Түркі тайпаларының тілдік ерекшелігі

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

І. Диуан лұғат ат-түрк

ІІ. Түркі тайпаларының тілдік ерекшелігі

ІІІ. Махмуд Қашқаридың «Жинағы»

Қорытынды.

Махмуд Қашғари

Түркі хақының ХІ ғасырда өмір сүрген аса дарынды перзенттерінің бірі Махмұт (Махмұт) әл -Қашғари. Ол Жүсіптің тұстасы, замандасы. Өкінішке орай күні бүгінге дейін ғалымның туған жылы белгісіз.

Махмұт Талас-Шу алқабындағы Барысхан қаласында туған. Бірақ неге екені белгісіз өте жас кезінен бастап туған мекеінен шығандап шығып, түркілер уалаятын (қазіргі қазақ сахарасын) аралап кетеді.

Махмұт Қашғари Саман әулетінен Орта Азияны тартып алған бектің де аты Хамир тегін екендігін көрсеткен. . Осындаи паиымдаулардың бәрі автордың оғыз таипаларының бірінен шығуы мүмкін екедігіне меңзейді»- дейді. .

Махмұт Қашғари-тегі жағынан ұйғыр емес, оғыз- қыпшақ тайпасынан шыққан Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген түркі халықтарының ортақ перзенті. Махмұт өз шығармасына материал жинау кеінде түркі әлемін көп аралаған. Көргені мен көңілге түйгендерін қағазға түсіре берген ол бір кездегі әдеби, мәдени, рухани орталық болған Бағдадқа барады. Оның да себебі бар. Өйткені бұл кез Бағдадты түркілердің селжүктер тайпасының басып алған, түркі тілінің дәулеп тұған тұсы еді.

Ғалымның «Диуан . . . » құрылысы туралы айтқан тұстары да өте қызық. «Мен бұл кітапты құрастыру үстінде сөздерді әліппе тәртібімен орналастыра отырып, оны нақыл сөздер, ырғақты қара сөз (садж), мақал, өлең, ұйқасты қара сөз (раджаз) немесе көркем прозамен әшекейледім. Сөйтіп қолжетпес қиынды оңайлаттым, құпия, тереңдегіні түсіпікті еттім. Үйренушілер мен талапкерлердің өзіне қажетті сөздерді оңай табуы үшін біраз жыл машақаттанып, әр сөзді өз орнына қойдым. Махмут Қашғари Исхақ әл-Фарабиді немесе оның «Диуан әл-адабын» еш жерде атамаған.

Ғалым бабамыз алғашқы тараушадан «түркілер тілінде негізгі деп сапалатын 18 әріп бар, түркі жазуы сол 18 әріпке негізделген . . . Одан басқа да екінші кезекте келетін 7 әріп бар. Ол хатқа түспегенімен, көптеген сөздердің олдарсыз күні жоқ», - деп отырып, ол әріптерді де келтіре кеткен.

Махмұт бабамыздың түркі тілдерінің түрлі говоррлары жайлы айта келіп, мысал ретіиде берген сөздерінің ішінде қазіргі қазақ тілінде де айна-қатесіз қолданылып жүрген төмендегідей сөздерді де ұшыраттық. Мысалы: « арық, ақыр, қар, қара, азық, қозы, қыз, қашты, көмді, білді, тірілді, өлік, су ақты, топырақ, ат, ер, барды, келді, ер оқ атты, оқ атылды, бөз тоқылды». Coған қарағанда, қазақ тілі де түркі тілдері ішінде ата сөздерін көп сақтаған таза тілдердің бірі деуге әбден болады.

Ғалымның түркі тайпалары жайлы жасаған шолулары да өзіндік сонылығымен ерекшеленеді. «Түркілер негізінен жиырма тайпадан тұрады», - деп жазады Махмұт Қашқари. Олар өз руларын Алланың алғысына бөлінгір Нұр (пайғамбардың) баласы Йафис, оның баласы Түріктен таратады . . . Әрбір тайпа руға бөлінеді. Алла тағала болмаса, олардың санына жеткен ешкім жоқ. Мен кейбір қауымға тоқталмай-ақ, негізгі тайпаларды ғана саралайын. Оғыз-түрікпендердің рулары жайлы әрине айтпаса болмайды. Олардың руларын малдарының тамғаларымен қосып саралай кетем, өйткені оны жұрттың бәрінің білгісі келеді. Олардың руларының әрқайсысын мұсылман немесе мұсылман емесетігіне қарамай, рет-ретімен, шығысында Рум (Византия - Ә. Д. ) шекарасынан бастап қайсысы қай жерді алып жатқандығына дейін түсіндіре кетем.

Ар-Рум маңында тұратын бірінші тайпа пешенектер (бежданек), сосын йамактар (йемек), сосын башқұрттар (башгирт), сосын басмилдар (басмил), сосын қай (қай), сосын йабаку (йабаку), сосын татарлар (татар), сосын киргиздар (қиргиз) - соңғы тайпа ас-Син (Қытай -Ә. Д. ) маңында тұрады. Бұл тайпалардың бәрі де ар-Румге қарама-қарсы шығыс жаққа қоныс тепкен. Сосын шігілдер (шигел), сосын тухеи (тухси), сосын йагма, (йагма), сосын ограктар (ограк), сосын ұйғырлар (уйгур), сосын таңғұттар (таңғұт), сосын хитайлар (һитай) - олар ас-синда (Қытайда-Ә. Д. ) тұрады. Сосын табғаштар (табғаш), олар Ма Синде (Қытайдың арғы жағында - Ә. Д. ) тұрады. Бұл тайпалар оңтүстік пен солтүстік аралығына орналасқан.

Бір қызығы Махмұт бабамыз жоғарыда өзі жүйелеген түркі тайпаларының тағы бір тілдік ерекшеліктері жайлы айтуды да ұмытпаған.

«Парсылармен араласпай, өзге жұртқа қоныстанбай, бір тілді ғана (ана тілі - Ә. Д. ) білетіндердің сөзі таза боп келеді. екі тіл біліп, қала жұртымен араласқандардың сөздері шұбарланған. Оларға соғдылықтар, кеншектер және аргулар жатады. Екінші топқа түркілер елінде тұратын хотандықтар, тибеттіктер және таңғұттардың бір бөлігі кіреді», - дейді ол.

Әрі қарай - қырғыздар, қыпшақтар, оғыздар, тоқсылар, йагмалар, шігілдер, ограктар, шаруктар - олардың тілі біреуақ (ана тілі), яғни таза түркі тілі. Ймактар мен башқұрттар да тілі жағынан осыларға жақын.

Баласағұн және Талас (Тараз) һәм Аққала (Исфиджаб) халқы соғды және түркі тілдерінде сөйлейді.

Қашғар маңында ауыл аймақтар да бар, олардың халқы кеншек тілінде, ал орталық, өлкесінің халқы түркілердің хақани тілінде сөйлейді.

Махмұт Қашғаридің түркі халықтарының мекен-жайлары мен тау-теңіздері туралы айтқап мағлұматтары да көңіл аударарлық.

Мысалы, Еділ жайлы ол: «Қыпшақ еліндегі өзен. Бұлғар, (Каспий) теңізіне құяды. Бір тармағы орыс елінен бастау алады. Бұл сөз жыр жолдарында билайша өрнектелген:

Еділ суы ағып тұрар,

Жарқабаққа соғып тұрар.

Балық, бақа толып тұрар,

Көлшіктері де тасып тұрар. -

Десе, Іле мен Ертіс өзендері туралы: «Ила - іле, бір өзеннің аты екі жағалауына түркі тайпаларының яғма, тохси рулары және шігілдердің бір түрі орналасқан. Бұл өзен түркі елдерінің Жейхуны . . . Әртіш (Ертіс) - Йамак даласындағы өзеннің аты. Бірнеше тармақты осы өзен сондағы үлкен көлге барып құяды. Бұл өзен негізінде Ертіс суы - Әртіш суы деп аталады. Әртішмәк етістігінің түбірі әртіш - ерту болады. Судан тез өту үшін маған еріп, менімен бәстес, қанеки, кім тез өтер екен, деген мағына білдіреді», - дейді ол.

«Диуан луғат ат-түрікті» оқи отырып, Талас маңында Атлұқ, Баласағұнға жақын жерде Орда секілді шаһарлар да болғанын білдік. Сондай-ақ ғалым бабаның осы күнге дейін тілімізде қолданылып келе жатқан кент сөзі мен соған байланысты айтқан деректері де сонылығымен есте қалады: «Оғыздар мен оларға жақын жерлердегі халықтар тілдерінде кент ауыл деген сөзді білдіреді. Түркі елдерінің көпшілік тайпалары (бірақ) шаһар дейді. Ферғана шаһарына Өзкенд деген ат берілген. Бұл өз шаһарымыз деген мағынаны білдіреді. Үлкен болғандықтан Семізкенд деп аталатын шаһарды парсылар Самарқан дейді».

Махмұт Қашқари Талас-Траздың екі шаһар екені, біріншісінің ұлы Талас - үлкен Талас . . . , екіншісінің Кәми Талас - Кіші Талас деп аталатынына да тоқталған.

Сыр бойындағы Сауран, Қарнақ, Қаражұқ (Түркістан маңындағы Қарашоқ па екен?! - Ә. Д. ), Сығынақ, Сүткентті ол оғыздар шаһарына жатқызған. Шынында ІХ-Х ғасырларда Сыр бойын оғыздар мекен еткен. Ал Ташкент жайлы ол: «Ташкент - Шаш шаһарының аты. Ташкент - Тасқала деген ұғымды білдіреді. Әбу Бәкір әл-Шаши сол жерде туып өскен . . .

Сайрам - Исфиджаб деп аталатын Байда атты (Аққала - Ә. Д. ) шаһардың аты. (Кейде ол) Сариям деп те аталады», - дейді.

Махмұттың түркіпен тайпасы мен Талас, Баласұғұн өңіріндегі қазіргі Шу шаһары жайлы атйқан декректері де оқушылар үшін қызық болғандықтан, оны үзіп-жарамай-ақ түгел келтіре кеткенді жөн көрдік. «Түрікмән - түрікпен. Бұлар - оғыздар. Олардың түрікпен деп аталуы жайында мынадай аңыз бар: Зұлқарнайын Самарқаннан өтіп, түркі шаһарларына жол таратқан уақытта олардың Шу есімді жас хақаны бер еді. Ол көп қосынға ие болатын. Баласағұнға жақын (жерге - Ә. Д. ) Шу шаһарын салдырып, оны өзі басқарды. Осы шаһарда күн сайын бектердің құрметіне үш жүз алпыс мәрте дабыл қағылатын. Халқы одан: «Зұлқарнайын жақындап келеді. Онымен соғысамыз ба, қандай жарлық бересіз?» - деп сұрайды. Сөйтсе Шу хақын ходжент (Сырдария - Ә. Д. ) өзенінің бойына қарауыл қою, Зұлқарнайының сол өзеннен өтер уақытын хабарлап тұру мақсатымен шолғыншы топ - қырық тарханды жіберген екен. Мұны хақан жасағының ешқайсысы да білмейді. Сондықтан да хақанның көңілі орныөты еді . . . ».

Зұлқарнайын өзеннен өтіпті. Шолғыншылар оның өткенін сол түні-ақ хабарлапты. Хақан дереу қағып, түн жарымында шығысты бетке ұстап жолға шығыпты. Хақанның дайындықсыз көшкенінен қауіптеген халық арасында дүрлігу пайда болыпты. Үріккен ел кез-келген көлікке міне салып, халқының соңынан еріпті. Сенікі, менікі деместен, әрқайсысы бір-бірінің малын мүлкін ала беріпті. Таң ата бір түп-түзу жазыққа жетіпті. Ол уақытта Тираз (Тараз), Исфиджаб, Баласағұн және соған ұқсас шаһарлар салынбаған болатын. Бұлдардың барлығы кейін салынды . . .

Хақан мен оның қосыны түнделетіп үріккен кезде көлік таба алмай, жиырма екі адам жұртта қалып қойыпты . . . Сол жиырма екі отбасы бала-шағасымен үріккен елдің соңынан жүру, жүрмеу жөнінде кеңесіп отырғанда, қастарына тағы де екі адам келіпті, терлеп-тепшіп, шаршап-шалдығып келе жатыр екен. Жұртта отырғандар «Зұлқарнайын жортып жүрген жолаушы, бір жерде тұрақтай алмайды. Біздің жерге де тұрақтай алмайды. Кетеді. Біз бәріміз жерімізде қаламыз. Қал, аж - осында қалыңдар депті. Сонымен, олар бертін келе Қалаж атанып кетіпті. Қалаждардың негізі солай. Олар бар болғаны екі-ақ ру.

Зұлқарнайын келгеннен кейін жұртта қалғандардың ұзын шаштары мен түркілерге ұқсас белгілерін көріп, өздерінен сұрамай-ақ Түрк мананд «Түрікке ұқсайды екен» депті. Содан бастап түркі деген сөз оларға есім болып кетіпті . . .

Шу хақан Шын (Қытай - Ә. Д. ) жаққа өтіп кетеді де, Зұлқарнайын оның соңынан қуады. Ұйғырларға жақын бір жерде хақан Зұлқарнайынға қарсы тағы бір шолғынша топ жібереді. Зұлқарнайын да солай істеп, қарсы қосын шығарды. Осы екі шолғыншы - барлаушы топ соғысып, Зұлқарнайының жасағы жеңіліс табады.

Сол соғыс Алтунхан Алтынхан деген жерде болған екен. Бұл тау қазір де солай аталады. Сол жерде Зұлқарнайын Шу хақанымен бітім жасасып, сонан соң ұйғыр шаһарларын салдырады. Біраз сонда тұрып, дамылдайды. Зұлқарнайын шегініп кетекеннен кейін Шу хақан да жеріне қайтады. Баласағұнға дейін ілгерілеп, өз атымен аталатын Шу шаһарын салдырып, тыныш өмір сүреді . . . Сол тыныш өмір күні бүгінге дейін бұзылмай келеді».

«Диуанда» сондай-ақ түркі халықтарының кісі аттары мен олардың жыл қау дәстүрі, тағамдарының түрлері де тәптіштей жазылған. Ал енді «Түрік халықтарының көп қолданылатын сөздері» деген айдармен берілген тараушадағы ол, үн, өн, өрт, от, он, ін, ой, атыз, ошақ, ұзақ, үтік, атан,, аз, із, ау, ақ, ақсақал, ай, аяқ, ұя, ата, ара, ана, іні, іңір, ортақ, ақшам, үрді, ұрды, ұтты, өсті, ашты, озды, ойды, атылды, ішілді, ашытты, ысытты, ұнатты, ұқтырды, ұялды, айтылды, аулады, құт, қыр, біз, тұз, қыз, күз, тоқ, күл, түн, қырық, жігіт, бақыр, қысыр, қымыз, қорық, балық, қабақ, қонақ, білік, қызыл, тізім, құлын, қырын, күзен, тауар, қалқан, балдыз, сырмақ, қолтық, тарғыл, сарқынды, барды, тұрды, құрды, көрді, тізді, сөз, тұз » секілді сөздер арада мың жыл өтсе де қазақ тілінде еш өзгеріссіз, бастапқы қалпында қолданылып жүгенін байқайсыз. Түркі тілдері ішінде қазақ тілі араб, парсы және де басқа тілдер әсеріне аз ұшырап таза сақталған дегенде біз осындай жазба жәдігерлік деректеріне сүйеніп айтамыз.

Махмұт Қашқаридің «Жинағы» күні бүгінге дейін дүние жүзі ғалымдарының назарын аударумен келеді.

Орыс зеріттеушілерінен бұл шығарма жайлы өз ойларын айтқан негізінен В. В. Бартольд, С. Малов және А. Б. Халидов болды, Шетелдік оқымыстылардан П. К. Жузе, түріктер Весим Аталай, Неджиб Асим, Таймас Абдулла, М. Кепрюлю, австриялық Ф. Кралиц, немістер К. Брокельман, М. Хартман, Д. Фюкх және ағылшын зеріттеушісі Жозеф Шахтты атаймыз. Соңғы жылдары шырамашылыны тереңірек Е. С. Малов пен М. В. Стеблева және А. Б. Халидов зеріттеді. С. Е. Малов болса, «Мұның өзі аса құнды филологиялық шығарма» деп жоғары бағаланады.

М. Қашғаридің шығармасын, сөйтіп, лингвистикалық және тарихи-этнографиялық ескерткіш деп тану керек сияқты. Бірақ С. Малов осы жинақтағы материалдар арасында жоғарыда Махмұттың өзі ескерткеніндей, төрт жүзеге жуық төттағандар мен сонша мақал, мәтелдердің барлығын айтады. Ал И. В. Стеблеваның 1971 жылы Мәскеудегі «Нуака» баспасында жарық көрген ғылыми еңбегінің соңында берілген «Диуан лұғат ат-түрк тексінде 400 емесе, бар болғаны 220-ға жуық төрттағандар мен 2 тармақтан тұратын аз ғана бәйттер байқалады.

«Диуанның» мазмұны, нұсқасы жөнінде де ғалымдар арасында мәмлелі пікір жоқ. Мысалы, Карл Брокельман «Диуандағы» өлең жолдарын ерте кездегі түркі хылқының фольклорына жатқызады да, бірақ ол пікіріне өзі де күмәнданып, «бұл өлеңдер бертін келе аттары ұмытылған белгілі бір авторлардың жыр жолдары болуы мүмкін», - дегенді айтады. Сондай-ақ оның «Диуандағы» кейбір өлең жолдары көне түркі поэзиясына жатады» деген пікіріне П. Пельо «көне түркі өлеңдері ұйқассыз келіп, оларда тек өлең жолдарының басында ғана дыбыс қайталаушылық кездесетін еді» деп күдік келтіреді. Сөйтіп, ол М. қашқари «Жинағындағы» өлең жолдарында ұйқастың кездесетінін парсы поэзиясының әсерінен көреді. Осындай алып-қашпа пікірлерді өз еңбегінде қорыта келіп, И. В. Стеблева: «Махмұт Қашқаридің «Диуан лұғат ат-түрк» атты шығармасы түркі халқы фольклорының және әдебиетінің үлгісіне құрылған; шығарма тексті исламға дейінгі кезеңдегі жазылғанымен, мұсылмандықтың ықпал, әсеріне де ұшыраған» деген тұжырым жасайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.