Математиканы оқытуды ұйымдастырудың әдістері
Математиканы оқытуды ұйымдастырудың әдістері.
(4-сынып).
Орыс дидактикасының әкесі К.Д.Ушинский өзінің педагогикалық
шығармаларында балаларды онға дейін санау жүйесінің көрнекі құралдармен
саусақтармен, жаңғақтармен тағы басқа сындыруға келетін, бөлуге болатын
заттар, олардың жартысын екіден бір ретінде көрсетуге болатын көрнекі
құралдармен үйреткен жөн. Санаған кезде басынан аяғына дейін және кері
қарай, бірден онға дейін, оннан бірге дейін бала оңай үйренуі тиіс. Одан
кейін оларды қос-қостап, үштеп, бесеулеп, яғни онды екіге бөлгенде беске
тең екенін түсіндіру керек. Осы ондықты жай ғана еркін бөлу, көбейту,
бөлшектеу бойынша балаларды үйрету қажет деп тапқан. Педагогика тарихында
математика жүйесі бойынша балалардың математикалық дамуына М.Монтессори
жүйесі негізінен қолданылады. Оның мәні алты жасар бала мектепке келгенде
20 мен 30-ға дейін санай алады. Одан кейін номерлеуге оңай үйренеді. М.
Монтессори өзінің жүйесінде ақшаны қолданган. Ол ақша ауыстыру, айырбастау
баланың көңілін аударып санауға үйретеді. Сонымен қатар методикалық
жаттығуларды қолдануда бірнеше ондаған таяқшаларды әртүрлі ұзындықпен
балаға береді. Бала бұл таяқшаларды ұзындықтары бойынша қойып, оларды қызыл
және көк түстерін санауды үйренеді. Бұл жаттығуда баланың сезім
қабілтеттігі дамиды. М. Монтессоридің Балалар үйінде математикалық
түсінігі осылай жүргізілді.
Неміс педагогы В. А. Лай балаларға санау түсінігін бірнеше зат бойынша
оннан он екіге дейін оларды дұрыс қою бағытымен үйреткен.
Атақты психолог Прейнер өзінің зерттеулерінде көз алдында
белгілі бір заттарды көрмейінше оныда санау Түсініксіз
санау деп атауға болады деген.
Егер көз алдымыздағы сандар біздің көріп тұрған заттардан артық болса
оларды танып білу, санау қиынға түседі. Санау негізінен сандарды
жаттаудың бірден-бір процессі. Бұл сандарды қабылдауды жаттаушылардың
бірден бір көзқарасы. Айтылғандардың ішіндегі екі тәсілде бір-бірін
қамтамасыз етіп отыруы тиіс. Арифметика методикасындағы даулы сұрақтардың
бірі болып сандық фигираулар болып саналады. Бұл сұрақ негізінде неміс
әдебиетінде сандық фигуралардың отаны туралы сөз қылған. Олардың пікірінше
сандардың төрт түрлі мәні бар. Олардың бірі балаларға сандық түсінікті
жеткізе білу. Екіншісі сандық фигуралар арқылы балалардың қабылдауы.
Үшіншісі балалардың сандық фигуралардың есептеуге арналуы. Төртінші мәні
сандарды цифрларға айналдыра білуі және бірліктерді сан бойынша көрсетуі.
Арифметиканы үйретуде суреттер көрнекі құрал ретінде қолданылады. Яғни
көрнекі құралдар міндетті түрде заттық түрде болғаны жөн.
Олардың өмірдегі қалыпты жағдайында жұмыс көрсеткіші ойын арқылы болуы
тиіс. Қоршаған ортаны қадағалай отырып балалар, қабылдау мен есептеу
жүйесін біртіндеп қабылдап, оқып үйренеді. Қазіргі кезде кіші мектеп
жасында бірнеше бағдарлама құрылған, соның бірі ретінде балалық
бағдарламасы келесідей:
1)Мақсаты: балалардың танымдық және шығармашылық мүмкіншіліктерін
дамыту;
2) Классикалық құрылымы:
Математикаға дейінгі қызметі Математикаға кезіндегі қызметі
- салыстыру; -
санау;
- теңестіру; -
өлшеу;
- жинақтау.
-есептеу.
Логика және математика элементтерін қоса алғанда.
3) Тәсілдермен әдістер:
- практикалық (ойын арқылы);
- эксперименттік;
- модульдік;
- қайта қалыптастыру.
4) Дидактикалық құралдар:
- көрнекі құралдар (кітаптар, компьютер);
- модельдер.
5) Балалар қызметін ұйымдасгыру формасы:
- жеке шығармашылық қызмет;
- топтастырылған шаруашылық қызмет;
- оқу ойындық қызмет (танымдық ойындар, сабақтар);
- ойындық тренингтері.
Осылардың барлығы дамушы ортаға тіреліп, келесідей көрсеткіштермен
айтуға болады:
1) Математикалық ойыңдар:
- жазықтықтағы модельдеу ойындары (Пифагор);
- бас қатыру ойындары;
- жұмбақтар мен әзілдер;
- кросвордтар;
- ребустар.
2) Дидактикалық ойындар
-модельдік;
-арнайы ұйымдастырылған педагогикалық сабақтар;
Дамытушы ойындар.
Бұл ойындар ақыл-ой мүмкіншіліктерін шешпеді. Осылайша математика
ғьлымы қазіргі кезеңге сәйкес баланың тұлғалық дамуына бағытталып отыр.
Балаларға Е. А. Носованың айтуынша келесідей мәселелерді айту қажет:
1) Түсініктерді таныту
2) Геометриялық формаларды:
Дөңгелең, ұшбұрыш, төртбұрыш, бесбұрыш т.б. түзу және қисық сызықтарды
таныстыру;
3) Сын есімнің күшейтпелі формаларын түсіндіру — үш заттан таңдап
ең үлкен ең ұзын деген сияқты күшейтпелі сындарды түсіндіріңіз.
4).Суреттер мен заттарды қатар бойынша орналастыру:
-заттардың өсу мөлшері;
-заттардың кемуі бойынша;
-балалардың күндік тәртібі бойынша адам, жануар, өсімдіктің
өсуі бойынша;
- ертегінің көркемделуі бойынша.
5) Төрт бөліктен тұратын суретті жинау бойынша;
6) Онға дейін жатқа білу;
7) Саны бойынша орналастыру;
8) Саны бойынша бірдей элементтерді тауып салыстыру үшін;
9) Жүзге дейін жатқа білу;
Балалардың математикалық түсінігі методикалық элементерді
қалыптастырумен оларды зерттеу нәтижесін байыту мен дамытуға педагогикалық
тәжірибе қажет. Қазіргі уақытта ғалымдардың тәжірибесінен балалардың
математикалық түсінігін дамыту алға қойылған. Оның негізгі элементтеріне:
мақсат, мазмұн, тәсілдер, жабдықтар мен ұйымдастыру формалары жатады.
Бар технологияны әр мұғалім түрліше іске асыруы мүмкін. Бұл жерде
технологияны жүзеге асырушының тұлғалық компоненті белгілі бір ерешеліктері
елеулі түрде әсер етеді, сонымен бірге оқушы әрекеті, оның қабылдауы,
ынтасы, құштарлығы негізгі роль атқарады.
Белгілі психолог А. С. Выготский: Оқыту, білім беру, дамудың алдында
жүріп отыруы керек. Дұрыс ұйымдастырылған процесс ғана баланың жеке басының
дамуын ілестіре аласың, - дейді.
Мақсатымыз талабымызға сай, балалардың психологиялық ерекшеліктерін,
табиғи қабілеттерін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілетін
дамыту. Балалардың сабаққа ынтасын арттыру, ой - өрісін, логикалық
ойлау дәрежесін кеңейту. Сонымен бірге экономикалық, эстетикалық,
гуманитарлық, халықтық педагогикалық тәрбие беру.
Осы жұмыстарды ұйымдастыру барысында мұғалім үшін ең бастысы -сабаққа
лайықты әдіс, тәсілдерді дұрыс таңдау.
Оқытудың жаңа технологияларын алдымен жете меңгерудің, содан кейін оны
оқу мазмұны, оқушыларды жас және психолгиялық ерекшеліктеріне қарап таңдап
пайдалудың маңызы зор.
Әрбір ұстаз өзінің әдістемелік лабораториясына оқытудың жаңа
технологияларымен және оны қолдану туралы карта, схемалармен толықтырып
отыру керек.
Сабақтың тақырыбы: Көпбұрыштың периметрі
Сабақтың мақсаттары:
1)Көпбұрыштың қабырғаларын өлшеу және олардың ұзындықтарының
қосындысын табу, көпбұрыштың периметрі жайында түсінік беру;
2) Есептерді құрастыру және шығаруды пысықтай түсу; қарапайым әріпті
өрнектің мәнін табуға және теңдеуді шешуге машықтандыру;
3)Оқушылардың өздеріне жұмыс істету, ой-өрістерін дамыта отырып,
өздіктерінен қорытынды шығаруға машықтандыру.
Сабақтың көрнекілігі: түрлі-түсті бор, геометриялық фигуралар.
Сабақ өткізу әдісі: Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы.
Сабақ барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық дайындық.
Сабақты бастамас бұрын, оқушыларды ұйымдастырып, психологиялық
дайындық жүргізіп, көңілдендіріп алдым. Яғни:
Кел, балалар, келіңдер,
Математиканы көріңдер.
Қане, қарап шығыңдар.
Білім барда оқу бар,- шумағын баяу, шапшаңырақ, өте жылдам үш қайта
айттық.
2.Қызықтыру. Ой ашар.
"Геометриялық эстафета'4
Дидактикалық мақсаты: Оқушылардың көпбұрыштарды еркін
өлшеммен сызу және оның элементтерін анықтау дағдыларын қалыптастыру. Құрал
жабдықтар: тақта, түрлі-түсті борлар, сызғыштар.
Мазмұны: Үш топқа бөлініп, оларға: "Тақтада кез келген бес бұрыш сызып,
оның элементтерін ажыратып көрсетіңдер" деген тапсырма беріледі. Осыған
сәйкес алғашқы үш оқушы тақтада еркін өлшеммен бес бұрыштың бір қабырғасын,
келесі үш оқушы екінші қабырғасын, т.с.с. сызулары керек. 6-оқушы оның
төбелерін көкпен, 7-оқушы қабырғаларын қызылмен, 8-оқушы бұрыштарын
жасылмен ажыратып, көрсетуі керек. "Не білемін"кестесін толтыру.
4. Жаңа сабақ. "Не білгім келеді?" кестесін толтыру. Мағынаны ажырату.
(Мәтінмен жұмыс.) Периметр
Маусым айында Египет астанасында жарық жұлдыз- Сириус көрінеді. Әдетте
бұл ісүні Ніл өзені тасып, жағалаудағы егістікке жайыла бастайды. Соңынан
су қайтып, Ніл өзені бастапқы арнасына түседі. Сол кезде, өзен тасыған
күндерде, суы әлі де сарқыла қоймаған егістікте қолына жіп пен таяқ ұстаған
адамдар қаптайтын. Ана жерде, мына жерде талас шығып, керілдескен дауыстар
естілетінді.
Істің мәнісі мынада еді: Ніл өзені тасыған шақта әр семьяның иелінде
егістіктің шекарасы сумен шайылып кететін. Әрбір су тасқынынан кейін жер
учаскілерге қайта бөлінетін. Егіншінің перғауын (фараон) қазынасына
төлейтін салығының мөлшері де осы учаске ауданын есептеу дәлдігіне тәуелді
болатын. Ал ауданды есептеу қиын еді. Ирелеңдеген өзен жағалауындағы
учаскелердің шекаралары түзу сызықты болып келетін. Әйтседе адамдар
өлшенбекші ауданды тік төртбұрыштар пішініндегі учаскелерге бөле отырып,
аудан өлшеуді де меңгеріп алды.
Ерте кездегі адамдарға тек фигуралардың ғана емес, әртүрлі денелердің
көлемдерін де есептеуге тура келген. Көпбұрыш кез - келген тұйық сынық
сызық. Сынық сызықтың әрбір бөлігі көпбұрыштың қабырғасы, ал олардың ұштары
көпбұрыштың төбелері деп аталады. Көпбұрыштың барлық қабырғасының
қосындысы оның периметрі деп аталады.
Периметр гректерден аударғанда айнала өлшеймін деген мағынаны
білдіреді.
Оқу-танысу. Топпен жұмыс. Әңгімелеуге дайындық. Сұрақ қою. Оқулықпен жұмыс.
№6. 9+5-14 14-5-9
19+5-24 24-5-19
29+5-34 т.с.с. 34-5=29т.с.с ■
№5(ауызша)
Бос торкөздерді толтыр. Мәні 16-ға тең болатын қосындыларды бір
бағанға жаз және. Оларға сәйкес айырмаларды тағы да екі бағанға жаз
және мәндерін тап.
Математикалық өлең-есеп Кетті бірге нешеуі?.
Кездесіп бір топ аңмен,
Болады отыз бас, малменен
Олар кетті ьам достасып,
Үш тұлкімен қоштасып,
Әуре болып қүмар басқа,
Күлкі болма зерек досқа.
Теңдеуді ойлап құрыңыз,
Сан қанша, айта тұрыңыз?
Сабақтың тақырыбы: Жылдамдық. Уақыт. Қашықтық
Есептер шығару.
Сабақтың мақсаты:
I Білімділік:
Оқушыларды жылдамдық, уақыт, қашықтыққа байланысты есептер
шығаруға үйрету.
ІІ Дамытушылық:
Оқушылардың ой-өрісін дамытып, шығармашылық ойлауын арттыру.
III. Тәрбиелік
Оқушыларды есептер шығарту барысында шапшаңдыққа ұқыптылыққа
тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың әдісі: деңгейлеп саралап оқыту әдісі, сұрақ - жауап
түсіндіру.
Сабақтың көрнекілігі: қозғалысқа байланысты сызылған схема,
графиктер, ребус, қиындылар.
Сабақтың барысы: I. Ұйымдастыру
1. Оқушылдардың зейінін сабаққа аудару.
2. Үй тапсырмасын пысықтап, қортындылау. - Жай оқушылармен жұмыс
А - Даръшды оқушылармен ж^мыс.
а)
- Велосипедші сағатына 20 км жылдамдықпен 40 км жол жүрсе, ол
қанша уақыт жол жүреді?
- Демек, 40-ң ішінде 20 дан қанша рет болса, жолды жүруге сонша уақыт
жібереді.
- Яғни, 40 : 20 = 2 (сағ) сонда 2 сағат жолда болғаны.
э) 90 : 45 = 2 (сағ)
- демек кмсағ деген өлшем бірлігі 1 сағатта жүрген
жолын білдіреді. Автобус 1 сағатта 45 км жол жүреді десек, 90-ң ішінде 45
екі рет бар. Сол себептен 2 сағат болады.
б), в) ауызша шығарылады.
- Осы есептерден қандай қорытынды шығаруға болады?
- Жүрілген жол мен қозғалыс жылдамдығы белгілі болса, қозғалыс уақытын
қалай табуға болады?
- Демек
2 - есеп
90 : 45 = 2 (сағ)
270 : 90 = 3 (сағ)
280: 70 = 4(сағ)
Уақытты қалай таптық?
Кестедегі мәліметтерден не байқадыңдар?
3- есеп (ауызша) Деңгейлік тапсырмалар беру
С: Жылдамдықтың өлшем бірлігш көрсет
К: Жүк машинасы 70 кмсағ жылдамдықпен 3 сағат жолда болды. Ол
неше км жол жүрді.
Қ: \ График бойынша велосипедшінің қозғалысын анықтап,
сұрақтарға жауап бер.
1) Велосипедші жолда неше сағат болды?.
2) Неше рет аялдады?
3) Бірінші аялдағанда неше уақыт тұрды?
4) Бастапқыда велосипедші қандай жылдамдықпен жүрді?
5) Қандай жылдамдықпен кері қайтты?
4 -есеп
А - 23 мс, 69 м 69 :
23 = 3 (сағ)
Ж-15 мс, 90 м 90:15 =
6(сағ)
Қайсысының уақыты кем неше есе? 6:3 = 2 (есе) Жауабы:
Арыстанның уақыты 2 есе кем.
5 - есеп
I м- 12сағ, 400кмарт. ? км 12-8 = 4(сағ)
П м - 8 сағ, ? км 400:4=
100(кмсағ)
жылдамдықтары бірдей 12 ' 100= 1200 (км)
8-100 = 800 (км) Жауабы: 1200 км, 800 км.
Өзбетінше жұмыс
6-мысал
5078 м = 5км78м 6м = бОООмм
6787 м = 6 км 787 м 7 дм = 700мм
28458 кг = 28 т 458 кг 25 см 9 мм = 259 мм
5780 кг = 5 т 780 кг 25 мм 18 с = 4018 с
30мин45с=1845с
\5 бірдей сандармен келесі жауаптарды шығарыңдар. 1=22222
1 =(2 + 2 + 2): 2-2
2=22222 2=2-2-2:2:2
3=22222 ., 3 =(2 2 -2-2): 2
4=22222 4=(2 + 2 + 2 + 2):2
5=22222 5= (2 • 2 • 2 + 2): 2
Математикалық диктант
а) 2540 кг 4 киллограмнан неше есе артық 2540 : 4 = 630 ә) 483072 -
ні 3 есе кеміт 483072:3 = 161024
б) 36 тоннаны 5 ц- ге бөліп 7 есе артыр 36000 : 500 • 7 = 504
в) 90500 ден 260 пен 550-ң қосындысының
а - ға бөліндісін азайт мұндағы а = 9. 90500-((260+550):а)
III. Сабақты қортындылау
1. Сұрақ - жауап арқылы
Қозғалысқа байланысты ұғымдарды атаңыз?.
Жылдамдық өлшем бірліктерін ата?
Қашықтықты қалай табамыз?
2 Шығармашылық жұмыс
IV Үйге тапсырма:
4(а) - есеп 7 - мысал
V Оқушыларды бағалау:
Сабаққа белсене қатысқан оқушыларды бағалау, мадақтау.
З.Ойлау қабылдау мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушылар
сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына, елестердің тиянақты
қалыптасуына мұғалімнің айрықша қамқорлығы керек.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Ол үшін оқу үрдісін
жүйелі ұйымдастыру, сабақта баланың ойлау логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану қажет.
5.0йлауды тәрбиелеу бала психикасын жан-жақты дамытумен тығыз ұштасып
жатады. Бұл оның білуге құштарлығын, тану қызығуын, көзқарасы мен сенімін
тәрбиелеумен қоса жүргізіледі.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту.
Мұғалім сабақ беру барысында оқушының түрлі ойлау қабілеттерін дамытып
баруы керек. Ойлау қабілетінің 7 түрлі параметрі болады:
1 .Ойлаудың жылдамдығы;
2.Есте сақтау;
З.Логикалық ойлау;
4.Сын түрғысынан ойлау;
5 .Шығармашылық;
б.Комбинаторлық (синтез);
7.Ақпаратқа төзімділік;
Ойлау қабілетінің түрлерін сабақ үстінде арнайы сергіту жаттығуларын
пайдалану арқылы дамытуға болады.
І.Ойлаудың жылдамдығын арттыру үшін сабақтың барысында 3-5 минут
көлемінде сергіту жұмысы жүргізіледі. 1-100 саны аралығында кез-келген
санға ретімен 1,2,3 ... 7,8, сандарын қосып үйретеміз. 7,8 сандарын сынып
мүдірмей қосып үйренген кезде, сынып мұғалім берген ақпаратты өз деңгейінде
қабылдауға дайын, яғни ойлау жылдамдығы соған сәйкес болып есептеледі.
2.0перативтік есте сақтау қабілетін дамыту үшін арнайы сергіту түрі
пайдаланылады. Мысалы: сабақтың басында (3-5) оқушыларға 2,3,4,5... таңбалы
сандарға 1,2,3, сандарын қосқызу керек. 22+1; 342+1 т.с.с.
Сабақтарда тірек сөздерді де пайдаланып солармен жұмыс істеу арқылы
дамытуға да болады. Мысалы, 7, 14, 21 тірек сөздер беріледі. Олар алдын ала
тақтаға жазылып, есте сақтау үшін 1-2 минут уақыт беріледі. Содан кейін
тірек сөздер өшіріледі де, оқушылар сол сөздерді есте қалғаны арқылы орнына
қайта жазады.
З.Логикалық ойлауды дамыту үшін - берілген сөздерді мәтіннен тауып осы
сөздерді пайдалана отырып, тақарыпты ашады және сөздердің өзара
байланысын табады.
4.Сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыту үшін берілген тақырып бойынша
арнайы шатастырылған сұрақтар немесе есептер беруге болады. Сұрақтардың,
есептердің жауаптарын алғашқысында бірде біреуін дұрыс емес етіп,
кейінгілерінде біреуін немесе екеуін дұрыс етіп беруге болады.
5.Шығармашылық қабілетін дамыту үшін - оқушыларға тақырып бойынша
қорытындылау сұрақтары беріледі. Бұл сұрақтар арқылы олар осы тақырып
бойынша өздерінің стандартты емес пікірлерін айтулары қажет.
б.Комбинаторлық (синтездік) қабілеттерін дамыту үшін
оқушыларға тапсырманы орындаудың басқа тәсілдерін қолдана білуі немесе
тірек сөздердің басқа балама мағыналарын аша білуге үйрету арқылы
дамытуға болады.
7.Ақпаратқа төзімділік - сабақтың соңғы қорытынды кезеңі болып
саналады. Мұнда егер бала ауқымды жұмыс орындап шаршамаса онда сабақ өз
мақсатына жеткені. Бүкіл сабақ барысында әр кезең бойынша уақыт қатаң түрде
шектеледі және тақта алдында сауал беруден жеке дара жұмыс жүргізуден бас
тарту керек. Негізгі мақсат - 45 минут ішінде барлық балалар өздерінің
қабілеттерін дамытуға мүмкіндік алуы тиіс.
Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы
қабілеттерінің дамуына кең жол ашады. Сол себепті мұғалім алғашқы жылдан
бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін, қолынан не келетінін, оқу мен
еңбекке ұқыптылығын есепке алып, оқу үрдісін ұйымдастыруы шарт.
Бастауыш сынып оқушыларының белгілі бір көлемдегі білім, білік дағдыларын
меңгертумен бірге адам, қоғам, қоршаған дүние туралы танымдарын
қалыптастыру, жеке бастың қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғары адамгершілік
принциптерге тәрбиелеу - бүгінгі күннің ең басты мәселесі болып табылады.
Қазіргі кездегі қоғамда болып жатқан өзгерістерді ізгілендіру процесі -
баланың еркін дамуының белсенді, шығармашыл болуын талап етеді. Мектеп
бітірген баланың өмірде кездесетін сан түрлі қиындықтардан қиналмай өтуі
оның ақылының, еркінің, сезімінің және оның жалпы дамуының деңгейіне
байланысты. Сондықтан да бастауыш сыныптардағы білім беру жүйесіне ерекше
мән беруіміз қажет. Себебі білім негізі бастауышта қаланады. Бастауыш сынып
мұғалімі ең алғашқы күннен бастап өз шәкіртінің психологиясын
жан - жақты зерттеп, одан әрі тілі мен ойын дамытуға, еркін сөйлей алуына,
өз ортасында жақсы қарым -қатынаста болуына басты қадамдар жасап, оны
жалғастырудың, дамытудың жолдарын іздестіру керек. Мұндай жұмыс түрлерін
жүйелі ұйымдастырғанда ғана жоғары көрсеткіштерге жетуге болады.
Кейбір оқытушылар оқулықтағы біліммен ғана шектеледі. Тақырыптың
мақсатына түсінбей, оның ішкі жүйесіне тереңірек үңіліп жатпайды. Ал
оқулықтағы білім оқушыға аздық етеді.
Сабақтың тиімділігін және оқушының зерделік еңбегінің өнімділігін
көтеру мақсатымен экспериментті жүргізу барысында дамыта оқытудың
жетілдірілген қағидалары жетекшілікке алынады. Бұл қағидалар төмендегідей
тұжырымдалады:
- оқу үрдісі оқушыны материалды игеруге ынталандыра
түсетіндей болып ұйымдастырылса;
- оқыту барысында оқушыларга берілетін бүгінгі тапсырма кешегіге қараганда
қиындау болып, оны қосымша ізденуге жетелесе;
- әрбір тапсырма еңбектену барысында оқушыны аз болса да жеңіске
жетелейтіндей, қол жеткен табысқа мақтанатындай болып берілсе;
- оқушының еңбегі орындау нәтижесі үшін емес, орындау тәсілін шешкен үшін
бағаланса;
- оқушының білімді игерудегі табысына қатарындагы құрдасымен емес, өзінің
бұған дейінгі деңгейімен салыстыру арқылы бағаланса;
- пікір сайысына қатысу, конструкторлық тапсырмалар орындау арқылы
сыртқы ғылым оқушының ішкі біліміне тасымалдану шаралары ескерілсе, сонда
ғана оқыту ісі дамымалы болмақ.
Белгілі психологтар Л. С. Выготский мен С. Л. Рубинштейн ұсынған
тұжырымдамасы бойынша жеке адамның тәрбие мен оқыту процесінде жетіледі.
Тәрбие мен оқытуды, дамытуды артына салып отырады.
Оқыту дамыта және тәрбелей отырып жеке адамның таным қабілетін
мақсатқа сәйкес жетілдіреді. Оқытудың осындай басты міндеттерінің бірі –
шәкірттердің таным қабілеттерін дамыту.
Дамытып оқыту - бұл оқушылардың таным іс-әрекеттерін барынша дамыту,
яғни олардың ой-өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді іздеп табуға және
оны еркін игеруге үйрету. Дамытып оқытудың міндеті- Ең таяу даму зонасын
жасау.
Таным қабілетін дамыту туралы Ресей ғалымдарының тұжырымды
ұсыныстарымен пікірлері бар. Олардың идеяларының мәні мына төмендегідей:
- таным қабілетінің дамуы - бұл барлық мұғалімдердің барлық
пәндер бойынша оқыту процесіндегі мақсаттылық іс-әрекеті.
- оқушыларға білім беру және объективтік шындықты тану
мәселелері жайындағы оқулықтың рөлі.
- оқытудың әдістері мен формаларын жетілдіру.
- мұғалімнің теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлігі, білім-
дарлығы оқушылардың таным іс-әрекетін дамытудың шешуші құ-ралдарының
бірі.
Соңғы жылдары мектептерде дамыта оқытуға көңіл бөлініп, ол іс
жүзінде қолданылуда. Осындай оқытудың жүйелерін пайдалана
отырып, оқушылардың тек пәндік білім алуымен ғана шектелмей, оған қоса
оқумен сөйлеуге тереңірек үңіліп, жағымды мінез-құлықты қалыптастыру,
этика, эстетика сияқты адамгершілік нормаларын бойларына дарытып, тәрбиеге
көп көңіл бөлінуде.
Оқушыға дамыта оқыту арқылы білім берудің бұған дейін қолданыста болып
келген ұстанымдарымен салыстырғанда, осы жұмыстарды орындау барысында
жетілдірілген дамыта оқыту әдісінің көптеген ерекшеліктері бар. Дәстүрлі
оқыту кезінде мұғалім - оқулық -оқушы әдісі қолданылса, дамыта оқытуда
оқушы - оқулық - мұғалім әдісімен мұғаліммен оқушы арасындағы жаңа қарым-
қатынас қалыптастырылып, оқушылардың берілген тапсыр-маларды талдауына,
салыстыруына, өз беттерінше әрекет етулеріне, яғни ой еркіндігіне зор маңыз
береді. Сөйтіп, балалардың зейін қойып ойлауымен тапқырлығына мүмкіншілік
туғызып, ойларын одан әрі дамытуларына жол ашып келеді.
Дамыта оқу әдеп, бейнелеу өнері, еңбекке баулу, саз өнері т.б.
сабақтарда қолданылады. Осындай дамыта оқыту нәтижесінде оқушылардың да ой-
өрістері кеңейгенін, өздігінше ой қорытуға, әрекет етуге жаңаша талпынып,
төселіп қалғанын байқалады.
Дамыта оқыту технологисы балаға өз бетінше ойланы, қорытынды жасай
білуге, сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауды үйренуге машық-тандырады,
теориялық мәселелерді парактикада қолдана білуге баулиды, шығармашылық
ізденіс әдістерін игеруге көмектеседі.
Неміс педагогы А. Дистервег өзінің әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде: Жаман мұғалім ақикатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді, - деген.
Математика сабағында берілетін практикалық мазмұнды есептер
оқушылардың ақыл-ойын қабілетінің дамуын ғылым негіздерін берік игеріп,
алған білімдерін өмірде қолдана білуге әсер етеді.
Бастауыш кластарды оқу үрдісінде оқушылардың қызығушылығын арттыру
арқылы дамыта оқыту үшін Тәй –тәй моделінің маңызы зор. Тәй-тәй
бағдарламасының міндеті-жеткіншектердің бірегей қабілеттерін дамытуға
бағытталған айрықша әдістерді пайдалану арқылы балаларды тәрбиелеу мен
білім беру істерін қолдау, әрі дамыту және отбасын білім беру ісіне
араластыру,оның өз бетінше оқып-үйренуге талпынысын қалыптастыру.
Мектептерден өз өміріне өзгеріс еңгізе алатын, өз бетінше өмір сүру
жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиелеу үшін ең алдымен оқыту мазмұны
жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке
басының тұлғалық қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын,
талантық ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Бұл істі нәтижелі етуде
дамыта оқыту жүйесінің қағидалары, яғни бастауыш кластардан бастап
шығармашылық ойлауға қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық
әрекеттерге дайын болуға әкелу жолдары қарастырылады.
Күнделікті оқу бағдарламасындағы оқу материалдарын игерту мақсатында
сын тұрғысынан ойлау мен жазуды дамыту, ой қозғау стратегиясын,
ассоциациялау, салыстыру, диафильм т.б. жұмыстары оқушылардың тіл, ой
дамуына ықпалын тигізіп отырады.
Баланы оқу - тәрбие үрдісі негізінде дамыту мәселесі - бұл көп жылдар
бойы көптеген ғалым-психологтардың, практик-мұғалімдердің пікірталас
тудырып келген және күні бүгінге дейін күн тәртібінен түспей жүрген
мәселесі.
Бала тумысынан өзгермейтін қабілетпен дүниеге келмейді. Бала ой-
өрісінің дамуы үшін күшті потенциалға ие болғанымен қаншалықты дәрежеде
нәтижелі болуы тұқым қуалауға, қоғамдық әлеуметтік шарттарға,
қоректенуіне, отбасындағы тәрбиеге, т.б-ға байланысты.
Ойлау қабілеті 8 жасқа дейін жылдам дамитыны ғылыми зерттеулер
арқылы дәлелденген.
Дамыған қоғамда баланың мектепке дейінгі тәрбиесіне көп көңіл
бөлінеді. Қоғамда балаға не үйрету керек? Қалай үйрету керек? Деген мәселе
тәрбиешінің алдағы жауапты міндеттерінің бірі. Еркін қоғамға басқа
адамдарға, мүлікке, қоғамдық қағидаларға құрмет көрсетіледі. Әрбір адам өз
әрекеттеріне жауап беруді бала жасынан үйреніп, қоғамдағы міндетін, орнын
білуге тиіс.
Оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы идея Я.А.Коменскийдің,
И.Ф.Гербарттың, Ф.А.Дистерве,йпің және К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде
мазмұндалған.
К.Д.Ушинский педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің
құдіретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту, Ушинскийдің айтуы
бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын
дамыту, оны әлеуметтік және еңбек іс -әрекетіне дайындау.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесінде тығыз
байланыста өткізіледі.
Сонымен, оқыту оқушыларды терең біліммен қаруландырады, ғылыми
көзқарастарын дамытады және тәрбиелейді.
Егер жас ұрпақ руханилығынан айрылса, онда ол жалаң рационализм мен
прагматизмнің құлына айналады. Сондықтан жеке тұлғаның руханилығын дамыту -
әлемдік мәселе. Демек, бүгінгі күннің ауқымды да маңызды мәселелердің бірі
- жеке тұлғаны қандай идеологиялық негізде тәрбиелейміз және оның
адамгершілік сапалармен әлеуметтік бағдарын қайда бағыттаймыз, оны қалай
жүзеге асырамыз деген міндеттерді шешу болып табылады.
Қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты мен мәні, шығу тегі мен
атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулер жасап адамгершілік пен
руханилық мәселесін біріктіре қарастыру мәселесімен тікелей байланысты.
Сонымен қатар елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік мәдени-этникалық,
экономикалық өзгерістер екпіні халыққа білім беру мен тәрбиелеу ісінің
мазмұнын жаңа арнаға бұруға себепкер болуда. Осындай қоғамдағы елеулі
өзгерістер ағарту саласына жаңа мыңжылдықтың жаңа философиясы - адамның
әлемге деген қатынасын руханилық тұрғысынан қарастыру қажеттілігін туғызды.
Жауапкершілігі жоғары бұл талапты қанағаттандыруда олардың сүйенетін
тұғыры бір-бірінен бөлінбейтін жүйелі білім мен тәрбиеде жатыр. Ал білім
мен тәрбие мазмұны оқу-тәрбие жұмысының әр баланың өзіндік даму сипаты мен
өзіне тән ерекшеіктеріне сай ұйымдастырылуын көздейді. Өйткені жеке
тұлғаның өмірге келуі, ортасының ықпалымен дамуы, өсуі адамзат қатарында
саналы қоғам мүшесі ретінде жетілуі -оның бойыңқа жалпы адамзаттық
құңдылықтардың қалыптасуымен бірге жүретін біртұтас үрдіс. Осы уақытта оның
өмірлік мәні зор өзіндік өсу жолымен бағыты айқындалады.
Тәрбие мен білім берудегі басты қағида - жалпы білім беретін
мектептерде жеке тұлғаны ұлттық ерекшелігіне сай тәрбиелеу мен өзіндік ой -
өрісін кеңейтетін білім беру. Егер әр педагог жеке тұлғаның бойындағы жалпы
адамзаттық құндылықтардың қалыптасуына көңіл бөле отырып, оның рухани -
адамгершілігін дамыта отыруды басты назарда ұстаған болса, бүгінгі қоғам
қажеттілігін қанағаттандыратын ауқымды шаралар жүзеге асырылады.
Нәтижесінде жан-жақты жетілген, қоршаған ортасының қадір -қасиетін бағалай
алатын парасатты, көрген-білгенін бағамдай алатын зерделі, табиғатпен
үйлесімді дамуын сезіне алатын зерек тұлға қалыптасады.
Бала тәрбиесіндегі мұндай жемісті нәтиже кімді де болса қызықтырмай,
толғандырмай қоймайды. Дегенмен оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру, мазмұнын
жаңарту, әдіс-тәсілдерін жетілдіру сияқты қыруар жұмыстардың бірыңғай
талапқа сай жүйеге келтірмей жатқаны бізді алаңдатады.
Өткен дэуірде адам элемді ақпарат жиынтығы формасында жүйелі өңдеу
арқылы таныса, ал қазіргі заман танудың мейілінше басым эмоционалды
сезімдік формасын ұсынады. Әрі өткен дәуірде адам элемді ақпарат жиынтығы
формасында жүйелі өңдеу арқылы таныса, ал қазіргі заман танудың мейілінше
басым эмоционалды сезімдік формасын ұсынады. Әрі ол форма тұлғаның рухани
дамуын, оның сезімталдығын талап етеді. Жаңа мыңжылдықтағы жаңа буын
қазірдің өзінде-ақ материалдық қажеттіліктен гөрі рухани азыққа зәру.
Сондықтан да білім беру мазмұнын қазірден бастап қайта қарау қажеттігі
байқалды.
Ш.Амонашвилидің Мұғалім өз сабағын сүймесе, оған өзі сүйсіне білмесе,
ол шәкірт бойына да сүйіспеншілік дарыта алмайды. Тек көркем шығарманы өзі
жан – тәнімен сүйген, қабылдай білген оның сиқырлы сырына қанық, адамды
өзіне баурап, тәңірісін таныған ұстаз ғана оқушыларын жаттығу жұмысына
ынталандыра, құлшындыра алады деген пікірінен жеке тұлғаның рухани-
адамгершілігін дамыта оқытуда мұғалімге қойылатын талаптың маңыздылығын
анық байқауға болады.
Ежелгі патша сарайларында балаларды тәрбиелегенде, оларды ең алдымен,
өнерге - көркем сөз өнеріне баулыған. Ондағы түпкі мақсат балалардың ақын,
суретші болуы емес, өз үлтын, мемлкетін өркендететін тұлға қалыптасуы
үшін баланың сезімталдығын, ойын, тілін дамыту болған. Ендеше жеке тұлғаның
рухани-адамгершілігінің дамуын айқындап
беретін оқу-тәрбие жұмысының өзекті мәселелері:
олардың
адамгершілік
көзқарастары мен өзара ішкі сезім байланыстарын дамыта отырып қалып-
тастыру.
Әрине, бұл үрдісте балаға тікелей қатысы бар отбасы мен қоршаған орта
жөніндегі мәселенің өзі терең зерттеу мен жан-жақты талдауды қажет етеді.
Сондықтан педагогикадан хабары бола бермейтін ата-анаға арналған бала
тәрбиесі жөніндегі оқу-әдістемелік құралдар дайындау, ата-ана мен бала
талабын үйлестіре қанағаттандыру іс-шараларын ұйымдастыру мұғалім жұмысының
одан әрі жандануына тікелей ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың дамуы үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие жүйесі арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды
оқыту программасы жүзеге асып, олардың бірлескеи іс-әрекеттерінің алғашқы
түрлері қалыптасып, қоғамдық пікір пайда болады. Арнайы жүргізілген
зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, психикалық дамудың жалпы
дәрежесі мен мектепте оқуға даярлықтың барысы жағынан бала-бакшада
тәрбиеленгендер бақшаға бармағандардан жоғарырақ болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің негізгі турлері. Айтылып
өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып
есептеледі.Оның жетекші іс-әрекет болуы, қазірғі баланың өзінің көп уақытын
онынмен алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баласының психикасында сапалы өзгерістер туғызады:
онда мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруте ұмтылуы бірлескен
еңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын
үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда
болуының негізіне айналады. Онын үс-тінде сәбиге адамдар арасында болатын
объектпвті қарым-катынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу
адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететіиін және бір-сыпыра
праволар беретінін біледі. Сатып алушылардың ролін атқарғанда, мәселен,
бала сатып алуға ниеттенген затты мұқият тексеріп қарауға, қызмет көрсетуге
байланысты ескертеп жасауға правосы бар екенін, бірақ дүкенен шығарда сатып
алған заты үшін ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады. Сюжеттік ойында роль
атқару дегеннің өзі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа
қатысушыларына байланысты правоны жүзеге асыру болып саналады. Белгілі
рольдерді жүйелі орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады.
Бірлескен іс-әрекет үстінде олар өз іс-әрекеттерін үйлестіруді үйренеді.
Балалар тобының басқа мүшелерімен жасалынатын мұндай шы-найы өзара қарым-
қатынастар коллективтік сапаларды ғана да жоғары көтереді. Құрдастарына,
туа бастаған коллектив пікіріне қарап бағдар алу баланың әлеуметтік
сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу т. б. қабілеттерін
қалыптастырады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және
өзара карым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-
қатынас оны балалар ойындарында байқалатын түрлі жағдайларда өзім ұстап
білуге үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына,
балалардың осы тобының талаптарына жәпе өзінің жеке-дара қабілеттеріне сай
ұстауға үйренеді. Мінез-кұлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және
өзіндік мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Бұйырып билеп-төстеуді
ұнататын, сондай-ақ тасада қалып қойғанды дурыс көретін балалар да болады.
Баланың ойында алатын орны онын пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды.
Мектепке дейінгі шақта, балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет
процесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан керініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл кұбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптануын кебінесе аса бір ерек-ше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға
өзіп таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы
статустық рольге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идептификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына қуану
қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және рольдер
белінгеннен кейінгі ойынға кіріскеп сәтте күшейе түседі. Танылу,
қажеттілігі және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-
әрекетпен шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды.
Осы айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-құлықтардың әлеуметтік
түрлері үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсібір әлеуметтік қарым-
қатынастар мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді. Ойнап жүріп балалар
адамдардын ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шыиайы затты ойыншықпен немесе кез-дейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолдана алады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай, зат,
жануар, басқа адамдар орнына өзін де қолданады. Мысалы, мылтықтан атып
жібереді де өлтірілген қасқырдың орнына өзі Тепловоз ретінде гүрілдеп.
жылдамдық ала бастайды.
Сонымен, ойын бұл кезеңде өзінің мәнісі жағынан символикалық болады.
Сммволикалық ойын, баланың символдарды қолдануы — оның психикасының
дамуының елеулі сәті. Символдарды пайдалану, бір объектіні екінші
объектінін, көмегі арқылы ауыстыра білу қабілеті кейінірек әлеуметтік
таңбаларды игеруді қамтамасыз ететін окетістік болып табылады. Символикалық
функцияның дамуы арқасында баланың жіктеп қабылдауы қалыптасады, ақыл-
ойының мазмұндық жағы және басқа да адамға тән қабілеттері елеулі өзгереді.
Бір заттарды екіиші заттардың орынбасарлары ретінде кең қолдану балалар
ойынында бір затты әр түрде қолдануға болады деп дәлелдеуге негіз бермейді.
Бала орынбасар-заттардың қасиеттеріне қарап бағдар алады. Мәселен, дүкен
ойнына материалдар іріктегенде балдырған балмұздақ орнына ақ кірпіш, шұжық
орнына қызыл цилиндр, алма орнына пласмассадан жасалған жасыл дөңгелектер
Қолданылса қанағаттануы мүмкін. Ойыншық мылтық, қажет болған жағдайда
адамға, жәшік — үйге айнала салады. Барлық, осы және осыған үқсас ауысулар
формасы, түсі немесе функциялық ерекшеліктер ұқсастығынан барып шығады.
Мынадай жайтты да атап өткен маңызды: бала затқа өзі ат қойған соң енді
онымен бастапқы қасиеттеріне сай іс-әрекет жаеамай, оның жаңа атына сай
әрекет жасай бастайды. Егер таяқ мылтыққа айналса, ол одан атады, атқа
айналса, оған мініп шабады; пароходқа айналса, ол жүзіп отырып жағаға келуі
тиіс.
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі.
Ойын жағдайларында балалар лабораториялық тәжірибелер жағдайларындағыдан
зейінін жақсы жинақтайды. және көбірек есте сақтайды. Зейінді жинақтау,
есте сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде
ертерек және оңай ажыратылады. Ойынның шарттарының өзі қатысушылардан ойын
ситуациясына ететін заттарға ойналатын іс-әрекеттер мен сюжет мазмұнына
зейін жинақтауды талап етеді. Егер бала болашақ ойын ситуациясыиың талабына
зейімді болғысы келмесе, ойынның шарттарын есінде сақтамаса, онда оны
құрдастары ойыннан қуып жібереді. Қарым-қатынас жасауға, эмоциялық
мадақтауға деген қажеттілік балаларды мақсатты түрде зейін жинақтауға және
есте сақтауға мәжбүр етеді.
Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр
баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді. Егер бала ойын
барысына қатысты өз тілектерін түсінікті етіп айта алмаса, егер ойын
үстіндегі жолдастарының сөздік нұсқауларын ұқпайтын болса, онда құрбылары
оны жақтырмайды. Бұл жағдайдағы эмоциялық қолайсыздық тілдің дамуына
себепкер болады. Психологиялық әдебиетте құрбылармен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінен айрылған егіз ұлдардың психикалық нашар даму оқиғасы
суреттелген. Өзара қарым-қатынас жасауда бұл егіздерде өздерінің„ екеуіне
ғана түсінікті автономиялық тілі қалыптасқан. Егіздерді белгілі уақыт
ажыратып, баска балалар коллективіне қосқаннан кейін ғана олар дұрыс тілдік
қарым-қатынас жасау қабілетіне ие бола бастаған.
Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-
әрекеттерді жалпылауды, сездің жалпылама мағынасын қолдануды т. б.
үйренеді. Оның жағдайына ену баланың ақыл-ой әрекетінің түрлі формаларының
шарты болып табылады. Мәселен, затпен қимылдар жасай отырып, ойлаудан
елестете ойлауға бала затқа оның тиісті әз атын бермей (тіпті бала оны
жақсы біліп турса да) қазіргі ойын жағдайына қажетті заттың атын беруден
бастап ауысады, Бұл жағдайда, тандалынған нәрсе, біріншіден, жобаланған зат
туралы ойлаудың өзгеше бір сыртқы тірегі және, екіншіден, осы затпен
жасалынатын шынайы іс-әрекеттер тірегі ретінде көрінеді. Сонымен, рольдік
ойында ой жүзінде іс-әрекет жасау қабілеті дами бастайды. Алғашқыда, әрине,
ойша әрекет жасау нақты заттарға сүйене отырып жүзеге асады. Бала өзі жаңа
ат беріп және демек, жаңа функция артатын заттармен нақты әрекет жасаудан
біртіндеп ішкі, нағыз ақыл-ой әрекетіне ауысады. Ақыл-ой әрекеттеріне
ауысудың негізі ойын әрекеттерінің қысқаруы мен жалпылануынан тұрады.
Рольдік ойынның психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін
де үлкен маңызы бар. Мәселен, киял тек ойын жағдайларында және соның
әсерімен ғана дами бастайды.
Мектепке дейінгі шақтың ішінде ойын мазмұны сапалы өзгеріске түседі.
Мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны үлкендердің шынайы
заттармеы жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары арқылы қайта жацғыртатын іс-
әрекеттерді орындау болып есептеледі. Мәселен, үш жас шамасындағы балалар
столды сүртеді, еденді сыпырады, нан тіледі. Аяқ киім тазаланды т. с. с. Іс-
әрекеттерді қайта жанғырту — мектепке дейінгі кішкентайлар ойынынын негізгі
мазмұны, міне осы. Бұл кезеңде балалар, әдетте, жеке-дара ойнайтынын атап
өту манызды. Тіпті ойын материалы арқылы немеге үлкендердің арнайы
ұйымдастыруымен біріккеннін өзінле олардың ойыны бәрібір бірлесіп ойнау
емес, қатар ойлау. Балалар бір-бірінің ойынына аз көціл аударады, әрқайсысы
өз ойыншығымен жайбарақат шұғылданып отырады.
Мектепке дейінгі ересектердің ойыны сәл басқаша етеді. Егер сәбилер
үлкендерден үйренген кейбір іс-әрекеттерді орындай отырып, осы іс-
әрекеттерге сәйкес рольдерді өзіне алмайтын болса, ересек балалар қайсыбір
рольдерді ойнай бастайды. Мәселен, қуыршақты тербетіп отырған екі-үш жасар
қыз бұл жерде өз мойнына мама ролін алмайды да бұл жағдайда: Сен кімсің?—
деген сұраққа өз атын атап жауап береді. Ал бес-алты жасар қыз болса, өзін
мамамын деп таныстырады. Бұл жерде бала еңлі іс-әрекетті сол әрекеттің
өзі үшін жасамайды. Олар рольге кіріседі. Енді сіз кең жайылған қайталама
іс-әрекеттерді көре алмайсыз. Балалар жасайтын әрекеттер азды-көпті ықшам-
дала бастайды. Ойын дамуының бұл сатысында баланы.адамдар арасында болатын
қарым-қатынастар кызықтыра бастайды. Әрекеттер қарым-қатынастарды
ерістетудін құралы ретінде колданылады. Ойын басталмай тұрып-ак балалар
кімнің кім болып ойнайтынын келісіп алады. Мұнда бұрын айтылып өтілгендей.
әлеуметтік рольдер игеріледі. Балалар көп жағдайда балалар болып ойнайды.
Мұндай жағдайларда олар адамдар қарым-қатынасы жүйесіндегі өз орындарын
жақсы түсініп, өздерінің осалдықтары мен күштерін біледі.
Ересектермен шынайы қарым-қатынаста бала тек бала болу мүмкіндігіне
ғана емес, сонымен бірге баланың ролін ойнау мүмкіндігіне де ие болады.
Соцғы жағдайда ол қолында ресми бөлігі бар үлкендердің өзін бнлеп-төстеп
кете алады. Мәселен, бала үлкендердін, негізгі назарында болу, тілегіне
жету үшін өзініч балалығын да пайдаланып кетеді. Балалық әлсіздік бала
пайдалануға үйренетін әсерлі күшке айналады.
Өмір тәжірибесінің жоқтығы мен бәрін де тезірек білуге тырысушылық
баланы ғажап максималист етеді. Осылай болады, бұлай болмайды, бұл —
жақсы, бұл — жаман — балалар бағалануының кең тараған формалары. Осыдан
барып ережелерді ұнату туындайды. Мектепке дейінгі ересек балаларда ойын
мазмұныиың бастысы — ережелерге бағыну, өзін-өзі тежеу, қарым-қатынас
тортібі алдыңғы кезекке шығады. Ойын үстінде балалар өз әрекеттерін тез
үйлестіріп, бір-бірінің айтқандарына көніп, бағынып отырады, өйткені бұл
олардың өздері алған рольдердің мазмұнына енеді.
Әрекеттерді. рольдік қатар бағындыру мен келістіру кезеңі кейбір
құрбыларына біршама тұрақты ықылас пайда болумен сай келеді. Ойын енді
белсенді қарым-қатынас үшін желеуге айналады. Басқа баламен бірлесіп әрекет
жасау әлеуметтік қарым-қатынас дағдысынсыз оңайға түспейді. Құрбысымен
қарым-қатынасты түзеп, оның ықыласынан айырылып қалмау үшін бала өзара
түсінік жолдарын іздестіреді. Қарым-қатынастағы кейбір жеңілтектік
ойындағы серіктерін жиі алмастыру адамдар қарым-қатынастарын игеруге
ұмтылудан туындайды. Жиі-жиі жаңа достық қарым-қатынастар жасай отырып,
бала таныс құрбыларының тобында өзіне белгілі еркіндік беретін көптеген
мінез-құдык формаларын игереді.
Ойынмен қатар мектеп жасына дейінгі баланың психикалык дамуында елеулі
рольді сурет салу, мүсіндеу, аппликация, конструкциялау тәрізді желісті іс-
әрекет атқарады. Оның әрқайсысы белгілі берілген сапалары бар нәтиже
(сурет, құрылыс) алуға бағытталуымен сипатталады. Балалардан іс-әрекет
процесі дәл қазіргі сәтте оны қызықтырмаған жағдайдың өзінде де тиісті
пәтиже алуға үйрену, түпкі ниетін жасау оны бірізді жүзеге асыру талап
етіледі. Әрине, мектеп жасына дейінгі кішкентайлар өз әрекеттерін әзірше
мұндай талаптарға бағындыра алмайды. Алғашқы кезде оларда иәтижеден гөрі
текшелерді орналастыру, саз балшықтың. формасын өзгерту, қарындаш
пайдаланып қағазда із қалдыру сияқты іс-әрекет процесінің өзі кы-зықтырады.
Нәтиже алуға дегеи бағыттылық іс-әрекетті игеру барысында біртіндеп
қалыптасады. Міне, осы бағыттылықтың қалыптасуына қарай бала қажетті
сыртқы, практикалық және ішкі, психикалық әрекеттер түрлерін игереді, онда
эстетикалық тебіреністер мен творчестволық қабілеттер қалыптасады.
Балалардың суреттері зерттеушілердің назарын неғұрлым көбірек
аударады. Балдырғандардың салған суреттері өзіне тән белгілерімен
ерекшеленеді: олар схемалы болып келеді (адам бірнеше сызықтармен
бейнеленеді), оларда көлемі жағынан заттардың арақатынастары (гүл үйшіктен
үлкен болуы мүмкін) және кеңістік қатынастары жині бұзылады, кейде зат бір
мезгілде түрлі жағынан бейнеленеді және т. б. Белгілі дәрежеде бұл
ерекшеліктер балалар суреттерінің ойын немесе кызық оқиғалар жөніндегі
әңгіменің элементі ғана болуымен түсіндіріледі. Суретте көрсетілмегендер
сөзбен немесе қимылмен толықтырылып отырады. Балалар игерген бейнелеу
құралдарыныи тапшылығының да әсері тиеді. Бірақ сонымен қатар бейнелеу
ерекшелігінен бала қабылдауы мен ойлауына тән белгілер де көрініп қалады.
Мұның дәлелі ретінде көп жағдайда балалардың өз құрбылары салған заттың
суретін тез танып, ал үлкендердің оны тануда қиналатынын келтіруге болады.
Бейнелейтін заттарды зейін қоя және жүйелі тексере білуте, оларға тән
белгілерді бөле білуге тәрбиелеп, балаларды қажетті техникалық дағдылармен
қаруландырып, сурет салуға дұрыс үйреткен жағдайда мектепке дейінгі шактын
өзінде заттарды шынайы бейнелеуге толық кол жеткізуге болады. Мұндай үйрету
мақсатты түрде белсенді қабылдауды және ойлау операцияларын дамытуға
көмектеседі. Бала өз ниеттерін жүзеге асырудың қажетті құралдарын алады,
ал мұның өзі творчестволык қабілеттерді дамытады.
Мектеп жасына дейінгі балалар жекелеген еңбек тапсырмаларын да
орындауды үйренеді. Әрине, бұл жерде іс-әрекеттің ерекше дербес түрі
ретіндегі еңбек жөнінде айту ертерек болғанымен, осындай тапсырмаларды
орындау үстінде енбекті дамыған фізрмаларына тән кейбір психологиялық
қасиеттер қалыптасады. Солардың ішіндегі негізгісі өз іс-әрекетін коғамдық
мотивтерге бағындыра білу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(4-сынып).
Орыс дидактикасының әкесі К.Д.Ушинский өзінің педагогикалық
шығармаларында балаларды онға дейін санау жүйесінің көрнекі құралдармен
саусақтармен, жаңғақтармен тағы басқа сындыруға келетін, бөлуге болатын
заттар, олардың жартысын екіден бір ретінде көрсетуге болатын көрнекі
құралдармен үйреткен жөн. Санаған кезде басынан аяғына дейін және кері
қарай, бірден онға дейін, оннан бірге дейін бала оңай үйренуі тиіс. Одан
кейін оларды қос-қостап, үштеп, бесеулеп, яғни онды екіге бөлгенде беске
тең екенін түсіндіру керек. Осы ондықты жай ғана еркін бөлу, көбейту,
бөлшектеу бойынша балаларды үйрету қажет деп тапқан. Педагогика тарихында
математика жүйесі бойынша балалардың математикалық дамуына М.Монтессори
жүйесі негізінен қолданылады. Оның мәні алты жасар бала мектепке келгенде
20 мен 30-ға дейін санай алады. Одан кейін номерлеуге оңай үйренеді. М.
Монтессори өзінің жүйесінде ақшаны қолданган. Ол ақша ауыстыру, айырбастау
баланың көңілін аударып санауға үйретеді. Сонымен қатар методикалық
жаттығуларды қолдануда бірнеше ондаған таяқшаларды әртүрлі ұзындықпен
балаға береді. Бала бұл таяқшаларды ұзындықтары бойынша қойып, оларды қызыл
және көк түстерін санауды үйренеді. Бұл жаттығуда баланың сезім
қабілтеттігі дамиды. М. Монтессоридің Балалар үйінде математикалық
түсінігі осылай жүргізілді.
Неміс педагогы В. А. Лай балаларға санау түсінігін бірнеше зат бойынша
оннан он екіге дейін оларды дұрыс қою бағытымен үйреткен.
Атақты психолог Прейнер өзінің зерттеулерінде көз алдында
белгілі бір заттарды көрмейінше оныда санау Түсініксіз
санау деп атауға болады деген.
Егер көз алдымыздағы сандар біздің көріп тұрған заттардан артық болса
оларды танып білу, санау қиынға түседі. Санау негізінен сандарды
жаттаудың бірден-бір процессі. Бұл сандарды қабылдауды жаттаушылардың
бірден бір көзқарасы. Айтылғандардың ішіндегі екі тәсілде бір-бірін
қамтамасыз етіп отыруы тиіс. Арифметика методикасындағы даулы сұрақтардың
бірі болып сандық фигираулар болып саналады. Бұл сұрақ негізінде неміс
әдебиетінде сандық фигуралардың отаны туралы сөз қылған. Олардың пікірінше
сандардың төрт түрлі мәні бар. Олардың бірі балаларға сандық түсінікті
жеткізе білу. Екіншісі сандық фигуралар арқылы балалардың қабылдауы.
Үшіншісі балалардың сандық фигуралардың есептеуге арналуы. Төртінші мәні
сандарды цифрларға айналдыра білуі және бірліктерді сан бойынша көрсетуі.
Арифметиканы үйретуде суреттер көрнекі құрал ретінде қолданылады. Яғни
көрнекі құралдар міндетті түрде заттық түрде болғаны жөн.
Олардың өмірдегі қалыпты жағдайында жұмыс көрсеткіші ойын арқылы болуы
тиіс. Қоршаған ортаны қадағалай отырып балалар, қабылдау мен есептеу
жүйесін біртіндеп қабылдап, оқып үйренеді. Қазіргі кезде кіші мектеп
жасында бірнеше бағдарлама құрылған, соның бірі ретінде балалық
бағдарламасы келесідей:
1)Мақсаты: балалардың танымдық және шығармашылық мүмкіншіліктерін
дамыту;
2) Классикалық құрылымы:
Математикаға дейінгі қызметі Математикаға кезіндегі қызметі
- салыстыру; -
санау;
- теңестіру; -
өлшеу;
- жинақтау.
-есептеу.
Логика және математика элементтерін қоса алғанда.
3) Тәсілдермен әдістер:
- практикалық (ойын арқылы);
- эксперименттік;
- модульдік;
- қайта қалыптастыру.
4) Дидактикалық құралдар:
- көрнекі құралдар (кітаптар, компьютер);
- модельдер.
5) Балалар қызметін ұйымдасгыру формасы:
- жеке шығармашылық қызмет;
- топтастырылған шаруашылық қызмет;
- оқу ойындық қызмет (танымдық ойындар, сабақтар);
- ойындық тренингтері.
Осылардың барлығы дамушы ортаға тіреліп, келесідей көрсеткіштермен
айтуға болады:
1) Математикалық ойыңдар:
- жазықтықтағы модельдеу ойындары (Пифагор);
- бас қатыру ойындары;
- жұмбақтар мен әзілдер;
- кросвордтар;
- ребустар.
2) Дидактикалық ойындар
-модельдік;
-арнайы ұйымдастырылған педагогикалық сабақтар;
Дамытушы ойындар.
Бұл ойындар ақыл-ой мүмкіншіліктерін шешпеді. Осылайша математика
ғьлымы қазіргі кезеңге сәйкес баланың тұлғалық дамуына бағытталып отыр.
Балаларға Е. А. Носованың айтуынша келесідей мәселелерді айту қажет:
1) Түсініктерді таныту
2) Геометриялық формаларды:
Дөңгелең, ұшбұрыш, төртбұрыш, бесбұрыш т.б. түзу және қисық сызықтарды
таныстыру;
3) Сын есімнің күшейтпелі формаларын түсіндіру — үш заттан таңдап
ең үлкен ең ұзын деген сияқты күшейтпелі сындарды түсіндіріңіз.
4).Суреттер мен заттарды қатар бойынша орналастыру:
-заттардың өсу мөлшері;
-заттардың кемуі бойынша;
-балалардың күндік тәртібі бойынша адам, жануар, өсімдіктің
өсуі бойынша;
- ертегінің көркемделуі бойынша.
5) Төрт бөліктен тұратын суретті жинау бойынша;
6) Онға дейін жатқа білу;
7) Саны бойынша орналастыру;
8) Саны бойынша бірдей элементтерді тауып салыстыру үшін;
9) Жүзге дейін жатқа білу;
Балалардың математикалық түсінігі методикалық элементерді
қалыптастырумен оларды зерттеу нәтижесін байыту мен дамытуға педагогикалық
тәжірибе қажет. Қазіргі уақытта ғалымдардың тәжірибесінен балалардың
математикалық түсінігін дамыту алға қойылған. Оның негізгі элементтеріне:
мақсат, мазмұн, тәсілдер, жабдықтар мен ұйымдастыру формалары жатады.
Бар технологияны әр мұғалім түрліше іске асыруы мүмкін. Бұл жерде
технологияны жүзеге асырушының тұлғалық компоненті белгілі бір ерешеліктері
елеулі түрде әсер етеді, сонымен бірге оқушы әрекеті, оның қабылдауы,
ынтасы, құштарлығы негізгі роль атқарады.
Белгілі психолог А. С. Выготский: Оқыту, білім беру, дамудың алдында
жүріп отыруы керек. Дұрыс ұйымдастырылған процесс ғана баланың жеке басының
дамуын ілестіре аласың, - дейді.
Мақсатымыз талабымызға сай, балалардың психологиялық ерекшеліктерін,
табиғи қабілеттерін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілетін
дамыту. Балалардың сабаққа ынтасын арттыру, ой - өрісін, логикалық
ойлау дәрежесін кеңейту. Сонымен бірге экономикалық, эстетикалық,
гуманитарлық, халықтық педагогикалық тәрбие беру.
Осы жұмыстарды ұйымдастыру барысында мұғалім үшін ең бастысы -сабаққа
лайықты әдіс, тәсілдерді дұрыс таңдау.
Оқытудың жаңа технологияларын алдымен жете меңгерудің, содан кейін оны
оқу мазмұны, оқушыларды жас және психолгиялық ерекшеліктеріне қарап таңдап
пайдалудың маңызы зор.
Әрбір ұстаз өзінің әдістемелік лабораториясына оқытудың жаңа
технологияларымен және оны қолдану туралы карта, схемалармен толықтырып
отыру керек.
Сабақтың тақырыбы: Көпбұрыштың периметрі
Сабақтың мақсаттары:
1)Көпбұрыштың қабырғаларын өлшеу және олардың ұзындықтарының
қосындысын табу, көпбұрыштың периметрі жайында түсінік беру;
2) Есептерді құрастыру және шығаруды пысықтай түсу; қарапайым әріпті
өрнектің мәнін табуға және теңдеуді шешуге машықтандыру;
3)Оқушылардың өздеріне жұмыс істету, ой-өрістерін дамыта отырып,
өздіктерінен қорытынды шығаруға машықтандыру.
Сабақтың көрнекілігі: түрлі-түсті бор, геометриялық фигуралар.
Сабақ өткізу әдісі: Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы.
Сабақ барысы:
І.Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық дайындық.
Сабақты бастамас бұрын, оқушыларды ұйымдастырып, психологиялық
дайындық жүргізіп, көңілдендіріп алдым. Яғни:
Кел, балалар, келіңдер,
Математиканы көріңдер.
Қане, қарап шығыңдар.
Білім барда оқу бар,- шумағын баяу, шапшаңырақ, өте жылдам үш қайта
айттық.
2.Қызықтыру. Ой ашар.
"Геометриялық эстафета'4
Дидактикалық мақсаты: Оқушылардың көпбұрыштарды еркін
өлшеммен сызу және оның элементтерін анықтау дағдыларын қалыптастыру. Құрал
жабдықтар: тақта, түрлі-түсті борлар, сызғыштар.
Мазмұны: Үш топқа бөлініп, оларға: "Тақтада кез келген бес бұрыш сызып,
оның элементтерін ажыратып көрсетіңдер" деген тапсырма беріледі. Осыған
сәйкес алғашқы үш оқушы тақтада еркін өлшеммен бес бұрыштың бір қабырғасын,
келесі үш оқушы екінші қабырғасын, т.с.с. сызулары керек. 6-оқушы оның
төбелерін көкпен, 7-оқушы қабырғаларын қызылмен, 8-оқушы бұрыштарын
жасылмен ажыратып, көрсетуі керек. "Не білемін"кестесін толтыру.
4. Жаңа сабақ. "Не білгім келеді?" кестесін толтыру. Мағынаны ажырату.
(Мәтінмен жұмыс.) Периметр
Маусым айында Египет астанасында жарық жұлдыз- Сириус көрінеді. Әдетте
бұл ісүні Ніл өзені тасып, жағалаудағы егістікке жайыла бастайды. Соңынан
су қайтып, Ніл өзені бастапқы арнасына түседі. Сол кезде, өзен тасыған
күндерде, суы әлі де сарқыла қоймаған егістікте қолына жіп пен таяқ ұстаған
адамдар қаптайтын. Ана жерде, мына жерде талас шығып, керілдескен дауыстар
естілетінді.
Істің мәнісі мынада еді: Ніл өзені тасыған шақта әр семьяның иелінде
егістіктің шекарасы сумен шайылып кететін. Әрбір су тасқынынан кейін жер
учаскілерге қайта бөлінетін. Егіншінің перғауын (фараон) қазынасына
төлейтін салығының мөлшері де осы учаске ауданын есептеу дәлдігіне тәуелді
болатын. Ал ауданды есептеу қиын еді. Ирелеңдеген өзен жағалауындағы
учаскелердің шекаралары түзу сызықты болып келетін. Әйтседе адамдар
өлшенбекші ауданды тік төртбұрыштар пішініндегі учаскелерге бөле отырып,
аудан өлшеуді де меңгеріп алды.
Ерте кездегі адамдарға тек фигуралардың ғана емес, әртүрлі денелердің
көлемдерін де есептеуге тура келген. Көпбұрыш кез - келген тұйық сынық
сызық. Сынық сызықтың әрбір бөлігі көпбұрыштың қабырғасы, ал олардың ұштары
көпбұрыштың төбелері деп аталады. Көпбұрыштың барлық қабырғасының
қосындысы оның периметрі деп аталады.
Периметр гректерден аударғанда айнала өлшеймін деген мағынаны
білдіреді.
Оқу-танысу. Топпен жұмыс. Әңгімелеуге дайындық. Сұрақ қою. Оқулықпен жұмыс.
№6. 9+5-14 14-5-9
19+5-24 24-5-19
29+5-34 т.с.с. 34-5=29т.с.с ■
№5(ауызша)
Бос торкөздерді толтыр. Мәні 16-ға тең болатын қосындыларды бір
бағанға жаз және. Оларға сәйкес айырмаларды тағы да екі бағанға жаз
және мәндерін тап.
Математикалық өлең-есеп Кетті бірге нешеуі?.
Кездесіп бір топ аңмен,
Болады отыз бас, малменен
Олар кетті ьам достасып,
Үш тұлкімен қоштасып,
Әуре болып қүмар басқа,
Күлкі болма зерек досқа.
Теңдеуді ойлап құрыңыз,
Сан қанша, айта тұрыңыз?
Сабақтың тақырыбы: Жылдамдық. Уақыт. Қашықтық
Есептер шығару.
Сабақтың мақсаты:
I Білімділік:
Оқушыларды жылдамдық, уақыт, қашықтыққа байланысты есептер
шығаруға үйрету.
ІІ Дамытушылық:
Оқушылардың ой-өрісін дамытып, шығармашылық ойлауын арттыру.
III. Тәрбиелік
Оқушыларды есептер шығарту барысында шапшаңдыққа ұқыптылыққа
тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ
Сабақтың әдісі: деңгейлеп саралап оқыту әдісі, сұрақ - жауап
түсіндіру.
Сабақтың көрнекілігі: қозғалысқа байланысты сызылған схема,
графиктер, ребус, қиындылар.
Сабақтың барысы: I. Ұйымдастыру
1. Оқушылдардың зейінін сабаққа аудару.
2. Үй тапсырмасын пысықтап, қортындылау. - Жай оқушылармен жұмыс
А - Даръшды оқушылармен ж^мыс.
а)
- Велосипедші сағатына 20 км жылдамдықпен 40 км жол жүрсе, ол
қанша уақыт жол жүреді?
- Демек, 40-ң ішінде 20 дан қанша рет болса, жолды жүруге сонша уақыт
жібереді.
- Яғни, 40 : 20 = 2 (сағ) сонда 2 сағат жолда болғаны.
э) 90 : 45 = 2 (сағ)
- демек кмсағ деген өлшем бірлігі 1 сағатта жүрген
жолын білдіреді. Автобус 1 сағатта 45 км жол жүреді десек, 90-ң ішінде 45
екі рет бар. Сол себептен 2 сағат болады.
б), в) ауызша шығарылады.
- Осы есептерден қандай қорытынды шығаруға болады?
- Жүрілген жол мен қозғалыс жылдамдығы белгілі болса, қозғалыс уақытын
қалай табуға болады?
- Демек
2 - есеп
90 : 45 = 2 (сағ)
270 : 90 = 3 (сағ)
280: 70 = 4(сағ)
Уақытты қалай таптық?
Кестедегі мәліметтерден не байқадыңдар?
3- есеп (ауызша) Деңгейлік тапсырмалар беру
С: Жылдамдықтың өлшем бірлігш көрсет
К: Жүк машинасы 70 кмсағ жылдамдықпен 3 сағат жолда болды. Ол
неше км жол жүрді.
Қ: \ График бойынша велосипедшінің қозғалысын анықтап,
сұрақтарға жауап бер.
1) Велосипедші жолда неше сағат болды?.
2) Неше рет аялдады?
3) Бірінші аялдағанда неше уақыт тұрды?
4) Бастапқыда велосипедші қандай жылдамдықпен жүрді?
5) Қандай жылдамдықпен кері қайтты?
4 -есеп
А - 23 мс, 69 м 69 :
23 = 3 (сағ)
Ж-15 мс, 90 м 90:15 =
6(сағ)
Қайсысының уақыты кем неше есе? 6:3 = 2 (есе) Жауабы:
Арыстанның уақыты 2 есе кем.
5 - есеп
I м- 12сағ, 400кмарт. ? км 12-8 = 4(сағ)
П м - 8 сағ, ? км 400:4=
100(кмсағ)
жылдамдықтары бірдей 12 ' 100= 1200 (км)
8-100 = 800 (км) Жауабы: 1200 км, 800 км.
Өзбетінше жұмыс
6-мысал
5078 м = 5км78м 6м = бОООмм
6787 м = 6 км 787 м 7 дм = 700мм
28458 кг = 28 т 458 кг 25 см 9 мм = 259 мм
5780 кг = 5 т 780 кг 25 мм 18 с = 4018 с
30мин45с=1845с
\5 бірдей сандармен келесі жауаптарды шығарыңдар. 1=22222
1 =(2 + 2 + 2): 2-2
2=22222 2=2-2-2:2:2
3=22222 ., 3 =(2 2 -2-2): 2
4=22222 4=(2 + 2 + 2 + 2):2
5=22222 5= (2 • 2 • 2 + 2): 2
Математикалық диктант
а) 2540 кг 4 киллограмнан неше есе артық 2540 : 4 = 630 ә) 483072 -
ні 3 есе кеміт 483072:3 = 161024
б) 36 тоннаны 5 ц- ге бөліп 7 есе артыр 36000 : 500 • 7 = 504
в) 90500 ден 260 пен 550-ң қосындысының
а - ға бөліндісін азайт мұндағы а = 9. 90500-((260+550):а)
III. Сабақты қортындылау
1. Сұрақ - жауап арқылы
Қозғалысқа байланысты ұғымдарды атаңыз?.
Жылдамдық өлшем бірліктерін ата?
Қашықтықты қалай табамыз?
2 Шығармашылық жұмыс
IV Үйге тапсырма:
4(а) - есеп 7 - мысал
V Оқушыларды бағалау:
Сабаққа белсене қатысқан оқушыларды бағалау, мадақтау.
З.Ойлау қабылдау мен елестердің негізінде жасалады. Сондықтан оқушылар
сабақты мүмкіндігінше жақсы қабылдай алуына, елестердің тиянақты
қалыптасуына мұғалімнің айрықша қамқорлығы керек.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Ол үшін оқу үрдісін
жүйелі ұйымдастыру, сабақта баланың ойлау логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану қажет.
5.0йлауды тәрбиелеу бала психикасын жан-жақты дамытумен тығыз ұштасып
жатады. Бұл оның білуге құштарлығын, тану қызығуын, көзқарасы мен сенімін
тәрбиелеумен қоса жүргізіледі.
Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту.
Мұғалім сабақ беру барысында оқушының түрлі ойлау қабілеттерін дамытып
баруы керек. Ойлау қабілетінің 7 түрлі параметрі болады:
1 .Ойлаудың жылдамдығы;
2.Есте сақтау;
З.Логикалық ойлау;
4.Сын түрғысынан ойлау;
5 .Шығармашылық;
б.Комбинаторлық (синтез);
7.Ақпаратқа төзімділік;
Ойлау қабілетінің түрлерін сабақ үстінде арнайы сергіту жаттығуларын
пайдалану арқылы дамытуға болады.
І.Ойлаудың жылдамдығын арттыру үшін сабақтың барысында 3-5 минут
көлемінде сергіту жұмысы жүргізіледі. 1-100 саны аралығында кез-келген
санға ретімен 1,2,3 ... 7,8, сандарын қосып үйретеміз. 7,8 сандарын сынып
мүдірмей қосып үйренген кезде, сынып мұғалім берген ақпаратты өз деңгейінде
қабылдауға дайын, яғни ойлау жылдамдығы соған сәйкес болып есептеледі.
2.0перативтік есте сақтау қабілетін дамыту үшін арнайы сергіту түрі
пайдаланылады. Мысалы: сабақтың басында (3-5) оқушыларға 2,3,4,5... таңбалы
сандарға 1,2,3, сандарын қосқызу керек. 22+1; 342+1 т.с.с.
Сабақтарда тірек сөздерді де пайдаланып солармен жұмыс істеу арқылы
дамытуға да болады. Мысалы, 7, 14, 21 тірек сөздер беріледі. Олар алдын ала
тақтаға жазылып, есте сақтау үшін 1-2 минут уақыт беріледі. Содан кейін
тірек сөздер өшіріледі де, оқушылар сол сөздерді есте қалғаны арқылы орнына
қайта жазады.
З.Логикалық ойлауды дамыту үшін - берілген сөздерді мәтіннен тауып осы
сөздерді пайдалана отырып, тақарыпты ашады және сөздердің өзара
байланысын табады.
4.Сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыту үшін берілген тақырып бойынша
арнайы шатастырылған сұрақтар немесе есептер беруге болады. Сұрақтардың,
есептердің жауаптарын алғашқысында бірде біреуін дұрыс емес етіп,
кейінгілерінде біреуін немесе екеуін дұрыс етіп беруге болады.
5.Шығармашылық қабілетін дамыту үшін - оқушыларға тақырып бойынша
қорытындылау сұрақтары беріледі. Бұл сұрақтар арқылы олар осы тақырып
бойынша өздерінің стандартты емес пікірлерін айтулары қажет.
б.Комбинаторлық (синтездік) қабілеттерін дамыту үшін
оқушыларға тапсырманы орындаудың басқа тәсілдерін қолдана білуі немесе
тірек сөздердің басқа балама мағыналарын аша білуге үйрету арқылы
дамытуға болады.
7.Ақпаратқа төзімділік - сабақтың соңғы қорытынды кезеңі болып
саналады. Мұнда егер бала ауқымды жұмыс орындап шаршамаса онда сабақ өз
мақсатына жеткені. Бүкіл сабақ барысында әр кезең бойынша уақыт қатаң түрде
шектеледі және тақта алдында сауал беруден жеке дара жұмыс жүргізуден бас
тарту керек. Негізгі мақсат - 45 минут ішінде барлық балалар өздерінің
қабілеттерін дамытуға мүмкіндік алуы тиіс.
Бастауыш сыныптарда мұғалім оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу арқылы
қабілеттерінің дамуына кең жол ашады. Сол себепті мұғалім алғашқы жылдан
бастап оқушының ыждағаты мен бейімділігін, қолынан не келетінін, оқу мен
еңбекке ұқыптылығын есепке алып, оқу үрдісін ұйымдастыруы шарт.
Бастауыш сынып оқушыларының белгілі бір көлемдегі білім, білік дағдыларын
меңгертумен бірге адам, қоғам, қоршаған дүние туралы танымдарын
қалыптастыру, жеке бастың қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғары адамгершілік
принциптерге тәрбиелеу - бүгінгі күннің ең басты мәселесі болып табылады.
Қазіргі кездегі қоғамда болып жатқан өзгерістерді ізгілендіру процесі -
баланың еркін дамуының белсенді, шығармашыл болуын талап етеді. Мектеп
бітірген баланың өмірде кездесетін сан түрлі қиындықтардан қиналмай өтуі
оның ақылының, еркінің, сезімінің және оның жалпы дамуының деңгейіне
байланысты. Сондықтан да бастауыш сыныптардағы білім беру жүйесіне ерекше
мән беруіміз қажет. Себебі білім негізі бастауышта қаланады. Бастауыш сынып
мұғалімі ең алғашқы күннен бастап өз шәкіртінің психологиясын
жан - жақты зерттеп, одан әрі тілі мен ойын дамытуға, еркін сөйлей алуына,
өз ортасында жақсы қарым -қатынаста болуына басты қадамдар жасап, оны
жалғастырудың, дамытудың жолдарын іздестіру керек. Мұндай жұмыс түрлерін
жүйелі ұйымдастырғанда ғана жоғары көрсеткіштерге жетуге болады.
Кейбір оқытушылар оқулықтағы біліммен ғана шектеледі. Тақырыптың
мақсатына түсінбей, оның ішкі жүйесіне тереңірек үңіліп жатпайды. Ал
оқулықтағы білім оқушыға аздық етеді.
Сабақтың тиімділігін және оқушының зерделік еңбегінің өнімділігін
көтеру мақсатымен экспериментті жүргізу барысында дамыта оқытудың
жетілдірілген қағидалары жетекшілікке алынады. Бұл қағидалар төмендегідей
тұжырымдалады:
- оқу үрдісі оқушыны материалды игеруге ынталандыра
түсетіндей болып ұйымдастырылса;
- оқыту барысында оқушыларга берілетін бүгінгі тапсырма кешегіге қараганда
қиындау болып, оны қосымша ізденуге жетелесе;
- әрбір тапсырма еңбектену барысында оқушыны аз болса да жеңіске
жетелейтіндей, қол жеткен табысқа мақтанатындай болып берілсе;
- оқушының еңбегі орындау нәтижесі үшін емес, орындау тәсілін шешкен үшін
бағаланса;
- оқушының білімді игерудегі табысына қатарындагы құрдасымен емес, өзінің
бұған дейінгі деңгейімен салыстыру арқылы бағаланса;
- пікір сайысына қатысу, конструкторлық тапсырмалар орындау арқылы
сыртқы ғылым оқушының ішкі біліміне тасымалдану шаралары ескерілсе, сонда
ғана оқыту ісі дамымалы болмақ.
Белгілі психологтар Л. С. Выготский мен С. Л. Рубинштейн ұсынған
тұжырымдамасы бойынша жеке адамның тәрбие мен оқыту процесінде жетіледі.
Тәрбие мен оқытуды, дамытуды артына салып отырады.
Оқыту дамыта және тәрбелей отырып жеке адамның таным қабілетін
мақсатқа сәйкес жетілдіреді. Оқытудың осындай басты міндеттерінің бірі –
шәкірттердің таным қабілеттерін дамыту.
Дамытып оқыту - бұл оқушылардың таным іс-әрекеттерін барынша дамыту,
яғни олардың ой-өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді іздеп табуға және
оны еркін игеруге үйрету. Дамытып оқытудың міндеті- Ең таяу даму зонасын
жасау.
Таным қабілетін дамыту туралы Ресей ғалымдарының тұжырымды
ұсыныстарымен пікірлері бар. Олардың идеяларының мәні мына төмендегідей:
- таным қабілетінің дамуы - бұл барлық мұғалімдердің барлық
пәндер бойынша оқыту процесіндегі мақсаттылық іс-әрекеті.
- оқушыларға білім беру және объективтік шындықты тану
мәселелері жайындағы оқулықтың рөлі.
- оқытудың әдістері мен формаларын жетілдіру.
- мұғалімнің теориялық дайындығы, педагогикалық шеберлігі, білім-
дарлығы оқушылардың таным іс-әрекетін дамытудың шешуші құ-ралдарының
бірі.
Соңғы жылдары мектептерде дамыта оқытуға көңіл бөлініп, ол іс
жүзінде қолданылуда. Осындай оқытудың жүйелерін пайдалана
отырып, оқушылардың тек пәндік білім алуымен ғана шектелмей, оған қоса
оқумен сөйлеуге тереңірек үңіліп, жағымды мінез-құлықты қалыптастыру,
этика, эстетика сияқты адамгершілік нормаларын бойларына дарытып, тәрбиеге
көп көңіл бөлінуде.
Оқушыға дамыта оқыту арқылы білім берудің бұған дейін қолданыста болып
келген ұстанымдарымен салыстырғанда, осы жұмыстарды орындау барысында
жетілдірілген дамыта оқыту әдісінің көптеген ерекшеліктері бар. Дәстүрлі
оқыту кезінде мұғалім - оқулық -оқушы әдісі қолданылса, дамыта оқытуда
оқушы - оқулық - мұғалім әдісімен мұғаліммен оқушы арасындағы жаңа қарым-
қатынас қалыптастырылып, оқушылардың берілген тапсыр-маларды талдауына,
салыстыруына, өз беттерінше әрекет етулеріне, яғни ой еркіндігіне зор маңыз
береді. Сөйтіп, балалардың зейін қойып ойлауымен тапқырлығына мүмкіншілік
туғызып, ойларын одан әрі дамытуларына жол ашып келеді.
Дамыта оқу әдеп, бейнелеу өнері, еңбекке баулу, саз өнері т.б.
сабақтарда қолданылады. Осындай дамыта оқыту нәтижесінде оқушылардың да ой-
өрістері кеңейгенін, өздігінше ой қорытуға, әрекет етуге жаңаша талпынып,
төселіп қалғанын байқалады.
Дамыта оқыту технологисы балаға өз бетінше ойланы, қорытынды жасай
білуге, сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауды үйренуге машық-тандырады,
теориялық мәселелерді парактикада қолдана білуге баулиды, шығармашылық
ізденіс әдістерін игеруге көмектеседі.
Неміс педагогы А. Дистервег өзінің әйгілі Неміс мұғалімдерінің білім
беру ісіне басшылық атты еңбегінде: Жаман мұғалім ақикатты өзі айтып
береді, ал жақсы мұғалім оқушының өзін ізденуге жетелейді, ойлауға
үйретеді, - деген.
Математика сабағында берілетін практикалық мазмұнды есептер
оқушылардың ақыл-ойын қабілетінің дамуын ғылым негіздерін берік игеріп,
алған білімдерін өмірде қолдана білуге әсер етеді.
Бастауыш кластарды оқу үрдісінде оқушылардың қызығушылығын арттыру
арқылы дамыта оқыту үшін Тәй –тәй моделінің маңызы зор. Тәй-тәй
бағдарламасының міндеті-жеткіншектердің бірегей қабілеттерін дамытуға
бағытталған айрықша әдістерді пайдалану арқылы балаларды тәрбиелеу мен
білім беру істерін қолдау, әрі дамыту және отбасын білім беру ісіне
араластыру,оның өз бетінше оқып-үйренуге талпынысын қалыптастыру.
Мектептерден өз өміріне өзгеріс еңгізе алатын, өз бетінше өмір сүру
жолдарын таңдай алатын азаматтар тәрбиелеу үшін ең алдымен оқыту мазмұны
жаңартылып, әдіс-тәсілдің озығы өмірге келуі, олар әрбір азаматтың жеке
басының тұлғалық қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, шығармашылығын,
талантық ұштайтындай болып ұйымдастырылуы қажет. Бұл істі нәтижелі етуде
дамыта оқыту жүйесінің қағидалары, яғни бастауыш кластардан бастап
шығармашылық ойлауға қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық
әрекеттерге дайын болуға әкелу жолдары қарастырылады.
Күнделікті оқу бағдарламасындағы оқу материалдарын игерту мақсатында
сын тұрғысынан ойлау мен жазуды дамыту, ой қозғау стратегиясын,
ассоциациялау, салыстыру, диафильм т.б. жұмыстары оқушылардың тіл, ой
дамуына ықпалын тигізіп отырады.
Баланы оқу - тәрбие үрдісі негізінде дамыту мәселесі - бұл көп жылдар
бойы көптеген ғалым-психологтардың, практик-мұғалімдердің пікірталас
тудырып келген және күні бүгінге дейін күн тәртібінен түспей жүрген
мәселесі.
Бала тумысынан өзгермейтін қабілетпен дүниеге келмейді. Бала ой-
өрісінің дамуы үшін күшті потенциалға ие болғанымен қаншалықты дәрежеде
нәтижелі болуы тұқым қуалауға, қоғамдық әлеуметтік шарттарға,
қоректенуіне, отбасындағы тәрбиеге, т.б-ға байланысты.
Ойлау қабілеті 8 жасқа дейін жылдам дамитыны ғылыми зерттеулер
арқылы дәлелденген.
Дамыған қоғамда баланың мектепке дейінгі тәрбиесіне көп көңіл
бөлінеді. Қоғамда балаға не үйрету керек? Қалай үйрету керек? Деген мәселе
тәрбиешінің алдағы жауапты міндеттерінің бірі. Еркін қоғамға басқа
адамдарға, мүлікке, қоғамдық қағидаларға құрмет көрсетіледі. Әрбір адам өз
әрекеттеріне жауап беруді бала жасынан үйреніп, қоғамдағы міндетін, орнын
білуге тиіс.
Оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы идея Я.А.Коменскийдің,
И.Ф.Гербарттың, Ф.А.Дистерве,йпің және К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде
мазмұндалған.
К.Д.Ушинский педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің
құдіретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту, Ушинскийдің айтуы
бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байқағыштығын, ойын, есін, қиялын
дамыту, оны әлеуметтік және еңбек іс -әрекетіне дайындау.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың
дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мінез-
құлықты игеруін қамтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу,
оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл-ой қабілетін дамытады,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесінде тығыз
байланыста өткізіледі.
Сонымен, оқыту оқушыларды терең біліммен қаруландырады, ғылыми
көзқарастарын дамытады және тәрбиелейді.
Егер жас ұрпақ руханилығынан айрылса, онда ол жалаң рационализм мен
прагматизмнің құлына айналады. Сондықтан жеке тұлғаның руханилығын дамыту -
әлемдік мәселе. Демек, бүгінгі күннің ауқымды да маңызды мәселелердің бірі
- жеке тұлғаны қандай идеологиялық негізде тәрбиелейміз және оның
адамгершілік сапалармен әлеуметтік бағдарын қайда бағыттаймыз, оны қалай
жүзеге асырамыз деген міндеттерді шешу болып табылады.
Қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты мен мәні, шығу тегі мен
атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулер жасап адамгершілік пен
руханилық мәселесін біріктіре қарастыру мәселесімен тікелей байланысты.
Сонымен қатар елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік мәдени-этникалық,
экономикалық өзгерістер екпіні халыққа білім беру мен тәрбиелеу ісінің
мазмұнын жаңа арнаға бұруға себепкер болуда. Осындай қоғамдағы елеулі
өзгерістер ағарту саласына жаңа мыңжылдықтың жаңа философиясы - адамның
әлемге деген қатынасын руханилық тұрғысынан қарастыру қажеттілігін туғызды.
Жауапкершілігі жоғары бұл талапты қанағаттандыруда олардың сүйенетін
тұғыры бір-бірінен бөлінбейтін жүйелі білім мен тәрбиеде жатыр. Ал білім
мен тәрбие мазмұны оқу-тәрбие жұмысының әр баланың өзіндік даму сипаты мен
өзіне тән ерекшеіктеріне сай ұйымдастырылуын көздейді. Өйткені жеке
тұлғаның өмірге келуі, ортасының ықпалымен дамуы, өсуі адамзат қатарында
саналы қоғам мүшесі ретінде жетілуі -оның бойыңқа жалпы адамзаттық
құңдылықтардың қалыптасуымен бірге жүретін біртұтас үрдіс. Осы уақытта оның
өмірлік мәні зор өзіндік өсу жолымен бағыты айқындалады.
Тәрбие мен білім берудегі басты қағида - жалпы білім беретін
мектептерде жеке тұлғаны ұлттық ерекшелігіне сай тәрбиелеу мен өзіндік ой -
өрісін кеңейтетін білім беру. Егер әр педагог жеке тұлғаның бойындағы жалпы
адамзаттық құндылықтардың қалыптасуына көңіл бөле отырып, оның рухани -
адамгершілігін дамыта отыруды басты назарда ұстаған болса, бүгінгі қоғам
қажеттілігін қанағаттандыратын ауқымды шаралар жүзеге асырылады.
Нәтижесінде жан-жақты жетілген, қоршаған ортасының қадір -қасиетін бағалай
алатын парасатты, көрген-білгенін бағамдай алатын зерделі, табиғатпен
үйлесімді дамуын сезіне алатын зерек тұлға қалыптасады.
Бала тәрбиесіндегі мұндай жемісті нәтиже кімді де болса қызықтырмай,
толғандырмай қоймайды. Дегенмен оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру, мазмұнын
жаңарту, әдіс-тәсілдерін жетілдіру сияқты қыруар жұмыстардың бірыңғай
талапқа сай жүйеге келтірмей жатқаны бізді алаңдатады.
Өткен дэуірде адам элемді ақпарат жиынтығы формасында жүйелі өңдеу
арқылы таныса, ал қазіргі заман танудың мейілінше басым эмоционалды
сезімдік формасын ұсынады. Әрі өткен дәуірде адам элемді ақпарат жиынтығы
формасында жүйелі өңдеу арқылы таныса, ал қазіргі заман танудың мейілінше
басым эмоционалды сезімдік формасын ұсынады. Әрі ол форма тұлғаның рухани
дамуын, оның сезімталдығын талап етеді. Жаңа мыңжылдықтағы жаңа буын
қазірдің өзінде-ақ материалдық қажеттіліктен гөрі рухани азыққа зәру.
Сондықтан да білім беру мазмұнын қазірден бастап қайта қарау қажеттігі
байқалды.
Ш.Амонашвилидің Мұғалім өз сабағын сүймесе, оған өзі сүйсіне білмесе,
ол шәкірт бойына да сүйіспеншілік дарыта алмайды. Тек көркем шығарманы өзі
жан – тәнімен сүйген, қабылдай білген оның сиқырлы сырына қанық, адамды
өзіне баурап, тәңірісін таныған ұстаз ғана оқушыларын жаттығу жұмысына
ынталандыра, құлшындыра алады деген пікірінен жеке тұлғаның рухани-
адамгершілігін дамыта оқытуда мұғалімге қойылатын талаптың маңыздылығын
анық байқауға болады.
Ежелгі патша сарайларында балаларды тәрбиелегенде, оларды ең алдымен,
өнерге - көркем сөз өнеріне баулыған. Ондағы түпкі мақсат балалардың ақын,
суретші болуы емес, өз үлтын, мемлкетін өркендететін тұлға қалыптасуы
үшін баланың сезімталдығын, ойын, тілін дамыту болған. Ендеше жеке тұлғаның
рухани-адамгершілігінің дамуын айқындап
беретін оқу-тәрбие жұмысының өзекті мәселелері:
олардың
адамгершілік
көзқарастары мен өзара ішкі сезім байланыстарын дамыта отырып қалып-
тастыру.
Әрине, бұл үрдісте балаға тікелей қатысы бар отбасы мен қоршаған орта
жөніндегі мәселенің өзі терең зерттеу мен жан-жақты талдауды қажет етеді.
Сондықтан педагогикадан хабары бола бермейтін ата-анаға арналған бала
тәрбиесі жөніндегі оқу-әдістемелік құралдар дайындау, ата-ана мен бала
талабын үйлестіре қанағаттандыру іс-шараларын ұйымдастыру мұғалім жұмысының
одан әрі жандануына тікелей ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Мектеп жасына дейінгі
балалардың дамуы үшін айрықша қолайлы жағдайлар мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие жүйесі арқылы жасалынады. Мектепке дейінгі мекемелерде балаларды
оқыту программасы жүзеге асып, олардың бірлескеи іс-әрекеттерінің алғашқы
түрлері қалыптасып, қоғамдық пікір пайда болады. Арнайы жүргізілген
зерттеулердің нәтижесі көрсетіп отырғандай, психикалық дамудың жалпы
дәрежесі мен мектепте оқуға даярлықтың барысы жағынан бала-бакшада
тәрбиеленгендер бақшаға бармағандардан жоғарырақ болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың іс-әрекетінің негізгі турлері. Айтылып
өтілгендей, мектепке дейінгі шақта жетекші іс-әрекет ойын болып
есептеледі.Оның жетекші іс-әрекет болуы, қазірғі баланың өзінің көп уақытын
онынмен алданып, үлкендердің еңбек әрекетіне аз немесе мүлдем араласпауына
байланысты емес. Ойын баласының психикасында сапалы өзгерістер туғызады:
онда мектеп жетекші болатын оқу әрекетінің негіздері қаланады.
Балалардың ересек адамдармен бірлесіп өмір сүруте ұмтылуы бірлескен
еңбек негізінде қанағаттандырыла алмайды. Бұл қажеттілігін балалар ойын
үстінде қанағаттандыра бастайды, ойын арқылы өздеріне ересектер ролін алып,
еңбектік өмірді ғана емес, сол сияқты әлеуметтік қарым-қатынасты да
нақтылап көрсетеді. Баланың қоғамдағы осындай ерекше орны оның үлкендер
өміріне араласуының айрықша түрі болып саналатын рольдік ойынның пайда
болуының негізіне айналады. Онын үс-тінде сәбиге адамдар арасында болатын
объектпвті қарым-катынастар тұңғыш рет ашылып, ол әрбір іс-әрекетке араласу
адамнан белгілі міндеттерді орындауды талап ететіиін және бір-сыпыра
праволар беретінін біледі. Сатып алушылардың ролін атқарғанда, мәселен,
бала сатып алуға ниеттенген затты мұқият тексеріп қарауға, қызмет көрсетуге
байланысты ескертеп жасауға правосы бар екенін, бірақ дүкенен шығарда сатып
алған заты үшін ақша төлеуге міндетті екенін аңғарады. Сюжеттік ойында роль
атқару дегеннің өзі рольде көрсетілген міндетті орындау және ойынның басқа
қатысушыларына байланысты правоны жүзеге асыру болып саналады. Белгілі
рольдерді жүйелі орындау ойнаушы балаларды тәртіптендіріп отырады.
Бірлескен іс-әрекет үстінде олар өз іс-әрекеттерін үйлестіруді үйренеді.
Балалар тобының басқа мүшелерімен жасалынатын мұндай шы-найы өзара қарым-
қатынастар коллективтік сапаларды ғана да жоғары көтереді. Құрдастарына,
туа бастаған коллектив пікіріне қарап бағдар алу баланың әлеуметтік
сезімдерін: топқа ілесу, басқаға жаны ашу т. б. қабілеттерін
қалыптастырады.
Сонымен, егер ойынның сюжеті балаға үлкендердің іс-әрекетімен және
өзара карым-қатынасымен таныстыруға мүмкіндік берсе, шынайы өзара қарым-
қатынас оны балалар ойындарында байқалатын түрлі жағдайларда өзім ұстап
білуге үйретеді. Мұның өзінде әр бала өзін ойынның жалпы жағдайына,
балалардың осы тобының талаптарына жәпе өзінің жеке-дара қабілеттеріне сай
ұстауға үйренеді. Мінез-кұлықты таңдау балалардың жалпы құрамына және
өзіндік мүмкіндіктерін бағалауына байланысты. Бұйырып билеп-төстеуді
ұнататын, сондай-ақ тасада қалып қойғанды дурыс көретін балалар да болады.
Баланың ойында алатын орны онын пассивтілігінің дәрежесін анықтамайды.
Мектепке дейінгі шақта, балалардың құрбыларымен өзара іс-әрекет
процесінде дамып отырған өзін таныту қажеттігі құрдастар тобындағы барлық
балалар үшін маңызды орынға талаптануынан керініп отырады. Талаптану
әлеуметтік белсенділіктің табиғи түрі жеке адамның дұрыс дамуының шарты
болып есептеледі. Алайда, бұл кұбылыс сырттай көріне бермейді, өйткені бала
маңызды орынға талаптануын кебінесе аса бір ерек-ше, өзі үшін қолайлы
жағдайларда ғана жарыққа шығарады.
Құрбыларымен бірлесіп іс-әрекет жасау жағдайында баланың басқаларға
өзіп таныту қажеттілігі байқалады. Өзін таныту қажеттілігі ойындағы
статустық рольге талаптанудан көрінген кезде жеңімпазбен эмоциялық теңесу
(идептификация) күрделенеді. Әлеуметтік және талаптанушы тіршілік иесі
ретінде балаға танылған баламен бірге тебірену, жеңімпаздың шаттығына қуану
қиындау болады. Әдетте сезімнің шарықтауы роль бөліскенде және рольдер
белінгеннен кейінгі ойынға кіріскеп сәтте күшейе түседі. Танылу,
қажеттілігі және бірге тебірену қабілеттерінің өзара әсері бірлескен іс-
әрекетпен шұғылданушы құрдастар тобындағы қарым-қатынастардан туындайды.
Осы айтылғанның бәрі балалардың ойнаушы тобын мінез-құлықтардың әлеуметтік
түрлері үнемі жобаланып және нығайып отыратын қайсібір әлеуметтік қарым-
қатынастар мектебі деп түсінуге мүмкіндік береді. Ойнап жүріп балалар
адамдардын ынтымақтасу қабілетін үйренеді.
Ойын үстінде бала шыиайы затты ойыншықпен немесе кез-дейсоқ нәрсемен
алмастыруға болатынын тез аңғарады. Шынайы заттарды алмастыруды бала
үлкендерден үйренеді. Балдырған тасты нан, таяқшаны адам ретінде ауыстырып
қолдана алады. Ол бір затты екінші заттың орнына қолданып қана қоймай, зат,
жануар, басқа адамдар орнына өзін де қолданады. Мысалы, мылтықтан атып
жібереді де өлтірілген қасқырдың орнына өзі Тепловоз ретінде гүрілдеп.
жылдамдық ала бастайды.
Сонымен, ойын бұл кезеңде өзінің мәнісі жағынан символикалық болады.
Сммволикалық ойын, баланың символдарды қолдануы — оның психикасының
дамуының елеулі сәті. Символдарды пайдалану, бір объектіні екінші
объектінін, көмегі арқылы ауыстыра білу қабілеті кейінірек әлеуметтік
таңбаларды игеруді қамтамасыз ететін окетістік болып табылады. Символикалық
функцияның дамуы арқасында баланың жіктеп қабылдауы қалыптасады, ақыл-
ойының мазмұндық жағы және басқа да адамға тән қабілеттері елеулі өзгереді.
Бір заттарды екіиші заттардың орынбасарлары ретінде кең қолдану балалар
ойынында бір затты әр түрде қолдануға болады деп дәлелдеуге негіз бермейді.
Бала орынбасар-заттардың қасиеттеріне қарап бағдар алады. Мәселен, дүкен
ойнына материалдар іріктегенде балдырған балмұздақ орнына ақ кірпіш, шұжық
орнына қызыл цилиндр, алма орнына пласмассадан жасалған жасыл дөңгелектер
Қолданылса қанағаттануы мүмкін. Ойыншық мылтық, қажет болған жағдайда
адамға, жәшік — үйге айнала салады. Барлық, осы және осыған үқсас ауысулар
формасы, түсі немесе функциялық ерекшеліктер ұқсастығынан барып шығады.
Мынадай жайтты да атап өткен маңызды: бала затқа өзі ат қойған соң енді
онымен бастапқы қасиеттеріне сай іс-әрекет жаеамай, оның жаңа атына сай
әрекет жасай бастайды. Егер таяқ мылтыққа айналса, ол одан атады, атқа
айналса, оған мініп шабады; пароходқа айналса, ол жүзіп отырып жағаға келуі
тиіс.
Ойын іс-әрекеті ырықты зейін мен ырықты естің дамуына көмектеседі.
Ойын жағдайларында балалар лабораториялық тәжірибелер жағдайларындағыдан
зейінін жақсы жинақтайды. және көбірек есте сақтайды. Зейінді жинақтау,
есте сақтау және еске түсіру, яғни саналы мақсат балаға ойын үстінде
ертерек және оңай ажыратылады. Ойынның шарттарының өзі қатысушылардан ойын
ситуациясына ететін заттарға ойналатын іс-әрекеттер мен сюжет мазмұнына
зейін жинақтауды талап етеді. Егер бала болашақ ойын ситуациясыиың талабына
зейімді болғысы келмесе, ойынның шарттарын есінде сақтамаса, онда оны
құрдастары ойыннан қуып жібереді. Қарым-қатынас жасауға, эмоциялық
мадақтауға деген қажеттілік балаларды мақсатты түрде зейін жинақтауға және
есте сақтауға мәжбүр етеді.
Тілдің дамуына ойын өте үлкен әсер етеді. Ойын жағдайы оған енген әр
баладан белгілі қатынас жасау қабілетін талап етеді. Егер бала ойын
барысына қатысты өз тілектерін түсінікті етіп айта алмаса, егер ойын
үстіндегі жолдастарының сөздік нұсқауларын ұқпайтын болса, онда құрбылары
оны жақтырмайды. Бұл жағдайдағы эмоциялық қолайсыздық тілдің дамуына
себепкер болады. Психологиялық әдебиетте құрбылармен қарым-қатынас жасау
мүмкіндіктерінен айрылған егіз ұлдардың психикалық нашар даму оқиғасы
суреттелген. Өзара қарым-қатынас жасауда бұл егіздерде өздерінің„ екеуіне
ғана түсінікті автономиялық тілі қалыптасқан. Егіздерді белгілі уақыт
ажыратып, баска балалар коллективіне қосқаннан кейін ғана олар дұрыс тілдік
қарым-қатынас жасау қабілетіне ие бола бастаған.
Ойын ақыл-ой дамуына да әсер етеді, бала ойын үстінде заттар мен іс-
әрекеттерді жалпылауды, сездің жалпылама мағынасын қолдануды т. б.
үйренеді. Оның жағдайына ену баланың ақыл-ой әрекетінің түрлі формаларының
шарты болып табылады. Мәселен, затпен қимылдар жасай отырып, ойлаудан
елестете ойлауға бала затқа оның тиісті әз атын бермей (тіпті бала оны
жақсы біліп турса да) қазіргі ойын жағдайына қажетті заттың атын беруден
бастап ауысады, Бұл жағдайда, тандалынған нәрсе, біріншіден, жобаланған зат
туралы ойлаудың өзгеше бір сыртқы тірегі және, екіншіден, осы затпен
жасалынатын шынайы іс-әрекеттер тірегі ретінде көрінеді. Сонымен, рольдік
ойында ой жүзінде іс-әрекет жасау қабілеті дами бастайды. Алғашқыда, әрине,
ойша әрекет жасау нақты заттарға сүйене отырып жүзеге асады. Бала өзі жаңа
ат беріп және демек, жаңа функция артатын заттармен нақты әрекет жасаудан
біртіндеп ішкі, нағыз ақыл-ой әрекетіне ауысады. Ақыл-ой әрекеттеріне
ауысудың негізі ойын әрекеттерінің қысқаруы мен жалпылануынан тұрады.
Рольдік ойынның психикалық іс-әрекеттің басқа формаларын дамыту үшін
де үлкен маңызы бар. Мәселен, киял тек ойын жағдайларында және соның
әсерімен ғана дами бастайды.
Мектепке дейінгі шақтың ішінде ойын мазмұны сапалы өзгеріске түседі.
Мектепке дейінгі кішкентайлар ойынының негізгі мазмұны үлкендердің шынайы
заттармеы жасайтын іс-әрекеттерін ойын заттары арқылы қайта жацғыртатын іс-
әрекеттерді орындау болып есептеледі. Мәселен, үш жас шамасындағы балалар
столды сүртеді, еденді сыпырады, нан тіледі. Аяқ киім тазаланды т. с. с. Іс-
әрекеттерді қайта жанғырту — мектепке дейінгі кішкентайлар ойынынын негізгі
мазмұны, міне осы. Бұл кезеңде балалар, әдетте, жеке-дара ойнайтынын атап
өту манызды. Тіпті ойын материалы арқылы немеге үлкендердің арнайы
ұйымдастыруымен біріккеннін өзінле олардың ойыны бәрібір бірлесіп ойнау
емес, қатар ойлау. Балалар бір-бірінің ойынына аз көціл аударады, әрқайсысы
өз ойыншығымен жайбарақат шұғылданып отырады.
Мектепке дейінгі ересектердің ойыны сәл басқаша етеді. Егер сәбилер
үлкендерден үйренген кейбір іс-әрекеттерді орындай отырып, осы іс-
әрекеттерге сәйкес рольдерді өзіне алмайтын болса, ересек балалар қайсыбір
рольдерді ойнай бастайды. Мәселен, қуыршақты тербетіп отырған екі-үш жасар
қыз бұл жерде өз мойнына мама ролін алмайды да бұл жағдайда: Сен кімсің?—
деген сұраққа өз атын атап жауап береді. Ал бес-алты жасар қыз болса, өзін
мамамын деп таныстырады. Бұл жерде бала еңлі іс-әрекетті сол әрекеттің
өзі үшін жасамайды. Олар рольге кіріседі. Енді сіз кең жайылған қайталама
іс-әрекеттерді көре алмайсыз. Балалар жасайтын әрекеттер азды-көпті ықшам-
дала бастайды. Ойын дамуының бұл сатысында баланы.адамдар арасында болатын
қарым-қатынастар кызықтыра бастайды. Әрекеттер қарым-қатынастарды
ерістетудін құралы ретінде колданылады. Ойын басталмай тұрып-ак балалар
кімнің кім болып ойнайтынын келісіп алады. Мұнда бұрын айтылып өтілгендей.
әлеуметтік рольдер игеріледі. Балалар көп жағдайда балалар болып ойнайды.
Мұндай жағдайларда олар адамдар қарым-қатынасы жүйесіндегі өз орындарын
жақсы түсініп, өздерінің осалдықтары мен күштерін біледі.
Ересектермен шынайы қарым-қатынаста бала тек бала болу мүмкіндігіне
ғана емес, сонымен бірге баланың ролін ойнау мүмкіндігіне де ие болады.
Соцғы жағдайда ол қолында ресми бөлігі бар үлкендердің өзін бнлеп-төстеп
кете алады. Мәселен, бала үлкендердін, негізгі назарында болу, тілегіне
жету үшін өзініч балалығын да пайдаланып кетеді. Балалық әлсіздік бала
пайдалануға үйренетін әсерлі күшке айналады.
Өмір тәжірибесінің жоқтығы мен бәрін де тезірек білуге тырысушылық
баланы ғажап максималист етеді. Осылай болады, бұлай болмайды, бұл —
жақсы, бұл — жаман — балалар бағалануының кең тараған формалары. Осыдан
барып ережелерді ұнату туындайды. Мектепке дейінгі ересек балаларда ойын
мазмұныиың бастысы — ережелерге бағыну, өзін-өзі тежеу, қарым-қатынас
тортібі алдыңғы кезекке шығады. Ойын үстінде балалар өз әрекеттерін тез
үйлестіріп, бір-бірінің айтқандарына көніп, бағынып отырады, өйткені бұл
олардың өздері алған рольдердің мазмұнына енеді.
Әрекеттерді. рольдік қатар бағындыру мен келістіру кезеңі кейбір
құрбыларына біршама тұрақты ықылас пайда болумен сай келеді. Ойын енді
белсенді қарым-қатынас үшін желеуге айналады. Басқа баламен бірлесіп әрекет
жасау әлеуметтік қарым-қатынас дағдысынсыз оңайға түспейді. Құрбысымен
қарым-қатынасты түзеп, оның ықыласынан айырылып қалмау үшін бала өзара
түсінік жолдарын іздестіреді. Қарым-қатынастағы кейбір жеңілтектік
ойындағы серіктерін жиі алмастыру адамдар қарым-қатынастарын игеруге
ұмтылудан туындайды. Жиі-жиі жаңа достық қарым-қатынастар жасай отырып,
бала таныс құрбыларының тобында өзіне белгілі еркіндік беретін көптеген
мінез-құдык формаларын игереді.
Ойынмен қатар мектеп жасына дейінгі баланың психикалык дамуында елеулі
рольді сурет салу, мүсіндеу, аппликация, конструкциялау тәрізді желісті іс-
әрекет атқарады. Оның әрқайсысы белгілі берілген сапалары бар нәтиже
(сурет, құрылыс) алуға бағытталуымен сипатталады. Балалардан іс-әрекет
процесі дәл қазіргі сәтте оны қызықтырмаған жағдайдың өзінде де тиісті
пәтиже алуға үйрену, түпкі ниетін жасау оны бірізді жүзеге асыру талап
етіледі. Әрине, мектеп жасына дейінгі кішкентайлар өз әрекеттерін әзірше
мұндай талаптарға бағындыра алмайды. Алғашқы кезде оларда иәтижеден гөрі
текшелерді орналастыру, саз балшықтың. формасын өзгерту, қарындаш
пайдаланып қағазда із қалдыру сияқты іс-әрекет процесінің өзі кы-зықтырады.
Нәтиже алуға дегеи бағыттылық іс-әрекетті игеру барысында біртіндеп
қалыптасады. Міне, осы бағыттылықтың қалыптасуына қарай бала қажетті
сыртқы, практикалық және ішкі, психикалық әрекеттер түрлерін игереді, онда
эстетикалық тебіреністер мен творчестволық қабілеттер қалыптасады.
Балалардың суреттері зерттеушілердің назарын неғұрлым көбірек
аударады. Балдырғандардың салған суреттері өзіне тән белгілерімен
ерекшеленеді: олар схемалы болып келеді (адам бірнеше сызықтармен
бейнеленеді), оларда көлемі жағынан заттардың арақатынастары (гүл үйшіктен
үлкен болуы мүмкін) және кеңістік қатынастары жині бұзылады, кейде зат бір
мезгілде түрлі жағынан бейнеленеді және т. б. Белгілі дәрежеде бұл
ерекшеліктер балалар суреттерінің ойын немесе кызық оқиғалар жөніндегі
әңгіменің элементі ғана болуымен түсіндіріледі. Суретте көрсетілмегендер
сөзбен немесе қимылмен толықтырылып отырады. Балалар игерген бейнелеу
құралдарыныи тапшылығының да әсері тиеді. Бірақ сонымен қатар бейнелеу
ерекшелігінен бала қабылдауы мен ойлауына тән белгілер де көрініп қалады.
Мұның дәлелі ретінде көп жағдайда балалардың өз құрбылары салған заттың
суретін тез танып, ал үлкендердің оны тануда қиналатынын келтіруге болады.
Бейнелейтін заттарды зейін қоя және жүйелі тексере білуте, оларға тән
белгілерді бөле білуге тәрбиелеп, балаларды қажетті техникалық дағдылармен
қаруландырып, сурет салуға дұрыс үйреткен жағдайда мектепке дейінгі шактын
өзінде заттарды шынайы бейнелеуге толық кол жеткізуге болады. Мұндай үйрету
мақсатты түрде белсенді қабылдауды және ойлау операцияларын дамытуға
көмектеседі. Бала өз ниеттерін жүзеге асырудың қажетті құралдарын алады,
ал мұның өзі творчестволык қабілеттерді дамытады.
Мектеп жасына дейінгі балалар жекелеген еңбек тапсырмаларын да
орындауды үйренеді. Әрине, бұл жерде іс-әрекеттің ерекше дербес түрі
ретіндегі еңбек жөнінде айту ертерек болғанымен, осындай тапсырмаларды
орындау үстінде енбекті дамыған фізрмаларына тән кейбір психологиялық
қасиеттер қалыптасады. Солардың ішіндегі негізгісі өз іс-әрекетін коғамдық
мотивтерге бағындыра білу, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz