық мәні, қоғамдық маңызы, шығармашылық тұлға мен оның шығармалары
турасындағы жаңаша ойлау дәрежесінің төмендігі, әрқилылығы.
Соңғы он екі-он үш жыл көлемінде Мағжан шығармашылығын мектепте
оқытудың жалпы бағыт-бағдарын, ізденістер мен кемшіліктердің жай-күйін
таразылай келгенде осындай іркілістердің, кемшіліктердің орын алғандығы
айқындалды.
Мектепте Мағжан шығармашылығын оқыту жәйін жетілдіруге қолбайлау болып
отырған осы кемшіліктер мен жүйесіздіктерден арылу үшін, ақын шығармаларын
қазіргі талапқа сай оқыту ісін тәртіптеп, белгілі бір жүйеге түсіру аса
қажет.
Поэзиялық туындыларды оқытуға арналған әдістемелік еңбектердегі
жалпылама қағидалардың оның лирикаларын оқытуға жарай бермейді.
Осы тұрғыдан келгенде, Мағжан Жұмабаев шығармаларын жалпы білім беретін
мектептерде оқыту мәселесін тікелей зерделеген арнайы әдістемелік еңбектің
қажеттілігі айқындала түседі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің орта және жоғары
сыныптарында М.Жұмабаев шығармашылығын оқытудың әдістемесін жасау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер алға қойылады:
Орта және жоғары сыныптарда Мағжан шығармаларының оқытылу
жәйін анықтау;
Ақын шығармашылығын оқыту тиімділігін арттыру көздерін, әрі
тәсілдерін, құралдарын, қорытынды нәтижелерін ғылыми жүйеге
түсіру;
Зерттеудің құнды нәтижелерін, ұсыныстарын даярлау.
Сыныптан тыс жұмыс түрлерін белгілеу, әдеби шараларды өткізудің үлгілерін
ұсыну.
Зерттеудің нысаны.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің орта және жоғарғы
сыныптарындағы әдебиет сабақтарында Мағжан Жұмабаев шығармаларын
(шығармашылығын) оқыту процесі.
Зерттеудің болжамы.
Мағжан шығармаларын орта және жоғарғы сыныптарда арнайы әдістемелік жүйе
арқылы оқытқан жағдайда, оқушылардың көркем туындыны эстетикалық қабылдауын
жетілдіруге, әдеби дамуын жаңа сапалық деңгейге көтеруге болады.
Осы болжамның дұрыстығын дәлелдеу мақсатындағы эксперименттің
төмендегідей мақсат-міндеттері белгіленді:
- поэзиялық туындыларды оқытуда пайдаланылып жүрген қолданыстағы
әдістемелік тәжірибенің Мағжан шығармашылығын оқып-үйретудегі
рөлін анықтау;
- оқыту әдіс-тәсілдерін ақын өлеңдерінің табиғатына сәйкестендіре
құрудың әсер-ықпалына бақылау жүргізу;
- Мағжан шығармаларын бірін-бірі толықтырып, дамытып отыратын
біртұтас әдістемелік жүйе арқылы оқытудың тиімділік дәрежесін
анықтау;
- оқушылармен топтық және дара жұмыс жүргізуді қамтамасыз ететін
шаралар жүйесін белгілеу;
- ақын шығармаларының тіл көркемдігін оның туындыларымен бірлікте,
контекстік сипатқа қарай бағалаудың маңыздылығын айқындау;
- қолданылған (ұсынылған) әдістемелік жүйенің классификациясын
жасау.
Тәжірбиелік сынаулар, байқаулар арқылы шешілетін бұл мақсат-міндеттерді
жүзеге асыру үшін, оңтайлы эксперимент түрін таңдап ала білудің маңызы зор.
Негізгі мақсат – Мағжан Жұмабаев шығармаларын оқыту сапасын арттыру
арқылы оқушылардың әдеби материалды неғұрлым толық игеруін қамтамасыз ету,
сол арқылы әдеби дамуын қалыптастыру болғандықтан бақылау (констатирующий)
және қалыптастырушы (формирующий) эксперимент түрлерін таңдадық.
Жетекші идея.
Жеке тұлғаның әдеби қабілетін дамытуда, рухани әлемін байыту жолында
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын тиімді жолдармен меңгерту әдебиет сабағының
құндылығын арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері.
Қазіргі заманғы педагогика, әдебиеттану, оқыту әдістемесі ғылымдары қол
жеткізген құндылықтар және осы саладағы ғылыми зерттеулер мен әдістемелік
еңбектер.
Зерттеудің әдістері.
• әлеуметтік-педагогикалық (ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік
еңбектерді талдау, сауалнамалар алу, сынамалар (тест) алу, бақылау
жұмыстарын жүргізу, әңгімелесу);
теориялық (теориялық ұғым-түсініктерді жүйелеу, ғылыми болжам жасау,
қорытындылау);
салыстырмалы (поэзиялық шығармаларды оқытуға байланысты әдістемелік бағытта
жазылған еңбектердің тиімді нәтижелерін салыстыру);
тәжірибелік (анықтау, бақылау тәжірибелерін жүргізу);
статистикалық (тәжірибе нәтижелеріне талдау жасау).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінде Мағжан Жұмабаев
шығармашылығын жаңа сапада оқыту тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін,
оқушылардың ақын шығармаларын сөз өнері ретінде түсінуіне жол ашатын
біртұтас ғылыми-әдістемелік жүйе ұсынылады.
- Мағжан Жұмабаев туындыларының оқушыларды жеке тұлға ретінде дамытуда
ұлттық рухани тәрбие берерлік күш-қуатқа ие шығармалар екені нақты
мысалдармен ғылыми негізде дәйектелді.
- Мағжан Жұмабаев шығармаларын сыныптан тыс жұмыстар арқылы терең
меңгертудің жолдары, әдіс-тәсілдері көрсетіліп, нақтыланды
- өздік жұмыстарының ұтымды жолдары қарастырылып, әдістемелік нұсқаулар
әзірленіп, эксперимент арқылы дәлелденді.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Зерттеу жұмысында Мағжан Жұмабаев шығармашылығын меңгерту әдістемесінің
мазмұны анықталды. Мағжан Жұмабаев шығармашылығын оқыту әдістемесінің
оқушының жеке тұлға ретінде жан-жақты дамып қалыптасуына көмегі зор.
Тәжірибе ретінде жүргізілген сабақтарда бұл жүйенің тиімділігі аңғарылып,
ақын шығармашылығын шығармашылықпен меңгертудің әдістемесі бойынша тың
тұжырымдар жасалды.Зерттеу жұмысымызда мектепте Мағжан Жұмабаев
шығармашылығын меңгертудің теориялық алғы шарты жасалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы.
Зерттеу еңбекті жалпы білім беретін қазақ орта мектептеріндегі әдебиет
пәнінің мұғалімдері, ізденушілер, әдебиетті оқыту әдістемесімен
шұғылданушы мамандар көмекші оқу құралы ретінде қолдана алады. Мұнымен
бірге, зерттеуде ұсынылған ұсыныстар мен қорытынды нәтижелерді жоғарғы оқу
орындарындағы қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің арнайы курс, семинар,
лекцияларында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің орта және жоғарғы
сыныптарында Мағжан Жұмабаев шығармашылығын оқытуды әдебиеттану ғылымы
тұрғысынан әр түрлі аспектіде қарастырған еңбектерді пайдаланудың оқыту
тиімділігін арттыра түсудегі ұтымдылығы;
2. Мағжанның ағартушылық, философиялық көзқарастар жүйесінің оқыту
үрдісінде алатын орнының педагогикалық – психологиялық тұрғыдан зерделенуі;
3. Ақын шығармашылығын оқытудың оқу – тәрбие үрдісіндегі мәнділігі;
4. Мағжантанушы ғалымдардың, әдіскер ұстаздардың Мағжан ақталғаннан
бергі соңғы он үш - он төрт жыл көлемінде жарық көрген негізгі еңбектеріне
жасалған талдаулар сипаттамасының оқытудағы тиімділігі;
5. Мағжан шығармаларының әдеби білім мазмұнының жаңаруына қосылған ірі
үлес екендігі және оны жетілдіру мүмкіндіктерінің қазіргі оқыту үрдісімен
үйлесімділігі;
6. Мағжан Жұмабаев шығармашылығын орта және жоғары сыныптарда арнайы
әдістемелік жүйе арқылы оқытқан жағдайда оқушылардың көркем туындыны
эстетикалық қабылдауын жетілдіруге, әдеби дамуын жаңа сапалық деңгейге
көтеурге болады.
Экспериментті жүргізудің кезеңдері.
1-кезең. Мағжан Жұмабаев шығармалары жалпы білім беретін қазақ
мектептерінің орта және жоғарғы сыныптарында оқытылатындықтан,
респубикамыздың әр түрлі аймақтарындағы екі қалалық, екі ауылдық, яғни,төрт
он бір жылдық қазақ орта мектептері таңдалып алынды (Алматы облысы Ақсу
ауданындағы Абай атындағы қазақ орта мектебі, Батыс Қазақстан облысы
Жалпақтал ауданындағы Көктерек орта мектебі, Алматы облысы Қаскелең қалалық
Абай атындағы қазақ орта мектебі, Алматы қалалық М.Әуезов атындағы №128
қазақ орта мектебі).
Экспериментке аталған мектептердің әдебиет пәні бойынша Мағжан
шығармалары оқытылатын 5,6,7,11 сыныптарындағы 400 (төрт жүз) оқушысы
тартылды.
Оқыту әдістемесі ғылымы белгілі бір пәнді оқыту әдістемесін жасауда әр
аймақтың әлеуметтік, мәдени даму ерекшеліктерін міндетті түрде ескереді.
Қазақстанның батыс және оңтүстік өңірлерінде орналасқан екі ауыл мектебін
эксперимент объектісі ретінде алуымыз осыған байланысты. Осыған орай, қала
және ауыл мектептерінің арасындағы даму айырмашылықтарын да ескеруге
тырыстық. Осы негізде Алматы қаласы мен оның төңірегіндегі қала мектептерін
де тәжірбиелік жұмыстарға тартуымыз оқу ошақтарының неғұрлым кең
аудиториясын қамту арқылы эксперимент нәтижесінде анықталмақ
мәселелерімізді дәлдікке, нақтылыққа жету мақсатын көздегендіктен туған.
2-кезең. Бұл тараптағы жұмыстарымызға кіріспес бұрын, ең алдымен,
эксперимент жүргізу үшін таңдалынып алынған мектептертеріміздегі 5,6,7,11
сынып оқушыларының жалпы әдеби білім деңгейін, Мағжан шығармашылығын
қаншалықты дәрежеде білетіндігін анықтау мақсатында арнайы сауалнамалар
(анкеталық сұрақтар) таратып, қалыптасқан жағдай жөнінде мәліметтер алдық.
Сауалнамаға барлық төрт мектептің 400 оқушысы қатысқан. Сонымен бірге,
эксперимент аяқталған соң, тағы да қосымша осы сауалнама сұрақтары қайтадан
таратылып, алғашқы жағдай мен соңғы қорытындыларды салыстыру арқылы түпкі
нәтижеде неге қол жеткізілгенін анықтау мақсаты да көзделгенін атап айту
ләзім. Әрине, бұл формадағы жұмыстар тек сауалнамаларға жауап алып, тиісті
нәтижелерді қорытумен ғана шектелген жоқ. Себебі, оқушы ойындағысын алдын-
ала білу оңай емес болғандықтан, сауалнамада қамтылмай қалатын сұрақтардың
да болуы мүмкін екендігін ескеріп, аталған сыныптарда ауызша пікірлесулер
де өткізуге тура келді. Бұл жұмыстардың нәтижелері де қорытынды шығарғанда
ескерілді.
Мағжан Жұмабаев шығармалары жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің
орта және жоғарғы буын сыныптарында оқытылатындықтан, арнайы ұсынып отырған
әдістемелік жүйемізде оқушыларға әдеби білім берудің құрылымдық
ерекшеліктері, қалыптасқан заңдылықтары, тұрақталған қағидалары басшылыққа
алынады, сонымен бірге, әдеби білім беру орта буын сыныптарда – талдау,
жинақтау, жоғарғы буында – монографиялық оқыту жолымен жүзеге
асырылатындығын міндеттейтін бағдарламалық талаптар да қатаң сақталады.
Әдебиет сабақтарында оқушыларға көркем мәтінді оқып-үйрету үшін
пікірлесу, мазмұндау, мәнерлеп оқу, талдау тағы басқа толып жатқан жұмыс
түрлері жүзеге асырылады. Дегенмен, осынша жұмыс түрлерін жүзеге асырғаннан
кейін де оқушының әдеби білім деңгейі қажеттілікті өтемей жатады. Бұл
кемшіліктердің негізгі себебін барлық назардың әдеби шығарманың көркемдік
табиғаты қалай оқытуды, қандай әдіс – тәсіл қолдануды, қандай жұмыс
түрлерін жүзеге асыруды "қалайтындығын" анықтап, ары қарайғы жұмыстарды да
соған лайықтап іріктеп алмай, керісінше, мұғалімнің өзі оңтайлы деп тапқан
әдіс-тәсілді шығарма табиғатымен толық санаспай, қажетті-қажетсіз қолдана
беруге аударылатындығын көздеген жөн.
Ұсынып отырған әдістемелік жүйеміздің негізгі ерекшелігі- әдеби
шығарманы оның көркемдік табиғаты тілейтін жұмыс түрлерін ғана пайдалана
отырып оқытуды міндеттейді. Яғни, оқушының әдеби туындыны шығармашылықпен
игеруіне сол шығарманың көркемдік табиғаты, поэтикалық болмыс-бітімі ғана
бастау бола алатындығын негізге алады.
Эксперимент барысында Мағжан шығармалары оқытылатын 5, 6, 7 және 11
сынып оқушылары екіге бөлініп (5а сынып, 5ә сынып, т.б.), алғашқы
топтағыларға бақылау эксперимент жүргізілді, соңғы "ә" сыныптағыларға
қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Бақылау эксперименті жүргізілген сыныптарда оқушылардың ақынның өмірі
мен шығармашылығы жөніндегі, яғни, эксперимент басталғанға дейінгі білім
дәрежесі, қазіргі жағдайы, жалпы қалыптасуы турасындағы мәліметтер
жинақталып отырды. Мұндай мәліметтерді жинақтауда сауалнама сауалдарына
қайтарылған ауызша, жазбаша жауаптар негізге алынып, олардың нәтижелері
салыстырылып, жүйеленіп отырылды. Сондай-ақ, эксперимент барысында арнайы
жазба жұмыстары жүргізілді. Оқушылардың мінез-құлқын, Мағжанның
шығармаларын қабылдау деңгейін, алға басуындағы өзге де өзгерістер
жөніндегі байқалған, анықталған жағдайлар "бақылау күнделігіне" түсірілді.
Алдын-ала болжанғанмен, эксперимент барысындағы нақты жағдай кейбір
жұмыстардың бағыт-бағдарына өзгерістер енгізуді тілейтін жайлар да
кездесті. Мұндай жағдайлар үшін "экспериментші күнделігі" жүргізіліп, онда
жұмыс барысында кездескен кейбір кемшіліктер, қажетті өзгерістер жазылды.
3-кезең. Бұл Мағжан Жұмабаев шығармаларын оқытуға арналған
эксперименттік жұмыстардың шешуші кезеңі. Эксперимент нәтижелерін теория
тұрғысынан дәлелдеу, нақты тәжірбиеге негізделген ұсыныстар жасау осы
кезеңде жүзеге асырылды. Бақылау эксперименті жүргізілген сыныптар мен
қалыптастырушы эксперименті жүргізілген сыныптардағы айырмашылықтар,
олардың өзгермелі арақатынастары,тиімді-тиімсіз жақтары жөнінде жалпы
эксперименттің қорытынды нәтижелері, жасалған ұсыныстар "Орта сыныптарда
лирикаларын оқыту" деп аталатын тармағында арнайы қарастырылды. Сонымен
қатар, ақын туындылары жоғарғы сыныптарда оқытуға орай жүргізілген
экспериментте қандай нәтижелерге қол жеткізгендігі "Мағжан шығармашылығын
жоғарғы сыныптарда оқыту жолдары" тармағында нақты баяндалды.
Зерттеудің жариялануы мен мақұлдануы.
Ғылыми зерттеу жұмысының негізгі мазмұны Қазақ мемлекеттік Қыздар
педагогикалық институты қазақ әдебиеті кафедрасының профессорлық-оқытушылық
құрамының оқу-әдістемелік конференцияларында, Алматы облысы және Алматы
қалалық мұғалімдер білімін жетілдіру институттары мен Қайнар университеті,
А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында (1997-2004 жж.) жасалған
баяндамаларда көрініс тапты.
Зерттеу жұмысы бойынша 10 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1.МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Мағжан Жұмабаев шығармаларын оқытудың теориялық негіздері
Әдебиеттің сөз өнері ретіндегі қастерлі міндеті – рухани жағынан
толысқан, жоғары саналы, отаншыл ұрпақ тәрбиелеуге үлес қосу. Себебі,
әдебиет жеке адамды тәрбиелеу арқылы тұтас ұлттың, қоғамның рухани бет-
бейнесін қалыптастырарлықтай күшке ие. Тарихқа жүгінсек, әр қоғам, қоғамдық
құрылыс әдебиеттің осы ерекшелігін терең түсініп, оны өз идеологиясын
насихаттау үшін пайдаланып отырған.
Қазақ халқын жетпіс жыл бойы тоталитарлық бұғауда ұстаған кеңес үкіметі
де өзінің дәстүрлі мәдениетін бойға сіңірген ұлт азаматын тәрбиелеуден
гөрі, "жаңа кеңес азаматын" тәрбиелеу мақсатында пәрменді идеология
жүргізді. Ғасырлар бойы жинақталған қазақ әдебиетінің аса бай мұраларын
халыққа таптық тұрғыдан біржақты түсіндіру нәтижесінде, тұтас ұлтты өз
мұраларынан өзі бас тартуына мәжбүр етті.
Осы орайда, С. Қирабаев кеңес қоғамының қазақтың ұлт әдебиетіне деген
көзқарасын "Коммунистік идеология тарихи, мәдени мұраны жаңа қоғам
мүддесіне пайдалану идеясын сөз жүзінде мойындағанмен, іс жүзінде асырған
жоқ. Ол ерте замандарда жасалған халықтық көркем туындылардың өзін,
партиялық, таптық тұрғыдан түсіндіруге тырысты. Содан барып, біздің ұлттық
әдеби мұрамыздың көп бөлігі ескішіл, феодалдық, кертартпа, ұлтшылдық
идеологияны жақтайды деген сылтаумен қолданыстан шығып қалды. Саясаттан тыс
жасалған халық әдебиеті саясатқа бұра талданды" [7, 5-6 б.б.], - деп айқын
ашып көрсетеді.
Әдеби мұраларға деген кеңестік солақай саясаттың тарихи әдебиетке
тигізген зияны да орасан зор болды. Тұтас ұрпақ Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж .Аймауытов, М. Жұмабаев т.б. әдебиетіміздің
біртуар тұлғаларынан, олардың ұлт рухын көтерген шоқтықты шығармаларынан
көз жазып қалды.
80-жылдардың соңы, 90- жылдардың басы Кеңес үкіметінің күні батып, оты
сөнуімен ғана емес, қазақ ұлтының тәуелсіздікке ие болуымен де тарихи
құбылыс ретінде халық жадында қалды. Зиялы қауым, қалың көпшілік ел ертеңі
қандай болуы керек деген сауалға тынымсыз жауап іздеп жатты. Бұл жағдай
еліміздегі оқу – ағарту саласында да айрықша байқалды. Басы ашық мәселе -
өз ұрпағына сапалы білім, саналы тәрбие бере алған елдің ғана ертеңі
жарқын, көкжиегі кең болмақ. Осы негізде еліміздегі белді ғалымдар мен
тәжірибелі әдіскерлердің, мектеп мұғалімдерінің қолға алуымен болашақ қазақ
мектебінің үлгісі (модел) ізделді. Осы ізденістер нәтижесінде "Жалпы білім
беретін қазақ орта мектебінің концепциясы", бірқатар пәндерді оқытуға
арналған концепциялар (1991 ж) дүниеге келді [17].
1991 жылы жарық көрген "Әдеби білім тұжырымдамасы (концепциясы)" мектеп
бағдарламасына енгізілетін әдеби шығарманы іріктегенде бұрынғыша
"буржуазиялық" және "пролетарлық" белгілеріне емес, керісінше көркем
туындының жалпы адамзаттың игілік тұрғысындағы құндылығын, көркемдік
дәрежесін ескере отырып таңдауға жол сілтеген алғашқы құжаттардың бірі
болды. Аталған тұжырымдамада қазақ мектептеріндегі қазақ әдебиеті пәнін
қайта құрудың негізгі бағыттарының бірі ретінде: "...қоғамдық қажетті түпкі
білімді қамтамасыз ететін базалық программалар, оқушының жеке сұранысын,
мүддесін қызығушылығы мен бейімділігіне қарай негізгі және бағдарлы
мектептер үшін вариативті программалар жасау; программаларда қазақтың ауыз
әдебиеті, көне әдеби мұралары, классикалық әдебиеті...; дүниежүзілік
прогресті әдебиет үлгілерінің ара салмағын дұрыс анықтау; білім, білік,
іскерлік дағдыларды нақтылап белгілеу; программаға шығармалар іріктегенде
оның көркемдік-эстетикалық құндылығына, нақтылы тарихи-әдеби және жалпы
адамзаттық мазмұны мен мағынасына, гуманистік, адамгершілік тағылымына
ерекше мән беру..." [18,12-13б.б.] , - деп атап көрсетілген.
Әдеби білім тұжырымдамасындағы бұл бағыттар мектептегі әдеби білім
мазмұнын қайта қарау, оны жаңарту жолындағы бағдарлама, оқулық жасаушы
әдіскер ғалымдардың ізденіс-әрекеттеріне жаңа серпін берді. Сондықтан да 5-
11 сыныптардың аралығын қамтитын әдебиет бағдарламаларына ақталған
арыстарымыздың шығармаларын іріктеуде жоғарыда атап көрсетілген тұжырымдар
басшылыққа алынды. Әдебиетіміздің бес арысының жас шәкірттерді жоғары
адамгершілік саналылыққа, ұлтжандылыққа, отаншылдыққа тәрбиелейтін, әрі
олардың жас ерекшеліктеріне, оқырмандық және өмірлік тәжірибелеріне сәйкес
келетін таңдаулы шығармалары тұңғыш рет әдебиет пәні бағдарламасына
енгізілді. Шәкәрім Құдайбердиевтің "Қалқаман-Мамыр" (8-сынып), Ахмет
Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш", "Қырық мысал" (10-сынып), Міржақып
Дулатовтың "Бақытсыз Жамал" (10-сынып), Жүсіпбек
Аймауытовтың "Қартқожа" (11-сынып), Мағжан Жұмабаевтың "Батыр Баян" (11-
сынып) сияқты басты шығармалары мектеп оқушыларының да рухани азығына
айналды.
Соңғы он екі - он үш жыл көлемінде аталған авторлардың шығармаларын
әдебиеттану тұрғысында талдап-таразылаған З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың,
Т.Кәкішевтің, Р.Бердібаевтың, М.Әлімбаевтың, Х.Абдуллиннің тағы басқа
ғалымдардың іргелі еңбектері жарық көрді. Бұл еңбектер тікелей
әдебиетіміздегі ақтандақтарды оқыту мәселесіне арналмағанмен, әдіскер
ғалымдардың, мектеп мұғалімдерінің, халқымыздың қалаулы қалам
қайраткерлерінің шығармашылығындағы авторлық концепцияны, поэтикалық
құндылықтарды оқушыға жеткізу мақсатындағы өзіндік әдістемелік
ізденістеріне жәрдемін тигізгеніне күмән жоқ.
Орыс әдістеме ғылымында бір ғана А.С.Пушкинді, Н.А. Некрасовты немесе
М.Ю. Лермонтовты мектепте оқытуға арналған көптеген іргелі еңбектер бар
[19,20,21,22]. Сондықтан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев бастаған әдебиет
арыстарының әрқайсысының шығармаларын мектепте оқытудың әдістемелік
проблемаларын арқау еткен арнайы еңбектердің қажеттілігінде күмән жоқ.
Осы орайда оқулықтарымыздың орнын толтыруға септігі тисе деген мақсатпен
Мағжан Жұмабаев шығармаларының мектепте оқытылуының жай-жапсарын арнайы
қарастырып отырмыз. Мағжан шығармалары алғаш рет 1991-1992 оқу жылына
арналған әдебиет пәнінің өтпелі бағдарламасына енгізілді [23]. Бұл жаңадан
әдеби білім мазмұны қайта қаралып жатқан кезең болғанымен де, бағдарлама
авторларының ақынның көркемдік қуаты жоғары, оқушының жас ерекшелігіне сай
келетін шығармаларын сарабдалдықпен таңдап ала білгендігі байқалады.
Аталмыш бағдарламаға Мағжан Жұмабаевтың 15 өлеңі, "Жүсіп хан" және "Батыр
Баян" поэмалары енгізіліп, бұл шығармаларды оқытуға 13 сағат бөлінген.
"Жүсіп хан" ертегі-поэмасы мен "Жазғытұры", "Мен жастарға сенемін", "Мен
кім?", "Жазғытұрым", "Сүйемін" өлеңдерінің 5-7 сыныптарға топтастыруда орта
буын оқушыларының сюжеті жеңіл, оқиғалы, мәнерлеп оқуға, жаттауға қолайлы
шығармаларға деген қызығушылығын, оқырмандық қабылдауын назарға алғандығын
байқау қиын емес. Ақынның өз кезіндегі қоғамдық шындықты, әлеумет
өміріндегі ауыр жағдайларды арқау еткен "Шын сорлы", "Қорғансыз", "Өткен
күн", тағы басқа өлеңдерінің 11-сыныпта оқытуға ұсынылуы жоғарғы
сыныптықтардың орта буындағы әріптестерімен салыстырғанда, ересек оқырман
ретіндегі психологиялық ерекшеліктерін, тарихқа, өнер туындысына реалды
көзқараспен қарайтын талғам-талабын ескергендік деп түсінеміз.
Өтпелі кезеңге арналған бұл бағдарлама 1994 жылы өңделіп, толықтырылып
қайта басылып шықты [24]. Бұл бағдарламаның бұрынғысынан қаншалықты
айырмашылығы бар екендігі жөнінде арнайы түсінік хатта: "Жаңа оқу жылына
ұсынылып отырған әдебиеттің өтпелі кезеңге арналған бұл бағдарламаларында
мазмұндық, құрылымдық елеулі жаңартулар жасалды, көптеген материалдар қайта
қаралды. Әдебиетті оқытудың гуманистік, адамгершілік, эстетикалық бағытын
күшейтуді қамтамасыз етерлік мүмкіндігі мол жаңа есімдермен, соны
туындылармен толықтырылды,- деп, баға берілді. Бағдарлама авторлары айтып
отырған бұл өзгерістер Мағжанның бағдарламалық туындыларын қайта қарауға да
өз әсерін тигізген.
Әдебиет бағдарламасының ескі нұсқасына (1991 жылғы) Мағжан Жұмабаевтың
орта буын сыныптар үшін енгізілген "Жүсіп хан" ертегі-поэмасы мен бес өлеңі
1994 жылғы бағдарламада сол қалпында өзгеріссіз қалдырылған. Айырмашылық
тек сағат санында ғана. Соңғы бағдарламада Мағжан өлеңдерін оқытуға
бұрынғыша сегіз сағат емес, он сағат бөлінген. Шеберлікке таласпайды, бірақ
әдеби шығармаларды тиімді оқытуда сағат жетімсіздігі де кедергі болып
жататындығын ескерсек, мұндай пайдалы өзгерістердің ақын өлеңдерін оқыту
сапасын арттыруға өз септігін тигізері ақиқат.
Мектептегі жоғарғы буын - әдеби білім берудегі шешуші кезең. Мұнда жас
шәкірттерге әдеби білім беру күрделене түседі. Сондықтан да, жоғарғы
сыныптар үшін шығармалар іріктегенде, олардың қалыптасып қалған талғамы,
көркем шығарманы шығармашылық қабылдау тереңдігі, өмірлік, оқырмандық
тәжірбиелерінің молдығын, көркем туындының поэтикалық құндылықтарына,нәзік
иірімдеріне айқын бойлай алатындығы есепке алынады. 11-сыныпқа арналған
соңғы бағдарламада осы жауапкершілік қатаң ескерілгендігі көрінеді. Өтпелі
бағдарламаның алғашқы нұсқасындағы Мағжанның он өлеңінің төртеуі ("Шын
сорлы", "Қорғансыз", "Жылқышы", "Сүйемін") алынып тасталған. Бұлардың
орнына жаңа бағдарламаға тыңнан "Жатыр" ...,"Қазағым","Мен кім?", "Батқан
күн, атқан таңның жыры", "Өнер-білім қайтсе табылар", "Орал тауы",
"Түркістан", "Туған жерім-Сасықкөл", "Сәрсенбайдың жыры", "Жан сөзі",
"Жазғытұры", "Толқын", "Жұлдызды жүзік, айды алқа ғып берейін", "Сен сұлу"
өлеңдері қосылып,ақынның бағдарламалық туындылары екі есеге, яғни,жиырмаға
дейін көбейтілген. Бұрынғы оқытылып келе жатқан туындылардан өзгеріссіз
қалдырылғаны- "Менің тілегім", "Мен жастарға сенемін", "Жазғы таң",
"Орамал", "Сағындым", "Өткен күн" өлеңдері мен "Батыр Баян" поэмасы ғана.
Мағжан туындылары сан жағынан көбейтіліп қана қоймай, бұрыннан оқытылып
келе жатқан (1991 жылдан) бірқатар өлеңдерінің әлеуметтік өмір шындығы,
отаншылдық,өнер-білімнің қажеттілігі т.б.мәселелері аса өткір жырланған
шығармаларымен ауыстырылуы, ұнаған шығарманы өзі таңдап оқуы үшін мұғалім
мен оқушыға еркіндік берілуі, сағат санына біржақты шектеу қойылмауы,бұл
сынып бағдарлымасының 1991 жылғы нұсқамен салыстырғанда, анағұрлым жақсара
түскендігін көрсетеді.
Еліміз мектептері 2001-2002 оқу жылынан бастап жаңа буын оқулықтарымен
оқытыла бастады. Соған орай пәндерді оқытуда бірқатар өзгерістер мен
өзгертулер, толықтырулар қажеттігіне назар аударылды.
Әдебиет бағдарламасының жаңа нұсқасында Мағжан Жұмабаевтың орта буын
сыныптарда оқытылған шығармаларынан өзгеріссіз қалдырылғаны –
6-сыныптағы "Мен кім?" өлеңі мен 7-сыныптағы "Сүйемін" атты өлеңдері.
Бұрын оқытылған шығармаларының басқа шығармалармен ауыстырылуы – заман
ағымы , өмір талабы. Мысалы , 6-сыныптағы "Мен кім?" "Мен жастарға
сенемін" атты идеялас екі өлеңінің бірін "Мен жастарға сенемін" "Қазақ
тілі" өлеңімен ауыстыру Мемлекеттік тілдің даму қарқыны мен оны жүзеге
асырудағы кемшіліктерді жоюдан туындаса керек .
Ал жоғары сыныптағы "Батыр Баян" поэмасы сол қалпында қалдырылған. Тек
бұрынғысынша 11-сыныпта емес, 8-сыныпта оқытылады .
Жаңа буын бағдарламасының бұрынғы бағдарламалардан ерекшелігі -қосымша
оқуға аса үлкен мән берілгендігінде.
Мағжан шығармалары негізінде оқушыға әдеби білім беру ақын өлеңдері
енгізілген әдебиет оқулықтарының сапалық деңгейінің қаншалықты екендігіне
тікелей қатысты. Әрине, біз, бұл еңбегімізде мектепке арналған әдебиет
оқулықтарының жай-жапсарына арнайы тоқталуды мақсат тұтқан жоқпыз,
мәселенің Мағжанға қатысты тұстарына ғана ішінара көңіл бөлмекпіз.
5-сыныптың оқулық-хрестоматиясына енгізілген "Жүсіп хан" ертегі-поэмасы
аталған сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне,оқырмандық қабылдау
мүмкіндіктеріне әбден сай келеді. Бір қарағанда оқиғасы оңай, мазмұндауға
жеңіл көрінгенмен, ақын ертегі-поэмада ел мен ер тағдыры,жақсылық пен
жамандықтың, жауыздық пен адамгершіліктің арпалысы тәрізді аса күрделі
проблемаларды оқушы алдына тартады. Ертегіге қосымша берілген Ә.Тәжібаевтың
"Жүсіп хан" поэмасы турасындағы зерттеуінен үзінді оқушылардың аталған
туындыны шығармашылықпен түсінуіне қызмет етіп тұр.
Жас шәкірттердің әрбір өтілген шығарманың ішкі иірімдеріне, көркемдік
ерекшеліктеріне бойлауы үшін мәтін соңында берілетін сұрау-тапсырмалардың
мәні үлкен.
"Жүсіп хан" ертегісіне байланысты оқушыларға екі түрлі тапсырма
ұсынылған. Бірі-ертегіні мазмұндап айту, екіншісі-кейіпкерлерге жеке-жеке
мінездеме беру. Біздің ойымызша, терең пайымдауға тұрарлық туынды үшін бар
болғаны екі тапсырма ұсыну аздық етеді. Осы негізінде, оқушыға берілер
тапсырмалардың санын көбейте түссе артықтық етпес еді. "Жүсіп хан" ертегі-
поэмасының көлемі, көтерген проблемаларының күрделілігі, көркемдік
ерекшеліктері осыған сұранып тұрғандай. Бұл тұрғыдан алғанда, осы сыныпта
оқытылатын Мағжанның "Жазғытұры" өлеңі үшін ұсынылған сұрау-тапсырмалар
оқушылардың ақын поэзиясының мән- маңызын, көркемдік сөз олжаларын терең
түсінулеріне мүмкіндік жасайтындай сәттілігімен ерекшеленеді. Сонымен
қатар, 5-сынып оқулығына енгізілген Мағжан шығармаларының қаз-қатар беріле
салмай, жанрлық және тарихи-әдебиеттік сипатына қарай "Жүсіп хан" ертегі-
поэмасының әдеби ертегілер қатарында, ал "Жазғытұры" өлеңінің ХХ ғасыр
әдебиеті үлгілері айдарымен берілуі оқулық-хрестоматияда ғылыми
жүйеліліктің қатаң сақталғандығын байқатады.
6-сыныпта Мағжанның "Мен кім?", "Мен жастарға сенемін" өлеңдері
оқытылады. Ақын "Мен кім ?" өлеңі арқылы әрбір жас адамның өжет те өршіл
болуын қалайтындығын аңғартса, "Мен жастарға сенемін" өлеңінде аталған
қасиеттердің елге қызмет ету үшін жұмсалуы ғана жас адамның азаматтық
келбетін айқындайтынын жырына арқау етеді. Сондықтан біріндегі ойды
екіншісі толықтырып, өнегелі жастықтың бет-бейнесін жасауға қызмет етіп
тұрған тақырыптас өлеңдердің оқулықта қатар берілуі құптарлық.
7- сыныпқа арналған оқулық-хрестоматиядағы Мағжанның "Сүйемін",
"Жазғытұры" өлеңдері де ақындық қуатқа суарылған сарабдал туындылар.
Алғашқы өлеңде ақынның өз елін, жерін перзенттік махаббатпен сүюі шынайы
шеберлікпен бейнеленсе, екіншісінде - туған жер табиғаты, дала болмысы бар
әсемдігімен жырланған.
Мектеп оқушысының орта буын сыныптарында алған әдеби білімі жоғарғы
буынға келгенде күрделене түседі. Мұны 11-сыныпқа арналған қазақ әдебиеті
оқулығындағы Мағжан Жұмабаевқа арналған тараудан да байқауға болады. Ақынға
арналған тарауды жазған М. Базарбаев Мағжанның өмірі мен шығармашылығына
қатысты аса маңызды мәселелерді ғана қамтығандығы көрінеді. Автордың Мағжан
шығармашылығын "Ақын тағдыры", "Ақынның өлеңдері", "Поэмалары" деп жеке
тақырыптарға бөліп қарастыруы оқушының аталған мәселелер төңірегінде дербес
ойлауына, жүйелі қабылдауына мүмкіндік туғызып тұр. Автор "Ақын
тағдырында" Мағжанның дүниеге келген кезінен бастап, өмірінің соңына
дейінгі жүріп өткен жолын, өскен ортасын, азаматтық, ақындық қалыптасуын
сол кезеңдегі тарихи әлеуметтік жағдайлармен байланыста алып сөз етеді. Бас
аяғы екі - үш беттік көлемде қамтылған көл-көсір дүние ұзын -сонар
хронологиялық деректер немесе оқиғалар тізбегі күйінде қалмай, бірін-бірі
толықтырып тұр. Сол сияқты ақынның өлеңдері мен поэмаларын талдауға
арналған тақырыптар да Мағжан поэзиясындағы жалпы адамзаттық ауқым мен
романтикалық пафостың ақиқат сырын жан-жақты ашып көрсетуге тырысумен
құнды. Автор ақынның "Жазғы жолда", "Қысқы жол", "Жел", "Сағындым",
"Тәңірі", "Пайғамбар", "Батыр Баян"(поэма) өлеңдеріне байыпты талдаулар
жасай отырып, Мағжанның ақындық "менін", оның шығармашылығын шоқтығы биік
тосын құбылыс ретінде көрсетіп тұрған жәйттарды қоғамдық-әлеуметтік
жағдайлар, ұлт-тағдыры сияқты проблемалар аясында алып қарастырады. Мағжан
шығармашылығының шығыстық тамыры, Абаймен ұқсастық жақтары, Гете, Г. Гейне,
А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Короленко, М.Д. Мережковский, К. Бальмонт, В.
Брюсов т.б. ақындар шығармашылығына қатыстылығына қатысты айтылған ой-
толғаулары 11-сынып оқушысының ғылыми ойлауын, әдеби дамуын
қанағаттандыруға әбден сай келетіндігін атап айтамыз.
Оқушының көркемдік қабылдауын тәрбиелеу – оңайдан қиынға қарай
әдістемелік жұмыстар арқылы сатылап жүзеге асырылатын аса маңызды құбылыс.
Бұл орайда, оқулық соңында берілетін сұрау-тапсырмалардың мәні үлкен.
Әдістемелік заңдылықтарға сүйеніп жасалған ілімді сұрау-тапсырмалар
оқушыны бір шығармашылық күйден екінші күйге ауыстырады, көркем шығарманың
ішкі ырғақтарын "тыңдай білуге", қаламгердің көркемдік сөз олжаларына
бойлауға мәжбүр етеді. Өкінішке орай, Мағжан шығармашылығының соңында
берілген:
"Мағжан Жұмабаев қандай ақын болған?", "Қандай поэмалары бар?"
сипатындағы жеңіл-желпі, жалпылама қойылған сұраулар 11-сынып оқушысының
жас ерекшелігіне сәйкес келмейтіндігі өз алдына, оқушыны ақын
шығармашылығын терең түсінуге жетелейді деп айта алмаймыз.
Мағжан Жұмабаев тәрізді күрделі ойдың ақыны мектеп оқулығы көлемінде
ғана танып- білу оқушының ақынның суреткерлік құпияларын терең меңгеру үшін
аздық етеді. Бұл олқылықтың орнын толтыруда мектеп оқушысының өмірлік
тәжірибесіне, жас ерекшелігіне, әдеби қабілетіне лайықталып жазылған
қосымша зерттеу еңбектердің, оқу құралдарының маңызы өлшеусіз.
Аталмыш жайдың М. Жұмабаев шығармашылығына қатысты жағына келсек, өтпелі
кезеңде жарық көрген бірен-саран дүниелер болмаса, бұл тарап әлі де
қозғаусыз жатыр десек артық айтпағанымыз.
Шериаздан Елеукенов жазған "Мағжан Жұмабаев" атты 11-сыныпқа арналған
қосымша оқу құралы сол аздың бірі [25].
Шериаздан Елеукенов бұл еңбегінде Мағжанның өмірі мен шығармашылығына
қатысты негізгі мәселелерді толық қамтуға тырысқан. Еңбектегі "Өмірі мен
творчествосы", "Творчестволық өсу жолы", "Өсу кезеңдері", "Мағжан және
балалар әдебиеті", "Батыс-Шығыс — әдеби тоғысу проблемалары", "Мағжанды
сүйемін..." деп, аталатын тақырыптардың өзінен-ақ, автордың 11-сынып
оқушысының ойын ғылыми жүйеге салу мақсатын көздегендігі байқалады.
11-сынып оқулығында Мағжанның азаматтық, ақындық қалыптасуы сол
кезеңдегі тарихи-әлеуметтік жағдайлармен байланыстыра баяндалса, Шериаздан
Елеукенов еңбегінде бұл мәселе ақынның әр кезде дүниеге келген
өлеңдеріндегі қоғам мен адам турасындағы көзқарастарын салыстыру
нәтижесінде кезеңдерге бөліп қарастырылады. "Мағжан Жұмабаевтың
творчестволық жолы,— дейді, Шериаздан Елеукенов,- үш кезеңнен тұрады.
Біріншісі—Мағжанның өлең өлкесіне аяқ басқанынан бастап, 1917 жылдың
ақпанына дейінгі уақытты қамтиды. Екінші кезең—ақпан төңкерісі мен 1924
жылдың арасы. Үшіншісі—сол 1924 жылдан өмірінің ақырына дейінгі дәуір".
[25;9б.]. Қандай да болмасын шығармашылық тұлға өмірін кезеңдерге бөліп
қарастырудың шарттылық жағы болғанмен, зерттеу иесінің бұл әрекеті,
Мағжанның көзқарастар жүйесін, авторлық концепциясын айқын тануға жол ашып
тұр.
Автор өз еңбегінің Батыс пен Шығыстың әдеби тоғысу проблемаларын сөз
еткен тұстарында Мағжанды Батыс пен Шығыстың дәстүрлі мәдениетін терең
игерген біртуар тұлға ретінде ақын шығармашылығынан мысалдар арқылы
дәлелдеп отырады. Сонымен бірге бұл жағдайдың ұлттық поэзиямызға тигізген
әсерін де орынды атап көрсетеді. Осы негізде ғалымның "Батыс пен Шығыс
мәдениетінің рухани-эстетикалық тәжірибесіне қанығу, қазақ поэзиясының бай
мүмкіншіліктерінің көзін ашты, ұлттық поэзия дәстүрлерінің бойына қан
жүгіртіп байытты, бұрын әлі алына қоймаған қамалдарды алуға бел байлатты"
[25,47б.], - деген байыпты байламдары Мағжантанудағы концепциялық тұжырым
ретінде қабылдануға лайық.
Мектеп оқушысының Мағжан шығармашылығын жан-жақты түсінуі үшін, мұндай
еңбектердің ауадай қажеттігін атап көрсете отырып, қандай да болмасын
мектепке арналған оқу құралдарының да кіші оқырмандарымыздың оқырмандық
тәжірибесіне бейімделуін, әдістемелік сипаттарының мол болғандығын қалар
едік.
Соңғы жылдары М.Жұмабаев шығармашылығы әдебиеттану ғылымы аясында жан-
жақты зерттеле бастады. Бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалып,
бірқатар қабырғалы еңбектер дүниеге келді [3,5,7,9,11,14,16,26]. Оқыту
әдістемесі - әдебиеттану ғылымының тұжырымдарын басшылыққа алатындығын
ескерсек, Мағжанның азаматтық, ақындық көзқарастар жүйесін, қаламгерлік
концепциясын тереңдей түсіндірген мұндай еңбектердің бағасы өлшеусіз.
Б.Қанарбаеваеның "М.Жұмабаев поэзиясындағы фольклорлық дәстүр" деп аталатын
кандидаттық диссертациясы осындай еңбектердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОК 373. 1. 02 : 372. 882 (092)
Қолжазба құқығында
ДӨКЕНОВА НҰРЖАН ЕРБОЛАТҚЫЗЫ
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын
мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік
негіздері (5-7, 11-сыныптар бойынша)
13.00.02 – оқыту және тәрбиелеу теориясы мен әдістемесі
(бастауыш, орта және жоғары білім жүйесіндегі қазақ әдебиеті)
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші филология
ғылымдарының докторы,
профессор Негимов С.Н.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2006 жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.1 М.Жұмабаев шығармаларын оқытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...14
1.2 Мағжан шығармаларын оқытуда оқушылардың педагогикалық-психологиялық
қабылдау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 29
1.3 М.Жұмабаев шығармаларын сабақта меңгертудің әдістері ... ... ... ... ... 46
2. МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
2.1 Орта сыныптарда лирикаларын оқытудың өзіндік ерекшеліктері (5-7
сыныптар бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...63
2.2 Мағжан шығармашылығын жоғарғы сыныпта оқыту жолдары (11-сынып
бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76
2.3 Ақын поэзиясын оқытуға байланысты жүргізілетін сыныптан тыс жұмыс
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..91
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...108
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 112
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 121
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Адамзат қоғамындағы әрбір ұлттың алатын орны сол
ұлттың өзінің ғасырлар бойы жасаған дәстүрлі мәдениетін қаншалықты толық
әрі жан-жақты тұтына алғандығымен өлшенеді.
Ұлттың өз мәдениетін жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталған өз
тәжірибесі негізінде тануына мүмкіндік бермей билеуші формациялардың
белгілеп берген жасанды шындығы негізінде тануына мәжбүр ету ұлттық
эволюциялық дамуын тежеп, ұлттық сананың деградацияға ұшырауына апарып
соғатыны ақиқат.
Осы негізде кеңестік идеологияға сай келмейді деген желеумен Ахмет
Байтұрсыновтың, Мағжан Жұмабаевтың, Міржақып Дулатовтың, Жүсіпбек
Аймауытовтың, Шәкәрім Құдайбердиевтің өзге де қазақ әдебиетінің аса ірі
тұлғаларының әдеби мұраларының қалың жұртшылық назарынан ұзақ жылдар бойы
тыс қалуы, мектептерде оқытылмауы ең алдымен осы ұлттық сананың ойсырай
түсуіне ықпал етті.
Дегенмен, Мағжан Жұмабаев өзге де әдебиетіміз бен мәдениетіміздің аса
ірі өкілдері қатарында негізсіз репрессияланған қаламгер ретінде ақталуы,
1989 жылы "Жазушы" баспасынан шығармаларының бір томдығы жарық көруі оның
әдеби мұраларының ортамызға оралғандығының айқын айғағы болды. Осы кезден
бастап Мағжанның "Жүсіп хан", "Батыр Баян" поэмалары, отыздан астам
өлеңдері жалпы білім беретін орта мектептің әдебиет пәні бағдарламаларына
енгізілді.
Соңғы он төрт - он бес жыл көлемінде Мағжан туындыларын әдебиеттану
тұрғысында зерттеп, бағамдаған ірілі-ұсақты М. Әуезов [1], М. Базарбаев
[2], Р. Бердібаев [3], Х. Абдуллин [4], Ш. Елеукенов [5], С. Жүнісов [6],
С. Қирабаев [7], Т. Кәкішев [8], Д.А. Әлкебаева [9],
Ә. Дәулетхан [10], Б. Қанарбаева [11], С. Құдаш [12], Г.
Қайырбеков [13] тағы басқа бірнеше ондаған еңбектер жарық көрді.
Өз өлеңдерінде азаматтық, ақындық позициясы, өмір жолы, өзі бастан
кешкен тарихи - әлеуметтік жағдайлардың көркем картинасы тайға таңба
басқандай айқын көрінетін Мағжандай ақын қазақ әдебиетінде кемде-
кем.Өлеңдеріндегі ақындық позицияның айқындығы, суреткерлік шеберлігінің
күштілігі осылай ой түюге еріксіз мәжбүр етеді.
Мағжан – күрделі ақын, ақындық көзқарастары да көп қырлы. Осы көп
қырлылық оның шығармашылығында да кеңінен көрініс тауып отырады. Осы
ерекшелік оның шығармаларының поэтикалық болмыс-бітімінен, ондағы көтеріңкі
романтикалық пафостан айқын аңғарылып тұрады. Бұл – Мағжан ақынның өзіне
ғана тән көркемдік әлемі.
Әдебиетіміздегі аса ірі тұлғаның шығармаларын сөз еткен 1991 жылға дейін
жарық көрген кейбір мақалаларда ақын өлеңдерін талдаудан гөрі тақырып
ауқымының кеңдігіне, ой тереңдігіне, образ жасау шеберліктеріне, сыртқы
сымбатына тамсану басымырақ болып келді. Ақын мұраларының оқырман игілігіне
айналғанына төрт-бес жылдай уақыт өткен кездің өзінде, яғни, 1992 жылы
әдебиет зерттеушілерінің Мағжанның көркемдік әдісі жөнінде әрқилы пікірде
болғандығы аңғарылады.
"Мағжан Жұмабаевтың мұрасын тану мен бағалауда – дейді әдебиетші ғалым
Р.Бердібаев, - орын теуіп келген жаңсақтықтың бір ұшығы оның ұстанған
көркемдік тәсіліне (методына) мән бермеушілікке байланысты. Біздің ойымызша
Мағжан – романтик ақын, дүние құбылыстарын да романтиктің көзімен шолған.
Ал романтикалық әдіс те реалистік тәсіл секілді көркем әдебиет жаралғалы
бері қатарласа келе жатқан құбылыс. Тіршілік заңдылықтарының ағысын емес,
өмір-бақыт туралы алдын-ала қалыптасқан ұғым мен сенімді бірінші кезекке
шығарып айту романтизмге тән нәрсе. Басқаша айтқанда, романтиктер өмір
процесін тәптіштеп тексеріп жатпайды, "Өмір осылай болса дейтін арманды
ғана ардақ тұтады". Сондықтан да олар ұнамаған көріністерді барынша
жексұрын етіп, жақсылық деп ұғынғандарын асқақтатып жырлайтыны әзелден бері
мәлім [3, 366 б.] десе, осы пікірді әдебиетші ғалым С. Қирабаев былайша
жалғастырады: "Мағжан Жұмабаев романтикалық қуат күшке, фантазияға, қиялға,
қанатты ойға ерік берген. Мұны оның бүкіл шығармашылық болмысынан, өлеңдері
мен поэмаларынан айқын аңғаруға болады. Мағжан романтикасы оның поэзиясын
ажарландыра түседі" [14, 371 б.], - дейді.
Мағжан көкжиегінің кеңдігі ол өз замандастары сияқты тап тартысын, кедей
теңдігін жырлаған жоқ. Мағжанды толғандырған ұлт тағдыры. Ол өз ұлтының
тыныс тіршілігін басқа халықтармен салыстыра отырып, қазақ елінің отарлау
саясатының құрбаны болып отырғанына күйінді. Осыдан келіп, оның өлеңдерінде
сары уайым, трагедия басым. Екіншіден, батыстың символистеріне еліктеуі
ақын поэзиясының екінші бір ерекшелігін ашты. Яғни, әшекейі, еуропалығы.
Романтик ақын кейде символистерге, кейде сентименталист ақындарға
еліктеп жазған. Бұл жөнінде Ж. Аймауытов: "Мағжан еліктегіш ақын. Еліктеу
– ақынға мін емес, қандай күшті ақындар алдыңғы ақындарға еліктемей жаза
алмаған. Еліктеу алдағандық не адасқандық емес, іздену соқпағына өзін - өзі
салып, сан түрлі сырлы саздарды қазақ поэзиясына әкелу әрекетінің басы"
[15], – деп атап көрсетеді.
Мағжан шығармашылығынан кең орын алған құбылтудың бір түрі символ деп
аталады. Оған "Толқын" өлеңіндегі ақынның бермек астарлы ойы ағып жатқан,
бірін – бірі қуып, сырласып жүрген, еркелеп жүрген, кеңескен – егескен
адамдар жайлы айтқаны дәлел.
Мағжан үйренген орыс символистерінің артында Еуропаның үздік ойшылдары,
ағартушылары, ақын-жазушылары: С. Данте, Петрарка, Байрон, П. Верлен,
Роллан т.б тұрды. Осылардың ішінен Мағжанға ең жақыны француздың Поль
Верлені еді. Екеуінің тағдырлары да, поэзияларының тамыр дірілдері ұқсас.
Мағжан орыс символистеріне сырттай еліктегенімен, ішкі мазмұны жағынан
олардан бөлек. Оны символизммен әуестеніп жүрген кезде жазған "Пайғамбар",
"Біраз Фетше", "Александр Блок", "Мені де өлім, әлдиле" т.б өлеңдерінен
кездестіруге болады.
Жас Мағжан неге "Мені де, өлім әлдиле", - дейді. Мағжан өлеңінде
күңіренген жел, суық жел өтінен құлаған жас қайың, майданнан қайтқан жас
ұлан, көз тиіп өлген нәзік құрақтай жас нәресте, алтын уық, жібек бу ақ
отау, өлім тезіне құштар болған лирикалық "мен" бар. Ақын жаны да жас
қайың, жас нәресте. Бальмонт мотивін Мағжан қазақшаландырып, ұлттық
вариантқа айналдыра білген. Бальмонт өлімге өтініш жасап, "Мені тербетіп
ұйықтат" - десе, Мағжан "Әлдиле, өлім, әлдиле"-, дейді. Біріншісінің
айтпақ ұғымы батыс, орыс табиғатына етене де, Мағжандікі "әлдилесі" нағыз
қазақи сөз. Бальмонт тербетіп ұйықтатып кетсе, Мағжан әлдилеп отырып, аяла,
ая, мәңгі ұйқыға жіберме дегендей наз білдіреді.
Романтик Г. Гейне, Гете, А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов шығармаларын оқып
қанаттанса, символист М.Д. Мережковский, К.Бальмонт, В. Брюсов, А
Блоктың есілген жырларын жадында сақтап, өзінше самғайды.
Д. Мережковскиймен, В.Брюсовпен айтысып, олардың өлеңдеріне қарама-
қарсы жырлар жазады.
Жалпы символистерді үш топқа бөліп қарастырсақ, олардың лирикаларымен
түпкілікті әрі жан – жақты танысқан Мағжан "Поэзиялар атымен" аталатын
символистердің үлкендер тобынан: В. Брюсовтан,
К.Бальмонттың, Ф. Сологубадан; "қоғамдық - символистер" тобынан:
Д. Мережковскийден, З. Гипплустен; Д. Философовадан және "кіші" топтан:
А. Белог, А.Блок, Вяч Ивановтардан көзқарастары ұқсас, ойлары ортақ
жақтастарды, пікірлестерді тапты [16, 23-43 б.б.], - дейді әдебиетші ғалым
Б. Жетпісбаева.
Мағжанның сырлы сазды сөзге деген махаббаты ерекше.
Д. Мережковскийдің "Дети ночи", В. Брюсевтің "Грядущие гунны",
К. Больмонттың "Убаюкой меня смерть" өлеңдерінің ізімен
жырлаған Мағжан жолма – жол жыр жазып кетпей, мұң мен сырдан мөлдір
мрамор жыр жазып шығарды.
Сондықтан, Мағжан Жұмабаевтың қазақ өлеңіне әкелген өлшемдері, формалары
өлең теориясына қосқан үлесінің салмақтылығын көрсетеді.
Мағжан поэзияға тартымды формалар әкелумен қатар, оның мазмұнын тың
тақырыптармен байытты. Жеке адам баласын толғандырған әлемдік күрделі
мәселелер арасындағы сан қилы ой – толғаныстар Мағжан поэзиясынан табылатын
қасиеттер.
Оның шығармашылығында тарих тұңғиығын терең түсіну, болашақты болжау,
бүгінгі күннің шындығына көз жеткізу сияқты терең толғаныстар бір – бірімен
астасып жатады. Оның өлеңдерін оқи отырып, тылсым сырға еніп, таңғаларлық
күйге түсіп, әсем суреттер дүниесіне кіресің, ақынның құдіретті шеберлігіне
бас ұрасың.
Эстетикалық талғам талабымен айрықша көзге түсуі, жүрекке жылы тиіп,
жанды тебірентуі – ақынның өзгеге ұқсамас дарындылығынан.
Мағжан махаббатты, табиғатты жалпы қай тақырыпты жырламасын сөз етіп
отырған мәселесін биік эстетикалық деңгейге көтеріп алып кетеді. Оған
әлеуметтік астар дарытып, өмір-тіршіліктің даму заңдылықтарымен шебер
байланыстыра біледі. Ақын жырларында табиғат пен адамның жан дүниесі бірге
өріліп, бірге қанаттасып жатады. Әлем құбылысы санамен, көңілмен үндесіп,
сұлу, сырлы, кейде ақыл-ойға сыймайтын фантастикалық суреттерді көз алдына
келтіреді. Сондықтан да табиғатты жырлап отырып оның адамға қатысты
жақтарын, адамды оның көңіл-күйін айта отырып адам баласының табиғаттағы
мәңгілік орнын іздеу-Мағжан лирикаларының негізгі ерекшеліктерінің бірі.
Мағжан шығармаларында қарапайымдылықтың ізі басым. Тума дарын иесі
оқырманға ойлы сауал тастап, өзін қалай қабылдасаң, солай қабылда
дегендей, түпкі шешімге ұзын арқау, кең тұсау тастайды. Мағжан поэзиясынан
өмірді біртұтас құбылыс, көрініс ретінде алып, адамды сол ұлы табиғат,
жаратылыстың бір бөлшегі ретінде қабылдайтын ақын екенін байқаймыз.
Бұл әдіс Мағжан өлеңдерін көркем кестелендіріп, шындыққа әсем ажар,
байсалды философиялық астар дарытты. Сондықтан Мағжан өлеңдері көңіл
ұйытып, көкірекке терең ұялайды.
Дегенмен, Мағжан шығармашылығын зерттеп - зерделеген Ш.Елеукеновтің,
Х.Абдуллиннің, С.Қирабаевтың, Т.Кәкішевтің, З.Қабдоловтың, М.Базарбаевтың,
Р.Бердібаевтың, Б.Дәрімбетовтың т.б. ғалымдардың еңбектері Мағжантанудың
тұрақты арнаға түсе бастауына елеулі ықпал еткенін атап айтамыз.
М.Жұмабаев шығармаларының жалпы білім беретін мектептердің әдебиет пәні
бағдарламаларына 1990 жылдан бастап енгізілуі оны оқытуды міндеттеді. Бұл
кезеңде ақын шығармашылығын әдебиеттану тұрғысында зерделенген еңбектердің
әлі дүниеге келе қоймаған кезі болғандықтан, пән мұғалімдерінің Мағжанның
мұраларын шығармашылық деңгейде оқып-үйретуіне елеулі қиындықтар туғызды.
Бұл зәрулік бүгінгі күнге дейін сезіліп келеді. Себебі, Мағжан
шығармашылығын әдістемелік тұрғыда зерттеу ісі әлі де жүйелі түрде қолға
алынған жоқ, Мағжан ақталғаннан бері он бес жылдай уақыт өткеніне
қарамастан Ш.Елеукеновтің 11-сыныпқа арналған жалғыз көмекші құралы мен әр
түрлі Республикалық басылымдарда жарияланған мектеп мұғалімдерінің он шақты
шағын мақалаларынан басқа ақын шығармашылығын мектепте оқыту мәселесіне
тікелей арналған іргелі ғылыми-әдістемелік зерттеу еңбегі жарық көрген жоқ.
Мағжан шығармашылығын жалпы білім беретін орта мектептердің орта және
жоғарғы буын сыныптарында оқытуды жоғары сапалық деңгейге көтеруге
мүмкіндік беретін оқу-әдістемелік кешенмен жабдықтау ісі де өткір күн
тәртібінде тұр.
Оқушы – оқырманның оқырмандық тәжірибесі мен мәдениетін көтеру арқылы
ұлттық сана тәрбиелеу міндетін жүзеге асыруға Мағжан Жұмабаевтың
шығармалары әбден сай келеді.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің әдебиет пәні
бағдарламаларына енгізілген ақын-жазушылардың таңдаулы туындыларын қазіргі
әдістеме ғылымының талаптарына сай оқып-үйрету ісі – жеке шығармашылық
тұлға шығармашылығын оқытуға қатысты оқыту әдістемесі ғылымындағы
анықталмаған теориялық мәселелердің эксперименттік жұмыстар арқылы
қаншалықты дәрежеде тексерілгендігіне тікелей байланысты.
Мектепте көркем шығарманы оқыту оқушылардың әдеби қабілетін дамыту
мақсатын көздейтіндіктен, эксперименттік жұмыстарымызды ақын шығармашылығын
оқытудағы тиімді әдістемелік жүйені анықтауды, жас оқырмандардың оқырмандық
қабылдау ерекшеліктерін айқындайтын психикалық құбылыстарды, олардың
оқырмандық тәжірибесі, жас ерекшелігі тағы да басқа күрделі мәселелерді
тәжірибелік жұмыстардың негізгі өзегі ретінде қарастырдық.
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын жалпы білім беретін қазақ орта
мектептерінде оқыту мәселесі оқыту әдістемесі ғылымы тұрғысында арнайы
зерттелмегендіктен, ақын шығармашылығын оқыту жайына арналған
эксперименттік жұмыстар 1997-2003 жылдар аралығында Алматы қаласындағы және
осы облыстағы ауыл мектептері мен Батыс Қазақстан облысы Жалпақтал
ауданындағы ауылдық мектепте төмендегі арнайы бағдарлама бойынша
жүргізілді.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің жоғарғы және орта
сыныптарында М.Жұмабаев шығармашылығын оқып-үйрету әдістемесін жетілдіруге
арналған эксперименттің бағдарламалық жоспары:
1. М.Жұмабаев шығармашылығын оқыту әдістемесін жасауда эксперименттік
жұмыстардың қажеттілігі мен маңыздылығы жөнінде дәлелдеме.
Ақынның әдебиет оқулықтарына енгізілген шығармалары және олардың қазіргі
кездегі оқытылу дәрежесі жөнінде осы еңбектің алғашқы тарауында арнайы
тоқталатындықтан, қайталап жату артық деп білеміз.
Мағжан шығармашылығы, оның оқытылуы жөніндегі жарық көрген әдістемелік
еңбектерді, түрліше ой-тұжырымдарды жүйеге түсіріп саралай келгенде,
бүгінгі таңда мектептерімізде ақын шығармаларын оқыту жәйінің қазіргі талап
деңгейінен төмен жатқандығы аңғарылды. Сараптау, байыптау нәтижелері
жағдайдың бұлайша қалыптасуы мынадай себептерге байланысты екендігін
көрсетті:
Әдебиеттанушы ғалымдарымыздың Мағжан шығармашылығы жөніндегі
зерттеулерінің, жекелеген ой-пікірлерінің шектеулі мерзімде жүйеленбеуі,
ортақ арнаға түсіп үлгермеуі және бұл еңбектердің әдебиетші мұғалімдерге
кеңінен таралып, насихатталмауы.
Мағжан шығармашылығын мектепте оқыту мәселесіне тікелей арналған арнайы
әдістемелік оқу құралдарының жоқтығы. Сонымен бірге, поэзиялық шығармаларды
оқытудың бұрыннан бар қалыптасқан әдістемелік тәжірибелерін місе тұту.
Әдебиетші мұғалімдердің уақыт талабына сай өнер туындысының жалпы
адамзаттық мәні, қоғамдық маңызы, шығармашылық тұлға мен оның шығармалары
турасындағы жаңаша ойлау дәрежесінің төмендігі, әрқилылығы.
Соңғы он екі-он үш жыл көлемінде Мағжан шығармашылығын мектепте
оқытудың жалпы бағыт-бағдарын, ізденістер мен кемшіліктердің жай-күйін
таразылай келгенде осындай іркілістердің, кемшіліктердің орын алғандығы
айқындалды.
Мектепте Мағжан шығармашылығын оқыту жәйін жетілдіруге қолбайлау болып
отырған осы кемшіліктер мен жүйесіздіктерден арылу үшін, ақын шығармаларын
қазіргі талапқа сай оқыту ісін тәртіптеп, белгілі бір жүйеге түсіру аса
қажет.
Поэзиялық туындыларды оқытуға арналған әдістемелік еңбектердегі
жалпылама қағидалардың оның лирикаларын оқытуға жарай бермейді.
Осы тұрғыдан келгенде, Мағжан Жұмабаев шығармаларын жалпы білім беретін
мектептерде оқыту мәселесін тікелей зерделеген арнайы әдістемелік еңбектің
қажеттілігі айқындала түседі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің орта және жоғары
сыныптарында М.Жұмабаев шығармашылығын оқытудың әдістемесін жасау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер алға қойылады:
Орта және жоғары сыныптарда Мағжан шығармаларының оқытылу
жәйін анықтау;
Ақын шығармашылығын оқыту тиімділігін арттыру көздерін, әрі
тәсілдерін, құралдарын, қорытынды нәтижелерін ғылыми жүйеге
түсіру;
Зерттеудің құнды нәтижелерін, ұсыныстарын даярлау.
Сыныптан тыс жұмыс түрлерін белгілеу, әдеби шараларды өткізудің үлгілерін
ұсыну.
Зерттеудің нысаны.
Жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің орта және жоғарғы
сыныптарындағы әдебиет сабақтарында Мағжан Жұмабаев шығармаларын
(шығармашылығын) оқыту процесі.
Зерттеудің болжамы.
Мағжан шығармаларын орта және жоғарғы сыныптарда арнайы әдістемелік жүйе
арқылы оқытқан жағдайда, оқушылардың көркем туындыны эстетикалық қабылдауын
жетілдіруге, әдеби дамуын жаңа сапалық деңгейге көтеруге болады.
Осы болжамның дұрыстығын дәлелдеу мақсатындағы эксперименттің
төмендегідей мақсат-міндеттері белгіленді:
- поэзиялық туындыларды оқытуда пайдаланылып жүрген қолданыстағы
әдістемелік тәжірибенің Мағжан шығармашылығын оқып-үйретудегі
рөлін анықтау;
- оқыту әдіс-тәсілдерін ақын өлеңдерінің табиғатына сәйкестендіре
құрудың әсер-ықпалына бақылау жүргізу;
- Мағжан шығармаларын бірін-бірі толықтырып, дамытып отыратын
біртұтас әдістемелік жүйе арқылы оқытудың тиімділік дәрежесін
анықтау;
- оқушылармен топтық және дара жұмыс жүргізуді қамтамасыз ететін
шаралар жүйесін белгілеу;
- ақын шығармаларының тіл көркемдігін оның туындыларымен бірлікте,
контекстік сипатқа қарай бағалаудың маңыздылығын айқындау;
- қолданылған (ұсынылған) әдістемелік жүйенің классификациясын
жасау.
Тәжірбиелік сынаулар, байқаулар арқылы шешілетін бұл мақсат-міндеттерді
жүзеге асыру үшін, оңтайлы эксперимент түрін таңдап ала білудің маңызы зор.
Негізгі мақсат – Мағжан Жұмабаев шығармаларын оқыту сапасын арттыру
арқылы оқушылардың әдеби материалды неғұрлым толық игеруін қамтамасыз ету,
сол арқылы әдеби дамуын қалыптастыру болғандықтан бақылау (констатирующий)
және қалыптастырушы (формирующий) эксперимент түрлерін таңдадық.
Жетекші идея.
Жеке тұлғаның әдеби қабілетін дамытуда, рухани әлемін байыту жолында
Мағжан Жұмабаев шығармашылығын тиімді жолдармен меңгерту әдебиет сабағының
құндылығын арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері.
Қазіргі заманғы педагогика, әдебиеттану, оқыту әдістемесі ғылымдары қол
жеткізген құндылықтар және осы саладағы ғылыми зерттеулер мен әдістемелік
еңбектер.
Зерттеудің әдістері.
• әлеуметтік-педагогикалық (ғылыми-теориялық, ғылыми-әдістемелік
еңбектерді талдау, сауалнамалар алу, сынамалар (тест) алу, бақылау
жұмыстарын жүргізу, әңгімелесу);
теориялық (теориялық ұғым-түсініктерді жүйелеу, ғылыми болжам жасау,
қорытындылау);
салыстырмалы (поэзиялық шығармаларды оқытуға байланысты әдістемелік бағытта
жазылған еңбектердің тиімді нәтижелерін салыстыру);
тәжірибелік (анықтау, бақылау тәжірибелерін жүргізу);
статистикалық (тәжірибе нәтижелеріне талдау жасау).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінде Мағжан Жұмабаев
шығармашылығын жаңа сапада оқыту тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін,
оқушылардың ақын шығармаларын сөз өнері ретінде түсінуіне жол ашатын
біртұтас ғылыми-әдістемелік жүйе ұсынылады.
- Мағжан Жұмабаев туындыларының оқушыларды жеке тұлға ретінде дамытуда
ұлттық рухани тәрбие берерлік күш-қуатқа ие шығармалар екені нақты
мысалдармен ғылыми негізде дәйектелді.
- Мағжан Жұмабаев шығармаларын сыныптан тыс жұмыстар арқылы терең
меңгертудің жолдары, әдіс-тәсілдері көрсетіліп, нақтыланды
- өздік жұмыстарының ұтымды жолдары қарастырылып, әдістемелік нұсқаулар
әзірленіп, эксперимент арқылы дәлелденді.
Зерттеудің теориялық маңызы.
Зерттеу жұмысында Мағжан Жұмабаев шығармашылығын меңгерту әдістемесінің
мазмұны анықталды. Мағжан Жұмабаев шығармашылығын оқыту әдістемесінің
оқушының жеке тұлға ретінде жан-жақты дамып қалыптасуына көмегі зор.
Тәжірибе ретінде жүргізілген сабақтарда бұл жүйенің тиімділігі аңғарылып,
ақын шығармашылығын шығармашылықпен меңгертудің әдістемесі бойынша тың
тұжырымдар жасалды.Зерттеу жұмысымызда мектепте Мағжан Жұмабаев
шығармашылығын меңгертудің теориялық алғы шарты жасалды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы.
Зерттеу еңбекті жалпы білім беретін қазақ орта мектептеріндегі әдебиет
пәнінің мұғалімдері, ізденушілер, әдебиетті оқыту әдістемесімен
шұғылданушы мамандар көмекші оқу құралы ретінде қолдана алады. Мұнымен
бірге, зерттеуде ұсынылған ұсыныстар мен қорытынды нәтижелерді жоғарғы оқу
орындарындағы қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінің арнайы курс, семинар,
лекцияларында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің орта және жоғарғы
сыныптарында Мағжан Жұмабаев шығармашылығын оқытуды әдебиеттану ғылымы
тұрғысынан әр түрлі аспектіде қарастырған еңбектерді пайдаланудың оқыту
тиімділігін арттыра түсудегі ұтымдылығы;
2. Мағжанның ағартушылық, философиялық көзқарастар жүйесінің оқыту
үрдісінде алатын орнының педагогикалық – психологиялық тұрғыдан зерделенуі;
3. Ақын шығармашылығын оқытудың оқу – тәрбие үрдісіндегі мәнділігі;
4. Мағжантанушы ғалымдардың, әдіскер ұстаздардың Мағжан ақталғаннан
бергі соңғы он үш - он төрт жыл көлемінде жарық көрген негізгі еңбектеріне
жасалған талдаулар сипаттамасының оқытудағы тиімділігі;
5. Мағжан шығармаларының әдеби білім мазмұнының жаңаруына қосылған ірі
үлес екендігі және оны жетілдіру мүмкіндіктерінің қазіргі оқыту үрдісімен
үйлесімділігі;
6. Мағжан Жұмабаев шығармашылығын орта және жоғары сыныптарда арнайы
әдістемелік жүйе арқылы оқытқан жағдайда оқушылардың көркем туындыны
эстетикалық қабылдауын жетілдіруге, әдеби дамуын жаңа сапалық деңгейге
көтеурге болады.
Экспериментті жүргізудің кезеңдері.
1-кезең. Мағжан Жұмабаев шығармалары жалпы білім беретін қазақ
мектептерінің орта және жоғарғы сыныптарында оқытылатындықтан,
респубикамыздың әр түрлі аймақтарындағы екі қалалық, екі ауылдық, яғни,төрт
он бір жылдық қазақ орта мектептері таңдалып алынды (Алматы облысы Ақсу
ауданындағы Абай атындағы қазақ орта мектебі, Батыс Қазақстан облысы
Жалпақтал ауданындағы Көктерек орта мектебі, Алматы облысы Қаскелең қалалық
Абай атындағы қазақ орта мектебі, Алматы қалалық М.Әуезов атындағы №128
қазақ орта мектебі).
Экспериментке аталған мектептердің әдебиет пәні бойынша Мағжан
шығармалары оқытылатын 5,6,7,11 сыныптарындағы 400 (төрт жүз) оқушысы
тартылды.
Оқыту әдістемесі ғылымы белгілі бір пәнді оқыту әдістемесін жасауда әр
аймақтың әлеуметтік, мәдени даму ерекшеліктерін міндетті түрде ескереді.
Қазақстанның батыс және оңтүстік өңірлерінде орналасқан екі ауыл мектебін
эксперимент объектісі ретінде алуымыз осыған байланысты. Осыған орай, қала
және ауыл мектептерінің арасындағы даму айырмашылықтарын да ескеруге
тырыстық. Осы негізде Алматы қаласы мен оның төңірегіндегі қала мектептерін
де тәжірбиелік жұмыстарға тартуымыз оқу ошақтарының неғұрлым кең
аудиториясын қамту арқылы эксперимент нәтижесінде анықталмақ
мәселелерімізді дәлдікке, нақтылыққа жету мақсатын көздегендіктен туған.
2-кезең. Бұл тараптағы жұмыстарымызға кіріспес бұрын, ең алдымен,
эксперимент жүргізу үшін таңдалынып алынған мектептертеріміздегі 5,6,7,11
сынып оқушыларының жалпы әдеби білім деңгейін, Мағжан шығармашылығын
қаншалықты дәрежеде білетіндігін анықтау мақсатында арнайы сауалнамалар
(анкеталық сұрақтар) таратып, қалыптасқан жағдай жөнінде мәліметтер алдық.
Сауалнамаға барлық төрт мектептің 400 оқушысы қатысқан. Сонымен бірге,
эксперимент аяқталған соң, тағы да қосымша осы сауалнама сұрақтары қайтадан
таратылып, алғашқы жағдай мен соңғы қорытындыларды салыстыру арқылы түпкі
нәтижеде неге қол жеткізілгенін анықтау мақсаты да көзделгенін атап айту
ләзім. Әрине, бұл формадағы жұмыстар тек сауалнамаларға жауап алып, тиісті
нәтижелерді қорытумен ғана шектелген жоқ. Себебі, оқушы ойындағысын алдын-
ала білу оңай емес болғандықтан, сауалнамада қамтылмай қалатын сұрақтардың
да болуы мүмкін екендігін ескеріп, аталған сыныптарда ауызша пікірлесулер
де өткізуге тура келді. Бұл жұмыстардың нәтижелері де қорытынды шығарғанда
ескерілді.
Мағжан Жұмабаев шығармалары жалпы білім беретін қазақ орта мектептерінің
орта және жоғарғы буын сыныптарында оқытылатындықтан, арнайы ұсынып отырған
әдістемелік жүйемізде оқушыларға әдеби білім берудің құрылымдық
ерекшеліктері, қалыптасқан заңдылықтары, тұрақталған қағидалары басшылыққа
алынады, сонымен бірге, әдеби білім беру орта буын сыныптарда – талдау,
жинақтау, жоғарғы буында – монографиялық оқыту жолымен жүзеге
асырылатындығын міндеттейтін бағдарламалық талаптар да қатаң сақталады.
Әдебиет сабақтарында оқушыларға көркем мәтінді оқып-үйрету үшін
пікірлесу, мазмұндау, мәнерлеп оқу, талдау тағы басқа толып жатқан жұмыс
түрлері жүзеге асырылады. Дегенмен, осынша жұмыс түрлерін жүзеге асырғаннан
кейін де оқушының әдеби білім деңгейі қажеттілікті өтемей жатады. Бұл
кемшіліктердің негізгі себебін барлық назардың әдеби шығарманың көркемдік
табиғаты қалай оқытуды, қандай әдіс – тәсіл қолдануды, қандай жұмыс
түрлерін жүзеге асыруды "қалайтындығын" анықтап, ары қарайғы жұмыстарды да
соған лайықтап іріктеп алмай, керісінше, мұғалімнің өзі оңтайлы деп тапқан
әдіс-тәсілді шығарма табиғатымен толық санаспай, қажетті-қажетсіз қолдана
беруге аударылатындығын көздеген жөн.
Ұсынып отырған әдістемелік жүйеміздің негізгі ерекшелігі- әдеби
шығарманы оның көркемдік табиғаты тілейтін жұмыс түрлерін ғана пайдалана
отырып оқытуды міндеттейді. Яғни, оқушының әдеби туындыны шығармашылықпен
игеруіне сол шығарманың көркемдік табиғаты, поэтикалық болмыс-бітімі ғана
бастау бола алатындығын негізге алады.
Эксперимент барысында Мағжан шығармалары оқытылатын 5, 6, 7 және 11
сынып оқушылары екіге бөлініп (5а сынып, 5ә сынып, т.б.), алғашқы
топтағыларға бақылау эксперимент жүргізілді, соңғы "ә" сыныптағыларға
қалыптастырушы эксперимент жүргізілді.
Бақылау эксперименті жүргізілген сыныптарда оқушылардың ақынның өмірі
мен шығармашылығы жөніндегі, яғни, эксперимент басталғанға дейінгі білім
дәрежесі, қазіргі жағдайы, жалпы қалыптасуы турасындағы мәліметтер
жинақталып отырды. Мұндай мәліметтерді жинақтауда сауалнама сауалдарына
қайтарылған ауызша, жазбаша жауаптар негізге алынып, олардың нәтижелері
салыстырылып, жүйеленіп отырылды. Сондай-ақ, эксперимент барысында арнайы
жазба жұмыстары жүргізілді. Оқушылардың мінез-құлқын, Мағжанның
шығармаларын қабылдау деңгейін, алға басуындағы өзге де өзгерістер
жөніндегі байқалған, анықталған жағдайлар "бақылау күнделігіне" түсірілді.
Алдын-ала болжанғанмен, эксперимент барысындағы нақты жағдай кейбір
жұмыстардың бағыт-бағдарына өзгерістер енгізуді тілейтін жайлар да
кездесті. Мұндай жағдайлар үшін "экспериментші күнделігі" жүргізіліп, онда
жұмыс барысында кездескен кейбір кемшіліктер, қажетті өзгерістер жазылды.
3-кезең. Бұл Мағжан Жұмабаев шығармаларын оқытуға арналған
эксперименттік жұмыстардың шешуші кезеңі. Эксперимент нәтижелерін теория
тұрғысынан дәлелдеу, нақты тәжірбиеге негізделген ұсыныстар жасау осы
кезеңде жүзеге асырылды. Бақылау эксперименті жүргізілген сыныптар мен
қалыптастырушы эксперименті жүргізілген сыныптардағы айырмашылықтар,
олардың өзгермелі арақатынастары,тиімді-тиімсіз жақтары жөнінде жалпы
эксперименттің қорытынды нәтижелері, жасалған ұсыныстар "Орта сыныптарда
лирикаларын оқыту" деп аталатын тармағында арнайы қарастырылды. Сонымен
қатар, ақын туындылары жоғарғы сыныптарда оқытуға орай жүргізілген
экспериментте қандай нәтижелерге қол жеткізгендігі "Мағжан шығармашылығын
жоғарғы сыныптарда оқыту жолдары" тармағында нақты баяндалды.
Зерттеудің жариялануы мен мақұлдануы.
Ғылыми зерттеу жұмысының негізгі мазмұны Қазақ мемлекеттік Қыздар
педагогикалық институты қазақ әдебиеті кафедрасының профессорлық-оқытушылық
құрамының оқу-әдістемелік конференцияларында, Алматы облысы және Алматы
қалалық мұғалімдер білімін жетілдіру институттары мен Қайнар университеті,
А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтында (1997-2004 жж.) жасалған
баяндамаларда көрініс тапты.
Зерттеу жұмысы бойынша 10 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы.
Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
1.МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫН ОҚЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
1.1 Мағжан Жұмабаев шығармаларын оқытудың теориялық негіздері
Әдебиеттің сөз өнері ретіндегі қастерлі міндеті – рухани жағынан
толысқан, жоғары саналы, отаншыл ұрпақ тәрбиелеуге үлес қосу. Себебі,
әдебиет жеке адамды тәрбиелеу арқылы тұтас ұлттың, қоғамның рухани бет-
бейнесін қалыптастырарлықтай күшке ие. Тарихқа жүгінсек, әр қоғам, қоғамдық
құрылыс әдебиеттің осы ерекшелігін терең түсініп, оны өз идеологиясын
насихаттау үшін пайдаланып отырған.
Қазақ халқын жетпіс жыл бойы тоталитарлық бұғауда ұстаған кеңес үкіметі
де өзінің дәстүрлі мәдениетін бойға сіңірген ұлт азаматын тәрбиелеуден
гөрі, "жаңа кеңес азаматын" тәрбиелеу мақсатында пәрменді идеология
жүргізді. Ғасырлар бойы жинақталған қазақ әдебиетінің аса бай мұраларын
халыққа таптық тұрғыдан біржақты түсіндіру нәтижесінде, тұтас ұлтты өз
мұраларынан өзі бас тартуына мәжбүр етті.
Осы орайда, С. Қирабаев кеңес қоғамының қазақтың ұлт әдебиетіне деген
көзқарасын "Коммунистік идеология тарихи, мәдени мұраны жаңа қоғам
мүддесіне пайдалану идеясын сөз жүзінде мойындағанмен, іс жүзінде асырған
жоқ. Ол ерте замандарда жасалған халықтық көркем туындылардың өзін,
партиялық, таптық тұрғыдан түсіндіруге тырысты. Содан барып, біздің ұлттық
әдеби мұрамыздың көп бөлігі ескішіл, феодалдық, кертартпа, ұлтшылдық
идеологияны жақтайды деген сылтаумен қолданыстан шығып қалды. Саясаттан тыс
жасалған халық әдебиеті саясатқа бұра талданды" [7, 5-6 б.б.], - деп айқын
ашып көрсетеді.
Әдеби мұраларға деген кеңестік солақай саясаттың тарихи әдебиетке
тигізген зияны да орасан зор болды. Тұтас ұрпақ Ш.Құдайбердиев,
А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж .Аймауытов, М. Жұмабаев т.б. әдебиетіміздің
біртуар тұлғаларынан, олардың ұлт рухын көтерген шоқтықты шығармаларынан
көз жазып қалды.
80-жылдардың соңы, 90- жылдардың басы Кеңес үкіметінің күні батып, оты
сөнуімен ғана емес, қазақ ұлтының тәуелсіздікке ие болуымен де тарихи
құбылыс ретінде халық жадында қалды. Зиялы қауым, қалың көпшілік ел ертеңі
қандай болуы керек деген сауалға тынымсыз жауап іздеп жатты. Бұл жағдай
еліміздегі оқу – ағарту саласында да айрықша байқалды. Басы ашық мәселе -
өз ұрпағына сапалы білім, саналы тәрбие бере алған елдің ғана ертеңі
жарқын, көкжиегі кең болмақ. Осы негізде еліміздегі белді ғалымдар мен
тәжірибелі әдіскерлердің, мектеп мұғалімдерінің қолға алуымен болашақ қазақ
мектебінің үлгісі (модел) ізделді. Осы ізденістер нәтижесінде "Жалпы білім
беретін қазақ орта мектебінің концепциясы", бірқатар пәндерді оқытуға
арналған концепциялар (1991 ж) дүниеге келді [17].
1991 жылы жарық көрген "Әдеби білім тұжырымдамасы (концепциясы)" мектеп
бағдарламасына енгізілетін әдеби шығарманы іріктегенде бұрынғыша
"буржуазиялық" және "пролетарлық" белгілеріне емес, керісінше көркем
туындының жалпы адамзаттың игілік тұрғысындағы құндылығын, көркемдік
дәрежесін ескере отырып таңдауға жол сілтеген алғашқы құжаттардың бірі
болды. Аталған тұжырымдамада қазақ мектептеріндегі қазақ әдебиеті пәнін
қайта құрудың негізгі бағыттарының бірі ретінде: "...қоғамдық қажетті түпкі
білімді қамтамасыз ететін базалық программалар, оқушының жеке сұранысын,
мүддесін қызығушылығы мен бейімділігіне қарай негізгі және бағдарлы
мектептер үшін вариативті программалар жасау; программаларда қазақтың ауыз
әдебиеті, көне әдеби мұралары, классикалық әдебиеті...; дүниежүзілік
прогресті әдебиет үлгілерінің ара салмағын дұрыс анықтау; білім, білік,
іскерлік дағдыларды нақтылап белгілеу; программаға шығармалар іріктегенде
оның көркемдік-эстетикалық құндылығына, нақтылы тарихи-әдеби және жалпы
адамзаттық мазмұны мен мағынасына, гуманистік, адамгершілік тағылымына
ерекше мән беру..." [18,12-13б.б.] , - деп атап көрсетілген.
Әдеби білім тұжырымдамасындағы бұл бағыттар мектептегі әдеби білім
мазмұнын қайта қарау, оны жаңарту жолындағы бағдарлама, оқулық жасаушы
әдіскер ғалымдардың ізденіс-әрекеттеріне жаңа серпін берді. Сондықтан да 5-
11 сыныптардың аралығын қамтитын әдебиет бағдарламаларына ақталған
арыстарымыздың шығармаларын іріктеуде жоғарыда атап көрсетілген тұжырымдар
басшылыққа алынды. Әдебиетіміздің бес арысының жас шәкірттерді жоғары
адамгершілік саналылыққа, ұлтжандылыққа, отаншылдыққа тәрбиелейтін, әрі
олардың жас ерекшеліктеріне, оқырмандық және өмірлік тәжірибелеріне сәйкес
келетін таңдаулы шығармалары тұңғыш рет әдебиет пәні бағдарламасына
енгізілді. Шәкәрім Құдайбердиевтің "Қалқаман-Мамыр" (8-сынып), Ахмет
Байтұрсыновтың "Әдебиет танытқыш", "Қырық мысал" (10-сынып), Міржақып
Дулатовтың "Бақытсыз Жамал" (10-сынып), Жүсіпбек
Аймауытовтың "Қартқожа" (11-сынып), Мағжан Жұмабаевтың "Батыр Баян" (11-
сынып) сияқты басты шығармалары мектеп оқушыларының да рухани азығына
айналды.
Соңғы он екі - он үш жыл көлемінде аталған авторлардың шығармаларын
әдебиеттану тұрғысында талдап-таразылаған З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың,
Т.Кәкішевтің, Р.Бердібаевтың, М.Әлімбаевтың, Х.Абдуллиннің тағы басқа
ғалымдардың іргелі еңбектері жарық көрді. Бұл еңбектер тікелей
әдебиетіміздегі ақтандақтарды оқыту мәселесіне арналмағанмен, әдіскер
ғалымдардың, мектеп мұғалімдерінің, халқымыздың қалаулы қалам
қайраткерлерінің шығармашылығындағы авторлық концепцияны, поэтикалық
құндылықтарды оқушыға жеткізу мақсатындағы өзіндік әдістемелік
ізденістеріне жәрдемін тигізгеніне күмән жоқ.
Орыс әдістеме ғылымында бір ғана А.С.Пушкинді, Н.А. Некрасовты немесе
М.Ю. Лермонтовты мектепте оқытуға арналған көптеген іргелі еңбектер бар
[19,20,21,22]. Сондықтан А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев бастаған әдебиет
арыстарының әрқайсысының шығармаларын мектепте оқытудың әдістемелік
проблемаларын арқау еткен арнайы еңбектердің қажеттілігінде күмән жоқ.
Осы орайда оқулықтарымыздың орнын толтыруға септігі тисе деген мақсатпен
Мағжан Жұмабаев шығармаларының мектепте оқытылуының жай-жапсарын арнайы
қарастырып отырмыз. Мағжан шығармалары алғаш рет 1991-1992 оқу жылына
арналған әдебиет пәнінің өтпелі бағдарламасына енгізілді [23]. Бұл жаңадан
әдеби білім мазмұны қайта қаралып жатқан кезең болғанымен де, бағдарлама
авторларының ақынның көркемдік қуаты жоғары, оқушының жас ерекшелігіне сай
келетін шығармаларын сарабдалдықпен таңдап ала білгендігі байқалады.
Аталмыш бағдарламаға Мағжан Жұмабаевтың 15 өлеңі, "Жүсіп хан" және "Батыр
Баян" поэмалары енгізіліп, бұл шығармаларды оқытуға 13 сағат бөлінген.
"Жүсіп хан" ертегі-поэмасы мен "Жазғытұры", "Мен жастарға сенемін", "Мен
кім?", "Жазғытұрым", "Сүйемін" өлеңдерінің 5-7 сыныптарға топтастыруда орта
буын оқушыларының сюжеті жеңіл, оқиғалы, мәнерлеп оқуға, жаттауға қолайлы
шығармаларға деген қызығушылығын, оқырмандық қабылдауын назарға алғандығын
байқау қиын емес. Ақынның өз кезіндегі қоғамдық шындықты, әлеумет
өміріндегі ауыр жағдайларды арқау еткен "Шын сорлы", "Қорғансыз", "Өткен
күн", тағы басқа өлеңдерінің 11-сыныпта оқытуға ұсынылуы жоғарғы
сыныптықтардың орта буындағы әріптестерімен салыстырғанда, ересек оқырман
ретіндегі психологиялық ерекшеліктерін, тарихқа, өнер туындысына реалды
көзқараспен қарайтын талғам-талабын ескергендік деп түсінеміз.
Өтпелі кезеңге арналған бұл бағдарлама 1994 жылы өңделіп, толықтырылып
қайта басылып шықты [24]. Бұл бағдарламаның бұрынғысынан қаншалықты
айырмашылығы бар екендігі жөнінде арнайы түсінік хатта: "Жаңа оқу жылына
ұсынылып отырған әдебиеттің өтпелі кезеңге арналған бұл бағдарламаларында
мазмұндық, құрылымдық елеулі жаңартулар жасалды, көптеген материалдар қайта
қаралды. Әдебиетті оқытудың гуманистік, адамгершілік, эстетикалық бағытын
күшейтуді қамтамасыз етерлік мүмкіндігі мол жаңа есімдермен, соны
туындылармен толықтырылды,- деп, баға берілді. Бағдарлама авторлары айтып
отырған бұл өзгерістер Мағжанның бағдарламалық туындыларын қайта қарауға да
өз әсерін тигізген.
Әдебиет бағдарламасының ескі нұсқасына (1991 жылғы) Мағжан Жұмабаевтың
орта буын сыныптар үшін енгізілген "Жүсіп хан" ертегі-поэмасы мен бес өлеңі
1994 жылғы бағдарламада сол қалпында өзгеріссіз қалдырылған. Айырмашылық
тек сағат санында ғана. Соңғы бағдарламада Мағжан өлеңдерін оқытуға
бұрынғыша сегіз сағат емес, он сағат бөлінген. Шеберлікке таласпайды, бірақ
әдеби шығармаларды тиімді оқытуда сағат жетімсіздігі де кедергі болып
жататындығын ескерсек, мұндай пайдалы өзгерістердің ақын өлеңдерін оқыту
сапасын арттыруға өз септігін тигізері ақиқат.
Мектептегі жоғарғы буын - әдеби білім берудегі шешуші кезең. Мұнда жас
шәкірттерге әдеби білім беру күрделене түседі. Сондықтан да, жоғарғы
сыныптар үшін шығармалар іріктегенде, олардың қалыптасып қалған талғамы,
көркем шығарманы шығармашылық қабылдау тереңдігі, өмірлік, оқырмандық
тәжірбиелерінің молдығын, көркем туындының поэтикалық құндылықтарына,нәзік
иірімдеріне айқын бойлай алатындығы есепке алынады. 11-сыныпқа арналған
соңғы бағдарламада осы жауапкершілік қатаң ескерілгендігі көрінеді. Өтпелі
бағдарламаның алғашқы нұсқасындағы Мағжанның он өлеңінің төртеуі ("Шын
сорлы", "Қорғансыз", "Жылқышы", "Сүйемін") алынып тасталған. Бұлардың
орнына жаңа бағдарламаға тыңнан "Жатыр" ...,"Қазағым","Мен кім?", "Батқан
күн, атқан таңның жыры", "Өнер-білім қайтсе табылар", "Орал тауы",
"Түркістан", "Туған жерім-Сасықкөл", "Сәрсенбайдың жыры", "Жан сөзі",
"Жазғытұры", "Толқын", "Жұлдызды жүзік, айды алқа ғып берейін", "Сен сұлу"
өлеңдері қосылып,ақынның бағдарламалық туындылары екі есеге, яғни,жиырмаға
дейін көбейтілген. Бұрынғы оқытылып келе жатқан туындылардан өзгеріссіз
қалдырылғаны- "Менің тілегім", "Мен жастарға сенемін", "Жазғы таң",
"Орамал", "Сағындым", "Өткен күн" өлеңдері мен "Батыр Баян" поэмасы ғана.
Мағжан туындылары сан жағынан көбейтіліп қана қоймай, бұрыннан оқытылып
келе жатқан (1991 жылдан) бірқатар өлеңдерінің әлеуметтік өмір шындығы,
отаншылдық,өнер-білімнің қажеттілігі т.б.мәселелері аса өткір жырланған
шығармаларымен ауыстырылуы, ұнаған шығарманы өзі таңдап оқуы үшін мұғалім
мен оқушыға еркіндік берілуі, сағат санына біржақты шектеу қойылмауы,бұл
сынып бағдарлымасының 1991 жылғы нұсқамен салыстырғанда, анағұрлым жақсара
түскендігін көрсетеді.
Еліміз мектептері 2001-2002 оқу жылынан бастап жаңа буын оқулықтарымен
оқытыла бастады. Соған орай пәндерді оқытуда бірқатар өзгерістер мен
өзгертулер, толықтырулар қажеттігіне назар аударылды.
Әдебиет бағдарламасының жаңа нұсқасында Мағжан Жұмабаевтың орта буын
сыныптарда оқытылған шығармаларынан өзгеріссіз қалдырылғаны –
6-сыныптағы "Мен кім?" өлеңі мен 7-сыныптағы "Сүйемін" атты өлеңдері.
Бұрын оқытылған шығармаларының басқа шығармалармен ауыстырылуы – заман
ағымы , өмір талабы. Мысалы , 6-сыныптағы "Мен кім?" "Мен жастарға
сенемін" атты идеялас екі өлеңінің бірін "Мен жастарға сенемін" "Қазақ
тілі" өлеңімен ауыстыру Мемлекеттік тілдің даму қарқыны мен оны жүзеге
асырудағы кемшіліктерді жоюдан туындаса керек .
Ал жоғары сыныптағы "Батыр Баян" поэмасы сол қалпында қалдырылған. Тек
бұрынғысынша 11-сыныпта емес, 8-сыныпта оқытылады .
Жаңа буын бағдарламасының бұрынғы бағдарламалардан ерекшелігі -қосымша
оқуға аса үлкен мән берілгендігінде.
Мағжан шығармалары негізінде оқушыға әдеби білім беру ақын өлеңдері
енгізілген әдебиет оқулықтарының сапалық деңгейінің қаншалықты екендігіне
тікелей қатысты. Әрине, біз, бұл еңбегімізде мектепке арналған әдебиет
оқулықтарының жай-жапсарына арнайы тоқталуды мақсат тұтқан жоқпыз,
мәселенің Мағжанға қатысты тұстарына ғана ішінара көңіл бөлмекпіз.
5-сыныптың оқулық-хрестоматиясына енгізілген "Жүсіп хан" ертегі-поэмасы
аталған сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне,оқырмандық қабылдау
мүмкіндіктеріне әбден сай келеді. Бір қарағанда оқиғасы оңай, мазмұндауға
жеңіл көрінгенмен, ақын ертегі-поэмада ел мен ер тағдыры,жақсылық пен
жамандықтың, жауыздық пен адамгершіліктің арпалысы тәрізді аса күрделі
проблемаларды оқушы алдына тартады. Ертегіге қосымша берілген Ә.Тәжібаевтың
"Жүсіп хан" поэмасы турасындағы зерттеуінен үзінді оқушылардың аталған
туындыны шығармашылықпен түсінуіне қызмет етіп тұр.
Жас шәкірттердің әрбір өтілген шығарманың ішкі иірімдеріне, көркемдік
ерекшеліктеріне бойлауы үшін мәтін соңында берілетін сұрау-тапсырмалардың
мәні үлкен.
"Жүсіп хан" ертегісіне байланысты оқушыларға екі түрлі тапсырма
ұсынылған. Бірі-ертегіні мазмұндап айту, екіншісі-кейіпкерлерге жеке-жеке
мінездеме беру. Біздің ойымызша, терең пайымдауға тұрарлық туынды үшін бар
болғаны екі тапсырма ұсыну аздық етеді. Осы негізінде, оқушыға берілер
тапсырмалардың санын көбейте түссе артықтық етпес еді. "Жүсіп хан" ертегі-
поэмасының көлемі, көтерген проблемаларының күрделілігі, көркемдік
ерекшеліктері осыған сұранып тұрғандай. Бұл тұрғыдан алғанда, осы сыныпта
оқытылатын Мағжанның "Жазғытұры" өлеңі үшін ұсынылған сұрау-тапсырмалар
оқушылардың ақын поэзиясының мән- маңызын, көркемдік сөз олжаларын терең
түсінулеріне мүмкіндік жасайтындай сәттілігімен ерекшеленеді. Сонымен
қатар, 5-сынып оқулығына енгізілген Мағжан шығармаларының қаз-қатар беріле
салмай, жанрлық және тарихи-әдебиеттік сипатына қарай "Жүсіп хан" ертегі-
поэмасының әдеби ертегілер қатарында, ал "Жазғытұры" өлеңінің ХХ ғасыр
әдебиеті үлгілері айдарымен берілуі оқулық-хрестоматияда ғылыми
жүйеліліктің қатаң сақталғандығын байқатады.
6-сыныпта Мағжанның "Мен кім?", "Мен жастарға сенемін" өлеңдері
оқытылады. Ақын "Мен кім ?" өлеңі арқылы әрбір жас адамның өжет те өршіл
болуын қалайтындығын аңғартса, "Мен жастарға сенемін" өлеңінде аталған
қасиеттердің елге қызмет ету үшін жұмсалуы ғана жас адамның азаматтық
келбетін айқындайтынын жырына арқау етеді. Сондықтан біріндегі ойды
екіншісі толықтырып, өнегелі жастықтың бет-бейнесін жасауға қызмет етіп
тұрған тақырыптас өлеңдердің оқулықта қатар берілуі құптарлық.
7- сыныпқа арналған оқулық-хрестоматиядағы Мағжанның "Сүйемін",
"Жазғытұры" өлеңдері де ақындық қуатқа суарылған сарабдал туындылар.
Алғашқы өлеңде ақынның өз елін, жерін перзенттік махаббатпен сүюі шынайы
шеберлікпен бейнеленсе, екіншісінде - туған жер табиғаты, дала болмысы бар
әсемдігімен жырланған.
Мектеп оқушысының орта буын сыныптарында алған әдеби білімі жоғарғы
буынға келгенде күрделене түседі. Мұны 11-сыныпқа арналған қазақ әдебиеті
оқулығындағы Мағжан Жұмабаевқа арналған тараудан да байқауға болады. Ақынға
арналған тарауды жазған М. Базарбаев Мағжанның өмірі мен шығармашылығына
қатысты аса маңызды мәселелерді ғана қамтығандығы көрінеді. Автордың Мағжан
шығармашылығын "Ақын тағдыры", "Ақынның өлеңдері", "Поэмалары" деп жеке
тақырыптарға бөліп қарастыруы оқушының аталған мәселелер төңірегінде дербес
ойлауына, жүйелі қабылдауына мүмкіндік туғызып тұр. Автор "Ақын
тағдырында" Мағжанның дүниеге келген кезінен бастап, өмірінің соңына
дейінгі жүріп өткен жолын, өскен ортасын, азаматтық, ақындық қалыптасуын
сол кезеңдегі тарихи әлеуметтік жағдайлармен байланыста алып сөз етеді. Бас
аяғы екі - үш беттік көлемде қамтылған көл-көсір дүние ұзын -сонар
хронологиялық деректер немесе оқиғалар тізбегі күйінде қалмай, бірін-бірі
толықтырып тұр. Сол сияқты ақынның өлеңдері мен поэмаларын талдауға
арналған тақырыптар да Мағжан поэзиясындағы жалпы адамзаттық ауқым мен
романтикалық пафостың ақиқат сырын жан-жақты ашып көрсетуге тырысумен
құнды. Автор ақынның "Жазғы жолда", "Қысқы жол", "Жел", "Сағындым",
"Тәңірі", "Пайғамбар", "Батыр Баян"(поэма) өлеңдеріне байыпты талдаулар
жасай отырып, Мағжанның ақындық "менін", оның шығармашылығын шоқтығы биік
тосын құбылыс ретінде көрсетіп тұрған жәйттарды қоғамдық-әлеуметтік
жағдайлар, ұлт-тағдыры сияқты проблемалар аясында алып қарастырады. Мағжан
шығармашылығының шығыстық тамыры, Абаймен ұқсастық жақтары, Гете, Г. Гейне,
А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Короленко, М.Д. Мережковский, К. Бальмонт, В.
Брюсов т.б. ақындар шығармашылығына қатыстылығына қатысты айтылған ой-
толғаулары 11-сынып оқушысының ғылыми ойлауын, әдеби дамуын
қанағаттандыруға әбден сай келетіндігін атап айтамыз.
Оқушының көркемдік қабылдауын тәрбиелеу – оңайдан қиынға қарай
әдістемелік жұмыстар арқылы сатылап жүзеге асырылатын аса маңызды құбылыс.
Бұл орайда, оқулық соңында берілетін сұрау-тапсырмалардың мәні үлкен.
Әдістемелік заңдылықтарға сүйеніп жасалған ілімді сұрау-тапсырмалар
оқушыны бір шығармашылық күйден екінші күйге ауыстырады, көркем шығарманың
ішкі ырғақтарын "тыңдай білуге", қаламгердің көркемдік сөз олжаларына
бойлауға мәжбүр етеді. Өкінішке орай, Мағжан шығармашылығының соңында
берілген:
"Мағжан Жұмабаев қандай ақын болған?", "Қандай поэмалары бар?"
сипатындағы жеңіл-желпі, жалпылама қойылған сұраулар 11-сынып оқушысының
жас ерекшелігіне сәйкес келмейтіндігі өз алдына, оқушыны ақын
шығармашылығын терең түсінуге жетелейді деп айта алмаймыз.
Мағжан Жұмабаев тәрізді күрделі ойдың ақыны мектеп оқулығы көлемінде
ғана танып- білу оқушының ақынның суреткерлік құпияларын терең меңгеру үшін
аздық етеді. Бұл олқылықтың орнын толтыруда мектеп оқушысының өмірлік
тәжірибесіне, жас ерекшелігіне, әдеби қабілетіне лайықталып жазылған
қосымша зерттеу еңбектердің, оқу құралдарының маңызы өлшеусіз.
Аталмыш жайдың М. Жұмабаев шығармашылығына қатысты жағына келсек, өтпелі
кезеңде жарық көрген бірен-саран дүниелер болмаса, бұл тарап әлі де
қозғаусыз жатыр десек артық айтпағанымыз.
Шериаздан Елеукенов жазған "Мағжан Жұмабаев" атты 11-сыныпқа арналған
қосымша оқу құралы сол аздың бірі [25].
Шериаздан Елеукенов бұл еңбегінде Мағжанның өмірі мен шығармашылығына
қатысты негізгі мәселелерді толық қамтуға тырысқан. Еңбектегі "Өмірі мен
творчествосы", "Творчестволық өсу жолы", "Өсу кезеңдері", "Мағжан және
балалар әдебиеті", "Батыс-Шығыс — әдеби тоғысу проблемалары", "Мағжанды
сүйемін..." деп, аталатын тақырыптардың өзінен-ақ, автордың 11-сынып
оқушысының ойын ғылыми жүйеге салу мақсатын көздегендігі байқалады.
11-сынып оқулығында Мағжанның азаматтық, ақындық қалыптасуы сол
кезеңдегі тарихи-әлеуметтік жағдайлармен байланыстыра баяндалса, Шериаздан
Елеукенов еңбегінде бұл мәселе ақынның әр кезде дүниеге келген
өлеңдеріндегі қоғам мен адам турасындағы көзқарастарын салыстыру
нәтижесінде кезеңдерге бөліп қарастырылады. "Мағжан Жұмабаевтың
творчестволық жолы,— дейді, Шериаздан Елеукенов,- үш кезеңнен тұрады.
Біріншісі—Мағжанның өлең өлкесіне аяқ басқанынан бастап, 1917 жылдың
ақпанына дейінгі уақытты қамтиды. Екінші кезең—ақпан төңкерісі мен 1924
жылдың арасы. Үшіншісі—сол 1924 жылдан өмірінің ақырына дейінгі дәуір".
[25;9б.]. Қандай да болмасын шығармашылық тұлға өмірін кезеңдерге бөліп
қарастырудың шарттылық жағы болғанмен, зерттеу иесінің бұл әрекеті,
Мағжанның көзқарастар жүйесін, авторлық концепциясын айқын тануға жол ашып
тұр.
Автор өз еңбегінің Батыс пен Шығыстың әдеби тоғысу проблемаларын сөз
еткен тұстарында Мағжанды Батыс пен Шығыстың дәстүрлі мәдениетін терең
игерген біртуар тұлға ретінде ақын шығармашылығынан мысалдар арқылы
дәлелдеп отырады. Сонымен бірге бұл жағдайдың ұлттық поэзиямызға тигізген
әсерін де орынды атап көрсетеді. Осы негізде ғалымның "Батыс пен Шығыс
мәдениетінің рухани-эстетикалық тәжірибесіне қанығу, қазақ поэзиясының бай
мүмкіншіліктерінің көзін ашты, ұлттық поэзия дәстүрлерінің бойына қан
жүгіртіп байытты, бұрын әлі алына қоймаған қамалдарды алуға бел байлатты"
[25,47б.], - деген байыпты байламдары Мағжантанудағы концепциялық тұжырым
ретінде қабылдануға лайық.
Мектеп оқушысының Мағжан шығармашылығын жан-жақты түсінуі үшін, мұндай
еңбектердің ауадай қажеттігін атап көрсете отырып, қандай да болмасын
мектепке арналған оқу құралдарының да кіші оқырмандарымыздың оқырмандық
тәжірибесіне бейімделуін, әдістемелік сипаттарының мол болғандығын қалар
едік.
Соңғы жылдары М.Жұмабаев шығармашылығы әдебиеттану ғылымы аясында жан-
жақты зерттеле бастады. Бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалып,
бірқатар қабырғалы еңбектер дүниеге келді [3,5,7,9,11,14,16,26]. Оқыту
әдістемесі - әдебиеттану ғылымының тұжырымдарын басшылыққа алатындығын
ескерсек, Мағжанның азаматтық, ақындық көзқарастар жүйесін, қаламгерлік
концепциясын тереңдей түсіндірген мұндай еңбектердің бағасы өлшеусіз.
Б.Қанарбаеваеның "М.Жұмабаев поэзиясындағы фольклорлық дәстүр" деп аталатын
кандидаттық диссертациясы осындай еңбектердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz