Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуына әсер ететін факторлар

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Мектеп жасына дейінгі баланың ақыл-ойының дамуына әсер ететін факторлар.
Жоспар

І
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
ІІ Негізгі бөлім.
І тарау.
1.1. Мектепке дейінгі жаста баланың жеке басының даму
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...6-16
1.2. Мектепке дейінгі жаста баланың ақыл-ойының дамуында қабылдау
әрекетінің қалыптасуы және сенсорлық эталонды меңгеруі ... ... ... .16-20
ІІ тарау.
2.1. Мектепке дейінгі жаста баланың сөз қорының дамуы ... ... ... ...21-30
2.2. мектепке дейінгі шақты, зейінді, есті, қиялды дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .30-40
ІІІ
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..41-42
ІV Падаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43

Кіріспе
Үш жастан алты жасқа дейінгі аралықты мектепке дейінгі кезең деп
есептейді бұл кезде бала алғашқы кезеңмен салыстырғанда тез өсіп салмағы
артады. Жоғарғы нерв миының дамуы да жылдамдайды ойы да өседі. Үш жаста 8
-10 см өссе 4 жаста оған қарағанда баяу 4 -5 см төмендейді 5-6 жаста 6-7 см
артады. 6 жаста 7-8 см өседі. 7 жаста 10 см өседі. Баланың кеуде
клеткасының өсуіне байланысты аяғы мен дене пропорциясы өзгереді, бұлшық
еттері дамиды, денесі кішкентай кезіндегі мен салыстырғанда сымбатты бола
бастайды. Қимыл қозғалысының дамуы бұлшық еттерінің дамуына үлкен әсерін
тигізеді. Сонымен қатар қан айналымының системалық жұмысында да өзгерістер
байқалады. Жүрегінің көлемі 4 жаспен 1 жасты салыстырғанда 4-5 есе артады.
Сәбилік кезеңмен салыстырғанда қан тамырларының соғуыда жиілейді. 5-6 жаста
қан тамырларының соғуы төмендейді. Бірақ ересек адаммен салыстырғанда
баланың қан тамырларының соғуы жиі болады. 7 жасқа келгенде бас миының
салмағы артады яғни 3 жаста мың екі жүз грамм болса 7 жаста мың екі жүз елу
грамм болады. 3 дейін баланың екінші ми системасының дамуы психикасының
дамуына өзіндік септігін тигізеді. Өйіткені бала өз құрбы - құрдастарымен
айналасындағы үлкендермен тілдік қарым -қатнаста болады. Бұның өзі баланың
логикалық ойлауын өзгелік санасын есін, қабылдауын қиялын зейнін дамытады.
Соның нәтижесінде бұрынғы мен салыстырғанда қоршаған ортамен қарым -
қатынасы артып баланың жасерекшелігіне тән өзіндік қабілеті қалыптасады.
Ерте сәбилік шақта қалыптасқан баланың жеке басы дамуындағы
алғышарттар төңірегіндегі, адамдар тарапынан балаға ықпал жасалуының жаңа
жолдарының негізін қалайды. Өсіп жетіле келе бала мінез-кұлықтың жаңа
формалары мен психологиялық белгілерін игереді, осының арқасында ол адамзат
қоғамының кішкентай мүшесі болады.
Мектепке дейінгі жаста бала біршама тұрақты жан дүниесіне ие болады,
ал мұның өзі әлі де болса толық қалыптаса қоймаған, бұдан әрі де дамып
жетілуге қабілеті бар, жеке адам деп санауға бастапқы негіз болады.
Мектеп жасына дейінгі баланың даму шарттары алда өткен жас кезеңі
шарттарынан айтарлықтай өзгеше. Оған үлкендер тарапынан қойылатын талаптар
да едәуір арта түседі. Қоғамдағы жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық
ережелерін, қоғамдық мораль нормаларын сақтау — өзекті талапқа айналады.
Қоршаған дүниені танудың өскелең мүмкіндіктері баланың ынтасын өзіне
жақын адамдардың тор шеңберінен шығарьш, іс-әрекетті өзара қарым-қатынас
формаларының байсалды түрлерін (оқу, еңбек) үлкендер арасында болатын алғаш
игере бастауға жеткізеді. Бала өз құрдастарымен бірлескен іс-әрекетке
кіріседі, өз іс-әрекеттерін олармен келісуді жолдастарының ықылас,
пікірлерімен санасуды үйренеді. Мектепке дейінгі бүкіл балалық шақ бойына
балалар іс-әрекетінде қабылдау, ойлау, есте сақтау және басқа психикалық
процестерде ғана емес, сонымен бірге өз мінез-құлқын ұйымдастыра білуге де
жоғары талаптар қоятын өзгерістер мен бетбұрыстар орын алады.
Осының бәрі баланың жеке басын қалыптастырады, оған қоса адамның жеке
басын қалыптастырудағы әрбір жаңа қадам шарттардың ықпалын өзгертеді, одан
әрі тәрбиелеу мүмкіндіктерін арттырады. Адамның жеке басының даму шарттары
дамудың өзімен тығыз кіріккендігі сонша, оларды практика жүзінде ажырату
мүмкін емес.
Баланың жеке басының дамуының екі жағы бар. Оның бірінші жағы —баланың
қоршаған дүниені біртіндеп біліп, өзінің одан алатын орнын түсіне бастауы,
осыдан мінез-құлық мотивтерінің жаңа типтері пайда болады, соның әсерінен
бала белгілі бір қылық көрсетеді. Екінші жағы — сезім мен еріктің дамуы.
Олар осы мотивтердің ықпалдылығын, мінез-құлықтың тұрақ-тылығын және оның
сыртқы жағдайлардың өзгерістеріне тәуелділігін қамтамасыз етеді.

1.1. Мектепке дейінгі жаста баланың жеке басының даму шарттары.
Балалардьң жеке басының дамуына үлкендер ықпалының негізгі жолы —
олардың адамдар қоғамындағы мінез-құлқын реттейтін мораль нормаларын
игерулерін ұйымдастыру. Бала бұл нормаларды мінез-құлық ережелері мен
үлгілерінің ықпалын арқылы тигізеді. Балалар үшін мінез-құлық үдгілері —
үлкендердің өздері олардың іс-қылығы, өзара қарым-қатынастары болмақ.
Балаға оның айналасындағы ең жақын адамдардың мінез-құлқы айтарлықтай ықпал
етеді. Балаларға еліктеуге, олардан үлгі алуға, олардың адамдарға,
оқиғаларға, заттарға берген бағасынан тәлім алуға бейім тұрады. Әйтсе де
ісі жақын адамдармен бітпейді. Мектеп жасына дейінгі бала үлкендер өмірімен
көптеген жолдармен: олардың еңбегін бақылау, әңгімелер, өлеңдер,
ертегілерді тыңдау арқылы танысады. Айналасындағы адамдардың
сүйіспеншілігіне, құрметіне, қошеметіне бөленген адамдар бала үшін үлгі
болады. Құрдастарының балалар тобында қолдау тауып, кең тараған қылықтары
да бала үшін үлгі болуы мүмкін. Ақырында, белгілі бір моральдық қасиетке ие
кейіпкерлерінің әрекеттерінде көрініс беретін мінез-құлық үлгілерінің мәні
аз емес.
Бала төңірегіндегі адамдардың мінез-құлық шеңберінен тысқары
шығатын мінез-құлық үлгілерін игеруге шешуші сәт — ол баланың өзі жақсы
көретін және ол үшін пікірі ерекше беделді болып саналатын адамдардың өзге
үлкендерге, балаларға, әңгімелер мен ертегілердің кейіпкерлеріне берген
бағасы.
Мектепке дейінгі жастағы балалар мінез-кұлық үлгілеріне қатты назар
аударады. Мысалы, ертегіні немесе әңгімені тыңдағанда олар кімнің жақсы,
кімнің жаман екенін міндетті түрде анықтауға тырысады, бұл жағынан ешқандай
екі ұштылыққа төзбейді және осы тұрғыдан тіпті жансыз заттарға да баға
беруге тырысады. Тоғайда адасқан және ағаш кесуші шаруа кұтқарып алған
баланың тарихын тыңдаған жасар баланың айтатыны: Ағай — жақсы кісі, ол
баланы тауып алды, ал орман жаман, ол баланы адастырды. Ақымақ Иван
жөнінде бірқатар орыс ертегілерін тыңдаған төрт жарым жастағы баланың
берген сұрағы: Апатай, ақымақтар жақсы ма, әлде жаман ба?
Үлкендер балаға мінез-құлық ережелерін үйретеді. Мектепке дейінгі
балалық шақ бойына күрделене беретін ережелер балалардың күнделікті
мінез-құлқын қалыптастырады, жағымды қылықтар жаттығуларын қамтамасыз
етеді. Балаларға талап қою және олардың қылықтарына баға беру арқылы
үлкендер балалардың ережелерді орындауына қолдарын жеткізеді.
Балалардың өздері біртіндеп айналасындағылардың олардан қандай мінез-
құлықты күтетіні жөніндегі түсініктерді негізге ала отырып, өз
қылықтарын бағалай бастайды.
Мектепке дейінгі кішкентайлар режимді сақтаумен, мәдени-гигиеналық
дағдылармен байланысты ережелерді, ойыншықтарды ұстап-тұту ережелерін
меңгереді. Олар тек үлкендердің талаптарына бағынып қана қоймайды, сонымен
бірге ережені өздері меңгеріп алуға тырысады. Балабақшада балалар
шағымдарың және құрдастарының мінез-құлқын бұзғандығы жайлы тәрбиешіге айта
бастайды. Балалардың бұл мәлімдемелері ережені бекіту жөніндегі өзіндік
өтініш, оның баршаға міндетті екенін көрсету болып табылады. [2; 141-143]
Балалар бөлме ортасына дөңгеленте қойылған аласа орындықтарда отыр.
Олардың алдында осындай орындықта қолына кітап ұстаған тәрбиеші отыр. Қазір
ертегіні оқу басталады.
Балалар бос тұрған орындықтың кез келгеніне отыруға болатындығын және
орындықтарды қозғауға болмайтындығын біледі. Дегенмен балалардың әрқайсысы
тәрбиешіге жақынырақ отыруға тырысады, әдемі суреттері бар кітап әрқайсысын
өзіне тартады. Шыдамы жетпеген балалардың бірі өз үстелін екі қолымен
ұстаған күйі, орындықтан тұрмастан тәрбиешіге қарай жылжытып әкелді.
Бірнеше дауыс бірден:
— В. А.! В. А.! Ал, ол сізге қарай жылжып келеді. Ол сізге карай жылжып
келеді.
Лорик. пен Люса да ережені бұзған жолдасы сияқты орындықтарды мықтап
ұстап алған, бірақ орындарында. Бұл екеуі өзгелерден көбірек ай-ғайлайды.
Бүкіл денесімен тәрбиешіге қарап жылысып келеді. Олардың айқын тұрысы мен
бет пішіндерінеи Лорик пен Люсаға орындарында отырып қалудың олар үшін
қанша қиындыққа түскенін керіп отырмыз.
— Олай жасауға болмайды,— деді, тәрбиеші сабырлы түрде тәртіп бұ-
зушыға қарап, — бәрің де өз орындарыңа отыруларың керек.
Тәрбиеші ережені бұзған баланы өзінің орнына отырғызды, бәрі де
тыныштала қалды.
Кейбір жағдайларда өзге баланың мінез-құлқы жөніндегі айтқандары
жаңа, белгісіз ережені анықтауға бағытталады, олай істеуге болатыны
не болмайтыны жөніндегі берген сұрақ, мағынасында да болады.
Мектепке дейінгі естияр және әсіресе ерсек шақта өзге балалармен қарым-
қатынас ережелерін игеру бірінші орында болады. Балалар іс-әрекет
күрделенуі жиі жолдасының көзқарасымен, оның праволары және мүдделерімен
есептесу қажеттігінің пайда болуына әкеп соктырады. Балаларға өзара қарым-
қатынас ережелерін меңгеру оңайға түспейді және олар бастапқы кездерде
берілген нақтылы жағдайдың ерекшеліктерін түсінбестен осы ережелерді
үстіртін қолданады. Өзара қарым-қатынас ережелерін меңгеру тек қана осы
ережелердің практикада өзгеруінен, бұзылуынан, қалпына келуінен балалар
алатын тәжірибенің нәтижесінде ғана болады.
Мектепке дейінгі жас ішінде балалар мінез-құлық ережелерін орындай
бастаудың түсіну дәрежесі өзгеріп отырады. Мектепке дейінгі кішкентайлар
мен естиярлар мінез-кұлық ережелерін орындауға әдеттеніп алады. шамадан
тыс тәртіп сүюшілікті көрсетеді және тәртіптің сәл ғана бұзылуына да
келіспейді.
Мектепке дейінгі ересектердің ережелерді дағды бойынша : орындауы
олардың мәнін түсінуге негізделген саналы орындау мен алмасады. Бұл кезеңде
балалар ережеге тек өздері бағынып қана қоймайды, оны өзге балалардың да
орындауын қадағалайды.
Мінез-құлықтың үлгілері мен ережелерін игеруде мектеп жасына дейінгі
балалардағы мақтаныш пен ұят сезімдерінің үлкен мәні бар, олар балаларды,
өз қылықтарын үлкендердің бағасы және үмітімен үйлестіруге жетелейді.
Мектеп жасына дейінгі бала тек үлкендер мақұлдайтын істі орындау
себебінен ғана емес, сонымен қатар өз басының жағымды қасиеттерінің
(батылдықтың, әділдіктің, өзгелермен бөлісуге әзірдігінің) себебінен де
мақтаныш сезіміне ие болады. Ол дұрыс баға берілетін үлгілерге өзінің мінез-
құлқын теңестіреді әрі оларға ұқсас болу оған өзін мақтан етуге негіз
беретінін түсіне бастайды.
Ерте сәбилік шақта әдетте үлкендердің тікелей араласуымен пайда
болатын ұялу сезімі мектеп жасына дейінгі балада өзгелердің одан күткен
үмітін ақтамағанын, ережені бұзғанын, дұрыс бағаланатын үлгіні аттағанын
түсінген жағдайларда пайда болады. Бала қорқақтық, дөрекілік, қараулық,
әдепсіздіктің т. б, көрсетуден ұялады. [ 5; 138-140]
Мектепке дейінгі баланың жеке басы дамуына құрдастар қарым-қатынас
жасаудан тиетін ықпал маңызды роль атқарады. Ерте сәбилік шақта өзге
балаларға деген іш тартушылық мектепке дейінгі балада кұрдастарымен қарым-
қатынас жасау қажеттілігіне айналады. Жанында жоқ жолдасын алмастыруды
ұсынған анасына қарсы болған алты жасар баласы бұл қажет-тілікті: Маған
балалар керек, ал сен бала емессің— деген сөздермен жақсы сипаттап берді.
Араласу қажеттілігі балалардың ойындарда, еңбек тапсырмаларын
орындауда бірлескен іс-әрекеттер жасау негізінде дамиды.
Бала өзге балалармен үнемі бірге және әр түрлі қарым-қатынастарда
болатынын мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие жағдайларында балалар қоғамы
қалыптасады. Бұл қоғамда бала коллективтегі, мінез-құлықтың төңірегіндегі
ақылшылармен емес, өмір мен іс-әрекеттің өзіне тең қатысушыларымен
бірлескен өзара қарым-қатынас асаудың алғашқы дағдыларын игереді.
Баланың жеке басының дамуына өз құрдастары тобының тигізетін ықпалы
алдымен құрдастарымен араласу жағдайларында бала өзге адамдарға қатысты
мінез-құлықтың игерілетін нормаларын іс жүзінде қолдану бұл нормалар мен
ережелерді әр түрлі нақтылы жағдайларға икемдеу қажеттілігіне үнемі душар
болып отыруынан. Балалардың бірлескен қызметінде іс-әрекеттерді,
үйлестіруді, құрдастарына қайырымдылық көрсетуді, жалпы мақсатқа жетуге
бола жеке басының тілектерінен бас тарта білуді талап ететін жағдайлар
үнемі пайда болып отырады. Мұндай жағдайда балалар мінез-құлықтың қажетті
тәсілдерін таба бермейді. Әр бала құрдастарының праволарымен санаспай, өз
праволарын іске асыруға тырысатын кезде балалар арасында қақтығысулар да
жиі болып қалады. Қақ-тығысуға араласа және оларды жөнге сала отырып
тәрбиеші балаларды мінез-құлық ережелерін саналы орындауға үйретеді.
Қарым-қатынас пен бірлескен іс-әрекет балалардық дұрыс іс-қылыққа
жаттығуын қамтамасыз етеді, ол балалардың мінез-құлық нормаларын біліп қана
қоймай, оларды іс жүзінде пайдалана білу де мүлде қажет.
Балалар қоғамы ықпалының екінші жолы болып балалардың жеке басының
дамуына олардың игерген мінез-құлық ережелерінің топта қалыптасатын
қоғамдық пікірі саналады.
Үш жастағы балалар тобында белгілі бір заттар, оқиғалар, іс-қылықтар
жөнінде әлі ортақ пікір болмайды. Әдетте бір баланың пікірі екінші баланың
пікіріне ықпал етпейді. Ал төрт-бес жаста балалар өз кұрдастарының пікіріне
құлақ аса бастайды, тіпті егерде ол пікір өз әсерлері мен білімдеріне қайшы
келе тұрса да көпшіліктің пікіріне бағынады. Көпшіліктің пікіріне бұлайша
бағыну конформдылық (бір түрлестік) деп атьлады. Конформдылық тәжірибеде
байқалады. Оның мысалы ретінде үстел үстіне жиыстырып қойған ақ және қара
пирамидалардың бәрінде ақ пирамидалар деп айту үшін балаларды әдейі
көндіріп қоюды атауға болады. Келісімге қатыспаған ба-ладан: Пирамидалар
қандай түсті? — деп сұрағанда, ол екі-үш құрдасының пікірін тыңдап алып, —
Екеуі де ақ түсті, — деп жауап береді.
Алты жастағы балаларда конформдылық едәуір төмендейді. Мектеп жасына
дейінгі балалардағы конформдылық өз пікірін келістіре білудің өткінші
кезеңі болып табылады. Бірақ кейбір балаларда ол бекіп алып, жеке басының
жағымсыз қасиетіне айналуы мүмкін.
Балалардың өз кұрдастарына беретін бағасы әуелгі кезде тәрбиешінің
берген бағасын қайталау болып табылады. Үш-төрт жастағы балалардан: Сіздің
топтағы ең жақсы бала кім?—деп сұрағанда, олар: Біздегі жақсы бала
Лена,өйткені ол тамақты жылдам ішеді немесе Біздегі жақсы бала Ви-тя,
өйткені; ол үнемі айтқанды тыңдайды деген жауаптар; қайтарады. Баға беру
біртіндеп неғұрлым мазмұнды бола бастайды. Көптеген ойынды білетін,
ойыншықтарын жолдастарымен бөлісетін, әлсіздерді корғайтын т. с. с.
балаларға жақсы бағалар беріле бастайды.
Төрт, бес жастан кейінгі балаларға өз тобы тарапынан берілетін баға
ерекше маңызды. Олар құрдастары тарапынан қолдау таппайтын қылықтардан бас
тартуға, олардың жағымды қарым-қатынастарына ие болуға тырысады.
Балабақшадағы топта баланың белгілі орны оғай құрдастарының қалай
қарайтындығымен сипатталады. Әдетте жалпыға танылған әйгілі екі-үш бала
болады: олармен көпшілік бала достасуға, сабақта қатар отыруға, оларға
еліктеуге олардың өтініштерін шын ықыласымен орындауға, ойыншықтарын беруге
дән риза. Бұлармен қатар кұрдастары арасында сүйкімсіз деп екі-үш бала
жүреді, олармен онша араласпайды, оларды өз-ойындарына қабылдамайды,
ойыншықтарын да бергісі келмейді. Балалардың қалған бөлігі осы полюстер
арасынан орын алады. Баланың өзгеге танымдылығының дәрежесі көптеген
себептерге: оның біліміне, ақыл-ойының дамуына, міңез-құлық
ерекшеліктеріне, өзге балалармен қарым-қатынас орната білуіне, сырт
пішініне, қара күшіне және төзімділігіне т. б. байланысты.
Құрдастары тобындағы баланың орны жеке басының дамуына айтарлықтай
әсер етеді. Баланың өзін қаншалықты сабырлы, қаңағаттанғандық сезімде
ұстауы, құрдастарына қатысты мінез-құлық ережелерік қандай дәрежеде
игергендігі осы орынға байланысты. Құрдастарды тарапынан жан ашырлық жәрдем
күтпейтін танылымы төмен балалар көбіне өзімшіл, томаға-тұйық мінезді болып
шығады. Ерекше жоғары танымал балалар шамадан тыс көкіректік пен
тасығандықтың ауруына душар болуы мүмкін. Тәрбиешіден балалар арасындағы
қарым-қатынасты, топта жалпы тілеулестік жағдай жасауға, топтағы әр түрлі
баланың алып отырған орнын теңестіруге бағытталған зор жұмыс талап етіледі.
Үлкендер мен құрдастары тарапынан балаларға тигізілетін ықпал
негізінен іс-әрекет процесінде жүзеге асады. Үлкендер балалардың іс-
әрекетін ұйымдастыра отырып ойындар мен суреттердің сюжеті жайында кеңестер
мен нұсқаулар береді, бейнелейтін адамдардың өзара қарым-қатынастарымен
және амалдарымен балаларды таныстырады, балалардың өздерінің іс-әрекеттері
мен құлықтарына белгілі талаптар қояды, оларға баға береді, іс-әрекеттер
барысында пайда болатын қиындықтар мен жанжалдарды шешуге көмектеседі.
Балалар қоғамының негізін және оның мүшелерінің жеке басын дамытуға
көмектесетін бірлескен іс-әрекетті орындағанда ғана балалар бірігеді және
өзара әр түрлі қарым-қатынасқа түседі.
Адамның жеке басының дамуы үшін ойынның неғұрлым маңызды мәні бар.
Балалар өздері үлкендер ролін ала отырып, олардың іс-әрекеттері мен қарым-
қатынастарын елестетіп, үлкендер өздері еңбек және қоғамдық қызметте, өзара
қарым-қатынаста жетекшілікке алып жүрген мінез-құлық. ережелері мен
қағидаларының өздері түсінген түрлерімен танысады. Мысалы, бала
шеберханадағы жұмысшының ролін орындағанда оның өз ісіне деген
жауапкершілігін, ал дәрігердің ролін орындағанда ауруға деген қамқорлық пен
ілтипаттылықты көрсете білуге тырысады.
Ойын балаларды баулап алады. Бейнеленетін кейіпкерлер басынан кешетін
сезімдер ауруларға, балаларға деген сүйіспеншілік, жан ашу, үлкендерді
сыйлау т. б. — оларды шынымен-ақ толғандырады. Ойында пайдаланылатын
қуыршақтарға, ойыншық жануарларға балалар сүйіспеншілік, сүйемелдеушілік,
мейірімділік көрсетеді.
Ойынға қызығу рольді жақсы орындап шығу тілегінің күштілігі сонша,
тіпті бұл жағдайларда балалар былайша алғанда қиын, тартымсыз іс-
әрекеттерді орындап шығады немесе ойын барысында пайда болатын өзге
тілектерін қанағаттандырудан бас тартады. Мектеп жасына дейінгі балалар
мектеп оқушыларын бейнелегенде бір әріпті бірнеше қайталап жазу секілді
жалықтырарлық бір сарынды іспен ұзақ уакыт бойы және тырыса шұғылданады.
Темір жолдағы буфетші әйелдің ролін ойнайтын бес жасар қыз бала өзінің
қолындағы печеньені жемейді, өйткені бұл қылық жолаушылар мүддесіне
қайшы келеді. [4; 145-146]
Әйтсе де, ойында қол жеткен табыстарды балалардың тікелей басқа
жағдайларға, өздерінің күнделікті мінез-құлқына аударуы мүмкін деп ойлаудың
қажеті жоқ. Дәрігер ролінде ауырған қыз балаға жаңа ғана қамқорлық
көрсеткен бала бірінеше минуг өткен соң, сол қыздың қолындағы ойыншықтарды
оның жылағанына ешбір назар аудармай, қымсынбастан тартып алып жатқанын жиі
көруге болады.
Балалар өздері алған рольдерге сәйкес ойнап шығатын әрекеттерімен
өзара қарым-қатынастар оларға үлкеңдердің мінез-құлқындағы,
қылықтарындағы, сезімдеріндегі белгілі себептермен, жақынырақ танысуға
мүмкіндік береді, бірақ әлі де балалардың оларды игеріп кетуін
қамтамасыз ете алмайды. Ойын балаларды сюжеттік жағымен ғана емес, онда
ненің бейнелейтіндігімен де тәрбиелейді. Ойың жөнінде өріс алатын шынайы
өзара қарым-қатынастар процесінде, яғни ойынның мазмұнын
талқылағанда, рольдер мен ойындар материалдарын тағы басқаларды бөліскенде
балалар шынында да жолдасының мүддесін ескеруді, оған тілектестік
білдіруді, жол беруді, жалпы іске өз үлесін қосуды үйрене бастайды. Ойынды
өткізу мен ұйымдастырудың кейбір кезеңдері жөнінде балалар арасында дау жиі
пайда болып тұрады. Әдетте мұндай даулардың себебі болып өз жоспарлары мен
іс-әрекеттерін үйлестіре білмеу саналады. Мұндай жағдайларда тәрбиеші
жәрдемге келеді.
Ойын неғұрлым күрделірек, оған қатысушылардың саны неғұрлым көбірек
және мазмұны көріністері арасындағы байланыстылықты неғұрлым тығызыраққа
белгілесе, соғұрлым балалардың мінез-кұлқына, олардың өзара қарым-
қатынастарына, істерінің үйлесімділігіне қойылатын талаптар да көлемдірек
болады. Сондықтан ойынның күрделіленуімен бірге мектеп жасына дейінгі
баланың жеке басының дамуына, олардың мәні де арта түседі.
Ойындардың көбінде әр түрлі балалар орындайтын рольдер біркелкі
болмайды. Басты рольдер (капитанның, дәрігердің тәрбиешінің) және жанама
рольдер (матростар мен жолушылардың, медидиналық сестралардың, санитар
әйелдер мен аурулардың, күтуші әйел мен балалардың) болады. Басты рольде,
әдетте, көбірек беделге ие болатындықтан балалар үшін неғұр-лым тартымды
келеді. Бала жалғыз ойнағанда, ал өзге кейіпкерлерді қуыршақтар
бейнелегенде ол міндетті түрде басты рольді өзіне алады. Ойынға бірнеше
бала қатысқанда, олардың бәрі бірдей, әрине басты рольге үміттене алмайды.
Әдетте балабақша тобында ойынды ойлап табатын және ұйымдастыратын,
рольдерді бөлісуге жетекшілік ететін, қажетті іс-әрекетті орындауды өзге
балалардың есіне салатын балалар болады. Мұндай балалар, әрине, басты
рольдерді ойнайды, әйтсе де олар өз жолын баска балаларға беріп, олардың
өзі қалаған рольдерін ойнауға да мүмкіндік береді.
Ойынға байланысты балалар арасында қалыптасатын шынайы қарым-
қатынастардың сипаты көбіне-көп осылай басшылар мінез-құлқындағы
ерекшеліктерге қандай жолдармен олар өздерінің талаптарын орындауға қол
жеткізетіндіктеріне байланысты. Бірсыпыра жағдайда бұлар топта ең көп
танымалылыққа, сүйіспеншілікке ие болған, құрдастарымен келісе, олардың
тілектерін ескере және пайда болған түсініспеушіліктерді жарастыра білетін
балалар болуы мүмкін. Екіншісі бір жағдайда басшылар ретінде күш көрсету
арқылы басқа балалардан басым келетін, бұйрық, жарлық беруге тырысатын
балалар болып шығады.
Баланың жеке басының дамуына қолайлы ықпал ететін мұндай өзара қарым-
қатынастарды ойын кезінде балалар арасында ұйымдастыру тәрбиешіге
байланысты. Қажет болған жағдайда тәрбиешінің өзі балаларға ойынның
мазмұнын айтып беруге, рольдердің бөлінуін бақылауға (кейде әдептілік
сақтап араласу да қажет), балалардың келісе отырып іс істеуін қада-ғалауға
тиісті. Қатысушылардың қоян-қолтық қарым-қатынас жасауын талап ететін яғни
оларды бір-бірімен санасуға итермелейтін ойындарға балалардың біртіндеп
көшкені абзал.
1.2. Мектепке дейінгі жаста баланың ақыл-ойының дамуында қабалдау
әрекетінің қалыптасуы және сенсорлық эталонды меңгеруі.
Сенсорлық деген латынның сензюс сөзінен шыққан. (Сезім, түйсік
қабылдау. Түйсіктің қабілеті деген сөзден шыққан). Бұл түйсік пен
қабылдаудың дұрыс бағытта дамуы деген сөз.
Қоршаған ортаға дүниені тану түйсік пен қабылдаудан басталады.
Мектепке дейінгі кезең баланың түйсігі мен дамитын кезеңі болып есептеледі.
Осы кезде оларда заттың сыртқы қасиетін бағдарлайды, заттар мен құбылыстың
ерекшелігіне көңіл бөлуі, кеңісік пен уақытты бағдарлауы, заттан-заттың ара-
қашықтық қатынасы, түстерді ажыратуы, мазмұнын түсіну қабілеті дамиды.
Сөзді қабылдау кезінде де ұқсас дыбыстың айтылуындағы ерекше бір нәзік
айырмашылығын ести алады. Ана тілінің талдауы жетіліп, бұлшық ет сезімдері
дамиды. Заттарды қабылдап, олармен әрекет ету арқылы бала оның формасын,
көлемін, салмағын, температурасын, т.б. қасиетін ажыратып біледі. Бейнелеу,
музыка өнерін жақсы түсінуге, картина мен скулптура көруден ляззат алудан
мүмкіндігі болады. Музыканы тыңдағанда әннің әуеніне көңіл бөліп, дауыстың
жоғары және төмендігін ажырата алады,
Мектепке кеңістікті бағдарлау, заттың кеңістікте орналасуы, олардың
уакыт аралығында болу, уақиға жүйеліглігін түсіну едәуір жоғарғы сатыға
көтеріледі. Мектеп жасына дейінгілердің сенорлық дамуының бір-біріне
байланысының екі жағы бар:
1. Заттар мен құбылыстардың әртүрлі қасиеттері мен байланыстары
жөніндегі түсініктерді меңгеру.
2. Қоршаған ортаны толық және жеке қабылдауға мүмкіндік береді.
Қабылдаудың жаңа әрекетін (меңгеру) игеру.
Сәбилік кезеңнен бастап балада заттың әртүрлі қасиеті туралы білім
қоры жинақталып және осы түсініктерін практика жүзінде пайдаланып,
жаңа заттардың қасиеттерін қабылдау процесінде салыстыратын болды. Мектепке
дейінгі кезеңде заттарды бір-біріне үлгі етіп салыстыруда бала өзінің жеке
сенсорлық тәжірибесінің қорытындысына көпшілік мақұлдаған сенсорлық
эталонға сүйенеді. Сенсорлық эталон дегеннің өзі заттардың әр –түрлі
қасиеттері түсі мен формасына, көлемі мен кеңістікте орындарына,
дыбыстың жоғарлығына, уақыт аралығының ұзақтығына,
байланысты әртүрлі негізгі қасиеттері мен өзара байланысына адамның
түйсігінің тұрақты болып қалыптасып дағдылануы. Яғни түйсіктің төселуі.
Адамның сенсорлық құрылымының ерекшелігі өмір тәжірибесі барысында
қалыптасады. Мысалы: қабылдау кезінде форма эталоны геометриялық түсініктің
негізгі аралығы болады. Мысалы: үшбұрыш, төртбұрыш, шеңбер т.б.
формулаларды қабылдау. Ал, түстерді қабылдау негізгі 7 түрлі
секторлық түстің негізінде жүзеге асады. [3; 17-19]
Мектеп жасқа дейінгілердің сенсорлық эталонды меңгеруі мынадан
басталады: Балалар бақшасының тәрбие программасына байланысты әр бір жас
кезеңі бойынша геометриялық фигуралармен, түстермен танысады. Мұндай танысу
заттармен әртүрлі әрекет етуді меңгеруде жүзеге асатын процесс. Сенсорлық
эталонды меңгерудің өзі басқа қандай да болмасын заттардың қасиеттері
туралы түсініктерді қалыптастыру сияқты болады. Заттар мен құбылыстарын
қабылдаудың қорытыныдысынан шығады. Арнайы ұйымдастырылған сенсорлық
тәрбиенің алғашқыда кейбір эталондар ғана меңгеріледі. Мысалы: квадрат,
шеңбер, қызыл жасыл түс, сары көк түс. Мұндай түстер формалар күнделікті
тұрмыста жиі кездеседі. Мектеп жасына дейінгі балалар тік бұрыш, сопақша,
үшбұрыш, күлгін, сарғыш, көгілдір деген ұғымдарды кеш меңгереді. [3; 30-32]
Егер осыған сәйкес келетін эталондар болса бала жиі қателеседі,
қабылдауы айқын болмайды. Мысалы: қызыл және сары түс туралы түсінік
болмаса сарғыш түсті қызыл немесе сары деп айта салады. Мұндай жағдайда
балаға үлгі болмаса салыстырып, ажыратып тұру керек.
Баланың сенсорлық эталондары меңгеруі тек түстерге ғана байланысты
емес. Заттың формасына, құбылыстың қасиеттеріне байланысып жүзеге асады.
Сенсорлық эталонды меңгерту баланың тілінің дамуына да байланысты.
Баланы сенсорлық эталонмен таныстыру заттың әртүрлі қасиетін есте
сақтау керек және бұл мектепке дейінгі кезең бойынша бірте-бірте
кеңейеді. Мектепке дейінгі кезең бойынша эталондардың қасиеттерімен танысып
спекторлық түрлер мен қағазы түрмен танысып, эталондар аралығы байланысып
ажыратады. Мектеп жасына дейінгілердің сенсорлық эталонын дамытуда әр түрлі
тақырыпта дидактикалық ойынды ұйымдастырудың маңызы зор.
Сенсорлық даму сатылары және оның баланың іс-әрекетімен байланысы.
Қоршаған дүниедегі заттармен құбылыстарды біз бірінен кейін бірін ретсіз
көреміз. Осыларды қабылдауды жеңілдету үшін ретсіздікпен күресін ойша
тәртіпке келтіреміз. Ойша тәртіпке келтіру дегеніміз мынау заттар мен
құбылыстар сан алуан шексіз сияқты болып көрінгенімен олардың өздеріне тән
формасы қасиет түсі жағынан ұқсас болып келеді. Заттер мен құбылыстардың
осындай ұқсастығын біпден бір ұғымға жатқызып, топтастырып отыру қабылдау
кезіндегі ретсіздікпен күресуге мүмкіндік береді.
2-ден тисіті нәрсені ойша тәртіпке келтіру сол нәрсенің қасиетіне,
түріне байланысты топтастырады. Егер де біздің алдымызда жүздеген бояу түр
кездессе солардың түрі қандай негізгі бояуға жататынын білмесек, сол түрді
қабылдау қиынға түседі.
3-ден біз қандай болмасын бір заттың салмағын, көлемінің ұзын немесе
қысқа екенін өлшемей-ақ болжап ажыратпасақ өз ортамызға бейімделу қиынға
түседі. Осылайша топтасу аралығы түсінік қабылдау балада 5-6 жастан бастап
қана байқалады. Мысалы: күнделікті өмірде көлік, табақ, ожау, қазан т.б.
ұғымдарды бала топтастыра келіп, ыдыс деген ұғымға жатқызады және оны
үйдегі басқа заттармен салыстырып, стол-орындық, диваннан ажыратады. Сондай
-ақ құм, саз, тас сияқты құрылыс материалын бір ұғымға топтастырып, темір,
шойын, қорғасын, күміс сияқты материалдардан ажыратады. Егер де бала
топтастырудың осындай түрлерін мектепке дейінгі кезеңде үйренбесе сенсорлық
процесі дамымай қалады және мектепке психологиялық жағынан дайын болмады.
Соның нәтижесінде білім негізін меңгеруге кедергі жасайды. Мысалы:
күрделі прапорциялық арақашықтықты дұрыс ажырата алмау мектепке келген соң
табиғатты сурет салу, математика, география, сызу пәндерін оқуға кедергі
жасайды. Бала осылай топтастырып, қабылдап күнделікті өмірде не істеді,
кітаптан оқып, телевизордан көріп қабылдай беру керек. Баланың ретке
келтіріп қабылдауының тағы біртүрі сенсорлық эталон арқылы білу. Егер де
бала үшбұрыш пен геометриялық фигуралары кездессе, оның үшбұрышқа жататынын
анықтау үшін, баланың санасында бұрыннан қалыптасқан үшбұрыш туралы ұғымы
болу керек. Осыны эталондар дейміз. Яғни заттың үшбұрыш дегенге өзінің
басында бір ұғыммен салыстыру арқылы біледі. Сол сияқты балаға жасыл түске
боялған қағазды көрсетіп, кейіннен оны жасырып қойып, мына көп түс ішінен
жасыл түсті тауып бер десе бала оны дұрыс орындай алады. Өйткені алдында
жасыл түсті көрсетіп түсінігінде баланың басында жасыл түс туралы эталон
сақталып қалған.
Мектепке дейінгі кезеңде тәртіпке келтіріп қабылдаудың мынадай бір
түрі жақсы қалыптасады. Бұл кезде бала заттың көбейуі мен азайатынын
көлемінің ұлғайып, кішірейетінін түсіне бастайды. Швецияның атақты
психологы Жан Пяже сан және көлемнің сақталуы деген тәсілге сүйене отырып
алты жасар баламен мынадай тәжірибе жүргізген. Стол үстіне екі қатар етіп
32 шарикті квадрат тәрізді етіп бірінен кейін бірін жойып тастаған. Осыдан
кейін балаға естеріне сақтап алыңдар деп ескерткен. Артынан жинап алып
қайтадан төрт қатар етіп жайып, шарик саны азайды ма әлде көбейді ме деп
сұрайды.
2.1. Мектепке дейінгі жаста баланың сөз қорының дамуы.
Мектепке дейінгі жаста балалардың қарым-қатынас шеңбері кеңи түседі.
Балалар біраз есейе түскен соң шағын семьялық байланыстар шегінен шығып,
адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды.
Сөйлесетін адамдардың кебеюі баладан еңбастысы тіл болып табылатын қарым-
қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін
әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды. Тілдің дамуы бірнеше
бағытта жүреді: басқа адамдармен араласу кезінде оны іш жүзінде қолдану
жетіле түседі, сонымен бірге тіл психикалық процестерді қайта қараудың
негізі, ойлау құралы болып табылады. Мектепке дейінгі кезеңнің соңына қарай
тәрбиелеудің белгілі бір жағдайда сауаттылықты меңгеру үшін үлкен маңызы
бар, тілді тек пайдаланып қана қоймай, оның құрылысында ұғына бастайды.
Баланың тілінің дамуы үшін міндетті түрде үлкен адамдармен сөйлеу қарым
қатнаста болу керек өйткені баланың сөздік қорының дамуына үлкендердің
сөздік қоры жақсы стимул болып есептеледі. Баланың сөздік қорының әр түрлі
болғандығын көрсететін нәтіже мынадай. 1. Үлкендерімен үнемі қарым -
қатынаста болатын бала 250 сөз білетін болса үлкендермен сирек қарым-
қатынаста болатын 3 жастағы бала 155 сөз меңгереді. 2. Үлкендердің сөзін
түсіну өзара сөйлесуінен бұрын туады. Бұл кезде бала біреудің сөзіне
эмоциялық баға беріп интанатциясы бойынша түсінеді. 3-ші кезеңде бала басқа
адамдардың сөзін түсінуінен өзінің сөйлеу процесі кеш дамыйды. Сондықтан да
өзіне арналған сөзді ұққаны мен ол сөзды өзі айта алмай айтсада сөздің
берекесін кетіріп бұрмалап айтады. Қалыпты жағдайда дұрыс дамып келе жатқан
баланың өзі бір сөзбен тұтас бір сөйлемнің мағынасын береді. Мысалы: Бала
су десе Мен су ішемін деген сөз. Баланың артикуллятциялық дыбыс мүшесі
дұрыс жетелмегентіктен сөзі анық болмайды бұрмаланып кемескіленіп кетеді.
Бала өзінің сөйлеген сөзінде тілдік грамматикалық және синтаксистік
түрлерін дұрыс пайдалана бастайды. Бұл кезең 3 жастан былай қарай
басталады. Баланың тілінің дамуы 6 жасқа келгенде едәуір жоғары сатыға
көбейеді және өз ана тіліндегі сөйлеудің негізгі ерекшіліктерін меңгереді.
Мектеп жасына дейінгілердің тілдің меңгеруіндегі негізгі ерекшілігі дұрыс
сөйлеу ережесін жаттап отырмайды ешқандай теорияға мән бермейді. Бала
есейген сайын әрекеттерімен түрлерін көбейтіп үлкендермен қарым-қатынасы
көбейеді. Мектеп жасына дейінгі балада күнделікті сөйлеудің өзінің
айналасындағылармен қарым-қатынас кезінде үлкендерге еліктей отыра
үйренеді. Бұл кезде бала сөздерді естігені бойынша айтады. 3 жасқа дейін
бала сөйлеуді бастамаса әрі қарай бала сөйлеуіне қиындықтар кездеседі.
Баланың уақытылы сөйлей алмауынан психикасында ауытқушылық дамуында артта
қалушылық кездеседі. Бала 7 жасқа келгенде үлкендермен қарым-қатынас
нәтижесінде ситуатциялық сөзді меңгереді. [1;72-73]
Ситуациялық сөз дегеніміз өзара -әңгімелесіп отырған адамдарға мән
мағынасы түсінікті бірақта сырттан келген бұл –жағдайды түсінбейтін
адамдарға түсініксіз сөз. Цитуациялық сөйлеуге тән қасиет жобалап қана
түсінуге болатын, бастауынан түсіп қалатын сөз, бірақ ол көпшілінде
есімдікпен ауысады, яғни ол, олар деген сөзді пайдаланады. Баланың қарым
-қатынасының кеңейуіне байланысты бірте-бірте контексті сөйлейді. Мұнда
оқиға толық, сипатталады. Мектеп жасына дейінгілерді контексті сөйлеуді
жүйелі түрде оқыту арқылы меңгертеді. Осыдан кейін бала да қарым-қатынас
жасау кезінде түсіндіргенінше сөйлей бастайды. Мысалы, ойын әрекеті кезінде
өзінің кұрылымына ойынының шартын, ойыншық құрылымын, құрастыруды т.б.
түсіндіруге тура келеді. Мұндай түсіндірме сөздің байланысының коллективтік
қарым-қатынасы мен ақыл-ойының қалыптасып дамуына маңызы зор. Баланың тілін
дамыту үшін жұмбақ шешімдердің ертек айту, тақпақ жаттаудың маңызы зор.
Бала 5 жастан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.