МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ОЙЫН ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 5
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ОЙЫН ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіндегі ойындардың
педагогикалық-психологиялық 9
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.2 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық
әрекетін 23
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ОЙЫН
ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ЖОЛДАРЫ МЕН ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ойын арқылы балалардың психологиясын дамыту 45
жолы ... ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын технологиясын
пайдалану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... . 68
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Кәсіптік-білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.03.007-2006. Негізгі
ережелер. 2006. – 8 б.
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер.
2008. – 8 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Оқу жоспарының тұрақты бөлігі - оқу жоспарының өзгертуге жатпайтын
бөлігі. Бала тұлғасын жалпы адамзаттық мұраттар мен мәдени дәстүрлерге
сәйкес қалыптастыруды қамтамасыз етіп, мемлекет аясында тұтас білім
кеңістігін құрады.
Оқу бағдарламасы: әрбір оқу пәні бойынша меңгерілуге жататын білім,
іскерлік және дағдылардың мазмұны мен көлемін айқындайтын бағдарлама.
Кәсіби дайындық - белгілі кәсіп бойынша арнаулы білім, дағды,
шеберлік, еңбек тәжірибесін қалыптастыру. Кәсіби дайындық кәсіби
біліктілігінің күрделілігі мен әзірлік деңгейіне қарай жоғары, арнайы, орта
немесе төмен білім түрлеріне бөлінеді.
Құзыреттер – студенттердің оқыту үдерісі кезінде алған білім, іскерлік
және дағдысын кәсіптік қызметте практикалық тұрғыдан қолдана білу қабілеті.
Құзыреттілік - оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін
меңгеруі көрінетін білім берудің нәтижесі.
Кәсіби құзыреттілік - маманның әлеуметтегі дәл осы уақыттағы
қабылданған стандарттар мен нормаларға сәйкес өзінің кәсіби – педагогикалық
қызметін атқаруға дайындығы мен қабілетін анықтайтын кәсіби білімдер
жиынтығы немесе жекелік кәсіби сипаттама.
Дидактикалық жүйе - оқыту мақсатына жету жолында қолданылатын
бірыңғай, іштей тұтас құрылым мен элементтер жиынтығы.
Портфолио білім алушының белгілі бір оқу кезеңіндегі оқу және
әлеуметтік маңызы бар жеке жетістіктерін көрсететін тәсіл. Бұл тәсілдің
көмегімен білім алушының бағытталған, жүйелі және үздіксіз бағалау мен өзін-
өзі бағалау нысаны ретіндегі рефлексияға қабілеті белгіленеді және
бағаланады.
Пәнді оқыту нәтижелері – игерілген білім, іскерлік, дағды және білім
беру салалары бойынша құзыреттіліктер.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
ЖБП – жалпы білім беру пәндері
БП – базалық пәндер
КП – кәсіптендіру пәндері
ОӘК- оқу-әдістемелік кешен
СӨЖ- студенттердің өз бетімен жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушының жетекшілігімен орындайтын студенттердің өзіндік
жұмысы
ББСМТД – болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің технологиялық даярлығы
БОПӘ - бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
ХҚТУ – Халықаралық қазақ-түрік университеті
ОБТ - оқытудың бірыңғай технологиясы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі Қазақстан жолы – 2050:
Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында: Бір жыл бұрын мен
еліміздің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария еттім.
Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы.
Қазақстан-2050 Стратегиясы – барлық саланы қамтитын және үздіксіз өсуді
қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол – елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз
бен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп шыңдалатын үлкен емтихан. Стратегияны
мүлтіксіз орындап, емтиханнан мүдірмей өту – ортақ парыз, абыройлы
міндет!,- деп атап көрсетті [1].
Қоғамның болашақ азаматын өсіру үшін отбасы, қоғамдық орындар,
қоршаған ортаның тигізер ықпалы ұшан-теңіз. Үлкендер өсіп келе жатқан
балдырғанға адамгершілік сезімдерін дер шағында дарыта беру үшін оны
қоршаған ортасында көңілді, қуанышты жайларды жасай білуі шарт - дейді
Е.А.Аркин. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың ең басты оқу іс-әрекеті
болып табылады. Атап айтқанда ойын арқылы балалар өмірді таниды, ойын
оларды үлкен өмірге дайындайды. Сонымен қатар баланың шығармашылық дамуында
маңызы өте зор. Ойын мәнін балалық шақтан есейген шаққа өтетін көпір
ретінде сипаттауға болады. Сонымен қатар мектепке дейінгі балалардың іс-
әрекетінің дамуы үшін, тәрбиелеу үшін де ойынның мәні өте зор.
Сонымен тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Көптеген философтар, педагогтар және психологтар ойынды білім беру
үдерісінде пайдалану мәселелері көптеген еңбектерінде орын алып отыр.
Ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен,
Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. жоғары бағалаған.
М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев,
Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова, Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко,
Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева,
А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, және М.Оспанбаеваның
Ғ.З.Таубаева және т.б. отандық ғалымдардың еңбектерінде қазақстанда
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық
мәселелерін қарастырғанын атап көрсетуге болады.
Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев,
П.П.Блонский, т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында
алатын орны туралы ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі
психологтар өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров,
Т.Тәжібаев және т.б. баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл
атқаратындығы туралы айтып кеткен.
Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат
әрекетінің ерекше формасы ретінде еңбектерінде көрсетілген.
Жас бала - жас шыбық тәрiздi қалай исең солай майысады. Сондықтан да
бiлiм негiзiнің алғышарттары осы мектепалды кезеңінде қалыптасады деп
айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл бөлу керек екенiн
заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Ойынды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, шығармашылық
қабілетінің қалыптастыру арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина,
М.Мұхамедин, А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,
Т.Иманбеков зерттеуінде елімізде балабақшадағы балалардың ойын әрекеті
туралы және оның ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде
қолданудың жолдарын, мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар
арқылы шығармашылық қабілет әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара
қарастырылған. Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов,
Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын сюжетті-ролдік
ойындар арқылы мақсаттарын жіктеген.
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң,
ғылыми және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола
алады. Бүгінгі мектеп жасына дейінгі балаларға ойындар арқылы
қалыптастыруда озық дәстүрлердің жүйелі түрде зерттелмеуі арасында; бүгінгі
заман балаларына заманауи озық дәстүрлерін меңгерту қажеттілігі мен оны
пайдалануға байланысты бірегей тұжырымдама мен кешенді оқу-әдістемелік
нұсқаулардың әлі де аз болғандықтан арасында қарама-қайшылықтың бар екені
анық байқалады.
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу
проблемамызды анықтауға және тақырыпты дұрыс шешімін іздестіру біздің
зерттеу мәселемізді айқындауға Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы
тәрбиелеудің педагогикалық-психологиялық мәселелері атты тақырыбының
көкейкестілігін дәлелдейді. Осыған орай зерттеудің негізгі мәселесі сюжетті-
ролдік ойындар арқылы балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру
болып табылады.
Зерттеу мақсаты - Ойын іс-әрекетінің мектепке жасына дейінгі балаларға
психологиялық әсерінің ерекшеліктерін, оның ішінде бала қиялын дамытуға
ойынның әсерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіндегі ойындардың педагогикалық-
психологиялық мәнін жан-жақты ашу.
- Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық әрекетін
дамуына әсерін көрсету.
- Ойын арқылы балалардың сөздік қорларын дамыту жолымен мектеп жасына
дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын технологиясын пайдалану рөлін айқындау.
Зерттеу нысаны - мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні - мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қиялы.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, фольклористикалық және әдістемелік
әдебиеттерді теориялық және ғылыми-әдістеме тұрғыда талдау, сипаттама беру,
сұрақ-жауап, әңгіме т.б. әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
Зерттеу жұмысында іс-әрекет туралы Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, А.В.Запорожец, П.Я.Гальперин тәріздес әйгілі Кеңес
психологтарының теориялары кеңінен қарастырылады. Сонымен бірге мектеп
жасына дейінгі балалардың ойын іс-әрекеті туралы К.Гросс, Ф.Шиллер,
Г.Спенсер, К.Бюллер, З.Фрейд және т.б. көптеген зерттеушілер мен
ойшылдардың көзқарастары қосып қарастырылады. Әлеуметтік өмірге жалпы
белгілі бір қоғамға бейімделуге баланың көркемдік, шығармашылық
белсенділігін арттыру үшін, сонымен қатар баланың тәрбиесінде ойындарды
қолдану. Ойын іс-әрекеті арқылы баланың тұлға болып қалыптасуына әсерін
көрсету.
Мектепке дейінгі балаларға арналған әдістемелерді қолдана отырып,
баланың қиялына ойынның ықпалын көрсету.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Эксперимент барысында алынған
нәтижелерді ата-аналарға және балабақша тәрбиешілеріне ұсыныс ретінде
ұсынуға болады.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан –
2030 даму стратегиясы; Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Елбасының жолдаулары; зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
тарихшылардың, әдебиеттану мен педагог, психологтардың еңбектер;
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмыстың құрылымы: Белгілеулер мен қысқартулардан, анықтамалар
мен нормативтік сілтемелерден, кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ОЙЫН ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіндегі ойындардың
педагогикалық-психологиялық мәні
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде қалыптасады деп алсақ, бүкіл
қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі,
тәрбиеге ықпалы әртүрлі болады. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім
беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән
беруде. Білім беру, тәрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы
бұл ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте алға қояр мақсаты болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати, Ж.Баласағұн тамаша өсиеттер
қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы балалардың
ақыл-ой қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу керектігін
айтқан болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістері
мен құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Есипов, Н.Скаткин, Ю.К.Бабанский,
М.Жұмабаев, Т.Сабыров, т.б. өз еңбектерінде балалардың өз бетінше жұмыс
орындауда ойындардың пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер берген.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде ойындарды пайдаланудың
маңызы зор.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен оқу іс-
әрекетте ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі мақсаты
- баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз бетінше
ізденуге баулу болып табылады.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес балабақшадағы барлық буын балаларының
білімін ойын түрлері тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика ғылымының
міндеті болып табылады.
Осыған орай білімнің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын, оқу-
тәрбие үдерісінің ерекшелігін, оны дұрыс ұйымдастырудың негізгі әдістерін,
формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек. Оқу-тәрбие процесінде ойынды
қолдану барысында әр баланың жеке басының ерекшелігі есепке алынуы тиіс
[2].
Оқу іс-әрекет барысында әр баланың ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы,
қабілеті әр түрлі. Ең бастысы - әр баланың жеке басын құрметтеу, оның
адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана олардың
білімге, ынтасын арттырып, еңбексүйгіштікке, білімге құштарлық қасиеттерін
нәтижелі қалыптастыруға болады.
Тәрбиеші балалармен ойынды ұйымдастырып, оларды үйрету, қалыптастыру
үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі керек [3]:
1. Мектеп жасына дейінгі баланың бойындағы психикалық процестер:
зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер. Осындай
психикалық процестер баланың бойында болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде, ойын
барысында шешеді. Мектеп жасына дейінгі балаларының психологиясы психикалық
дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке бастың қалыптасуын
зерттейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясын білу оқыту,
тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Баланың психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында,
ынтасында, қабылдауында оқу-тәрбие үдерісі кезінде негізгі ерекшелік болып
табылады.
Мектеп жасына дейінгі балаларын зерттеудің негізгі әдістері: бақылау,
эксперимент әдістері болып табылады.
Тәрбиеші баланың ойын барысында мінез-құлқын табиғи жағдайда мақсат
қоя отырып зерттейді.
Тәрбиеші бақылау процесінде зерттелуші бала мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды. Мысалы: Баланың іс-әрекетін, сөйлеген
сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда тәрбиеші бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн. Олар [4]:
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау-баланың психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі. (А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Штерн).
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы - баланың мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин, А.Н.Гвоздов
сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды
бойынша бақылаулар жүргізген.
Көп жағдайда балаға эксперименттер балабақшада, оқу іс-әрекет үстінде,
ойын, ойын барысында өткізіледі.
Мектеп жасына дейінгі балалары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Оқу іс-әрекет ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру баланың
мүмкіндігін арттырады.
Ойын барысында баланың қажеттіліктері мен құштарлығы, қабілеті,
зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып отырады.
Бала ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі балалары оқу іс-әрекет барысында, оқу-тәрбие тыс
уақытта іс-әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да баланың жас ерекшелігін ескере отырып, ойындарды ретімен
қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Мектеп жасына дейінгі балаларының психикалық дамуы барысында пайда
болған және жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа
түрлерін игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып
табылады.
Мектеп жасына дейінгі баланы оқыту процесінде ойындарды пайдалануда
балалардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері бар [5].
Олар:
1. Ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін бала өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау.
Балалары оқу пәнін игеру барысында өздігінен жұмыс істеуге
дағдыланбаса, оның оқу іс-әрекет үлгерімі жақсы болмайды. Бұл кезде
баланың оқу іс-әрекетке деген қабілеті, зейіні төмендейді. Соның
салдарынан оқу пәніне деген қызығуы, оқу іс-әрекетке үлгерімі нашарлап,
үлгермеушілер қатарына қосылады. Сондықтан тәрбиешінің негізгі
міндеттерінің бірі-балалармен ойындарды шеберлікпен қолдануы керек.
Ойын барысында балалардың дербестігін арттыруда олардың оқуға деген
табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында: мектеп жасына
дейінгі балалары оқу іс-әрекет барысында дидактикалық ойынды тәрбиешінің
жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже беретіні дәлелденген.
Мектеп жасына дейінгі балаларына тапсырмалар берерде тәрбиеші
тапсырманың дұрыстығын балалардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін
анықтауы тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу әрекетінің жемісті болуы - оқу
жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оқу жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөледі [6]:
1.Баланың жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты қолданылатын
тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) бала өз жұмысын бақылау
2. Баланың оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойындарды қолдана білу.
Осы тәсілдердің ішінде балабақшада ерекше орын алатыны оқу іс-әрекетте
, оқу-тәрбие уақытта оқу материалымен жан-жақты жұмыс істей білу және
ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін тәрбиеші мына тәсілдерді
меңгеріп, оны бала бойында қалыптастыра білуі қажет [7]:
1. Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау.
2. Ең негізгі мәселені айыра білу.
3. Салыстыру.
4. Топтастыру.
5. Жүйелеу.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мұндай тәсілдерді меңгеруі оны жан-
жақты дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Қазақ халқының ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес, ол
бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі, үлгі
берершіктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет
атқарған. Ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған
және сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға айналған.
Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде ұлт ойындары
халқымыздың өз ұрпағын тек ойын - сауықтарды бәсекеге түсіп жеңімпаз
атанып, жүлде алу ғана емес, ата жолын қуып, өзінен бұрынғы дәстүрлерді
жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп меңгеруге, шаруашылық жүргізу
қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет, шапшаң ұрпақтарды
тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген.
Сондықтан ойындарын бүгінгі балабақшада және оқу - тәрбие жұмысына,
әсіресе балалардың туристік іс-әрекетін ұйымдастыруға енгізуді қажет етеді.
Балабақшадағы оқу-тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы педагогикалық
шарттарының бірі - өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген әлеуметтік -
педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тәрбие беру, адам баласының
өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетістіктерінен бас тарту деген сөз емес,
қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға жеткізілетін
түрлерді дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай жас ұрпақты
тәрбиелеу мүмкіндігін пайдалану.
Ойын элементтерін оқу іс-әрекеттер барысында пайдалану балалардың
білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын бала санасына жақындатады. Ал
балалардың табиғи жағдайда өткізетін туристік іс-әрекеттерде (туристік
жорықтарда, жарыстарда) ұлт ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды
қызықтырып, еліктіре түседі.
Ойындары балалардың іс-әрекеттерінің мазмұнын байытып, нақтылаудың
нәтижесінде балалардың белсенділігін жетілдіріп, жұмыс қабілеттерін
жақсартады, түрлі қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік
туғызады.
М. Павловтың барлық оқыту, тәрбие үрдісі байланыс жүйесінің құрылымына
негізделеді, ал оның қажетті шарты "Орталық ми қабығының әрекетіне"
байланысты болып келеді. Олай болса, ойын қолданылған оқу іс-әрекеттері,
тәрбие жүмысы балаға өзінің етене жақындығымен, түсініктілігімен
ерекшеленеді.
Ойын әрекеті - өзіндік әрекет. Ал баланың ойын үстіндегі өзін - өзі
жаттықтыруы, өмірді білуге деген құмарлығы, шыңдалуы, оның ақыл - ойын,
дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, алдына қойған мақсатына жетуге
деген ерік-қайратын шыңдайды, алға қарай ұмтылысын, құштарлығын оятады.
Осының нәтижесінде балалардың өз бетімен ізденуі, білімді қажетсінуі өсіп,
нақтылы қажеттілікке ұласады. Атап айтқанда, білім алудағы бала
белсенділігі мен білімді игеруге деген ұстанымы бала дербестігін туғызып,
өздігінен оқу, білім алу дағдысын қалыптастырады [8].
Бала балабақша бала ұжым арқылы білім алғанын, ол әрдайым өз алдында
дербес тұлға арқылы іске асқанымен, ойынға қатынасқан әр баланың алдына
жеңіске деген ұмтылыс пайда болады.
Адамның қандай әрекеті болсын коғамдық әлеуметтік қажеттіліктен
туындайды. Бала өзінің қажеттігін өтеу үшін, ішкі талаптарын қанағаттандыру
үшін белсенді әрекет жасайды. Баланың ойын әрекеті оның ақыл-ой, дене
дамытуы үшін қажет. Баланың ойын әрекетіндегі белсенділігін дұрыс бағалап,
ойын іс-әрекетінде оның белсенділігіне, білім алуға, қажетті оқу мен
дағдыны меңгеруге және оларды күнбе-күнгі тәжірбиеде, өмірде пайдалана
білуге үйренуге баланың саналықпен істейтін әрекетіне ұластыруы шарт.
Бала белсенділігі негізінен екі түрлі: сыртқы және ішкі белсенділіктен
түрады. Сыртқы белсенділігі көбінесе ойын арқылы, қимылы, қозғалысы,
әсіресе өмірлік әрекетіне байланысты болып келеді. Баланың ішкі
белсенділігіне оның ойлау әрекетіндегі белсенділігі жатады.
Баланың ішкі, сыртқы белсенділігін бөле - жара, бір - бірінен ажырата
қарауға болмайтыны байқалады. Нақтылап айтсақ, баланың ойы, қабылдауы,
дағдысы, баланың ойы, қабылдайы, дағдысы ең алдымен сырттан болатын
әсерлердің негізінде ішкі әсерлерді туғызып, қабылдау белсенділігін
арттырады. Егер сыртқы әсер солғын болса, ішкі әсердің де солғын болары
сөзсіз. Сондықтан А. С. Макаренканың бала ойында кандай болса, өмірде де
сондай болады, үлкендердің жұмыстағы қоғамдық өмірдегі қызметкерлігі,
қайраткершілігі баланың ойынымен тең деген пікірін шындықтан алшақ деп
түсіну қиын [9].
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен
білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып
саналады.
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе [10], ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың
ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне
сипаттама береді. Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың
қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық
сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халықтың ойын түсінігінің түп-тамырының
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын -
таным процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші оқыту мен
тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір
құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез
тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде
дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай
оларды көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған.
Қазір бізге жеткен ойындарымыз: қуыршақ, асық ойындары. Қазақтың көне жыр-
дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде ерекше орын алғандығы
айқын көрінеді [11]. Мәселен Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын сияқты
эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық сүйіспеншілігіне
бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық ойындарда сайысқа түсіп, одан
кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің мергендік, палуандық,
шабандоздық шеберліктерін көрсеткендері айтылады. Домбырамен күй шерту,
Аударыспақ, Күлкі ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғызқұмалық,
Жұмбақ айтыс, Асық ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі
біздің ата-бабаларымыздың ұлттық ойындарының ғасырлар бойы өмір сүргендігін
айқын көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа,
қырағылыққа, батылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын
дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі: Он бір қара
жұмбақ. Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы баланың ойлау
қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол.
Санамақ, Жылдам айт, т.б. тартымды ойындарды үйрету, тіл өнеріне негіз
салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл
табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ
бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей
емес. Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да,
психологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр,
шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ.
Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады.
Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше әр беріп, жаңартып өткізіп
отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары абзал.
Өйткені балалар ойнай да, күле де, ойлай да білсін!
Ойынның қалыптасуы “құпиясын” ашуға сан жүздеген жылдар бойы әртүрлі
ғылыми бағытта ғалымдар қалам тартқан. Оның шығуы туралы айтылған ой-
пікірлер көптеп кездеседі.
Пікірлердің біріне сүйенсек, ойын адамдардың бос уақытынан туған нәрсе
және олардың әлеуметтік-мәдени мәселелеріне байланысты. Ежелгі дәуірде
ойындар қоғамдық өмірдің өзегі болған және оның саяси-діни маңызы негізге
алынған. Ежелгі гректер, ойыншылдары құдайлар жақтаған деп санаған,
сондықтан Ф.Шиллер ежелгі ойындар құдіретті, адамның кез-келген
жетістігінің идеалы бола алады деп есептеген. Ежелгі Қытайда мерекелік
ойындардың ашылуын император ашып берген және өзі де ойындарға қатысып
отырған.
Әлемдік педагогикада ойын ойыншылар арасындағы кез-келген сайыс немесе
жарыс түрі деп қарастырылды. Мұнда іс-әрекет белгілі ережелермен шектеледі
және жетістікке жету көзделеді (ұрыс, жеңіс, жүлде).
Бәрінен де бұрын ойын оқыту, қатынас құралы және өмір тәжірибесін
жинақтаудағы күрделі әлеуметтік-мәдени феномен болып табылады.
Ойындағы қиындық оның түрлерінің әртүрлілігімен, қарсыластардың қатысу
әдісімен, ойынның жүргізілуімен анықталады. Ойын-оқытудың таптырмайтын
элементі.
Ойын процесінде [12]:
- жүргізудің ережелері меңгеріледі;
- әртүрлі үлгідегі экономикалық және әлеуметтік институттардың,
фирмалардың, мекемелердің, ұжымдардың, топтардың мүмкіндіктері
қарастырылады;
- ойындағы белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қатысушылар бірлескен
ұжымдық іс-әрекет жасауға дағдыланды. Баланың жеке мінез-құлқы қалыптасады;
- тәрбиешілер қосымша пайдаланған көрнекі құралдардың ойынға қосқан
үлестерінен мәдени дәстүр қалыптасады.
Ойын-бір қарағанда пайдасыз болып көрінеді, солай бола тұра, қажетті,
өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Ойын өзіне қызықтыра, тарта отырып,
ғылымда қиын, күрделі мәселе болып табылады.
Отандық педагогика мен психологияда ойын әрекетін К.Д.Ушинский,
П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, Д.К.Эльконин, т.б. жете зерттеді. Шетелдің
әрқилы зерттеушілері мен ойшылдары: К.Гросс, Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюлер,
З.Фрейд, Ж.Пиаже т.б. ойын теориясын өздерінше (біріне-бірін қосып жиынтық
ретінде) қарастырған. Бұлардың әрқайсысы өздігінше ойын құбылысын әр
қырынан көрсетіп, оның нағыз мәнін белгілемеген.
К.Гросс теориясы аса ықпалды теория болған. Оның ойынша, ойынның мәні,
мұнан әрі маңызды әрекетке, дайындыққа қызмет етеді; ойында адам, жаттыға
отырып, өзінің қабілетін жүзеге асырады. Бұл теорияның құндылығы -ойынды
жетістікпен тығыз байланыстыруда болған. Ойынның жетістіктегі рөлі ерекше.
Кемшілігі - бұл теория ойынның қайнар көзін емес, “мәнін” береді. Ойынды
тудыратын себептерді ашпайды. Гросс адам ойынын жануарлардың ойындары
сияқты түсіндіре отырып, оларды қате, бүтіндей биологиялық факторға,
инстинктке апарады.
Өз кезінде Ф.Шиллердің ойын дамытып, қалыптастырған, ал Г.Спенсердің
теориясында, ойынның артықтығы өмірде, еңбекте жұмсалмаған мол күштер өзін
ойында деп көрсетіледі. Бірақ жұмсалмаған күштер қорының болуы олардың
жұмсалу бағытын, олар неге басқа қызметке емес, нақты ойынға құйылатынын
түсіндіре алмайды, сонымен қатар шаршаған, қажыған адам да ойынды демалу
үшін ойнайтыны айтылады.
Рубинштейннің ойынша, ойынды жиналған күшті жұмсау немесе іске асыру
деп түсіндіру, формалистік болады. Осы себепті бұл теория ойынды
түсіндірерлік жағдайда емес деп қарастырады.
Ойынның себептерін ашуға талпына отырып, К.Бюлер ойынның негізгі
себебі ретінде функцинальдық рақаттану теориясын алға тартады. Бұл іс-
әрекеттің гедонистік теориясының жеке бөлігі болып, яғни адамның іс-әрекеті
рақаттану және құштарлану принциптерімен басқарылады деп есептейтін теория
болып табылады. Адам әрекетінің сарындары, адамның өзі сияқты әр алуан;
сондай немесе басқа да эмоциональдық реңі тек шынайы мотивацияның туынды
жағы және көрінісі болып табылады. Шиллер мен Спенсердің динамикалық
теориясы сияқты гедонистік теория әрекеттің шынайы мазмұнын көзден таса
етеді. Онда эмоцинальды тиімді түрін қамтып көрсететін оның шынайы сарыны
жасалған. Бұл теория ойын үшін анықталған функциональды рақаттану немесе
жұмыс істеуден рақаттану - факторын тани отырып, ойында организмнің тек
функциональды қызмет атқаруын көреді.
Ойынның фрейдистік теориясында өмірде ығыстырылған талаптардың жүзеге
асқандығын көрініс табады, себебі өмірде жүзеге аспағанмен, ойында жиі
ойналады және бастан өткізіледі. Ойында өмірден түңілген, өзіне-өзі жауап
бере алмайтын субъекті сапасының кемдігі көрсетіледі. Ойында өмірдің
таңғажайыптары мен сұлулығы іске асырылып, шығармашыл қоқысқа айналады;
дамудың нәтижесі мен факторынан, ол жетіспеушілік пен сапасыздықтың
көрінісіне айналады; өмір сүруге икемделуден, керісінше оның қашқынына
айналады.
Л.С.Выготский мен оның ізбасарлары ойындағы жалпы мақсат адам ойнай
жүріп, шынайы жағдайдың орнына өзіне алдамшы жағдай жасап алады және өзі
сол жағдайға сай белгілі бір рөл ойнайды [13]. Ойнай жүріп
айналасындағыларға үлгі береді.
Әрекеттен қалыпты жағдайға өту үшін ойынның ерекше түрлерінің дамуы
шынында өзгеше. Алайда алдамшы жағдайдың қалыптасуы мен мағыналарды
тасымалдау ойынды түсінудің негізіне жұмсалмауы тиіс.
Бұл түсіндірудің негізгі кемшіліктері мынадай. Ол ойынның қайнар көзін
айта отырып, ойын әрекетінің құрылымы төңірегіне топталады. Мағыналарды
тасымалдау, алдамшы жағдайға өту ойынның қайнар көзі болып есептелмейді.
Ойынның бастауы ретінде шынайы жағдайдан алдамшыға өтуді талқылауға талпыну
ойынның психоаналитикалық теориясының сарқыншағы ретінде ғана түсінілу
керек.
Д.Н.Узнадзе ойында пісіп жетілгенімен шынайы өмірде әлі іс-әрекеті
іске аса қоймаған тенденция нәтижесінің барын көреді. Ойын теориясындағы
сияқты, күштің молдығынан, ойын оң ықпал етуші ретінде қолданылады. Ол
дамудың өкімі ретінде қарастырылады. Бұл әрине жақсы, бірақ теорияның
негізгі кемістігі, ойынды қоршаған әлеммен қарым-қатынас нәтижесінде
туындаған іс-әрекет деп емес, іштен жетілген қызмет әрекеті деп қарады.
Ойын осылай іштей толығып отыратын шынайы мазмұнмен байланыспайтын
немқұрайлы белсенділікке айналады. Ойын “мәнінің” мұндай түсінігі шынайы
ойында оның нақты көрінуін түсіндіріп бере алмайды.
Дегенменде ойынның балаларға берері мол екендігі педагог- ғалымдар
тарапынан қолдау табуда.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп
төмендегілерді айтуға болады:
- Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат
алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет
(әрекеттік ләззат);
- Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің
белсенді сипаты (шығармашылық аясы);
- Әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат);
- Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт
тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және
оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт
өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі
ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-құлқында
туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды [14].
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында" атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі - оқу, білім деп тұжырымдайды
[15].
Ұлы педагог К.Д.Ушинский жас ұрпақты тәрбиелеуде халық педагогикасының
талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің, әсіресе ертегі жырлары
мен мақал-мәтелдерінің, сонымен қатар дәстүрлі ұлттық ойындардың маңызды
екенін атап көрсеткен. Ұлттық ойындар ұлт ұлт болып қалыптасқалы халықпен
бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан балаға мұра ретінде ауысып
отырған. Олар баланы пайдалы еңбекке, сөйлеуге, мергендікке, тапқырлыққа,
ептілік пен күштілікке, бірлесіп қызмет атқаруға, төзімділікке және т.б.
тәрбиелеудің ұтымды құралы болған. Қазірде әртүрлі ұлттық ойындары, соның
ішінде қазақтың ұлттық ойындары жинақталған кітаптар шығарылуда [16].
Ұлттық ойындар – интернационалдық тәрбиенің құралы. Олай дейтініміз
ұлтық ойындарының арасында өзара үндестік, тығыз байланыс бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.
Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып отыр. Ол-
сандаған ғасырлар бойы ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу
қажетін өтеуде. Қазақтың ұлттық ойындары тек дүниені ғана емес, ойды
жаттықтырушы да болып табылады. Ұлттық ойындар тек ойын деп қарамай,
халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша
тәрбие құралы деп караған жөн. Өйткені, ойын баланың дүниені танып білуге
қадам жасар алғашқы басқышы. Егер баланың алғашқы өмір кезіндегі тікелей
айнала қоршаған ортамен байланысын адамдармен, жолдастарымен карым -
қатынасын елеп ескермей өмір тәжірбиелерінен қол үзгізіп, бірден өзіне
бейтаныс дүниеге мәжбүр етсек, олардың психикалық дамуына кері әсер етуі
әбден мүмкін. Оның үстіне бүл тәрбие үрдісінде жақыннан алысқа, жай
нәрседен күрделіге, жеңілден ауырға, белгіліден белгісізге деген қағидаға
да қайшы келмейді [17].
Ойындарымен балалар бойына дарытарлық ұлттық жағымды қасиеттері үшан -
теңіз, соның бәрі әлеуметтік педагогикалық талаптарды үнемі шыңдап, қоғам
талаптарына сай жастарды тәрбиелену ісіне қосар үлесі мол екені даусыз.
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі заман достарымыз бен болашақ ұрпақтарымыздың оларды оқып үйреніп,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына ата - бабаларының психологиялық
болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарына саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткені мен бүгінгі
байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл коюларына ұлт
ойындары септігін тигізеді. Балалар ойын арқылы шынығып өзінің бойындағы
табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген сондықтан,
халық оған тек ойын - сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамай ең басты
- ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қасиетін топтың
алдында, баршаға тең, еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған.
Ойын адам баласының ұжымдық шығармашылығының және орындалуы да
көбінесе ұжымдық түрде болғандықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым -
қатынасқа әрекеттенуге тәрбиелеуге мүмкіндік мол.
Психолог ғалым Т. Тәжібаев өз зерттеулерінде ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің кейбір ерекшеліктерін
ескілікті білдіреді деген теріс көзқарасты орынды сынай отырып, олардың
тәлім - тәрбиедегі, денесін машықтыру мен ақыл - ойын жетілдірудегі жеріне
тоқталады. Ұлттық ойын түрлері ұрпақтың көңіл көтеруі, ойын - сауық
түрлерімен шұғылдануымен ғана шектелмей, олар сол халықтың салт санасын,
дәстүрін, тұрмысын білдіретін әрекет екендігін көрсетеді. Кез келген
ойынның түр сипаты халықтың тіршілік тынысын бейнелейтін құбылыс [18].
Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс,
дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-
бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады,
оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін
еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-
әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың
бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай
кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады,
көркемдік оқу іс-әрекеттерден (ән-саз, бейнелеу өнері оқу іс-әрекеттері)
алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып
әлдилейді, бейнелеу өнері оқу іс-әрекеттерінде жасаған ыдыс, үй жиһаздарын,
қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында,
ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл
ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін. Құрылыс ойынында бала сызық бойына
әдемі үй құрылысын жасап, оның бояуларының бір-бірімен келісімді болуын
қадағалайды. Құрылыс материалдарын пішіні, түсі бойынша симметриялы
орналастырып, оларды көлемі (кең, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша
салыстырады. Ойын барысында шығармашылық танытып, жаңа мазмұн ойластырып,
белсенділік көрсетеді. Өзінің және жолдастарының тұрғызған құрылыстарының
сапасына баға береді. Дидактикалық ойын барысында есту, көру, сезіну,
қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі
саздық аспаптардың дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне,
түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді.
Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін
дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің
мазмұны бойынша бөлек-бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір
тәртіппен жинау үшін байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс
ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады [19]. Бұндай
ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады,
кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық,
достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты
адамгершілік сапалар тәрбиеленеді. Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы
қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Жас баланың өмірді
тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде
қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғана
емес, философтар, тарихшылар, этнографтар және өнер қайраткерлері мен бала
тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары
бала ойынының психологиялық мәнін және ойынға тән ерекшеліктерді көркем
бейнелер арқылы суреттегені де мәлім. Ойын барысында балалар өзін еркін
сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну, қабылдау,
ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі психикалық түйсік пен сезім
әлеміне сүңгиді. Ойын балабақша жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына
игі ықпал ететін жетекші, басты құбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын
арқылы өзінің күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды
ақиқат сырын ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда
болашақ қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір педагог-
ғалымдар жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын - жаман жұмыс
сияқты деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін жасайды
[20]. Өйткені, әрбір бала жас кезінде ойынға тиісті дәрежеде ақыл мен
қажыр-қайрат жұмсауды керек етеді. Белсенді іс-әрекет пен күш-жігер
жұмсалмаған ойын, жақсы ойын болып табылмайды. Жақсы ойын да жақсы жұмыс та
көңілді қуанышқа толтырып, рахатқа бөлейді. Демек, осы жағынан ойын мен
жұмыстың ұқсастығы байқалады. Баланың ойынында да белгілі дәрежеде тиісті
жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс. Олардың негізгі айырмашылығы тек
мынада: баланың ойыны нақты материалдық рухани байлықты көздемейді, ал
жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені айқын. Баланың қуанышы
мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық
ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі
артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың
шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды. Ұлттық мұраның бай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК 3
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
... ... ... ... ... ... ...
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 5
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ОЙЫН ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіндегі ойындардың
педагогикалық-психологиялық 9
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
1.2 Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық
әрекетін 23
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ОЙЫН
ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ЖОЛДАРЫ МЕН ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ
2.1 Ойын арқылы балалардың психологиясын дамыту 45
жолы ... ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын технологиясын
пайдалану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 53
... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . . 66
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... . 68
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста кeлeci нормативтік құжаттарға ciлтeмeлep
көрсетілген:
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға
міндетті стандарты. Жалпы бастауыш білім. - Алматы, 2008.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
Кәсіптік-білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.03.007-2006. Негізгі
ережелер. 2006. – 8 б.
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер.
2008. – 8 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар
көрсетілген:
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін
ұйымдастыру ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік
– басқару құжаттары.
Оқу үдерісі – оқытудың арнайы ұйымдастырылған түріндегі жеке тұлғаның
жалпы дамуы мен тәрбиесінің, білім беру мақсатын айқындайтын біртұтас
педагогикалық үдерістің нақты көрінісі.
Оқу жоспары (ОЖ): білім беру деңгейлеріне сәйкес оқу пәндерінің тізімі
мен көлемін, оқыту тәртібі мен бақылау түрін реттейтін құжат.
Оқу жоспарының тұрақты бөлігі - оқу жоспарының өзгертуге жатпайтын
бөлігі. Бала тұлғасын жалпы адамзаттық мұраттар мен мәдени дәстүрлерге
сәйкес қалыптастыруды қамтамасыз етіп, мемлекет аясында тұтас білім
кеңістігін құрады.
Оқу бағдарламасы: әрбір оқу пәні бойынша меңгерілуге жататын білім,
іскерлік және дағдылардың мазмұны мен көлемін айқындайтын бағдарлама.
Кәсіби дайындық - белгілі кәсіп бойынша арнаулы білім, дағды,
шеберлік, еңбек тәжірибесін қалыптастыру. Кәсіби дайындық кәсіби
біліктілігінің күрделілігі мен әзірлік деңгейіне қарай жоғары, арнайы, орта
немесе төмен білім түрлеріне бөлінеді.
Құзыреттер – студенттердің оқыту үдерісі кезінде алған білім, іскерлік
және дағдысын кәсіптік қызметте практикалық тұрғыдан қолдана білу қабілеті.
Құзыреттілік - оқу мен өмір жағдаяттарын шешу кезінде білім
алушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны және қызметтің әмбебап тәсілдерін
меңгеруі көрінетін білім берудің нәтижесі.
Кәсіби құзыреттілік - маманның әлеуметтегі дәл осы уақыттағы
қабылданған стандарттар мен нормаларға сәйкес өзінің кәсіби – педагогикалық
қызметін атқаруға дайындығы мен қабілетін анықтайтын кәсіби білімдер
жиынтығы немесе жекелік кәсіби сипаттама.
Дидактикалық жүйе - оқыту мақсатына жету жолында қолданылатын
бірыңғай, іштей тұтас құрылым мен элементтер жиынтығы.
Портфолио білім алушының белгілі бір оқу кезеңіндегі оқу және
әлеуметтік маңызы бар жеке жетістіктерін көрсететін тәсіл. Бұл тәсілдің
көмегімен білім алушының бағытталған, жүйелі және үздіксіз бағалау мен өзін-
өзі бағалау нысаны ретіндегі рефлексияға қабілеті белгіленеді және
бағаланады.
Пәнді оқыту нәтижелері – игерілген білім, іскерлік, дағды және білім
беру салалары бойынша құзыреттіліктер.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті
білім беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
ЖБП – жалпы білім беру пәндері
БП – базалық пәндер
КП – кәсіптендіру пәндері
ОӘК- оқу-әдістемелік кешен
СӨЖ- студенттердің өз бетімен жұмысы
ОБСӨЖ - оқытушының жетекшілігімен орындайтын студенттердің өзіндік
жұмысы
ББСМТД – болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің технологиялық даярлығы
БОПӘ - бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
ХҚТУ – Халықаралық қазақ-түрік университеті
ОБТ - оқытудың бірыңғай технологиясы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған дәстүрлі Қазақстан жолы – 2050:
Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында: Бір жыл бұрын мен
еліміздің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария еттім.
Басты мақсат – Қазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы.
Қазақстан-2050 Стратегиясы – барлық саланы қамтитын және үздіксіз өсуді
қамтамасыз ететін жаңғыру жолы. Ол – елдігіміз бен бірлігіміз, ерлігіміз
бен еңбегіміз сыналатын, сынала жүріп шыңдалатын үлкен емтихан. Стратегияны
мүлтіксіз орындап, емтиханнан мүдірмей өту – ортақ парыз, абыройлы
міндет!,- деп атап көрсетті [1].
Қоғамның болашақ азаматын өсіру үшін отбасы, қоғамдық орындар,
қоршаған ортаның тигізер ықпалы ұшан-теңіз. Үлкендер өсіп келе жатқан
балдырғанға адамгершілік сезімдерін дер шағында дарыта беру үшін оны
қоршаған ортасында көңілді, қуанышты жайларды жасай білуі шарт - дейді
Е.А.Аркин. Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың ең басты оқу іс-әрекеті
болып табылады. Атап айтқанда ойын арқылы балалар өмірді таниды, ойын
оларды үлкен өмірге дайындайды. Сонымен қатар баланың шығармашылық дамуында
маңызы өте зор. Ойын мәнін балалық шақтан есейген шаққа өтетін көпір
ретінде сипаттауға болады. Сонымен қатар мектепке дейінгі балалардың іс-
әрекетінің дамуы үшін, тәрбиелеу үшін де ойынның мәні өте зор.
Сонымен тарихи тұлғалар, ғұлама ғалымдар Әл-Фараби, Ж.Баласағұн білім,
тәрбие мәселелері жайлы ілімдері мол рухани мұра. Әл-Фараби алған білімнің
философиялық негізін салып, ол білімді-философиялық категория және бүкіл
танымның даму үдерісінде қалыптасқан адамзат мәдениетінің рухани
қазынасының жиынтығы деп қарастырады.
Көптеген философтар, педагогтар және психологтар ойынды білім беру
үдерісінде пайдалану мәселелері көптеген еңбектерінде орын алып отыр.
Ойынның педагогикалық дамытушы мүмкіншіліктерін И.Г.Пестолоцци, Р.Оуен,
Ф.Фребель, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, П.Ф.Лесгафт, Л.Н.Толстой,
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко және т.б. жоғары бағалаған.
М.Т.Турскельдина, Б.Баймұратова, Қ.Қойбағаров, К.Сейсенбаев,
Ж.Рысбекова, Қ.Т.Шериазданова, Н.Құлжанова, В.Н.Андросова, Л.А.Давиденко,
Е.Б.Дайрабаева, Г.И.Исмагулова, А.Қаржаубаева, Т.Ж.Қалдыбаева,
А.К.Меңжанова, О.А.Михалькова, В.Я.Никитин, және М.Оспанбаеваның
Ғ.З.Таубаева және т.б. отандық ғалымдардың еңбектерінде қазақстанда
мектепке дейінгі мекемелерде балаларды тәрбиелеу мен оқытудың теориялық
мәселелерін қарастырғанын атап көрсетуге болады.
Д.Б.Эльконин, А.В.Запорожец, Л.С.Выготский, А.Н.Льеонтев,
П.П.Блонский, т.б. ойынның бала дамуы мен оның тұлғасының қалыптасуында
алатын орны туралы ойынның теориясы мен практикасы мәселелерімен белгілі
психологтар өз еңбектерінде атап көрсеткен.
Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, С.Торайғыров,
Т.Тәжібаев және т.б. баланың психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл
атқаратындығы туралы айтып кеткен.
Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық
қабілеттерін қалыптастыруда ойынның мәнін психологиялық негізін және т.б.
жүйелеген.
Е.А.Аркин, Е.А.Покровский, Р.И.Жуковская, Р.И.Меджерицкая,
В.Г.Яковлева, Т.И.Шамова және т.б ойын дамуының тарихи аспектісі адамзат
әрекетінің ерекше формасы ретінде еңбектерінде көрсетілген.
Жас бала - жас шыбық тәрiздi қалай исең солай майысады. Сондықтан да
бiлiм негiзiнің алғышарттары осы мектепалды кезеңінде қалыптасады деп
айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиiстi көңiл бөлу керек екенiн
заман талабы, тәрбие кепiлi деп түсiнуiмiз керек.
Ойынды қалыптастырудың негізгі бағыты – баланы қоғамның ең маңызды
құндылығы ретінде танып, оның рухани дүниесінің баюына, шығармашылық
қабілетінің қалыптастыру арқылы интеллектуалдық мүмкіндігінің жоғары
деңгейге жетуіне жағдай жасау.
Ф.Н.Блехер, Джафарлы, Г.И.Камаева, Г.А.Ляпина, Э.М.Муртазина,
М.Мұхамедин, А.К.Никифорова, Н.Н.Страздас, М.Т.Тұрыскелдина, Р.Т.Талипова,
Т.Иманбеков зерттеуінде елімізде балабақшадағы балалардың ойын әрекеті
туралы және оның ішінде дидактикалық ойындарды оқу-тәрбие үдерісінде
қолданудың жолдарын, мектеп жасына дейінгі балалардың дамытушы ойындар
арқылы шығармашылық қабілет әрекетін қалыптастыру мәселесі ішінара
қарастырылған. Т.Ж.Бекботчаева, А.К.Айтпаева, Қ.Сағындықов,
Г.М.Қасымованың зерттеулерінде қазақтың ұлттық ойындарын сюжетті-ролдік
ойындар арқылы мақсаттарын жіктеген.
Осы айтылғандардың барлығы алынып отырған тақырыптың күрделiлiгiнiң,
ғылыми және тәрбиелiк жағынан маңыздылығының, көкейтестiлiгiнiң дәлелi бола
алады. Бүгінгі мектеп жасына дейінгі балаларға ойындар арқылы
қалыптастыруда озық дәстүрлердің жүйелі түрде зерттелмеуі арасында; бүгінгі
заман балаларына заманауи озық дәстүрлерін меңгерту қажеттілігі мен оны
пайдалануға байланысты бірегей тұжырымдама мен кешенді оқу-әдістемелік
нұсқаулардың әлі де аз болғандықтан арасында қарама-қайшылықтың бар екені
анық байқалады.
Осы қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру бізге зерттеу
проблемамызды анықтауға және тақырыпты дұрыс шешімін іздестіру біздің
зерттеу мәселемізді айқындауға Мектеп жасына дейінгі балаларды ойын арқылы
тәрбиелеудің педагогикалық-психологиялық мәселелері атты тақырыбының
көкейкестілігін дәлелдейді. Осыған орай зерттеудің негізгі мәселесі сюжетті-
ролдік ойындар арқылы балалардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру
болып табылады.
Зерттеу мақсаты - Ойын іс-әрекетінің мектепке жасына дейінгі балаларға
психологиялық әсерінің ерекшеліктерін, оның ішінде бала қиялын дамытуға
ойынның әсерін зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіндегі ойындардың педагогикалық-
психологиялық мәнін жан-жақты ашу.
- Ойын арқылы мектепке дейінгі балалардың танымдық әрекетін
дамуына әсерін көрсету.
- Ойын арқылы балалардың сөздік қорларын дамыту жолымен мектеп жасына
дейінгі балаларды тәрбиелеуде ойын технологиясын пайдалану рөлін айқындау.
Зерттеу нысаны - мектеп жасына дейінгі балалар.
Зерттеу пәні - мектеп жасына дейінгі балалардың шығармашылық қиялы.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесіне байланысты философиялық,
психологиялық, педагогикалық, фольклористикалық және әдістемелік
әдебиеттерді теориялық және ғылыми-әдістеме тұрғыда талдау, сипаттама беру,
сұрақ-жауап, әңгіме т.б. әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
Зерттеу жұмысында іс-әрекет туралы Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн,
А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия, А.В.Запорожец, П.Я.Гальперин тәріздес әйгілі Кеңес
психологтарының теориялары кеңінен қарастырылады. Сонымен бірге мектеп
жасына дейінгі балалардың ойын іс-әрекеті туралы К.Гросс, Ф.Шиллер,
Г.Спенсер, К.Бюллер, З.Фрейд және т.б. көптеген зерттеушілер мен
ойшылдардың көзқарастары қосып қарастырылады. Әлеуметтік өмірге жалпы
белгілі бір қоғамға бейімделуге баланың көркемдік, шығармашылық
белсенділігін арттыру үшін, сонымен қатар баланың тәрбиесінде ойындарды
қолдану. Ойын іс-әрекеті арқылы баланың тұлға болып қалыптасуына әсерін
көрсету.
Мектепке дейінгі балаларға арналған әдістемелерді қолдана отырып,
баланың қиялына ойынның ықпалын көрсету.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Эксперимент барысында алынған
нәтижелерді ата-аналарға және балабақша тәрбиешілеріне ұсыныс ретінде
ұсынуға болады.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Қазақстан –
2030 даму стратегиясы; Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы;
Елбасының жолдаулары; зерттеу мәселесі бойынша философтардың,
тарихшылардың, әдебиеттану мен педагог, психологтардың еңбектер;
Зерттеу базасы: Түркістан қаласы, Алия балабақшасы.
Диплом жұмыстың құрылымы: Белгілеулер мен қысқартулардан, анықтамалар
мен нормативтік сілтемелерден, кiрiспеден, екi тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІНДЕ ОЙЫН ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесіндегі ойындардың
педагогикалық-психологиялық мәні
Жастардың болашаққа деген бағыт-бағдары отбасында, мектеп
қабырғасында, жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде қалыптасады деп алсақ, бүкіл
қоршаған дүниенің әр саласының көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі,
тәрбиеге ықпалы әртүрлі болады. Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім
беру жүйесін баса дамытуға, оның дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән
беруде. Білім беру, тәрбиелеу және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы
бұл ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте алға қояр мақсаты болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз әл-Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Х.Дулати, Ж.Баласағұн тамаша өсиеттер
қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы-педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци,
Ж.Ж.Руссо, А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы балалардың
ақыл-ой қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу керектігін
айтқан болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістері
мен құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Есипов, Н.Скаткин, Ю.К.Бабанский,
М.Жұмабаев, Т.Сабыров, т.б. өз еңбектерінде балалардың өз бетінше жұмыс
орындауда ойындардың пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер берген.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл құқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар
саясаты туралы заңдардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен
жауапкершілікпен қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде ойындарды пайдаланудың
маңызы зор.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен оқу іс-
әрекетте ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі мақсаты
- баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз бетінше
ізденуге баулу болып табылады.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес балабақшадағы барлық буын балаларының
білімін ойын түрлері тұрғысынан дамыту, жетілдіру-педагогика ғылымының
міндеті болып табылады.
Осыған орай білімнің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын, оқу-
тәрбие үдерісінің ерекшелігін, оны дұрыс ұйымдастырудың негізгі әдістерін,
формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек. Оқу-тәрбие процесінде ойынды
қолдану барысында әр баланың жеке басының ерекшелігі есепке алынуы тиіс
[2].
Оқу іс-әрекет барысында әр баланың ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы,
қабілеті әр түрлі. Ең бастысы - әр баланың жеке басын құрметтеу, оның
адамдық қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана олардың
білімге, ынтасын арттырып, еңбексүйгіштікке, білімге құштарлық қасиеттерін
нәтижелі қалыптастыруға болады.
Тәрбиеші балалармен ойынды ұйымдастырып, оларды үйрету, қалыптастыру
үшін ең алдымен балалардың психологиялық ерекшеліктерін білуі керек [3]:
1. Мектеп жасына дейінгі баланың бойындағы психикалық процестер:
зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу, сезімдер. Осындай
психикалық процестер баланың бойында болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде, ойын
барысында шешеді. Мектеп жасына дейінгі балаларының психологиясы психикалық
дамуды, заңдылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке бастың қалыптасуын
зерттейді. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясын білу оқыту,
тәрбиелеу практикасын дұрыс ұйымдастыруға мүмкіндік береді.
Баланың психикалық даму ерекшелігі - ойлауында, ақыл-ойында,
ынтасында, қабылдауында оқу-тәрбие үдерісі кезінде негізгі ерекшелік болып
табылады.
Мектеп жасына дейінгі балаларын зерттеудің негізгі әдістері: бақылау,
эксперимент әдістері болып табылады.
Тәрбиеші баланың ойын барысында мінез-құлқын табиғи жағдайда мақсат
қоя отырып зерттейді.
Тәрбиеші бақылау процесінде зерттелуші бала мінез-құлқындағы сыртқы
белгілерді ғана қадағалайды. Мысалы: Баланың іс-әрекетін, сөйлеген
сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда тәрбиеші бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн. Олар [4]:
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау-баланың психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі. (А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Штерн).
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы - баланың мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин, А.Н.Гвоздов
сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы қорытынды
бойынша бақылаулар жүргізген.
Көп жағдайда балаға эксперименттер балабақшада, оқу іс-әрекет үстінде,
ойын, ойын барысында өткізіледі.
Мектеп жасына дейінгі балалары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Оқу іс-әрекет ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру баланың
мүмкіндігін арттырады.
Ойын барысында баланың қажеттіліктері мен құштарлығы, қабілеті,
зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып отырады.
Бала ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі балалары оқу іс-әрекет барысында, оқу-тәрбие тыс
уақытта іс-әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да баланың жас ерекшелігін ескере отырып, ойындарды ретімен
қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Мектеп жасына дейінгі балаларының психикалық дамуы барысында пайда
болған және жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа
түрлерін игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып
табылады.
Мектеп жасына дейінгі баланы оқыту процесінде ойындарды пайдалануда
балалардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері бар [5].
Олар:
1. Ойынның мақсаты мен міндеттерін анықтау.
2. Ойында қандай тәсілді қолданудың жоспарын түзу.
3. Жұмысты нәтижелі аяқтау үшін бала өзін-өзі бақылап отыруын
қадағалау.
Балалары оқу пәнін игеру барысында өздігінен жұмыс істеуге
дағдыланбаса, оның оқу іс-әрекет үлгерімі жақсы болмайды. Бұл кезде
баланың оқу іс-әрекетке деген қабілеті, зейіні төмендейді. Соның
салдарынан оқу пәніне деген қызығуы, оқу іс-әрекетке үлгерімі нашарлап,
үлгермеушілер қатарына қосылады. Сондықтан тәрбиешінің негізгі
міндеттерінің бірі-балалармен ойындарды шеберлікпен қолдануы керек.
Ойын барысында балалардың дербестігін арттыруда олардың оқуға деген
табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында: мектеп жасына
дейінгі балалары оқу іс-әрекет барысында дидактикалық ойынды тәрбиешінің
жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже беретіні дәлелденген.
Мектеп жасына дейінгі балаларына тапсырмалар берерде тәрбиеші
тапсырманың дұрыстығын балалардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін
анықтауы тиіс.
Мектеп жасына дейінгі балалардың оқу әрекетінің жемісті болуы - оқу
жұмысының тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оқу жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөледі [6]:
1.Баланың жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты қолданылатын
тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) бала өз жұмысын бақылау
2. Баланың оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойындарды қолдана білу.
Осы тәсілдердің ішінде балабақшада ерекше орын алатыны оқу іс-әрекетте
, оқу-тәрбие уақытта оқу материалымен жан-жақты жұмыс істей білу және
ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін тәрбиеші мына тәсілдерді
меңгеріп, оны бала бойында қалыптастыра білуі қажет [7]:
1. Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау.
2. Ең негізгі мәселені айыра білу.
3. Салыстыру.
4. Топтастыру.
5. Жүйелеу.
Мектеп жасына дейінгі балалардың мұндай тәсілдерді меңгеруі оны жан-
жақты дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Қазақ халқының ойындары жеке адамдарды ғана тәрбиелеу құралы емес, ол
бүкіл қоғамдық ортаны өз соңынан ертетін ұлттың азаматын тәрбиешісі, үлгі
берершіктей әлеуметтік орта моделін жасаушы ретінде күрделі қызмет
атқарған. Ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған
және сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға айналған.
Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде ұлт ойындары
халқымыздың өз ұрпағын тек ойын - сауықтарды бәсекеге түсіп жеңімпаз
атанып, жүлде алу ғана емес, ата жолын қуып, өзінен бұрынғы дәстүрлерді
жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп меңгеруге, шаруашылық жүргізу
қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет, шапшаң ұрпақтарды
тәрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге әкелген.
Сондықтан ойындарын бүгінгі балабақшада және оқу - тәрбие жұмысына,
әсіресе балалардың туристік іс-әрекетін ұйымдастыруға енгізуді қажет етеді.
Балабақшадағы оқу-тәрбие үрдісін жетілдірудің алғы педагогикалық
шарттарының бірі - өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген әлеуметтік -
педагогикалық талаптарға сай жастарға білім мен тәрбие беру, адам баласының
өткен ұрпақтарының қол жеткізген жетістіктерінен бас тарту деген сөз емес,
қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға жеткізілетін
түрлерді дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай жас ұрпақты
тәрбиелеу мүмкіндігін пайдалану.
Ойын элементтерін оқу іс-әрекеттер барысында пайдалану балалардың
білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын бала санасына жақындатады. Ал
балалардың табиғи жағдайда өткізетін туристік іс-әрекеттерде (туристік
жорықтарда, жарыстарда) ұлт ойындарын пайдалану тәрбие жұмысына оларды
қызықтырып, еліктіре түседі.
Ойындары балалардың іс-әрекеттерінің мазмұнын байытып, нақтылаудың
нәтижесінде балалардың белсенділігін жетілдіріп, жұмыс қабілеттерін
жақсартады, түрлі қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік
туғызады.
М. Павловтың барлық оқыту, тәрбие үрдісі байланыс жүйесінің құрылымына
негізделеді, ал оның қажетті шарты "Орталық ми қабығының әрекетіне"
байланысты болып келеді. Олай болса, ойын қолданылған оқу іс-әрекеттері,
тәрбие жүмысы балаға өзінің етене жақындығымен, түсініктілігімен
ерекшеленеді.
Ойын әрекеті - өзіндік әрекет. Ал баланың ойын үстіндегі өзін - өзі
жаттықтыруы, өмірді білуге деген құмарлығы, шыңдалуы, оның ақыл - ойын,
дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, алдына қойған мақсатына жетуге
деген ерік-қайратын шыңдайды, алға қарай ұмтылысын, құштарлығын оятады.
Осының нәтижесінде балалардың өз бетімен ізденуі, білімді қажетсінуі өсіп,
нақтылы қажеттілікке ұласады. Атап айтқанда, білім алудағы бала
белсенділігі мен білімді игеруге деген ұстанымы бала дербестігін туғызып,
өздігінен оқу, білім алу дағдысын қалыптастырады [8].
Бала балабақша бала ұжым арқылы білім алғанын, ол әрдайым өз алдында
дербес тұлға арқылы іске асқанымен, ойынға қатынасқан әр баланың алдына
жеңіске деген ұмтылыс пайда болады.
Адамның қандай әрекеті болсын коғамдық әлеуметтік қажеттіліктен
туындайды. Бала өзінің қажеттігін өтеу үшін, ішкі талаптарын қанағаттандыру
үшін белсенді әрекет жасайды. Баланың ойын әрекеті оның ақыл-ой, дене
дамытуы үшін қажет. Баланың ойын әрекетіндегі белсенділігін дұрыс бағалап,
ойын іс-әрекетінде оның белсенділігіне, білім алуға, қажетті оқу мен
дағдыны меңгеруге және оларды күнбе-күнгі тәжірбиеде, өмірде пайдалана
білуге үйренуге баланың саналықпен істейтін әрекетіне ұластыруы шарт.
Бала белсенділігі негізінен екі түрлі: сыртқы және ішкі белсенділіктен
түрады. Сыртқы белсенділігі көбінесе ойын арқылы, қимылы, қозғалысы,
әсіресе өмірлік әрекетіне байланысты болып келеді. Баланың ішкі
белсенділігіне оның ойлау әрекетіндегі белсенділігі жатады.
Баланың ішкі, сыртқы белсенділігін бөле - жара, бір - бірінен ажырата
қарауға болмайтыны байқалады. Нақтылап айтсақ, баланың ойы, қабылдауы,
дағдысы, баланың ойы, қабылдайы, дағдысы ең алдымен сырттан болатын
әсерлердің негізінде ішкі әсерлерді туғызып, қабылдау белсенділігін
арттырады. Егер сыртқы әсер солғын болса, ішкі әсердің де солғын болары
сөзсіз. Сондықтан А. С. Макаренканың бала ойында кандай болса, өмірде де
сондай болады, үлкендердің жұмыстағы қоғамдық өмірдегі қызметкерлігі,
қайраткершілігі баланың ойынымен тең деген пікірін шындықтан алшақ деп
түсіну қиын [9].
Баланың танымын алғашқы күннен бастап дамыту құралы да, балада оқу мен
білімнің, тәрбиенің негізін қалыптастыратында - ойын әрекеті болып
саналады.
Орыс педагогы В. А. Сухомлинский: "Ойын баланың алдынан өмір есігін
ашып, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ойынсыз ақыл - ойдың қалыптасуы
мүмкін де емес" десе [10], ғалым Е. А. Покровский өзінің балалардың
ойындарына арналған еңбегінде әрбір халықтың ойын туралы түсінігіне
сипаттама береді. Мысалы: ежелгі гректерде "ойын" түсінігі балалардың
қимылы деген ұғымды білдіреді, ал еврей халқында "ойын" сөзі қуаныш, шаттық
сезімдерін сипаттайды - деп, барлық халықтың ойын түсінігінің түп-тамырының
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетте жатқандығы туралы тұжырым жасайды. Ойын -
таным процесінің дамытудың негізгі болғандықтан әрбір тәрбиеші оқыту мен
тәрбие берудің мазмұнын үнемі ойын элементтерімен толықтырып отыру керек.
Ойын баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір
құбылыстары жайлы таным-түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез
тіл табысып жақсы ұғысады, бірінен-бірі ептілікті үйренеді. Оның үстінде
дене қимылы арқылы өзінің денсаулығын нығайтады. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай
оларды көзқарасының, мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған.
Қазір бізге жеткен ойындарымыз: қуыршақ, асық ойындары. Қазақтың көне жыр-
дастандарында ұлттық ойындар балаларды тәрбиелеуде ерекше орын алғандығы
айқын көрінеді [11]. Мәселен Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын сияқты
эпостық жырларда елін сүйген батырлардың, жұртшылық сүйіспеншілігіне
бөленген ер жігіттердің ең алдымен ұлттық ойындарда сайысқа түсіп, одан
кейін көп кісі қатысқан ойын-сауықтарда өздерінің мергендік, палуандық,
шабандоздық шеберліктерін көрсеткендері айтылады. Домбырамен күй шерту,
Аударыспақ, Күлкі ойыны, Балалар ойыны, Ақсүйек, Тоғызқұмалық,
Жұмбақ айтыс, Асық ойнау өте ерте заманда пайда болған. Мұның өзі
біздің ата-бабаларымыздың ұлттық ойындарының ғасырлар бойы өмір сүргендігін
айқын көрсетеді. Балалардың жиі ойнайтын Ақсүйек ойыны байқағыштыққа,
қырағылыққа, батылдыққа, ерлікке, шапшаңдыққа баулиды. Баланың ақыл-ойын
дамытатын тәжірибелік маңызы зор тағы бір ойынның түрі: Он бір қара
жұмбақ. Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы баланың ойлау
қабілетін дамытады. Бөбектерді тәрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол.
Санамақ, Жылдам айт, т.б. тартымды ойындарды үйрету, тіл өнеріне негіз
салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл
табысады. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Бес саусақ
бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы бірдей
емес. Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан-ұрпаққа
ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да,
психологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр,
шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ.
Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тәлімнің қайнар көзі болып табылады.
Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше әр беріп, жаңартып өткізіп
отыруды ата-аналар, тәрбиешілер бір сәт те естен шығармағандары абзал.
Өйткені балалар ойнай да, күле де, ойлай да білсін!
Ойынның қалыптасуы “құпиясын” ашуға сан жүздеген жылдар бойы әртүрлі
ғылыми бағытта ғалымдар қалам тартқан. Оның шығуы туралы айтылған ой-
пікірлер көптеп кездеседі.
Пікірлердің біріне сүйенсек, ойын адамдардың бос уақытынан туған нәрсе
және олардың әлеуметтік-мәдени мәселелеріне байланысты. Ежелгі дәуірде
ойындар қоғамдық өмірдің өзегі болған және оның саяси-діни маңызы негізге
алынған. Ежелгі гректер, ойыншылдары құдайлар жақтаған деп санаған,
сондықтан Ф.Шиллер ежелгі ойындар құдіретті, адамның кез-келген
жетістігінің идеалы бола алады деп есептеген. Ежелгі Қытайда мерекелік
ойындардың ашылуын император ашып берген және өзі де ойындарға қатысып
отырған.
Әлемдік педагогикада ойын ойыншылар арасындағы кез-келген сайыс немесе
жарыс түрі деп қарастырылды. Мұнда іс-әрекет белгілі ережелермен шектеледі
және жетістікке жету көзделеді (ұрыс, жеңіс, жүлде).
Бәрінен де бұрын ойын оқыту, қатынас құралы және өмір тәжірибесін
жинақтаудағы күрделі әлеуметтік-мәдени феномен болып табылады.
Ойындағы қиындық оның түрлерінің әртүрлілігімен, қарсыластардың қатысу
әдісімен, ойынның жүргізілуімен анықталады. Ойын-оқытудың таптырмайтын
элементі.
Ойын процесінде [12]:
- жүргізудің ережелері меңгеріледі;
- әртүрлі үлгідегі экономикалық және әлеуметтік институттардың,
фирмалардың, мекемелердің, ұжымдардың, топтардың мүмкіндіктері
қарастырылады;
- ойындағы белгілі бір мақсатқа жету үшін оған қатысушылар бірлескен
ұжымдық іс-әрекет жасауға дағдыланды. Баланың жеке мінез-құлқы қалыптасады;
- тәрбиешілер қосымша пайдаланған көрнекі құралдардың ойынға қосқан
үлестерінен мәдени дәстүр қалыптасады.
Ойын-бір қарағанда пайдасыз болып көрінеді, солай бола тұра, қажетті,
өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Ойын өзіне қызықтыра, тарта отырып,
ғылымда қиын, күрделі мәселе болып табылады.
Отандық педагогика мен психологияда ойын әрекетін К.Д.Ушинский,
П.П.Блонский, С.Л.Рубинштейн, Д.К.Эльконин, т.б. жете зерттеді. Шетелдің
әрқилы зерттеушілері мен ойшылдары: К.Гросс, Ф.Шиллер, Г.Спенсер, К.Бюлер,
З.Фрейд, Ж.Пиаже т.б. ойын теориясын өздерінше (біріне-бірін қосып жиынтық
ретінде) қарастырған. Бұлардың әрқайсысы өздігінше ойын құбылысын әр
қырынан көрсетіп, оның нағыз мәнін белгілемеген.
К.Гросс теориясы аса ықпалды теория болған. Оның ойынша, ойынның мәні,
мұнан әрі маңызды әрекетке, дайындыққа қызмет етеді; ойында адам, жаттыға
отырып, өзінің қабілетін жүзеге асырады. Бұл теорияның құндылығы -ойынды
жетістікпен тығыз байланыстыруда болған. Ойынның жетістіктегі рөлі ерекше.
Кемшілігі - бұл теория ойынның қайнар көзін емес, “мәнін” береді. Ойынды
тудыратын себептерді ашпайды. Гросс адам ойынын жануарлардың ойындары
сияқты түсіндіре отырып, оларды қате, бүтіндей биологиялық факторға,
инстинктке апарады.
Өз кезінде Ф.Шиллердің ойын дамытып, қалыптастырған, ал Г.Спенсердің
теориясында, ойынның артықтығы өмірде, еңбекте жұмсалмаған мол күштер өзін
ойында деп көрсетіледі. Бірақ жұмсалмаған күштер қорының болуы олардың
жұмсалу бағытын, олар неге басқа қызметке емес, нақты ойынға құйылатынын
түсіндіре алмайды, сонымен қатар шаршаған, қажыған адам да ойынды демалу
үшін ойнайтыны айтылады.
Рубинштейннің ойынша, ойынды жиналған күшті жұмсау немесе іске асыру
деп түсіндіру, формалистік болады. Осы себепті бұл теория ойынды
түсіндірерлік жағдайда емес деп қарастырады.
Ойынның себептерін ашуға талпына отырып, К.Бюлер ойынның негізгі
себебі ретінде функцинальдық рақаттану теориясын алға тартады. Бұл іс-
әрекеттің гедонистік теориясының жеке бөлігі болып, яғни адамның іс-әрекеті
рақаттану және құштарлану принциптерімен басқарылады деп есептейтін теория
болып табылады. Адам әрекетінің сарындары, адамның өзі сияқты әр алуан;
сондай немесе басқа да эмоциональдық реңі тек шынайы мотивацияның туынды
жағы және көрінісі болып табылады. Шиллер мен Спенсердің динамикалық
теориясы сияқты гедонистік теория әрекеттің шынайы мазмұнын көзден таса
етеді. Онда эмоцинальды тиімді түрін қамтып көрсететін оның шынайы сарыны
жасалған. Бұл теория ойын үшін анықталған функциональды рақаттану немесе
жұмыс істеуден рақаттану - факторын тани отырып, ойында организмнің тек
функциональды қызмет атқаруын көреді.
Ойынның фрейдистік теориясында өмірде ығыстырылған талаптардың жүзеге
асқандығын көрініс табады, себебі өмірде жүзеге аспағанмен, ойында жиі
ойналады және бастан өткізіледі. Ойында өмірден түңілген, өзіне-өзі жауап
бере алмайтын субъекті сапасының кемдігі көрсетіледі. Ойында өмірдің
таңғажайыптары мен сұлулығы іске асырылып, шығармашыл қоқысқа айналады;
дамудың нәтижесі мен факторынан, ол жетіспеушілік пен сапасыздықтың
көрінісіне айналады; өмір сүруге икемделуден, керісінше оның қашқынына
айналады.
Л.С.Выготский мен оның ізбасарлары ойындағы жалпы мақсат адам ойнай
жүріп, шынайы жағдайдың орнына өзіне алдамшы жағдай жасап алады және өзі
сол жағдайға сай белгілі бір рөл ойнайды [13]. Ойнай жүріп
айналасындағыларға үлгі береді.
Әрекеттен қалыпты жағдайға өту үшін ойынның ерекше түрлерінің дамуы
шынында өзгеше. Алайда алдамшы жағдайдың қалыптасуы мен мағыналарды
тасымалдау ойынды түсінудің негізіне жұмсалмауы тиіс.
Бұл түсіндірудің негізгі кемшіліктері мынадай. Ол ойынның қайнар көзін
айта отырып, ойын әрекетінің құрылымы төңірегіне топталады. Мағыналарды
тасымалдау, алдамшы жағдайға өту ойынның қайнар көзі болып есептелмейді.
Ойынның бастауы ретінде шынайы жағдайдан алдамшыға өтуді талқылауға талпыну
ойынның психоаналитикалық теориясының сарқыншағы ретінде ғана түсінілу
керек.
Д.Н.Узнадзе ойында пісіп жетілгенімен шынайы өмірде әлі іс-әрекеті
іске аса қоймаған тенденция нәтижесінің барын көреді. Ойын теориясындағы
сияқты, күштің молдығынан, ойын оң ықпал етуші ретінде қолданылады. Ол
дамудың өкімі ретінде қарастырылады. Бұл әрине жақсы, бірақ теорияның
негізгі кемістігі, ойынды қоршаған әлеммен қарым-қатынас нәтижесінде
туындаған іс-әрекет деп емес, іштен жетілген қызмет әрекеті деп қарады.
Ойын осылай іштей толығып отыратын шынайы мазмұнмен байланыспайтын
немқұрайлы белсенділікке айналады. Ойын “мәнінің” мұндай түсінігі шынайы
ойында оның нақты көрінуін түсіндіріп бере алмайды.
Дегенменде ойынның балаларға берері мол екендігі педагог- ғалымдар
тарапынан қолдау табуда.
Ойын - бала әрекетінің бір түрі, адамзат мәдениетінің қазынасы. Ұлы
педагогтер, ғалымдар баланы тәрбиелеудегі ойын рөлін жоғары бағалаған. Бала
ойын арқылы өмірге енеді, табиғатпен, қоршаған ортамен қарым-қатынасқа
түседі, атын – түсінігін арттырады, еңбек ете білу дағдысы қалыптасады.
Психологтар мен педагогтер ежелден-ақ ойын мәселесіне өз назарын
аударғанымен, тек ХІХ ғасырдың аяғында ғана арнайы зерттеу пәніне
енгізілді.
С.А.Шмакова бойынша көптеген ойындарға тән ортақ белгілер деп
төмендегілерді айтуға болады:
- Тек қана нәтижесінен ғана емес, әрекет үрдісінің өзінен де ләззат
алу үшін баланың тілегімен ғана қабылданатын, еркін дамытушы әрекет
(әрекеттік ләззат);
- Елеулі мөлшерде суырып салмалық, шығармашылық, осы әрекеттің
белсенді сипаты (шығармашылық аясы);
- Әрекеттің эмоцияналды көтеріңкілігі, бәсекелестік, жарыс
(эмоционалдық қуат);
- Ойын мазмұнын, оның дамуын логикалық және мерзімдік, уақыт
тұрғысынан бейнелейтін тікелей және жаңа ережелердің болуы.
Ойындық әрекет бағдарламасын зерттеген ғалымдар пікірінше ойын
педагогикалық мәдениет феномені ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады:
Әлеуметтендіру қызметі.
Өйткені, ойын – баланы күшті қоғамдық қатынастар жүйесіне енгізу және
оған мәдениет байлығын игерту құралы.
Ұлтаралық қатынас құралы қызметі.
Себебі, ойын – балаға жалпы адамзаттық құндылықтарды, түрлі ұлт
өкілдерінің мәдениетін игеруге мүмкіндік туғызады. Өйткені ойын - әрі
ұлттық әрі интернационалдық, сонымен бірге жалпы азаматтықта.
Ойында бала адамзат тәжірибесі аясында өзін-өзі көрсету қызметін
көрсетеді. Өйткені, ойын бір жағынан баланың практикада өмірлік нақты
қиындықтарды жою жобасын тексеруге және құруға мүмкіндік берсе, екінші
жағынан тәжірибесінің олқы тұстарын айқындауға мүмкіндік береді.
Ойынның қатысымдық қызметін – балаға шынайы күрделі адамдық қатысым
аясына енуге мүмкіндік беретін дерегі айқын көрсетеді.
Ойынның диагностикалық қызметі- педагогқа баланың әр қырынан:
интеллектуалдық, шығармашылық, эмоционалдық және т.б. көрінуін
диагностикалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар ойын – баланың өз күшін
нақты сезінетін, өзін-өзі бағалау, еркін әрекеттегі мүмкіндіктерін танитын
өзін-өзі көрсету аймағы болып табылады.
Ойынның емдік қызметі – баланың қарым-қатынаста, оқуда, мінез-құлқында
туындайтын әр түрлі қиындықтарды жеңу құралы ретінде қолданылуымен
түсініледі. Ойынның мұндай қызметін Д.Б.Эльконин аса жоғары бағалайды [14].
Ойынның түзеу қызметі деп – баланың тұлғалық құрылымының көрсеткішіне
жағымды өзгерістер, толықтырулар енгізу түсініледі. Ойын әрекетінде бұл
үрдіс басқа кездегіден гөрі неғұрлым жұмсақ өтеді.
Ойынның дамытушылық қызметі, оның ең маңызды қызметтерінің бірі.
Сонымен бірге, ойын – баланың қызығушылықтан дамуға ұласатын,
қызығушылығының ұйымдастырылған мәдени стратегиялық-кеңістігі.
Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл Фараби өзінің "Бақыт жолында" атты
философиялық шығармасында адамның танымын дамыту арқылы ғана ойы бақыт
жолына жетелеуге болатындығына тоқтасақ, ұлы Абай өзінің қырық үшінші қара
сөзінде баланың танымын алғашқы күннен бастап дамытпаса, өзінің із-түссіз
жоғалып, жойылып кететінін айтады. Ағартушы ұстаз Ы. Алтынсарин өзінің
көптеген еңбектерінде таным әрекетінің негізі - оқу, білім деп тұжырымдайды
[15].
Ұлы педагог К.Д.Ушинский жас ұрпақты тәрбиелеуде халық педагогикасының
талаптары терең бейнеленген халық ауыз әдебиетінің, әсіресе ертегі жырлары
мен мақал-мәтелдерінің, сонымен қатар дәстүрлі ұлттық ойындардың маңызды
екенін атап көрсеткен. Ұлттық ойындар ұлт ұлт болып қалыптасқалы халықпен
бірге жасасып, ғасырлар бойы ұмытылмай, атадан балаға мұра ретінде ауысып
отырған. Олар баланы пайдалы еңбекке, сөйлеуге, мергендікке, тапқырлыққа,
ептілік пен күштілікке, бірлесіп қызмет атқаруға, төзімділікке және т.б.
тәрбиелеудің ұтымды құралы болған. Қазірде әртүрлі ұлттық ойындары, соның
ішінде қазақтың ұлттық ойындары жинақталған кітаптар шығарылуда [16].
Ұлттық ойындар – интернационалдық тәрбиенің құралы. Олай дейтініміз
ұлтық ойындарының арасында өзара үндестік, тығыз байланыс бар.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қараған орынды.
Ұлттық ойындар халық педагогикасының бір саласы болып отыр. Ол-
сандаған ғасырлар бойы ұрпақтың керегіне жарап, оларды өмірге әзірлеу
қажетін өтеуде. Қазақтың ұлттық ойындары тек дүниені ғана емес, ойды
жаттықтырушы да болып табылады. Ұлттық ойындар тек ойын деп қарамай,
халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша
тәрбие құралы деп караған жөн. Өйткені, ойын баланың дүниені танып білуге
қадам жасар алғашқы басқышы. Егер баланың алғашқы өмір кезіндегі тікелей
айнала қоршаған ортамен байланысын адамдармен, жолдастарымен карым -
қатынасын елеп ескермей өмір тәжірбиелерінен қол үзгізіп, бірден өзіне
бейтаныс дүниеге мәжбүр етсек, олардың психикалық дамуына кері әсер етуі
әбден мүмкін. Оның үстіне бүл тәрбие үрдісінде жақыннан алысқа, жай
нәрседен күрделіге, жеңілден ауырға, белгіліден белгісізге деген қағидаға
да қайшы келмейді [17].
Ойындарымен балалар бойына дарытарлық ұлттық жағымды қасиеттері үшан -
теңіз, соның бәрі әлеуметтік педагогикалық талаптарды үнемі шыңдап, қоғам
талаптарына сай жастарды тәрбиелену ісіне қосар үлесі мол екені даусыз.
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі заман достарымыз бен болашақ ұрпақтарымыздың оларды оқып үйреніп,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына ата - бабаларының психологиялық
болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарына саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткені мен бүгінгі
байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл коюларына ұлт
ойындары септігін тигізеді. Балалар ойын арқылы шынығып өзінің бойындағы
табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген сондықтан,
халық оған тек ойын - сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамай ең басты
- ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қасиетін топтың
алдында, баршаға тең, еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған.
Ойын адам баласының ұжымдық шығармашылығының және орындалуы да
көбінесе ұжымдық түрде болғандықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым -
қатынасқа әрекеттенуге тәрбиелеуге мүмкіндік мол.
Психолог ғалым Т. Тәжібаев өз зерттеулерінде ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің кейбір ерекшеліктерін
ескілікті білдіреді деген теріс көзқарасты орынды сынай отырып, олардың
тәлім - тәрбиедегі, денесін машықтыру мен ақыл - ойын жетілдірудегі жеріне
тоқталады. Ұлттық ойын түрлері ұрпақтың көңіл көтеруі, ойын - сауық
түрлерімен шұғылдануымен ғана шектелмей, олар сол халықтың салт санасын,
дәстүрін, тұрмысын білдіретін әрекет екендігін көрсетеді. Кез келген
ойынның түр сипаты халықтың тіршілік тынысын бейнелейтін құбылыс [18].
Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс,
дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-
бейнелі ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады,
оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін
еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-
әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың
бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай
кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады,
көркемдік оқу іс-әрекеттерден (ән-саз, бейнелеу өнері оқу іс-әрекеттері)
алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып
әлдилейді, бейнелеу өнері оқу іс-әрекеттерінде жасаған ыдыс, үй жиһаздарын,
қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады.
Мазмұнды-бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында,
ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл
ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін. Құрылыс ойынында бала сызық бойына
әдемі үй құрылысын жасап, оның бояуларының бір-бірімен келісімді болуын
қадағалайды. Құрылыс материалдарын пішіні, түсі бойынша симметриялы
орналастырып, оларды көлемі (кең, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша
салыстырады. Ойын барысында шығармашылық танытып, жаңа мазмұн ойластырып,
белсенділік көрсетеді. Өзінің және жолдастарының тұрғызған құрылыстарының
сапасына баға береді. Дидактикалық ойын барысында есту, көру, сезіну,
қабылдау сияқты үрдістері дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі
саздық аспаптардың дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне,
түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үйренеді.
Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді білдіретін
дауыс ырғақтарына еліктеу қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің
мазмұны бойынша бөлек-бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір
тәртіппен жинау үшін байқағыштық пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс
ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады [19]. Бұндай
ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі дамып қалыптасады,
кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық,
достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты
адамгершілік сапалар тәрбиеленеді. Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы
қимыл-әрекеті – ойын, сондықтан да оның мәні ерекше. Жас баланың өмірді
тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде
қалыптасады. Ойынды зерттеу мәселесімен тек психологтар мен педагогтар ғана
емес, философтар, тарихшылар, этнографтар және өнер қайраткерлері мен бала
тәрбиесін зерттейтін ғалымдар да шұғылданды. Көптеген балалар жазушылары
бала ойынының психологиялық мәнін және ойынға тән ерекшеліктерді көркем
бейнелер арқылы суреттегені де мәлім. Ойын барысында балалар өзін еркін
сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекет байқатады. Сезіну, қабылдау,
ойлау, қиялдау, зейін қою, ерік арқылы түрлі психикалық түйсік пен сезім
әлеміне сүңгиді. Ойын балабақша жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына
игі ықпал ететін жетекші, басты құбылыстың бірі деуге болады. Бала ойын
арқылы өзінің күш-жігерін жаттықтырады, қоршаған орта мен құбылыстарды
ақиқат сырын ұғынып, еңбек дағдысына үйрене бастайды. Былайша айтқанда
болашақ қайраткердің тәрбие жолы, тәлімдік өнегесі ойыннан бастап өрбиді.
Ойын мен еңбектің бір-біріне ұқсас сипаттары көп, сондықтан кейбір педагог-
ғалымдар жақсы ойын - жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын - жаман жұмыс
сияқты деп қарап, бұлардың арасында айырма шамалы деген түйін жасайды
[20]. Өйткені, әрбір бала жас кезінде ойынға тиісті дәрежеде ақыл мен
қажыр-қайрат жұмсауды керек етеді. Белсенді іс-әрекет пен күш-жігер
жұмсалмаған ойын, жақсы ойын болып табылмайды. Жақсы ойын да жақсы жұмыс та
көңілді қуанышқа толтырып, рахатқа бөлейді. Демек, осы жағынан ойын мен
жұмыстың ұқсастығы байқалады. Баланың ойынында да белгілі дәрежеде тиісті
жұмыстағыдай жауапкершілік болуға тиіс. Олардың негізгі айырмашылығы тек
мынада: баланың ойыны нақты материалдық рухани байлықты көздемейді, ал
жұмыс ондай игілікті өндірудің негізгі жолы екені айқын. Баланың қуанышы
мен реніші ойында айқын көрінеді. Ойын кезіндегі баланың психологиялық
ерекшелігі мынада: олар ойланады, эмоциялық әсері ұшқындайды, белсенділігі
артады, ерлік қасиеті, қиял елестері дамиды, мұның бәрі баланың
шығарымпаздық қабілеті мен дарынын ұштайды. Ұлттық мұраның бай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz