Халықтық педагогиканың үздік дәстүрлері арқылы адамгершілік тәрбие беру

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Халықтық педагогиканың үздік дәстүрлері арқылы адамгершілік
тәрбие беру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Халықтық дәстүрлердің тарихи танымдық сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0

2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТА ХАЛЫҚТЫҚ ДӘСТҮР АРҚЫЛЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ЖОЛДАРЫ
2.1 Ұйымдастырылған іс-әрекет негізінде ұлттық дәстүр арқылы адамгершілікке
тәрбиелеудің
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1

2.2 Ойын-сауық өткізу барысында адамгершілікке
тәрбиелеу ... ... ... ... ... .. 28

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...3
2

Кіріспе

Еліміз Егемендігін алып, тәуелсіздігіміздің тұғырлы болуын,
халқымыздың еңсесін тік ұстап болашаққа сенуін елбасымыз Н.Ә.Назарбаев
өзінің жыл сайынғы дәстүрлі халыққа жолдауында айтып, халықты бірлікке,
ынтымаққа, білімділік пен төзімділікке шақырып отыр. 12-жылдық мектеп
реформасын жасауды, балабақшаларды көбірек іске қосуды, оларға маман
дайындауды, білім мен ғылымға тереңірек көңіл бөлуді халыққа аманаттап
отыр. [1]
Ел болам десең – бесігіңді түзе дейді біздің дана халқымыз. Бала
тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлу ата-бабаларымыздың ежелден келе жатқан негізгі
қасиеттерінің бірі. Бала – ұрпағының жалғасы, ертеңгі күнге аманатым деп
бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Кісі, қонақ келгенде қолына су
құйғызып батасын алған, қонақты аттан түсіріп, үйге бастап әдеп танымын
көрсеткен.
Осындай керемет үлгілерімізден айрылып қалардай уақыттарды бастан
кешкен халқымыз мына жаңа заманда дәстүріміз бен салт-санамызды қайта бір
жаңғыртқандай.
Сонау заманда адам баласының мәңгі жасауын арман еткен Қорқыт
атамыздың тәлім-тәрбиелік әңгімелері мен мақал-мәтелдері, әл-Фарабидің
білім, ғылым, тәрбие жөніндегі тұжырымдары, А.Ясауи ілімдері, Жүсіп
Баласағұни тәлімдері, Абай мен Ы.Алтынсариннің тәрбиелік ойлары,
А.Байтұрсыновтың ұлттық білім беру жүйесі, М.Жұмабаевтың Педагогикасы,
Ж.Аймауытовтың қазақ психологиясын зерттеуі бәрі де біздің қасиетті де
құймақұлақ, шешен де пайымды халқымыздың болашағы үшін тер төгіп, халықтың
қамы үшін этнопедагогиканың негізін салған ағартушы-ғалымдар.
Бүгінгі таңда осы проблеманы қолға алып, оқулықтар жазып, жанашырлық
көрсетіп отырған Оразбекова К, М.Оразаев, М.Смаилова, Қ.Жарықбаев,
Ә.Табылдиев, С.Ғаппасов, С.Қалиев, Ұ.Асылов, Ж.Нұсқабаев т.б. ғалым-
зерттеушілеріміз тәрбие ісін жүргізудің оны оқу бағдарламасына енгізудің
түрлі жолдарын көрсетіп, мақсатын жеткізе білді. [2]

1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘЛІМ-ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. Халықтық педагогиканың үздік дәстүрлері арқылы адамгершілік тәрбие беру
мәселелері

Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім-
тәрбиенің туы қазығына айналдыру ата-ананың да, мектептің басты борышы.

Қоғам барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы ұғымды
анықтау, әр түрлі ғылыми-педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін
әділ, ержүрек ізгі ниетті, ар-ожданы мол болып өссін деп армандайды, бұл
мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырды. Ол үшін ғасырлар
бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәрбиесін сыннан өткен салт-дәстүрлерді
педагогикалық әдіс-тәсілдерді пайдаланып келеді.
Халықтық педагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып, шым
болаттай тіршілік тынысы және салт-дәстүрлерімен біте қайнасып, бірге
жасалып келе жатқан қазына.
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы Ы.Алтынсарин өзінің әдеби және
педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Ы.Алтынсарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын алатынын
атап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсариннің ұлағатты сөздері,
педагогикалық мұралары халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрін қайта жаңғырту
кезеңінде кең мағынада насихаттау әрбір педагог-тәрбиешінің басты борышы
болуы қажет.
Қазақтың ағартушы-педагогтары А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедов ұстаздық етуде және тәлім-тәрбиелік еңбектер
жазуда өз ұлттының салт санасын терең зерттеген. Сан ғасырлық тарихы бар
ата-бабаларының халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау жасады. Сөйтіп,
олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-ғұрып, салт-дәстүрімен
тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде пайдалану жолдарын
көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің жас жеткіншектеріне арнап
оқулықтар, оқу құралдар және әдеби шығармалар жазды.
А.Байтұрсынов қазақтың халық педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ
этнопедагогикасының негізін қалады, ұлттық білімнің шамшырағы болды.
Халық педагогикасының арқауы-ауыз әдебиеті мен халықтық салт-
дәстүрлері. Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің
негізі. Міне, осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші
дарынды ақын, аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ
баспасөз тілінің ұлттық үлгісін жасаған талантты көсем сөз иесі, туған
халқының рухани дүниесін жандандырған ғұлама – А.Байтұрсынов жан-жақты
зерттеп, олардың тәрбиелік мәнін ашып берді. Ол қазақ этнопедагогикасының
негізгі нұсқаларын зерделей зерттеп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады.
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мақсатында мектеп
мұғалімдері мен тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан
”Педагогикасының” басты ерекшелігі – оның қазақ топырағымен тығыз
байланыстылығында. Оқулықтың басынан аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа
алынып, оған сүйеніп, ұлттық тәрбие беруге тәлімгерлерді даярлау туралы ой-
пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде мектепте оқу-тәрбие үрдісіне ұлттық
мазмұн беру қажеттілігімен сипатталады. [3]
Ж.Аймауытов – ақын, жазушы, драмматург, сыншы, публист, аудармашы
педагог. Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген педагогикалық еңбек жазып,
қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі елеусіз жағдайларды ашып көрсетті
де, тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін ұсынды. Баланы шындыққа,
жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу, қойған талаптың
орындалуын қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оны арман-
тілегіне қарай демеуші тәсілдерді қолдау әдісін уағыздайды.
Дарынды зерттеуші 1926 жылы қазақтың ұлттық жан тіршілігін терең
көрсетіп, бүкіл адамзаттық психологияның негізінде оқулық жазып, оны
Психология яғни оны Жан жүйесінің ғылымы деп атады.
Мұхтар Әуезов - қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын жоғары
бағалап, рухани байлығын ұлылықпен ашып көрсете білген, қазақ халқын бүкіл
әлемге танытқан ғұлама жазушы. Ол қазақ этнопедагогикасының бір негізі –
ауыз әдебиетін жан-жақты терең зерттеп, халық педагогикасын қадірін халыққа
таныта білді.
М.Әуезов ең әуелі батырлық жырлар мен ғашықтық жырлардың халықты
тәрбиелейтін қасиеттерін ашып ”Қыз Жібек”, ”Қозы Көрпеш – Баян сұлу” сияқты
ғашықтық жырлардағы қазақтың салт-дәстүрлерінің қайырымды қасиеттерін
толғап, таңдап, мөлдір махаббат пен табанды күрескерлікті жастарға үлгі
етіп көрсетеді. Қазақ халқының ақындық, өнерпаздық қасиеттерін рухани мұра
ретінде ұрпаққа ұлағаттылықпен ұсынды.
Батырлық жырлардың әлемдік әсем нұсқаларын, әсіресе, қырғыз халқының
”Манас” эпосын қазақ эпосымен салыстыра зерттеген ғалым, эпостық ұлы
шығармалардың қазақ ауыз әдебиетінде мол екенін дәлелдеп, қазақ халық
педагогикасының кереге-қабырғасы кең екенін кейінгі зерттеушілерге айқындап
береді.
Халық педагогикасының ауқымды бір саласы – ертегілер. Ұлы ұстаз
ертегілердің тәрбиелік мәнін терең ашып, ”Адамдағы кемдікті, мінді
бадырайтып, ұлғайтып, жиренішті етіп көрсету үшін, хайуанның мінез-құлқын
дәл адамның мінез-құлқындай етіп суреттеу әсерлі болады”- деп көрсетеді.
Педагог жазушы:... ”Ертегілердегі аса мол атаулар, ұғымдар, ақындық,
образдық, стильдік теңеу сөздер қазақ халқының тілін байытады” - дейді.

Торайғыров Сұлтанмахмұт қазақ халық педагогикасының ой-мақсаттарын өз
шығармасы арқылы халық санасына жеткізе білген ұлы ақын. Өз өмірінде біраз
жылдар журналистік, педагогтық қызмет атқарған ақын ұлттық білім, халықтық
тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын зерделей зерттеп, ұрпақтың үмітін
оздырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.
Дарынды жазушы, ”Қамар сұлу” романы мен ”Кім жазықты”, ”Кедей” т.б.
поэмаларында қазақ халқының ұлттық дәстүрлеріндегі келеңсіз жағдайларды
қатты сынап, дәстүрлердің озықтарын, жаңаша қалыптаса бастаған түрлерін
ұлттық мәдениетке пайдалана білуді ұсынды. Халық педагогикасының негізгі
бір саласы – ұлттық салт-дәстүрлердегі ”қалың мал” беріп еріксіз
үйлендіру, еріксіз ”аттастыру” т.б. кесір дәстүрлерге жол беру – ұлттық
мәдениетке зардабын тигізетінін ашып айтты.
Ақын ”Мен кіммін” , ”Қала ақыны мен дала ақыны” деген шығармалар
арқылы тұрмыс-салт дәстүрлерінің пайдалы, зиянды жақтарын айқындап айтып,
ұрпақтың келешегін кемелдендіретін ата дәстүрлерді алға тартады. Әсіресе,
халықтың қайырымдылық дәстүрін жоғары бағалап, ”Бишараны шын досқа санар
едім” сол үшін оқ астыма барар едім” деп қайырымдылықтың үлгісін көрсетеді
[4].
Этнопедагогика – белгілі бір халықтың, халықтық тәлім-тәрбиені, оның
тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.
Этнопедагогика ғылымы екі саладан тұрады: халықтың ауыз әдебиеті мен салт-
дәстүрлерінен құралған ауыз әдебиеті және ұлттық тәлім-тәрбиенің жазу
мәдениетіндегі көрінісі.
Этнопедагогиканың зерттеу обьектісі халық педагогикасы. Халық
педагогикасы халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдардың бай тәжірбиесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі
тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың
әдіс-тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір
саласы.
Этнопедагогиканың мақсаты – халықтық салт-дәстүрді, өнерді
дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін, жерін сүйетін,
жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат тәрбиелеу.
Этнопедагогика ғылымы орыс, батыс елдерінде ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардан
бастап қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының тарихын 3 кезеңге
бөліп қарастырамыз:
Бірінші ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өмір сүріп, қазақтың ұлттық
тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш еңбектер жазған
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демокрит ағартушылар мен орыс, батыс саяхатшысы,
этнограф ғалымдарының қолжазбалары десек, ІІ жартысы – ХХ ғасырдың алғашқы
20-30 жылдарында бұл істі ғылыми тұрғыда қарастырып сөз еткен Ә.Диваев,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, Х.Досмұхаммедов,
М.Дулатов, Н.Құлжанова, М.Әуезов т.б. болды. Яғни, кезеңді қазақ
этнопедагогикасының ғылым ретінде туып, қалыптасу кезеңі деп қараймыз.
Үшінші кезең 35-40 жылдық үзілістен кейін қазақ этнопедагогикасының қайта
жанданған, даму дәуірі деп аламыз.
Этнос гректің тайпа халық, ұлт, ұлыс деген сөзден шыққан. Ғылымда
халық терминінің орнына этнос термині қолдана бастады.
Әр ұлттың өзіне тән мінез-құлықтың құрылысы ұрпақтан ұрпаққа көшкен
сайын өзгеріп отырады. Ол этностың үнемі әлеуметтік дамуда болатындығының
айғағы.
Этностар өмір сүру кезеңінде нақтылы тарихи жағдайлардың себебінен
бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Этностар орта есеппен 1200-1500 жыл өмір
сүреді. Бірақ ол түрлі географиялық, экономикалық - әлеуметтік жағдайларға
байланысты бірде ұзақ, бірде қысқа болуы ықтимал.
Әр халықтың тархи өзіне көрші халықпен тығыз байланысты. Тіпті бір-
бірінен алыс жатқан халықтардың да тарихында себеп салдарлық байланыстың
болуы мүмкін.
Иә, қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері. Ол өзінің өресі биік,
сан сапалы өскелең мәдениетіне бір күнде, бір ғасырда жеткен жоқ. Осы
қазынаның түп төркіні санау VІІІ-ХІ ғасырлардағы Орхон-Енисей, ежелгі түркі
жазбаларынан басталады

Халықтық педагогиканың мұрасының бірі - дәстүр. Дәстүр – бір ұрпақтан
екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам. Өмірінің дамуына сәйкес өзгеріп,
кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай дамитын халықтың қоғамдық
тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.

Қазақ халық педагогикасының үлкен бір саласы – қазақ халқының салт-
дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-
ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде
қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан. Халықтың салт-
дәстүрлері рәсімдер мен жөн-жоралғылар, рәсімдер, ырымдар мен тыйымдар,
түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі дамып,
толысып, жаңарып отырады. Халықтың игі мәдени дәстүрлері: ізеттілік,
қайырымдылық, мейірімділік, қонақжайлылық, имандылық, иманжүзділік-барлық
мәдени үлгі - өнегелі іс-әрекеттердің көрінісі - әдеп деп аталады. [5]
Халықтың ұрпақты әдептілікке (мәдениетке) тәрбиелейтін ұлағатты
ұғымдары мен ырым, тыйым сөздерінің мәдени-тәрбиелік мәні зор.
Салауаттылық, үнмешілдікке, ұқыптылыққа, яғни мәдениеттілік негіздерін
білуге тәрбиелейтін.
Халық ұрпағынан ағайын, жекжат жұратты сылау дәстүрлері арқылы аталас,
ауылдас, құда, нағашы, күйеу, жезде, жиен, дос, таныс, ұжымдас адамдармен
сыйласу мәдениетін талап етеді. Аталастың аты озғанша, ауылдастың тайы
озсын, Құдаңды құдайыңдай сыйла, Шын дос болу – бақыт деп халық адам
сыйлаудың ғажап үлгілерін ұрпағына үнемі үйретіп отырған.
Ер намысы, қыз абыройы – қазақ халқының ұлттық тәрбиедегі мәдени
мұралық белгілерін білдіретін тәрбиелік тіректері. Жақсы жігіт он бесінде
баспын дейді, жаман жігіт отыз бесінде жаспын дейді деп, жеке тұлғаның
мәдениеттілігі жастайынан-ақ белгілі болатынын дәлелдейді. Халық қыздың
абыройлы болуына көбінесе ана жауапты деп қарап, қызды әдепті (мәдениетті)
етіп тәрбиелеу – ұлттық міндет екенін баса көрсетеді.
Әрбір мәдениетті, білімді адам өзінің кәсіптік, дүниетанымдық деңгейін
ұлттық мәдениетпен ұштастыра білуге міндетті. Мәдениетті болу үшін білімді
болу – міндет. Білімді болғанмен ұлттық мәдениетті игермеген болса ондай
тұлға ұлт алдында мәңгүрт, мәдениетсіз болып көрінеді де, халықтың
наразылығына ұшырайды. Кәсіптік – мұрагерлік әдеп (мәдениет) сақталған
жерде дамыған дарынның мәдени жемістері көрінеді.
Мектепке дейінгі мекемелердегі, мектептегі, жоғары оқу орындарындағы
ұжымдық, әдептілік дәстүрлері де этнопедагогиканың мәдениеттаныммен
сабақтастығын көрсетеді. Яғни, этнопедагогика пәні – ұлттық мәдениеттің
бейнесін көрсететін және сол ұлттық мәдениеттің мәнін түсіндіріп, іс-
әрекетте қолданыстарын үйрететін пән.
Ұлттық (этнопедагогикалық) ойлар тарихында Қорқыт ата (VIII-IX ғғ)
өлмейтін өмір кілті өнерде деп, мәдениеттің негізгі саласын мәңгі
дамытып, ұлттық мәдениетті арттыра беруді уағыздап және отбасы
мәдениетіндегі шешуші негіз - әйел ана – дейді.
Әлемнің екінші ұстазы аталған ғұлама Әл-Фараби (870-950 жж) ұлттық
мәдениет жеке адамның мінез-құлқынан басталатынын дәлелдеп, мінез әдеттен
бастау алып, абзал әркет инабатты (мәдениетті) мінез-құлықты
қалыптастыратынын айтады. Білімді адам тәрбиелі (мәдениетті) болу керек
дейді. Тәрбиесіз мәдениетсіз білім адамзаттың қас жауына айналады
дейді. Қайырымды қала мәдениетін арттыратын негізгі мәселелер – білім,
өнер, әдебиет (поэзия), музыка деп көрсетеді.
Нағыз ұстаз аталған Жүсіп Баласағұни (ХІ ғ) адам мәдениетінің
негізгі екі тегі бар бірі – тіл, бірі - діл деп көрсетіп, тіл
мәдениетінің мәні зор екенін, егер ол мәдениетті игере алмасаңыз басқа
пәле - тілден деп көрсетеді. Отбасындағы мәдениет ата-ананы сыйлаудан
басталатынын дәлелдеді. Елді мәдени кемелдендіру үшін ұлттық білім беру
жұмысының мемлекетік дәрежеде жүргізілуі қажет екенін айтады. Білімсіз
адам –мәдениетсіз, ол хайуанмен тең деп көрсетеді. Білім –байлық, азаймас
һәм жоғалмас. Білім жарық нұрын саған ашатын, - дейді.
Ұлы тәлімгер, тарихшы Мұхаммед Дулати (1499-1551 жж) ел басқарушы,
халықтың ойынан шығатын басшы болу үшін кішіпейіл, қарапайым, сөзге шебер,
көргенді, көсем, адал, әділ (яғни мәдениетті) болу керек дейді. Данышпан
ғұлама әрбір адам – нағыз әдепті (мәдениетті) тұлға болу үшін: жеті түрлі
күнәдан (қан төгу, бұтқа табыну, адамды қаралау, ұрлық жасау, нәпсі
құмарлық, ұрыс кезінде бас сауғалау, ата-ананы сыйламау) аулақ болу керек
деп уағыздайды. [6]
Қазақ халқының ұлы педагогы Ы.Алтынсарин ұлттық мәдениетті дамытудың
негізгі құралы – оқу, мектеп ашу (елге білім беру) деп, ауылдық, болыстық
мектептер ашып, қыздар училищелерін, мұғалімдер семинарияларын
ұйымдастырды. Өнер-білім бар жұрттан үлгі-өнеге алуға шақырады.
Абай дана Ғылым таппай, баптанба, өнер таппай мақтанба деп, ұлттық
мәдениетті дамытудың түп негізі – білімде, өнерде деп көрсетті. Ол үшін
өткірдің жүзі, кестенің бізі сала алмаған өрнекті сөзбен өрнектейтін ана
тілін қадірлеу қажет екенін айтып, бес нәрседен (өсек, өтірік,
мақтаншақтық, еріншек бекер мал шашпақ) қашық болуды, бес нәрсеге (талап,
еңбек, терең ой, қанағат рахым) асық болуды уағыздайды. Яғни талап,
қанағат, рахым сияқты мәдениеттілік белгілерін жоғары бағалап, жеке тұлғаға
жеткізе ұсынады. Қазақтың тұңғыш ғалымы Ш.Уалиханов (1835-1865 жж.) үш жүз
жыл бойы бірде бір ғалымның қазақ жұртында болмауы - өнерпаз, қабілетті
халықтың мәдениетіне жасалған қиянат деп көрсетіп, халықтың мәдениетін
өркендету үшін мектептер ашып, ұрпаққа ғылым үйретіп, білім беру қажет
екендігін дәлелдеді.
ХХ ғасырдың басында қазақ халқының рухани көсемі А.Байтұрсынов (1873-
1937 жж.) ұлттық мәдениетті дамыту үшін ұлттық ғылымның негізін қалап,
білім беру жүйесін жасады. Әліп-би (1911ж.), Тіл құралы (1913ж.) Қазақ
грамматикасы оқулықтарын жасады. М.Жұмабаев (1893-1938 жж.) Педагогика
оқулығын, Ж.Аймауытов (1889-1931 жж.) Психология оқулығын жазды.

Ұлттық мәдениеттің болмысы этнопедагогика ғылымында айқын көрінеді.
Этнопедагогика пәнін оқытудың негізгі бір мақсаты – ұлттық мәдени
мұралардың болмысын айқындап көрсетумен қатар, сол ұлттық мәдениетті
дамытудың қозғаушы күштерін дәлелдеп, оның тәрбиелік қолданылмалы
тәсілдерін бағдарлап көрсете білу болып табылады. [7]
Халқымыздың сан ғасырлық ұрпақ тәрбиесі халықтың салт-дәстүрлері мен
ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделгенімен, оның да өзіндік мақсат-мүдделері,
негізгі қағидалары, тәрбие әдістері, құралы мен құрамы, өзіндік мазмұны
бар.
Ата-ананың тәлімі, өнегесімен ештеңе теңесе алмайды. Халқымыз
кезінде арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары болмаса да өз
ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең, жыр, ертегі, асыл сөздері
арқылы тәрбиелілікке баулыған. Қазақ халқы ұрпақ тәлім-тәрбиесінде өз
ұлтына тән, оның ұлттық тектілігін сақтайтын сәтті қағидалар мен ережелерді
дүниеге келтіріп, ұстаған.
Отбасында ұл мен қыздың тәлім-тәрбиесіне терең көңіл бөліп, Әкеге
қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, - деп әке-шешенің бала тағдырына,
болашағына жауапкершілігін міндеттейді.
Кез келген халық немесе ұлт өзінің тек экономикалық, әлеуметтік даму
дәрежесімен ғана емес, сонымен қатар өмір сүру салтымен, тұрмысымен, тілі,
дәстүрімен, өзінің мәдени байлықтарымен, психологиясымен, мінез-құлық,
сезім, өзіндік сана ерекшеліктерімен дараланады. Соның ішінде ұлттық мінез-
құлықты қалыптастыру мәселесінің негізгі бастауы отбасынан басталады.
Қазақ халқының ұлттық мәдениеті – тарихи мәні бар өзіндік ерекшеліктері
бар құбылыс. Этнопедагогика – ұлттың мәдени мұрасы, тәрбие негіздері.
Белгілі ғалым А.Қасымжанов: Мәдени эмперикалық деректер мен айғақтарға
талдау жасай келе және ғылыми ілімдерге сүйене отырып, этномәдени уақыттың
рухани дүниетанымдағы (негізінен қазақ халқының) кезеңдерін (мифологиялық
ауқыт, архетиптік уақыт, өркениеттік уақыт, дәстүрлік уақыт, инновациялық
уақыт) ғылыми түрде айқындап көрсетеді. Ағартушылық – қазақ халқының XIX
ғасырдағы рухани мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады-дейді. [8]

1.2. Халықтық дәстүрлердің тарихи танымдық сипаты

Бала тәрбиесіндегі ең негізгі тірек бұл халықтық педагогиканың бай
мұрасы деп есептейміз. Осыған орай жас ұрпақтың бойында халықтың
педагогиканың озық дәстүрлері арқылы адамгершілік қасиет саналарды
қалыптастыруда мүмкіндік жасайтынын дәлелделеді.
Балалардың жас ерекшелерін еске алу негізгі қағида болып есептеледі.
Мұнда ең алдымен балалардың адамгершілік сезімі мен адамгершілік дағдысына
ерекше мән бердік.
Мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелігін ескере отырып,
балаларға адамгершілік тәрбие беруде негізгі жолы халықтық педагогиканың
озық дәстүрлерін пайдалануды ұйымдастыру болып табылады. Осыдан баланың
өзі жолдастары мен құрбыларымен және ересек адамдармен қарым-қатынас
жасауда халықтық дәстүр негізінде әрі әсерлі, балалардың көңіл-күйін
туғызатын қызықты іс-әрекеттерді педагогикалық, психологиялық талаптарға
сай ұйымдастырылуы қажет. Тәрбие үрдісі үнемі білім берушілік негізінде
жүріп отыру керек. Халық дәстүрінің бала ұғымына сай жүйесін іріктеп
оқуға берілген тапсырмалардың орындалуына нақтылы талап қоя білуі қажет.
Бала тәрбиесі қай халықты, қай ғасырда болмасын толғандырған. Халықтың
озық дәстүлері туралы жинақталған материалдарға адамгершілік саналар
тұрғысынан балаларды жағымды іс-әрекеттерге қызықтыратындай жанды
кейіпкерлердің бейнесіне еліктейтіндей, мысалдар мен мазмұндарға
педагогикалық талдау жасалды. Жоғарыдағы талданған материалдарды
балаларға адамгершілік тәрбиесін беруде халықтық педагогиканың озық
дәстүрлерін пайдалануды тиімді жүргізу үшін арнайы педагогикалық бағдарлама
жасалды.
Бағдарлама жасау барысында соңғы жылдарда халыққа білім беру
минситрлігінің бекіткен бірнеше тұжырымдамалары мен бағдарламаларына
сүйенеді.
Сонымен қатар халықтық педагогика мәселесімен арнайы шұғылданып,
зерттеу жұмысын жүргізіп жүрген ғалым педагог, психологтардың еңбектеріне
талдау жасалды. Мәселен, педагогика ғылымының кандидаты С.Қалиев ”Халық
педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі” атты монографиялық еңбегінде
ақыл-ой тәрбиесі, еңбек дене, өнер тәрбиесі адамгершілік тәрбиесінде халық
дәстүрлерінің алатын орнына, оның мазмұнына және кейбір қағидаларға, жүзеге
асырылатын жолдарына ғылыми-әдістемелік тұрғыдан тоқталған.
Халық педагогикасын насихаттауға және оны іс жүзінде ұйытқы болған
Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова ”Кәусар бұлақ” бағдарламасында
қарастырылды. Бұл бағдарлама негізінен мектеп табалдырығын жаңа аттаған 1
сынып оқушыларынан басталып 11 жыл бойы жүргізілетін жұмыстар жалпы
көрсетілген. [9]
Халықтық педагогиканың озық дәстүрлері арқылы мектеп оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеуде адамгершілік саналардың ішінен ең құнды,
құдіретті қасиеттерді адамгершілік бағдарламасына іріктеп ендірді.
Олар мыналар: ақыл-ой сана, еңбек Отанына, халқына, жалпы адамзатқа,
табиғатына сүйіспеншілік, елжандылық, ар-ождан, ізеттілік, ата-анаға,
өзінің жақын туыстарына мейірімділік, бауырмалдық, кеңпейілділік. Жас
ұрпақтың бойында қалыптасатын ең құнды қасиеттерді тәрбиелеуде бәріне
тірек болатын гуманизм (ізгілік) идеясын негізге алды.
Бұл бағдарлама жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық
педагогиканы пайдаланудың ғылыми педагогикалық, психологиялық негізі
Р.Төлеубекова ”Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика” еңбегінде
айқындалады.
Халқымыз кезінде арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық
орындары болмаса да, өз ұрпақтарын бесікте жатқаннан бастап ертегі, өлең,
жыр, асыл сөздері арқылы тәрбиелікке баулыған. Өз ұлтына тән тектілігін
сақтайтын сәтті қағидалар мен ережелерді дүниеге келтіріп, ұстанғаны
белгілі.
Қазақ ауыз әдебиетінің этнопедагогикалық мәні
Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны- халық қалап,
қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп,
қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл-санасына сіңірген ауыз әдебиетінің
үкілі үлгілері — мәдени мұрамыздың ең құнды қазынасы. Ол — ұрпақ
тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын ой тамызығы болып,
жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл-сананың айшықты көріністерін
бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама,
тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып,
тәлім-тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар.

Бұл — халық педагогикасының үлкен бір саласы.
Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық
педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың
барлық салаларында ғылыми, іс-әрекеттік негізінде пайдалануға болады. Ал,
халықтың мақал-мәтелдері педагогикамен қатар, философиялық дәрістердің де
түсініктемелеріне арқау бола алады.
Бесік жырының тәрбиелік мәні
Тұрмыс-салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін және
оған тілек айту үшін ғана шығарылған емес. [10]

Ең әуелі ырғағы бесіктің тербелісіне сәйкес келетін сабырлы екпінде
айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелері аркылы оған сүйкімді,
сүйсінерлік әсер етіп, жан-жүйесін жадыратады, яғни ұнамды, ұнасымды
әсермен баланы жұбатады.
Екіншіден, баланың келешегіне үміт артып, тілек айта отырып, оны
жұбатушы ана болашақтың шамшырағы мен нұрсәулесінен қуат алғандай
әсерленеді.
Үшіншіден, ата-ана жатқа айтқан тілектерді тілі шыққан балдырғандар да
жаттап, әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім алады.
Тұсаукесер жырлары
Тұсау кесу — әдет-ғұрыптық, ырым-рәсімдік қуаныіц мәжілісінде айтылатын
жыр. Көбінесе, бір жасқа толық, еркін жүре бастаған бал бөбектің басқан
қадамы құтты болып, одан әрі жаны жамандық көрмей жақсы жүріп кетуіне тілек
білдіріп, оның ата-анасы қуанышқа ортақ жақын адамдарды жинайды да, сыйлы
адамға балбөбектің тұсауын кестіреді. Баланың тұсауы ала жіппен немесе
қойдың тоқ ішегімен байланады да, тұсау кескен соң тұсау кесушіге сый-
сыяпат көрсетіліп, сыйлық беріледі. Жағдайы келіп, жақсылыққа жайы мол әке-
шеше бұл рәсімді кішігірім той-томалаққа айналдырып, баланың тұсауын
жарыстан озып келген ең жүйрік азаматқа кестіреді.
Жаңылтпаш - тіл ширату тәсілі. Халық баланың тілін ширату үшін, оған
сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған
кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін
мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар
сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды
жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу
сөзімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, тәлім алады.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың
бір ерекшеліктері, ол жаңылтпаштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүниеге
таныту, әрі білім беру, тәрбиелеу.
Отбасында балаға жаңылтпаш айтқызып жаттықтырудың бірнеше жолы бар: ең
әуелі бала жаттықтырушының айтқан жаңылтпашын жаңылмай, тез-тез айтуға
үйренуі керек. Екіншіден, бірнеше баланың жаңылтпаш айтудағы жаңылмай айту
қабілетімен қатар, қанша жаңылтпаш білетінін байқау үшін жаңылтпаш айтысуын
ұйымдастыра білу керек. Жаңылтпаштарды жаңылмай айтудан, жаңылтпаштарды
білуден озып шыққан баланы ынталандырып, мадақтап, сыйлық беріп мерейін
арттыру қажет.
Балалар бақшасында фольклорлық кеш өткізіп, онда жаңылтпаш айтысуға да
тиісті орын беріп, айтқыш балалардың абыройын арттырып отыру керек.
Жаңылтпаштар тек жас балалардың тілін ширату үшін ғана қолданылмайды,
сонымен қатар жаңылтпаш айтысып, тіл ұстартуды үлкендер де салтқа
айналдырған болатын. [11]

Санамақтың тәрбиелік мәні
Санамақтарды халық, негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен шығарған.
Санамақтар әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық
ойлау қабілетін дамытады. Санамақтардың түрлері көп, оның үстіне жаңадан
қосыла береді.
1. Атау ұйқастырып санау арқылы бала әрі сан үйренеді,
оның үстіне санға аты ұйқасқан заттарды танып біледі:
2. Саусақ санау ойыны баланы сан үйренуге ынталандырады,
көңілдендіреді.
Отбасында санамақтың әрбір түрін балаға жаттатып, олармен бірге ойнай
отырып, ойын дамыту — ата-ананың борышы. Ересек балаларға неғұрлым күрделі
санамақтарды айтқызып, ол санамақтардың шешімін мүмкіндігінше, өлең
ұйқасымдарымен айтуды талап ету керек.
Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні. Нақты бір зат туралы
тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы ойлату, танымдық, білімдік
ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап, шешімге
келуде тапқырлық пен дүниетанымдық дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ
жұмбақтардың алуан түрлерін шығарған.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды жұмбақтармен
толыса берді. 19-20 ғасырларда бу машиналары, электротехника, радио,
телеграф, самолет, ракета, космос кемелері т.б. техникалық, мәдени
прогрестерге байланысты жұмбақтар туды.
Қазақ халқы — сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан
тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы
сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан
мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне
парықтап пайдалану дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар
мақалдап, маңызды сөйлеуді борышым деп санайды. Мақалсыз, мағынасыз
сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Қазақтың мақал-мәтелдерінің көбірек камтитын тақырыптары: елдік,
ынтымақ, бірлік туралы мақал-мәтелдер.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат, өнеге-
өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер —
мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап, ақылға
қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. "Ұяда
нені көрсең, ұшқанда соны ілерсің" дегендей, баланы ана тілін ардақтауға
үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін, ата-
ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор. Мақалдың да мақалы бар, кейбір
ескірген, қазіргі өмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс тәрбиелейтін мақал-
мәтелдерді пайдаланудан сақ болу керек. Ұлы Абай "жиырма тоғызыншы"
сөзінде: "Жарлы болсаң, арлы болма", "Атың шықпаса, жер өрте", "Ата-анадан
мал тәтті", т.б. зиянды мақал-мәтелдердің "құдайшылыққа, не адамшылыққа"
жарамайтынын айтады. [12]
Қазақ халқының өз мақал-мәтелдері том-том болып жиналады, оның үстіне
басқа халықтардың тілінен аударылған мақал-мәтелдер де мол. Дегенмен, дүние
жүзі халықтарының мақал-мәтелдері бірін-бірі тікелей қайталамаса да, біріне-
бірі, көбінесе ұқсас болып келеді. Осыған қарап мақал-мәтелдерді ұлтаралық,
жалпы адамзаттық әдеби мұра деуге де болар еді.
Балалар жырының тәрбиелік мәні. Қазақтың халық педагогикасында
балаларға арнап шығарылған арнау-тілек өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік
туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын алады.
Арнау-тілек өлеңдері табиғат құбылыстары мен жан-жануарларға, құстарға
қызығу сөзімін оятып, эстетикалық әсер беру үшін, баланың дүниетанымын
арттыру мақсатында шығарылған.
Мазақтамалардың тәрбиелік мәні. Мазақтаманы халық балалардың бірін-бірі
мінеуі, сынауы, шенеуі, өжуалауы үшін шығарған баланың өз мінін өзіне
айтқызу арқылы халық кұлкілі мазақтамалармен әжуалай отырып, баланы
адамгершілікке тәрбиелейді.
Баланың табиғи кемшілігін айтып, тәрбиелеудің орнына, оның сүйегін
жасытатын, тәрбиелік мәні керісінше болатын мазақтамалар да бар, соларды
қолданудан сақ болу керек.
Ол мазақтамалар балаларды әдептілікке, әдемілікке, еңбекке тәрбиелейді.
Мазақтамаларды отбасында, балалар бақшасында, мектепте баланың есіне салу
немесе жатқа айтқызу арқылы, балалар поэзиясының бұл түрін де тәрбие
жұмыстарына пайдалана білу керек. Мысалы, берілген іске жауапсыз қарап
немесе шалағайлық жасаған балаға бір мазақтаманы айтудың өзі жетіп жатыр.
Ондайда бала тез сергіп, ісіне қайта қарап, өз кемшілігін екшей бастайды.
Өз мінін түзеп, ескертпені елеген баланың ынта-жігерін арттырып, оны
мадақтау тәсілін қолдану қажет.
Мазақтаманың негізгі мақсаты — баланың мінін көрсетіп, сынау, оны
тәрбиелеу. Ал балалардың бірін-бірі мазақтауы кезінде орынсыз пайдаланып,
бір-бірінің арына тиіп, ызаландырып жасытуы мүмкін. Ондайда оларға
үлкендік, салиқалық кеңес керек.
Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні
Өтірік өлеңдерді дарынды ақындар қиыннан қиыстырып, қиялмен
әсерлендіріп, қызықты қисындарға құрып шығарған. Өзгеше әсерлік өтірік
өлеңдерді халық ықылас қоя жаттап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Авторы
белгісіз болғанмен халық аузынан жиналған өтірік өлеңдердің керкемдігі
биік, мағынасы терең. Өтірік өлеңде әсірелеу-бейнелеу, шендестіру,
салыстыру тәсілдері арқылы керкем бейнелер жасалынады, өлеңнің желісі
кұлкілі сюжеттерге, үдеген фантастикаға (қиял-ғажайыптарға) құрылады.
Ондағы оқиғалар шынайы өмірге сәйкес келмейтін дәрежеде; әдейі әсерленіп,
шебер суреггеледі. Кейінгі өтірік өлендер ғылым мен техникалық прогреске
лайықталып, жаңаша ой-қиялға сәйкес құрылған. Өтірік өлеңдер оқушылар мен
тыңдаушылардың ой-қиялын, дүниетанымын, өлең өнеріне деген ықыласын,
қызығуын дамытады, қисынды ойлауға үйретеді, тілдік қорын молайтады. [13]
Ойын өлендерінің тәрбиелік мәні
Қазақтың халық педагогикасында ойын өлеңдері қызықты ойындардың
эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең-жырға деген ықыласын,
бейімділігін арттырады.
"Қуырмаш" ойыны әрі баланың көңілін көтеру үшін, әрі еңбекке тәрбиелеп,
дүниетанымын арттыру үшін жүргізіледі.
Қуырмаш айтушы балдырғанның саусақтарын санамалап, жүдырыққа түйеді де,
одан соң әрбір саусаққа "қызмет" беріп, іске жұмсап, балдырғанның жүдырығын
жазады:
Ойындағы жеке ойыншылардың бейнелік ерекшелік-теріне қарай балалар бұл
өлеңді құбылтып, әрлендіріп, әр түрлі етіп айта береді.
"Ұшты-ұшты" ойыны қызықты өту үшін үйқас сөздерді тез тауып, оны да
бірнеше түрлендіріп айтып, ойын басшысы өзінің ақындық ауқымы арқылы
ойыншыларды көңілдендіре біледі:
Ойын кезінде ойынды басқарушы, дауыс ырғағымен, қызықты қимылдармен
ойыншылардың көзін алдап, оларды жеңуге тырысады. Жеңілген ойыншы "айыбын"
тартады.
"Шілік" ойынының өлеңі әрбір баланың ақындық бейіміне байланысты, егер
ойнаушы сөреге дейінгі қашықтықта өлең сөзін тауып, дем алуға айла таппаса,
оның сол қашықтыққа демі жетпей, ойыннан жеңіліп қалуы мүмкін, сондықган ол
неғұрлым үйлесімді ұйқас тауып, өлең тармақтарын молайтуға тырысады:
"Айтыс ойыны" өлеңдерінің де халық педагогикасында өз орны бар —
халықтық, тәрбиелік мәні бар өлендер. Айтыс өнері — қазақ халқының ұлттық
ең сүйікті, әсерлі өнері. Сондықтан айтыс өнеріне жастайынан баулу үшін,
халық айтыс ойынын шығарып, оның өлеңдерін құраған. Мысалы, қыз бала мен ұл
баланың айтысы мына темендегіше болып келеді. [14]
Мектептегі спорт алаңында ойын өлендерінің әуені естіліп, әсемдік пен
сымбаттылыққа үндеп тұрса, керегі — осы.
Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні
Шешендік сөздер — ел құралып, халық қалыптаса бастағаннан бері халықтың
енеге тұтып, өмір тәжірибесіне пайдаланып келе жатқан, билер мен хандардың,
ақындар мен шешендердің, ел ағасы болған данышпандардың, жастайынан
жалындап өскен өткір ойшылдардың аузынан шыққан дуалы, өнегелі, қисынды,
қасиетті сөздер.
Тарихта Тәуке хан, Төле би, Қазбек би, Әйтеке би, Сырым батыр тағы
басқа белгілі адамдармен қатар, Жиренше шешен аңыздары және Досбол,
Жидебай, Сауытбек, Қылышбай, т.б. шешендердің аты белгілі. Халық шешендік
создерді заман өткен сайын әрлеп, әсерлі етіп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуде.
Қазақ халқы — шешен халық.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі шешендік сөздерді мазмұнына қарай шешендік
арнау, шешендіктолғау, шешендік дау деп үш топқа бәлуге болады, өлеңмен
айтылған шешендік сөздер — термелі, қара сөзбен айтылғандары пернелі деп
аталынады.
Арнау шешендік сөздер: әзіл, сықақ, сын, бата, алғыс, естірту, көңіл
айту. Шешендік толғау: өсиет, насихат. Шешендік дау: жер дауы, жесір дауы,
мал дауы, ар дауы.
Шешендік сөздер халықтың түсінік сөздерімен баяндалады. Ол түсінік
(кіріспе) сөздердің құрылымының көркемдік дәрежесі шешендік сөздерден төмен
болуы мүмкін, дегенмен түсіндірме сөздер шешендік сөздерді жеткізе айтудың
құралы болып табылады.
Ертегілердің тәрбиелік мәні. Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне
ерекше әсер ететін ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында
ертегілердің тәрбиелік мәні зор. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан
алуан. Оларды: хайуанаттар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-
салтқа байланысты ертегілер, батырлық ертегілер, кұлдіргі ертегілер деп
бірнеше топқа бөлуге болады.
Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың
болашағын елестетіп, келешекке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.