Мектеп оқушыларын бейнелеу өнеріне баулудың педагогикалық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6 бет
І тарау. Мектеп оқушыларын бейнелеу өнеріне баулудың
педагогикалық негізі
1.1. Мектептегі оқушыларға көркемдік білім мен баулудың
педагогикалық 7-17 бет
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.2. Бейнелеу өнерінің көркемдік тілі және тәлім-тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..18-28 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің мазмұны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-40 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің
тәлім-тәрбиелік мазмұны
2.1. Бейнелеу өнеріне баулудың көркем бейнелеу
іс-әрекеттерінің мазмұны және тәрбиелік 41-46 бет
міндеттері ... ... ...
2.2. Бейнелеу өнері пәніндегі қабылдау сабақтарының
мазмұны мен тәрбиелік 46-49 бет
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.3. Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық өнер арқылы
оқушыларды көркем-эстетикалық 49-54 бет
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..55-56 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер 57-58 бет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-61 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе
Болашақ қоғамның ірге тасын қалап, Отанымыздың өркениетін жасайтын
бүгінгі жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру және олардың көркем-мәдени
дамуын жүзеге асыруды мектеп ұстаздары алдына еліміз үлкен педагогикалық
міндет етіп қойып отыр.
Жас ұрпаққа білім негіздерін игертумен бірге, олардың рухани-
эстетикалық дамуын қамтамасыз ету біртұтас процесс. Бұл процесс
эстетиканың, психологияның, педагогиканың, тәсілдеменің және мектептегі
оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беруде жинақталған озық
тәжірибелердің, осы кездегі жетістіктердің нәтижелері, ғылыми-теориялық,
практикалық зерттеулер мен үлгілердің ескеріле отырып жоспарлануы,
ұйымдастырылуы арқылы жүзеге асады.
Мектеп оқушыларының қоршаған өмір шындығы болмысының әсемдігін, өнер
туралы түсінігі мен оның туындыларындағы өмір сұлулығының бейнелеуін
түсіне, сол арқылы олардың эстетикалық сезімі мен таным өрісінің кеңеюіне,
рухани-мәдениеттілігінің қалыптасуына, олардың шығармашылық қабілеттерінің
бекуіне жетелейтін көркемдік талғамын дамытуға зор ықпал жасайтын көркемдік
білім көзі, тәлім-тәрбие құралы бейнелеу өнері пәні.
Мектептегі бейнелеу өнері – басқа оқу пәндерінен ерекше, өзіндік
тәлім-тәрбиелік атқаратын қызметі бар, тәрбиелік әдіс-тәсілдері мол пән.
Бейнелеу өнері тәлім-тәрбие үрдістерінің сан-алуан түрлерін толық
қамтиды деуге болады. Ол, ең алдымен оқушының, қоршаған өмір шындығын танып
білуге, табиғат сұлулығын, құбылыстарын, адам өміріндегі еңбектің, оның
жемісінің мәнін, мәдени дүниенің маңызын, туған халқының өнерін, салт-
дәстүрін, эстетикалық құндылықтарын т.б. игеруін қамтамасыз ететін өнер
пәні.
Бейнелеу өнерінің жас жеткіншіктерге эстетикалық тәрдбие берудегі
мәні мен маңызы туралы атақты педагогтер: А.В.Бакушинский, А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская; бастауыш тектепгі балаларды бейнелеу өнері арқылы эстетикалық
тәрбиелеудің проблемаларына байланысты: Н.К.Сакулина, Н.А.Ветлугина,
Т.С.Комарова т.б. еңбектерінде ашып көрсетілген.
Отандық педагогтарымызға бейнелеу және дәстүрлі сәндік-қолданбалы
өнер арқылы жас ұрпақтың эстетикалық-имандылық тәрбиесін дамыту құралы
ретінде пайымдауларынан бұл пәннің тәлім-тәрбиелік мән-маңызын көруге
болады (Асылханов Е., Әльмұханбетов Б., Ералин Қ., Байжігітов Б., Балкенов
Ж., Ұзақбаев К., Қамақ Ә. т.б.).
Бірақта, көптеген жағдайда бұл пәнді оқыту барысында, оқытушылар
пәннің балаларға бейнелеу іс-әрекеттерінің түрлері арқылы тек суреттер
салдыру, ою-өрнектер жасату т.б. сияқты практикалық жағына баса назар
аударып, сол іс-әрекеттердің мазмұндағы тәлім-тәрбиелік мәніне көңіл бөле
бермейді.
Бейнелеу өнеріне баулудың көркемдік іс-әрекеттері, пәннің оқу
бағдарламасында: практикалық және қабылдау болып екі бағытта көрсетілген.
Әр бағытта түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы бейнелеу өнерінің қыры мен
сырын, жасалу заңдылықтарын игертумен бірге, сол іс-әрекеттер барысында
олардың рухани-эстетикалық, мәдени дамуына қажетті тәлім-тәрбиелік
жұмыстарды жүзеге асыруда белгіленген. Сондықтан, педагогикалық білім мен
тәрбиенің тұтастығы туралы қағидасын тікелей пайдалану, бейнелеу өнері
пәннің өзіне тән мақсаты мен міндетін жүзеге асырудың бірден-бір талабы.
Осыған байланысты, біз, өзіміздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбын:
Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің тәлім-тәрбиелік мәні деп
белгіледік.
Бейнелеу өнерінің жас жеткіншектерге эстетикалық тәрбие берудегі мәні
мен маңызы туралы атақты педагогтар: А.В. Бакушинский, А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская; бастауыш мектептегі балаларды бейнелеу өнері арқылы
эстетикалық тәрбиелеудің проблемаларына байланысты: Н.К.Сакулина,
Н.А.Ветлугина, Т.С.Комарова т.б. еңбектерінде ашып көрсетілген.
Отандық педагогтарымызда бейнелеу және дәстүрлі сәндік-қолданбалы өнер
арқылы жас ұрпақтың эстетикалық-имандылық тәрбиесін дамыту құралы ретінде
пайымдауларынан бұл пәннің тәлім-тәрбиелік мән-маңызын көруге болады
(Асылханов Е., Әльмұхамбетов Б., Ералин Қ., Байжігітов Б., Балкенов Ж.,
Ұзақбаева К., Қамақ Ә. т.б.).
Бірақта, көптеген жағдайда бұл пәнді оқыту барысында, оқытушылар
пәннің балаларға бейнелеу іс-әрекеттерінің түрлері арқылы тек суреттер
салдыру, ою-өрнектер жасату т.б. сияқты практикалық жағына баса назар
аударып, сол іс-әрекеттердің мазмұнындағы тәлім-тәрбиелік мәніне көңіл бөле
бермейді. Тақырыптың көкейкестілігі:
Бейнелеу өнеріне баулудың көркемдік іс-әрекеттері, пәннің оқу
бағдарламасында: практикалық және қабылдау болып екі бағытта көрсетілген.
Әр бағытта түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы бейнелеу өнерінің қыры мен
сырын, жасалу заңдылықтарын игертумен бірге, сол іс-әрекеттер барысында
олардың рухани-эстетикалық, мәдени дамуына қажетті тәлім-тәрбиелік
жұмыстарды жүзеге асыруда белгіленген. Сондықтан, педагогикалық білім мен
тәрбиенің тұтастығы туралы қағидасын тікелей пайдалану, бейнелеу өнері
пәннің өзіне тән мақсаты мен міндетін жүзеге асырудың бірден-бір талабы.
Осыған байланысты, біз, өзіміздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбын:
Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің тәлім-тәрбиелік мәні деп
белгіледік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрларын,
олардың тәлім-тәрбиелік әсерін айқындай отырып, бастауыш мектептегі
бейнелеу өнері пәнінің оқытушыларға рухани-эстетикалық тәрбие мәнін
анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысанасы – бастауыш мектептегі бейнелеу өнері
арқылы көркемдік білім мен тәрбие жүйесі.
Дипломдық жұмыстың пәні – бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнін
игерту іс-әрекеттерінің тәлім-тәрбиелік мәні.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы: Бастауыш мектептік бейнелеу өнері
пәнін оқыту жүйесіндегі, оқушылардың, көркемдік бейнелеу іс-әрекеттерінде,
қоршаған шындық құбылыстары мен өнер туындыларын көркемдік қабылдау іс-
әрекеттерімен мақсатты түрде ұштастыра өнердің атқаратын қызметіне негіздеп
жүргізгенде ғана оқушылардың өнерге деген ықыластылығы мен көркем бейнелеу
қабілеттіліктері танымдық, эстетикалық тәрбие сапалы деңгейде көтеріледі.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Жалпы бейнелеу өнерінің көркем-мәнерлік тілі туралы түсінікті
ашып көрсету .
2. Бейнелеу өнері түрлерінің тәрбиелік мәнін анықтау.
3. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің мақсат-міндеттерін,
көркемдік іс-әрекеттер мазмұнындағы тәрбиелік мәселелерді ашып
көрсету.
4. Бастауыш мектеп мұғалімдеріне, бейнелеу өнері арқылы
оқушыларға тәлім-тәрбие беру ісін жақсартуға қойылатын
талаптарды белгілеу.
Дипломдық жұмыстар орындау әдістері:
1. Бейнелеу өнерінің түрлері, көркемдік ерекшеліктері, тәлім-тәрбиелік
мәні туралы әдебиеттерді оқу.
2. Бастауыш мектептің бейнелеу өнері пәнінің оқу бағдарламаларына оқу
құралдарына талдау жасау.
І тарау. Мектеп оқушыларын бейнелеу өнеріне баулудың педагогикалық
негізі
1.1. Мектептегі оқушыларға көркемдік білім мен баулудың педагогикалық
мәселелері
Қазіргі қоғам дамуының ықпалды әсерінің талаптарына сәйкес, жас
ұрпаққа көркемдік білім негіздерін игерте отырып, эстетикалық-имандылық,
рухани-мәдениет саласында тәлім-тәрбие беру міндеттерін жаңғырту, болашақ
жан-жақты дамыған азамат тұлғасын қалыптастырудың маңызды мәселелерінің
бірі.
Адамдарының шығармашылық ой-өрісін дамыту арқылы, олардың қоршаған
өмір шындығына деген адамгершілік-гуманистік көзқарасын қалыптастыру,
әрбір тұлғаның алдыңғы ұрпақ жасап қалдырған көркем-материалдық, рухани-
эстетикалық құндылықтарды, қоршаған ортаның сұлулығын танып білуге,
сақтауға, құрметтеуге жетелейді. Сол құндылықтарды өзінің күнделікті
өмірінде қолдануға, халыққа таратуға, насихаттауға белсенді ат салысуға
тәрбиелейді.
Жас ұрпаққа көркемдік-эстетикалық білім мен тәрбие беру ісі – біздің
еліміздің бүгінгі және болашақтағы қоғамдық дамуымен, сол дамудың көптеген
талаптарымен ұштасып жатқан қажетті - әлеуметтік, мәдени, рухани дамудың
өзекті мәселелерінің бір саласы болып табылады. Өйткені, еліміздің жаңа
ғасырда өркениетті елдер арасында болуы, тек экономикалық жетістіктермен,
саяси белсенділікпен ғана емес, сонымен бірге, мәдениет, өнер, білім мен
ғылым саласындағы жетістіктерге де байланысты. Ал адамдардың рухани,
мәдени, эстетикалық, көркемдік дамуына зор ықпал жасайтын құрал-өнер.
Өнер түрлері, өзіне тән сан-алуан мәнерлілік құралдарымен, көркемдік
образдар арқылы қоршаған өмір шындығын, сұлулықты, табиғатты, оның
құбылыстарын кескіндей отырып, адамдардың әсемдікті, тарихи-әлеуметтік
құбылыстарды, халықтың өткені мен бүгінгі өмір-тіршілігін, дүниетанымдық
белгілерін танып білуіне ықпал етеді. Олардың өзі өмір сүріп отырған өмірге
деген эстетикалық, ізгілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге мүмкіндік
жасайды.
Өнерге баулу арқылы жеке тұлғаның эстетикалық талғамын дамыту,
шығармашылық ізденіске баулу мәселелері эстетика, социология, психология,
педагогика ғылымдарының мамандарының зерттеу нысанасынан түскен емес.
Өнерді игерту барысында, жеке тұлғаны рухани-эстетикалық талғам өрісінді
кеңейтуге мүмкіндік туады. Жалпы, өнер арқылы көркемдік немесе эстетикалық
талғамды қалыптастыру, адамның бойында қалыптасқан рухани-эстетикалық,
мәдени тәрбиесінің деңгейін практикалық-шығармашылық іс-әрекеттер арқылы
жаңғыртуына деген ықыластығын туғызады.
Талғамды қалыптастыру мәселелерін зерттеген ғалымдар – Ю.Борев,
М.Мұқанов, М.Балтаев т.б. талғам табиғат, адам өмірі, оның сұлулығы,
өнердің эмоциялы әсері, материалдық, рухани қазыналар сияқты қоршаған
шындықтың бар болмысын қамтиды деп тұжырымдайды. Зерттеушілер, талғамды
қалыптастыруда адам сезіміне, танымына, ой-өрісінің дамуына, әсемдік ткралы
түсініктердің кеңеюіне зор ықпал ететін өнердің бай мүмкіндігіне жүгінеді.
Өнерді игеру барысындағы көркемдік іс-әрекеттердің айқындалуы, сол іс-
әрекеттер арқылы шығармашылық ойдың кеңеюіне, өнер туындыларын қабылдау
барысында әсерлену сезімінің оянуы, көркемдік танымның, талғамның
қалыптасуы адамның сәбилік шағынан бастап, оның әр жас кездеріне сәйкес
мақсатты түрде жүргізіліп отыратын педагогикалық жұмыстың барысындағы
үзіліссіз көркемдік білім берудің жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Көркем-эстетикалық тәрбие беру, туған елінің мәдени құндылықтары мен
эстетикалық дәстүрлеріне деген танымдық, талғамдық қатынасты қалыптастыру
жанұя, балабақшадан бастап, білім мен тәрбие беретін балабақша, бастауыш,
орта мектеп, колледж, арнайы оқу орындарында жүзеге асырылатын имандылық-
эстетикалық тәрбиенің басты міндеті саналады.
Мектеп өмірінде эстетикалық тәрбие мен көркемдік білім беру негізінен
- әдебиет, көркемдік еңбек, музыка, бейнелеу өнері сияқты эстетикалық
мәндегі пәндер арқылы жүзеге асырылады. Осы пәндерді оқыту барысында,
оқушылардың өнерге, оның туындыларына деген ықыластығын, қызығушылықпен,
әсерлі сезіммен қабылдауын дамыту, өнерден ләзаттануға мүмкіндік жасау,
өнерден әсемдікті тануға, оны өз қолымен жасауға деген мұқтаждыққа,
шығармашылық ізденіске жетелейді.
Бұл мәселенің нәтижелі деңгейде шешімін табуы, мектеп мұғалімдерінің,
педагогикалық, әдістемелік қабілеттіліктері мен бірге, өнер саласынан
кәсіби деңгейінің жоғары болуында талап етеді.
Әр кезеңдегі педагогикалық дамуына байланысты педагогикалық ой-
пікірлер, теориялық тұжырымдар, әдістемелік тәжірибелер арнайы әдебиеттерде
мол жинақталған. Ол тәжірибелер, бүгінгі және болашақтағы жастарға
көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беру жүйесін, заман талабына сай,
қайта қарауға мүмкіндік беретін әдіснамалық негіз болып табылады.
Жеке тұлғаның рухани-эстетикалық дамуына көркемөнердің зор ықпалы
туралы мағлұматтар мен тұжырымдарды санау ерте дәуір ойшылдарының
философиялық, эстетикалық ой-пікірлерінен, Батыс Еуропаның атақты
суреткерлері, Қайта Өрлеу дәуірінің титандары Леонардо, Рафаэль,
Микеланджело, Дюрер трактаттарынан, өнердің әлеуметтік мәнін айқындап,
тәлім-тәрбиелік сипатын ашып көрсеткен ағартушы-педагогтар Ж.Ж.Руссо,
И.Песталоцци, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский еңбектерінен көреміз. Олардың
жеке тұлғаның эстетикалық сезімталдығын, әсемдік қиялын, шығармашылық ойын
дамытудағы көркемдік білімінің белсенді әсері мен маңызы туралы
педагогикалық тұжырымдары, көркемөнерге баулуды ерте жастан бастау керек
деп санауы, жалпы ұрпақтың эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыру үшін бағалы
пікір.
Көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбие саласындағы тарихи
еңбектерден (Ростовцов Н.Н. История методов обучения рисованию. 1-2том), ХХ-
ғасырдың алдыңғы ширегі, өнердің түрлі ағымдары арасындағы әсерінен,
көркемдік білім беру жүйесінде де түрлі бағыттардың болғаны айтылады. Олар:
Ұжымдық – лабораториялық, Бригадалық, т.б. және Бостандық тәрбиесі
ағымдары еді. Бұл бағыттар, өнерге оқыту жүйесінде ғылыми-педагогикалық
негізден алшақтаған білім мен тәрбие әдістеріне сүйенеді.
Мектеп оқушыларын өнерге баулу арқылы көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие мазмұнын жаңарту саласында А.Луначарский, Н.Крупская, А.Бакушинский,
С.Шацкий т.б. бүгінгі күні де құндылығын жоймаған педагогикалық еңбектер,
тұжырымдар қалдырды.
С.Шацкий: Өнер өз табиғатымен баланың сезіміне жеңіл әрі аса
қажетті. Тек оны бала бойына сіңіре білудің жолын табу керек,-деп
балалардың көркем-эстетикалық дамуына өнердің зор әсерін айқындайды.
Мектеп оқушыларына өнер арқылы көркемдік білім беру ісінің кейінгі
кезеңдеріндегі, әсіресе Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда, жаңа мазмұнға
ие болуы, бұл мәселемен айналысып, зерттеулер жүргізген ғалым-педагогтардың
ісі еді (Н.Дмитриева, Г.В.Лабунская, В.К.Скатерщиков, В.Н.Шацкая т.б.).
Бұдан кейінгі жылдарда эстетикалық тәрбие жүйесі мен оның жүзеге
асырудың практикалық мазмұны туралы – В.В.Алексеева, И.Л.Любинская,
И.А.Ветлугина, Н.П.Сакулина т.б. педагог ғалымдар мен психологтардың ғылыми
еңбектері жарық көріп, мектептегі көркем-эстетикалық тәрбие мәселесін
жақсартуға үлес қосты.
ХХ-ғ. 70-90 жылдарында түрлі өнер саласында көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие жұмыстарын жақсартуда шешімін таппай келе Б.Т.Лихачев,
Б.М.Неменский, Е.В.Квятковский, В.А.Разумный, Б.П.Юсов, В.С.Кузин сияқты
педагог ғалымдар тәжірибелер жүргізіп, еңбектер жазды.
Олар тәжірибе арқылы: көркемдік білім беретін іс-әрекеттердің
атқаратын тәрбиелік міндеттері қандай болу керек; эстетикалық тәрбие өзіне
тән жеке пәнге, әдіс-тәсілдерге ие ме, әлде ол мектептің оқу-тәрбие
жұмыстарының бір бөлшегі ме?; қазіргі кезде балалардың көркемдік іс-
әрекеттерінің мақсаты, педагогикалық жетекшіліктің міндеттері қандай болу
керек? деген сұрақтарға жауап іздеді.
Тәжірибелердің қорытындысы бойынша, олар, балалардың өнерге,
сұлулыққа деген құштарлық қатынасын қалыптастыратын, өнер шығармаларын
эстетикалық-эмоциялық мәнде қабылдау, түсіну, танымдық білімділігін
дамытатын және өнер арқылы туған жері мен халқының көркемдік мәдениетін,
әдет-ғұрпын, ұлттық дәстүрлерін игеретін пәндер болуы тиіс деп тұжырым
жасайды.
Өнер түрлері сан алуан. Солардың ішінде адамдардың қоршаған өмір
шындығының болмысын, әсемдігін көрнекілікпен танып білуге жетелейтін өнер –
бейнелеу өнері. Бейнелеу өнері, өзінің түрлі жанрларымен, әсемдікті жасау
құралдарымен адамның рухани дүниетанымын кеңейтуге, эстетикалық тәлім-
тәрбиесін қалыптастыруға зор мүмкіндігі бар өнер. Сондықтан, орта
мектептегі Бейнелеу өнері пәні, жас ұрпақтың рухани-эстетикалық дамуына,
олардың өздерін қоршаған орта сұлулығын, адамдар өмірінің қызықты болмысын
танып білуіне, өздерінің шығармашылық іс-әрекеттері арқылы айналасына
сұлулық енгізуге баулитын тәлім-тәрбие құралы. Сонымен бірге, бейнелеу
өнері пәні, өзіне тән түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы мектеп оқушыларын
туған халқының мәдени мұраларын, әсемдік дәстүрлерін игеруіне, танып
білуіне жол ашады.
Бейнелеу өнері пәнін мектепте оқыту, басқа пәндерге қарағанда
өзіндік ерекшелігі бар пән. Жалпы адамдарды өнерге баулу ұзақ та күрделі
педагогикалық, психологиялық процесс. Өйткені, бейнелеу өнерін оқыту
мазмұны, оқушыларға тек сурет салдырудың қыры мен сырын игертумен ғана
шектелмейді. Бұл пәндерді оқыту барысында, оқушылардың жалпы көркемдік,
рухани-эстетикалық дамуына зор ықпал жасайтын-қабылдау, эмоциялық сезім,
ықыластылық, таным, ойлау, қиялдау, талғам сияқты психологиялық
факторлардың ескертілуі аса маңызды мәселе.
Көркемдік білім беру тұжырымдамасын дайындаған ғалым-педагогтар,
бейнелеу өнерін оқытудың мазмұны оқушылардың бейнелеу өнеріне тән
терминдерді, түсініктерді игеруімен немесе бейнелей білу дағдыларын,
іскерліктерін қалыптастырумен ғана шектелмеуі тиіс, ал басты мақсат пен
міндет, негізінен, балалардың санасына, ойына әсер еткен көркем бейнелерді
қоршаған шындық сұлулығын қабылдаудың барысында әсемдікті жасауға
құлшынысын, белсенді қызығушылығын дамыту арқылы, шығармашылыққа баулу,
өнер мен өмір шындығына тұжырымдайды. Сөйтіп тұжырымдама авторлары,
бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің басты мақсаты: балалардың
әсерленушілікке бейімділігін пайдалана отырып, оларды қоршаған ортадан
әсемдікті қабылдауға, түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы шығармашылыққа
баулу. Бұндай мазмұнда оқыту, оқып үйрету тапсырмаларының ашық сипатта
болуын, өнердің ұлттық, тарихи формаларының бірлігін ашып көрсетуге
бағытталған мүмкіндіктердің кеңдігін, оқушы мен ұстаз арасындағы диалогтық
қатынастың сапалық мәнін т.б. қамтамасыз етеді. Бүгінгі күнге дейін жарық
көрген педагогикалық, әдістемелік оқу құралдарының, жинақталған
тәжірибелердің мазмұнына көз жүгіртсек, ұзақ жылдар бойы Бейнелеу өнері
пәні тек балаларға графикалық сауаттылықты дамытуды көздейтін Сурет салу
сабағы негізінде жүргізіліп келгенін білеміз. Тек 1964 жылы Сурет пәні
Бейнелеу өнері пәні деген атқа ие болды. Бірақта, Сурет аталған кездегі
пән мазмұны, Бейнелеу өнері пәніне айналған да, еш өзгеріссіз қалып
келді. Әсіресе, егеменді ел болғанға дейін қазақ мектептерінің оқу
бағдарламалары, сол кездегі Ресей мектептеріне арналған оқу
бағдарламаларының дәлме-дәл аударма-көшірмесі болды. Сөйтіп, оқу мазмұны
қазақ халқының төл өнерін, өнердегі көркемдік дәстүрлерін, ұлттық мәнді
ерекшеліктерін ескермеді.
Бейнелеу өнерін, жалпы кеңестік дәуірдегі мектепте оқыту мазмұнын,
ғылыми-техникалық прогрестің талабына сәйкес, осы өнердің өзіндік атқаратын
қызметі мен тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін негізге ала отырып қайта қарау,
жаңғырту ісі кеңестік кезеңнің 70-90 жылдары жүзеге асырылады. Бұл кезеңде,
көркемдік білім беру саласындағы жүргізген кең аумақты тәжірибелері,
ғылыми-зерттеулері нәтижесінде, бейнелеу өнерін оқытудың жаңа мазмұны,
мақсаты мен міндеттері айқындалып, оқу бағдарламалары мен оқу құралдары
жарық көре бастайды.
Кеңестік кезеңде Б.П.Юсов, Б.М.Неменкий басқарған арнайы ғылыми-
зерттеу тобына біріккен ғалым-педагогтар, мектеп мұғалімдері, бейнелеу
өнерін оқыту жүйесін қайта жасауға бағытталған тәжірибелерінің нәтижесінде
Бейнелеу өнері (1981) және Бейнелеу өнері және көркемдік еңбек (1986)
атты оқу бағдарламалары дүниеге келді. Бұл бағдарламалар, сол кездегі жеке
республикалардың да оқу бағдарламаларының мазмұнын, жергілікті мектеп
өміріне, халықтың көркем-мәдени, өнер сипатының ерекшелігіне сәйкес,
көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие мазмұнын, мақсат-міндеттерін
айқындай отырып, оқу-тәрбие жүйесін қайта құруға мүмкіндіктер туғызды. 1990-
2000 жылдар аралығында республикамыздың жүргізілген (Қ.Ералин, Балкенов Ж.,
Қ.Әмірғазин, Б.Әлмұхамбетов, Ә.Қамақов т.б.) арнайы ғылыми-зерттеулер
нәтижелерінен Бейнелеу өнері пәнінің оқу бағдарламаллары (1992), оқу
құралдары мен 1-5 сыныптарға арналған оқулықтары жасалды. Бейнелеу өнерін
қазақ мектептерде оқыту мәселелеріне арналған көптеген ғылыми, әдістемелік
мақалалары жарық көрді.
Қазақ мектептеріндегі бейнелеу өнеріне баулудың бірден-бір мақсаты:
оқушыларға өнер арқылы қоршаған өмір шындығының сұлулығын танып білуге
жетелей отырып, сол сұлулықтың өнер туындыларында жасалу ерекшеліктерін
меңгерте әрі әсемдікті, бейнелеу құралдары арқылы, өз қолдарымен жасау
іскерліктерін дамыту,-деп тұжырымдайды республикамыздың ғалымдары. Сонымен
бірге, бейнелеу өнерін оқыту барысында, оқушылардың ұлттық мәдени,
көркемдік мұраларды игеруін қамтамасыз ету – қазақ мектептеріндегі
көркемдік білім берудің өзекті мәселелерінің бірі деп санайды. Бұл өзекті
мәселе, еліміз егемендік алған алғашқы жылы республиканың ғалымдары
дайындаған. Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелерінде
имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы (1990) және
Қазақстан мектеп оқушыларына көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие
берудің тұжырымдамасы (1990) атты педагогикалық құжаттардың мазмұндық
жүйесін құрады.
Бұл құжаттарда ұзақ жылдар бойы қалыптасып келген кемшіліктерге сын
тұрғысынан талдау жасалады және алдағы кезеңде қазақ мектептеріндегі
көркемдік білім беру ісін жақсартудың жолдары мен міндеттері, талаптары
белгіленген.
Құжаттарда, негізгі өзекті мәселенің бірі ретінде, өнер арқылы
көркемдік білім мен тәрбие беру саласында –ұлттық өнерге, халықтың ғасырлар
бойы жинақтаған көркем-эстетикалық дәстүрлеріне баса көңіл аударудың
ұмытпау қажеттігі белгіленген. Өйткені, кез-келген ұлттық мектеп оқушысының
бейнелі-ойлау қабілеті туған халқының көркем өнерінің ықпалмен, ал
көркемдік ой-өрісі, әсемдік туралы ұғымы-туған халқының мәдениетімен,
ұлттық дәстүрлерінің, туған жер табиғатының сұлулығын, бояуларының
әсемділігінің әсерімен қалыптасады. Егер бұл мәселелерді, білім мен тәрбие
беруде басшылыққа алмасақ, онда ұлттық мәдениет пен өнерді игертуде үлкен
қателіктерге тап боламыз. Ол – оқушылардың өнердегі дәстүрлерге деген
немқұрайлылығы, туған халқының көркемдік мұраларына деген қатынастың
керісінше әсерінен көрініс табады.
Бейнелеу өнеріне оқытудың жоғарыда айтылған талаптары мен міндеттері,
жас ұрпақтың болашақтағы кәсіби іс-әрекеттеріне қажетті мүмкіндіктер
туғызады. Мысалы: сәулеткерлік, құрылысшы, конструктор, дизайнер т.б.
мамандықтар, бейнелеу өнерінен жинақтайтын білім, қабілеттілік, дағды
арқылы сапалы болары сөзсіз. Сондықтан, бейнелеу өнерін оқыту жүйесі,
оқушылардың тек көркем бейнелеу дағдыларына ғана құрылмай, олардың
интеллектуалды дамуына, мәдени қалыптасуына және өмір-тіршілікке
шығармашылықпен қарауға баулу мазмұнында құрылуы тиіс.
Бейнелеу өнерін оқыту үрдісінде, оқушылардың көркем-бейнелеу
қабілеттілігі, шығармашылық дамуы, көркемдік талғамы т.б. эстетикалық
қалыптасу мәселелері тек ұстаздың қажырлы, педагогикалық, шығармашылық әрі
сауатты құрған оқу-тәрбие іс-әрекеттері арқылы жүзеге асады.
Бейнелеу өнерінің өзіне тән бейнелі тілі, жанрлары мен мәнерлілік
құралдарының көптігі, бейнелеу іс-әрекеттерінің сан-алуандығы мұғалімнің
оқыту формаларының түрлерін, құралдарының жан-жақтылығын таңдауына,
сабақтарды қызықты да, кең көлемде өткізуіне мүмкіндік береді.
Бұл айтылғандарды тиянақты әрі сапалы пайдалану мұғалімнің әрбір
сабақты жетістіктерге жетелейтін факторлар болып табылады.
Сонымен бірге, білім беру мен тәрбиенің өзара бірлігін ескере отырып,
педагог-ғалымдар: мұғалім мен өнер арқылы тәрбиелеудің мақсаты мен
оқушылардың көркем-бейнелей білу қабілеттілігін дамыту мақсаты арасындағы
үйлесімділікті айқындап ала білуі керек деп тұжырымдайды. Бұдан, бейнелеу
өнері пәні мектептегі эстетикалық тәрбие пәні ретінде тек бір жақты болмауы
тиіс, ол эстетикалық тәрбиені, көркемдік білім негіздерін игерту арқылы
арқылы жүзеге асыруы тиіс немесе оқушылар тек бейнелеу дағдыларына ғана
машықтанып, өнердің негізгі мақсаты – көркем-эстетикалық, рухани дамуға
мүмкіндік жасайтын қасиеттері сырт қалмауы тиіс деген сөз.
Қазақ мектептерінің бейнелеу өнері арқылы оқушыларға көркемдік білім
мен эстетикалық тәрбие берудің тиімді жүйесін жасау мазмұны, оқушылардың
көркемдік бейнелеу қабілеттіліктерін, шығармашылық іскерліктерін дамытумен
бірге, өнер туындыларын қабылдау, тану, пайымдау, талдау қабілеттіліктерін
қалыптастыра отырып, олардың адамзаь жасаған, туған халқының ғасырлардан
бізге дейін жеткен көркемдік-мәдени мұраларын игерту мәселелеріне қамтуы
тиіс.
Бейнелеу өнерінің бір саласы саналатын қазақтың дәстүрлі сәндік-
қолданбалы өнерін игерту арқылы, оқушыларды туған халқының материалдық
көркем құндылықтарымен, эстетикалық талғамымен, мәдени дәстүрлерімен
қауышуына жол ашамыз. Сонымен бірге, халықтың өнер арқылы оқушыларды, қоғам
дамуымен, халық өміріндегі өзгерістермен, эстетикалық идеялар мен көркемдік
дәстүрлердің жаңаруымен өнер формаларының да өзгеретін, сол өзгерістердің
пайда болуына себеп болған тарихи, мәдени құбылыстарды танып білуге баулу.
Егер бұл мәселелерді дұрыс жолға қоя алмасақ, онда, оқушылардың көркемдік
білім, мәдени мұралар туралы интеллектуалды дамуына кері әсер ететін,
өнерді игерту мазмұнына нұқсан келтіретін:
- көркем-эстетикалық, мәдени дәстүр туралы сезімнің
қалыптаспауы;
- ұлттық өнерге, туған халқының көркем мұраларының
құндылықтарына үстіртін, немқұрайлы көзқарастың қалыптасуы;
- жалпы өнермен айналысуға деген құштарлықтың кемуі сияқты
кемшіліктердің тууына жол ашамыз.
Әр баланың бейнелі ойлау қабілеті халқының өнері үлгісінің ықпалымен,
туған жер табиғатты сұлулығы, бояу айшықтығы әсерімен қалыптасады. Халқының
бар данышпандылығын, идеалын, дүниетанымдық талғамын, дәстүрлерін бойына
жинақтаған өнерінің көркемдік тілін меңгермей, әлемдік мәдениет
қазыналарымен сусындау мүмкін емес. Сондықтан, бұл өзекті мәселені оқу-
тәрбие жұмыстарында үнемі ескеріп отыру қажет.
Қорыта айтқанда, оқушының мектепгі алғашқы күнінен бастап, олардың
практикалық және өнерді эстетикалық қабылдау іс-әрекеттерін бірізділікпен,
жүйелі ұйымдастыра отырып, мұғалім мынадай көркем-тәрбиелік міндеттерді
асыруы тиіс:
1. Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер саласындағы көркемдік іс-
әрекеттерді, өнерге тән мазмұнда, заңдылықтары толық ескеріліп
жоспарлауы және жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі.
2. Өнердің түрлерімен, мәнерлік құралдарымен, ішкі мазмұнымен мақсатты
таныстыра отырып, оқушының кеңістік бейнелі ойлау қабілетін,
шығармашылық қиялын дамыту.
3. Әрбір сабақ барысында, өнерге баулудың әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық мәселелері өзара ұштастырыла жүргізілуін қамтамасыз
ету.
4. Балалардың практикалық көркемдік іс-әрекеттерін шындық
объектілердегі, табиғатты және өнердегі эмоциялық көңіл-күй әсерін
көре, сезіне білуге, қоршаған ортаға эстетикалық көзқарасты
қалыптастыруға бағыттау.
5. Көркемдік мәдениет құбылыстарын және оның адам өміріндегі алатын орны
мен мәні туралы түсініктерді тереңдету.
6. Туған халқының көркемдік мәдениетін, өнердегі дәстүрлерін, тарихи
ескерткіштерін эстетикалық тұрғыда бағалай білуге баулитын жүйелі
білім көздерін айқындау және тиімді пайдалану.
7. Әрбір сабақты қазақ халқының тәлім-тәрбиелік дәстүрлерін, жарасымды
ойын-мерекелерін, балалардың адам өміріндегі сұлулықты түсіну білуге
баулуда тиянақты пайдалану.
8. Балалардың сабақтар барысында қалыптасқан көркем-эстетикалық
дағдыларын, іскерліктерін тұрмыс жағдайында, күнделікті қоғамдық
жұмыстарда, еңбек процестерінде пайдалана білуге баулу.
Бейнелеу өнері пәні арқылы балалардың туған халқының мәдени құндылықтарын
игеруін толық қамтамасыз етуде, мұғалім, жалпы педагогткалық білім
негіздерімен қоса, ұлттық өнердің даму тарихын, өнер саласындағы көркемдік
мәдени мұралардың тәлім-тәрбиелік мәнін сапалы меңгеруі тиіс.
1.2. Бейнелеу өнерінің көркемдік тілі және
тәлім-тәрбиелік мәні
Бейнелеу өнері – айналамызды қоршаған өмір шындығын, қоғам, адам
өмірінде өтіп жататын оқиғалар мен құбылыстардың бар болмысын жазықтық
бетінде немесе кеңістікте (көлемді түрде) көркем бейнелер арқылы көрнекті
кескіндеп, адамның, көруі арқылы түйсіне, сезіне алатын өнер.
Бейнелеу өнерінің өзіндік түрлері мен жанрлары, өмір шындығын көркем
бейнелейтін ерекше мәнерлік құралдары, әдіс тәсілдері бар. Олармен жүйелі
түрде танысып, тиянақты меңгере білген адам өмірдегі және өнер
туындыларының сұлулықты, оқиға өрісінің мазмұнын, мәнін түсіне, сезіне білу
қабілетіне ие болады.
Бейнелеу өнерінде көркемдік бейне әдебиет, театр, музыка, кино
өнеріндегідей белгілі бір уақыт мөлшерінде қабылданатындай жасалмайды.
Дегенменде, бейнелеу өнері шығармаларының белгілі тарихи оқиғалардың
дамуын, жеке адамның өміріндегі немесе қоғамдағы күрделі оқиғалардың,
адамның ішкі рухани дүниесінің болмысын, т.б. айқын бейнелермен көрсету
мүмкіндігі бар.
Суретші көркем образды сомдауда, өмір шындығының қас қағымдық ерекше
бір болмысының немесе сезіміне үлкен әсер еткен оқиға мен құбылыстың
көркемдік мән-мазмұнын, өзінің дүниетанымдық ой елегінен өткізе,
эстетикалық мұраттарымен ұштастыра мәнерлік құралдарымен осы өнерге тән
көркемдік мәнде, шығармашылықпен бейнелей отырып көрерменге ұсынады. Бірақ,
суретші шығармасы, оқиға мен құбылыстың дәл сол мезеттегі нақтылы көшірмесі
емес. Шығарма белгілі бір оқиға желісінің көрінісіне құрыла отырып, сол
оқиғаның (тарихи, әлеуметтік, саяси, тұрмыстық) тууына себепші болған
құбылыстар мен жағдайлардың өрістеуін, уақыт мерзімінің шамасын көрерменнің
танып білуіне, ойлауына, тұжырымды пайымдауына жетелейді. Мысалы,
Қ.Телжанов Атамекен, Көкпар атты туындыларын қабылдай отырып, көрермен
алғашқы щығармадан, кең байтақ қазақ даласы төрінен жаңа жыртылған жердің
күлтеленген бораздасын, салт атты ақсақалдың зор тұлғасын көреді, сонау
алыстағы мұнартқан көк жиекке жақын, шудалы түтінді паровоз сүйреткен пойыз
тіркестерінің кең даланың тыныш күйін бұзған дүрсілін естігендей боламыз.
Картина, санамызға, халқымыздың ежелгі тарихын, салт-дәстүрін, атамекенді
қастерлеу; оны жаулардан қорғаудағы ерлік істерінің болмысын елестете
отырып, аға ұрпақтың өз атамекенінде өтіп жатқан әлеуметтік қайта
жаңғырудың көріністеріне, жаңа оқиғаларға деген көз қарасын, пайымдауын
жеткізеді. Бұл жерде суреткер, көркем бейнелер арқылы, қазақ даласында өтіп
жатқан күрделі мәселелердің аясында сыр шертеді, көрерменді белгілі бір
көңіл күйге түсіріп, әсемдікпен бірге, өмір тарихының да шындығын тұщынуға
бейімдейді. Сөйтіп, шығарма желісінің уақыт мөлшері, оның көркем бейнелері
арқылы сомдалған мазмұндық идеясымен астасып, сабақтасып жатыр.
Қ.Телжанов Көкпарында - көкке шаншыған немесе жүйтки шапқан
аттардың қиялдай ойқастауыгдағы екпінді, салт атты көкпаршылар тұлғасындағы
таңғажайып ракурстарды бейнелей отырып, қазақтың салт-сана, әдет-
ғұрыптарымен, үрдіс-дәстүрлерімен, психологиясымен біте қайнасқан ұлттық
ойынның шиыршық атқан әрі палотнада өте шеберлікпен сомдаған. Көрермен,
көкпардың басталуына себепші: ас беру, үйлену тойы т.б. қазақтың дәстүрлі
той-мерекелерінің бірінің өтіп жатқанын, ойынның алғашқы басталу мезетінен,
дәл қазіргі полотнадағы сюжетке дейінгі уақыт аралығында бір шама уақыт
өткенін, суреші туындысын қабылдау барысында, оның көркем-мәнерлік
құралдары арқылы түсінеді, ой қорытып пайымдайды.
Бейнелеу өнерінің өзіне тән ерекшелігі мен мазмұндық мәні – оның,
суретші мен көрермен арасында қатынас орнататын сенімдік көркем бейнелі
тілі. Кезкелген туындыдағы көркем бейнелер үнсіз, қимылсыз болғанымен,
көрерменнің ойы мен түйсіну сезіміне әсер етеді, шығарма мазмұнынан қажетті
қорытынды жасауына ықпалын тигізеді.
Бейнелеу өнері туындыларының адам сезіміне, түйсігіне эмоциялық әсер
ету дәрежесі, оның жалпы танымдық, тәрбиелік мәнділігіне, шығармадағы
ойдың мән-мазмұнының тереңдігіне, суретшінің бейнелеу мәнерлік құралдарын
ұтымды, әсемдік заңдылықтарына сай, үйлесімді қолдана білуіне тікелей
байланысты.
Бейнелеу өнерінің түрлеріне – сыршырай, кескіндеме сурет (графика),
мүсін, монументті өнер, сәндік-қолданбалы өнер жатады. Әрбір өнер түрінің
өзіне тән мәнерлік және бейнелеу құралдары, жеке дара ерекшеліктері
болғанымен Бейнелеу өнері деген атауға бірікіретін, бәріне ортақ белгі –
ол нақтылы бейнелеу арқылы қоршаған өмір шындығының көркемдік бейнесінің
жасалуы.
Сыршырай (живопись) – бейнелеу өнерінің ең көп тараған, неғұрлым бай
әрі толысқан түрі. Сыршырай өнерінің басты бейнелеу құралы – бояулары мен
олардың реңктерінің үйлесімділігі. Бояу түстерінің суретпен тығыз
байланысының нәтижесінде, сыршырай өнері қоршаған өмірдің бай болмысының
мәнін айшықтап көрсете білуге мүмкіндік береді. Дегенменде, бояу түстері
мен реңктерінің жарасымдылығы бейнеленетін объектілердің пішіндеріне,
пропорциялық үйлесімділігіне, жарық пен көлеңкенің зат формасын айқындауына
да байланысты.
Картиналық жазықтықта, автор, өз ойын көрерменге толық жеткізу үшін
объектілерді шығарма мазмұнына орай композициялық үйлесімде орналастыра
білуі, жазықтық бетінде перспектива заңдылықтарына сүйене отырып, керу
тереңдігін (жақын, алыс объектілердің қысқаруы, кішіреюі, бояу реңктерінің
алыс пен жақынды көрсету мүмкіндігі) дәлелді бейнелей білуі – бейнелеу
өнерінің көркемдік мәнерлі құралы (тілі) болып табылады.
Сыршырай өнерінің кез келген жанрларының шығармалары міне осы
айтылған мәнерлік құралдары әр жанрдың өзіндік мазмұн ерекшеліктеріне қарай
ұтымды пайдалануды талап етеді. Бейнелеу өнерімен айналысатын талапкер, ең
алдымен, осы өнер түрлерінің бейнелік құралдарын, олармен жұмыс жасау әдіс-
тәсілдерін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл өнердің көркемдік тілі –
мәнерлік құралдарын (композиция, пішін, пропорция (үйлесім), перспектива,
жарық пен көлеңке заңдылығы, түстер мен реңктер жарасымдылығы) игеру
әліппесінен өтеді.
Бейнелеу өнеріне тән көркемөнер түрлерінің өзіндік бейнелеу, көркем-
мәнрлік құралдары мен жасалу әдіс тәсілдері бар. Бір сөзбен айтқанда әрбір
өнер түрі өзіндік көркемдік-бейнелі тілімен ерекшеленеді. Сондықтан өнер
туындыларын қабылдау, мазмұн-мәнін түйсіну, шығарма туралы ой-пікір айту
өнер түрлерінің көркемдік тілін толық меңгергенде ғана болатын іс-
әрекеттер.
Сыршырай өнерінің негізгі жанрлары:
➢ Табиғат көріністерінің бейнесі (пейзаж);
➢ Натюрморт (табиғи, тұрмыс заттарын белгілі бір мазмұнға қарай
үйлесімді жиынтығын бейнелеу);
➢ Портрет (белгілі ортадағы, не ортадан тыс жеке адам немесе
топтасқан адамдар бейнесі);
➢ Тақырыптық картина (тарихи, тұрмыс-салт, әскери-соғыс тақырыбына);
➢ Анималистік (жан-жануарлар, құстарды бейнелеу) жанр.
Табиғат сұлулығы мен құбылыстарын бейнелейтін – пейзаж жанрында,
суретші, кез келген табиғат көрінісін қаз-қалпында айнытпай көшіріп
бейнелей салмайды, онда суретшінің көркемдік сезімдері мен эстетикалық
ойларын көрерменге жеткізе білудің зор мүмкіндіктері пайдаланылады. Табиғат
өмірі жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сол күйіне қалады.
Бірақ, осы өзгермейтін табиғаттың құбылыстарын, әсем көріністерін әр
дәуірдің суретшілері түрліше көріп, түрліше бейнелеп келді.
Портрет жанры – ең көне өнер түрлерінің бірі. Бұған куә, неше мың жыл
бұрын жасалған, египеттегі мүсіндік портреттер, римдегі мозайкалық немесе
темпера бояуымен салынған адамдар суреттері.
Портреттік бейнелер өзінің сипаты жағынан әр түрлі. Бір портреттер
адамды мейлінше дәріптеу, немесе оны барынша әсемдік пен сән-салтанатта
көрсету үшін жасалады. Бұндай портреттер – салтанатты портреттер деп те
аталады. Бұған орыс суретшілерінің жасап қалдырған, патша сарайы
ақсүйектерінің, әскери қолбасшылардың бейнелерін мысалға алуға болады.
Екінші бір портреттер де, адамдардың бет пішінін, сыртқа белгілері
арқылы, бейнеленушінің ішкі жан-дүниесі, ой-арманы, қуанышты көңіл-күйі
айшықты бейнеленеді. Бұндай портреттерді – психологиялық портреттер деп
атайды. Портрет жанрының ерекше бір түрі – топтық портреттер.
Кейде портреттік бейне белгілі бір ортада, табиғат аясында, немесе
бөлме ішіндегі заттар арасында жазылуы мүмкін. Мысалы: К.Шаяхметовтің
Балықшы Сәуле портреті, Г.Ысмайлованың Суретшілер семьясының портреті,
А.Ғалымбаеваның Күлжанның портреті, А.Черкасскийдің Ж.Жабаев пен Дина
Нұрпейісова портреті, т.б. Қазақстан суретшілерінің портреттік туындыларын
айтуға болады.
Жалпы портрет жанрларының басты көркемдік сапасы – оның тек түп
нұсқамен ұқсастығында ғана емес, бейнеленген адаға деген суретшінің
эмоциялық қатынасының нәтижесінде, портреттегі бейнені, көрерменді көз
тоқтатып қарауға, ойлауға, тебіренуге мәжбүр ету күшінде.
Натюрморт өнері бізге, бейнеленген заттардың адам өміріндегі мәнінен,
оны пайдаланған адамдардың өмірінен, мінез-құлқынан, тұрмыс жағдайынан,
қоғамдағы орнынан, негізгі кәсібінен, сонымен бірге, халықтық өткен
тарихынан, өнері мен ұлттық әдеп-ғұрпынан, дәстүрлерінен, эстетикалық
мәдениетінен т.б. зор мағлұмат береді. Мысалы: Айша Ғалымбаеваның
Алмалар, Дастархан, Аяққап, Сәукеле, Үш ғасыр белгісі, т.б.
натюрморттық туындыларына қазақ халқының ұлттық тұрмыс салтының белгілері,
әсемдікті жасаудағы халықтың көркем дәстүрлері айшықты бейнелермен, бояу
реңктерімен көрсетіледі.
Бейнелеу объектілерін белгілі бір тақырыптық сюжетте үйлесімді
кескіндеу арқылы, өмір ағымындағы адамдардың өзара қатынасын, қоғамдағы
елеулі оқиғаларды, құбылыстарды немесе аңыздар мен мифологиялық мазмұндағы
қиял ғажайып көріністерді көркем бейнелеу-тақырыптық жанрға жатады.
Мазмұны жағынан тақырыптық жанр туындылары: ежелгі немесе өткен өмір
құбылыстарын суреттеп баяндайтын тарихи картиналар, әскери соғыс
оқиғаларының сюжетін бейнелейтін батальдық картиналар, күнделікті өмір
қызығынан, халықтың шаруашылық, тұрмыс дәстүрлерінен бейнелі мағлұмат
беретін тұрмыстық картиналар болып бөлінеді. Өткендегі қазақ тұрмысын
көрсететін Ә.Қастеевтің Киіз үйдің ішкі көрінісі, Колхоз тойы,
Қ.Телжановтың Ұлттық ойын көкпар, т.б.
Мүсін өнерінің басты мәнерлік құралы – объектілердің жан-жағынан
қарауға болатындай аумақты, пішінде, пластикалық шешімде, көркемдік үйлесім
заңдылықтары сақтала отырып бейнеленуі. Мүсін өнерінің көркемдік тілі
негізінен оның туындылары жасалатын материалдарға да байланысты (гранит,
мәрмәр, қола, бетон, ағаш, т.б.). Мүсін аумақты дөңгелек және жазықтық
бетінде бедерлі бейне – рельефті болып бөлінеді. Мүсін жанрлары да сыршырай
өнеріндегідей – портреттік, тарихи, тұрмыстық, батальді, анимальді және
өрнекті жанрларға таратылады. Бұл өнердің ең көне түрі – сәулет өнерімен
тығыз байланыста дамыған монументті мүсіндер, ал кең тарағаны станоктық
және сәндік мүсіндер.
Мүсін өнерінің мәнерлік және бейнелеу құралдары, бейнелеу өнерінің
басқа түрлеріне қарағанда шектеулі. Мүсінші өзінің композициялық
шешімдеріне қоршаған табиғаттық ортаны кіргізе алмайды, кеңістік тереңдікті
көрсете алмайды, ол көркемдік, пластикалық қимылмен, материалдық фактуралық
айшықтығымен, пішіндердің өзара жарасымды үйлесімімен жасалады.
Монументтік мүсіндердің өзіндік негізгі ерекшелігі және сипаты –
шығарманың үлкен көлемде, белгілі ортамен, сәулет өнерімен композициялық
байланыста орындалуында және көркемдік образ шешімінің станоктік (портрет,
кіші көлемде мүсіндік шығармалар) мүсінге қарағанда, жалпылығы және
жинақтылығында. Бұған Х.Наурызбаевтың Абай Құнанбаевқа,
Т.Досмағанбетовтің Ә.Жангелдинге, Ш.Уалихановқа ескерткіштері,
Алматыдағы Даңқ мемориалы, т.б. дәлелді мысал болады.
Жалпы монументтік ескерткіш мүсіндер көркемдік шешімі жағынан
қарапайым, айқын сипатта жасалып, адамдардың белгілі қашықтықтан әсерлі
қабылдай, түсіне алатындай, мәнерлі силуэтке ие болуы тиіс, сонымен бірге,
туындыны, қоршаған орта композициясымен, сәулетті құрылыстардың сыртқы
көрінісімен кеңістіктік бірлігін, үйлесімділігін сақтай отырып жасайды.
Кескіндеме сурет (графика) – жазықтық бетінде сурет салу өнеріне
негізделген, бейнелеу өнерінің кең тараған түрі. Ол сыршырай, мүсін
өнерінде, суретшінің шығармашылық іс-әрекеттерінің негізгі баспалдағы,
бастау алатын бейнелеу өнерінің бір түрі. Бірақ, кескіндеме сурет –
графикада маңызды мәнге ие және бір түсті сурет (сызық, штрих, жарық пен
көлеңке, дақ), бұл өнердің негізгі арқауы ретінде шешуші роль атқарса,
түстер бұл өнерде тәуелді роль атқарады.
Кекіндеме сурет өнері өзінің техникалық орындалуына қарай түрліше
аталады. Тас бетін тегістеп өңдеп алып, оған арнайы қарындаш бояумен сурет
салынады, тас бетіндегі бедерлі суреттен қағаз бетіне басып шығарған
бейнелі литография, мыс немесе мырыш тақта бетіне болат инемен салған
суреттен, типографиялық бояу арқылы, қағаз бетіне басып түсірілген суретті
– офорт, алдын ала өңделген қатты ағаш бетіне ойып салынған кескіннен басып
алынғанды – ксилография (ксило-ағаш), ал линиолиум бетіне арнайы аспаппен
ойып салынған суретті қағаз бетіне басып түсіруден шыққан кескіндеме –
линогравюра деп аталады.
Графикалық туындылардың баспа әдісі арқылы – альбом, жеке көшірме,
кітап суреттері ретінде көп тиражбен көбейтілу мүмкіндігі, бұл өнердің
қалың көпшілікке таралуына, насихатталуына кең жол ашады.
Бейнелеу өнерінің әртүрі, өзара жалпы мәнділік тұрғысынан бір-бірін
толықтырып отырады, бірақ, бірі екіншісін ауыстыра алмайды. Бұл өнердің
түрлерінің, жанрларының сан-алуандылығы, бір жағынан, түрлі бейнелеу
құралдарын, әдіс-тәсілдерін және таным мен қабылдау ерекшеліктерін талап
ететін, айналамызды қоршаған өмір шындығы объектілерінің, құбылыстарының,
қоғамдағы әлеуметтік жағдайлардың жан-жақтылығынан туса, екіншіден,
адамдардың көркемдік іс-әрекеттер арқылы өз ойын, эмоциялық сезімін,
әсерін бейнелі көрсетуге жетелейтін психологиялық ерекшеліктері мен оның
рухани дүние танымының кеңдігінен.
Өнер түрлерінің, жанрларының өзіне тән ерекшеліктері мен сипатын
толық меңгере білсек, олардың эстетикалық мәні мен мазмұнын айқындауға
толық мүмкіндік аламыз.
Сәндік-қолданбалы өнер – бейнелеу өнерінің бір саласы саналғанымен,
ол жеке-дербес, өзіндік ерекшелігі мен сипаты бар өнер. Ол – эстетикалық
мәні мен практикалық қолдануды өз бойына біріктіретін, тұрмыстық әсем
заттарды жасаудағы көркемдік іс-әрекеттер арқылы дүниеге келетін өнер.
Сәндік – қолданбалы өнердің даму тарихы өте көне – бұл өнер
адамзаттың сонау ықылым заманнан, алғашқы даму кезеңінен бері, тікелей
еңбек процесінің аясында пайда болып, біртіндеп адамдардың әсемдік туралы
алғашқы түсініктерінің мән-мазмұнын, дүниетанымдық талғамын көрсететін
рухани белгі болып келеді.
Өнердің бұл түрі, адамдардың практикалық іс-әрекеттерімен тығыз
байланысты және олардың сан-алуан мұқтаждықтарын қамтамасыз етеді. Соған
орай, өнердің түрлерінің көптігі, түрлі бұйымдардың өзара стильдік
үйлесімді бірлігі, эстетикалық және практикалық қажеттіліктің, қоғамдық
талғамның өзгеруіне қарай, өнердің жаңа түрлерінің дүниеге келуі, ескі
дәстүрлерінің жаңа мазмұнға ауысуы, заттар мен бұйымдардың өмірде қолдану
орнына қарай көркемдік образдың жасалуы, бұл өнердің өзіне тән көркемдік
ерекшелігін көрсетеді.
Сәндік-қолданбалы өнер туындыларын жасау, белгілі көркемдік
принциптерді сақтауды талап етеді. Мысалы, бұл өнерде жасалатын бұйымның
пішін тұлғасы мен материалы, оның қолданатын орнына, атқаратын қызметіне
қарай таңдалады, ал, ол бұйымды айшықты әшекейлеуге қажетті мәнерлік құралы
мен әдіс-тәсілдері, әрі бұйымның қолданар орнына, әрі пішін тұлғасына
тікелей байланысты таңдап алынады. Мысалы, қазақ шебері, алып жүруге
ыңғайлы қымыз құятын торсықты темірден немесе қыштан жасамайды, тек арнайы
өңделген теріден жасап, тері бетіне ою-өрнекті белгілі тәсілмен бедермен
салу арқылы көркемдейді. Егер, торсық бетіне ою-өрнекті сырмақ, аяққап
бетіне ою салғандай, басқа материалдардан ойып алып жапсырар болсақ, тері
торсықтың пішін тұлғасы қапшалықты әсем болғанымен бар көркемдігін жоғалтар
еді.
Сәндік қолданбалы өнер туындыларын жасауда – ағаш, тері, тас, сүйек,
түрлі металл, түсті әйнек, жүн, мата, табиғи және синтетикалық жіптер, т.б.
сан алуан материалдар қолданылады. Сонымен бірге бұл өнердің орындалу әдіс-
тәсілдері де өте көп. Олар – ағаштан ою, темірден, не басқа металлдан соғу,
шеку құю, қабыстыру, тоқу, кестелеу, т.б.
Сәндік-қолданбалы өнерде ою-өрнекке үлкен мән беріледі. Ою-өрнек бұл
өнердің жеке бір саласы, түрі болғанымен, негізінен, бұйымдарды
көркемдеудің, әшекейлеудің мәнерлік құралы саналады. Ою-өрнектің түрлері,
үлгілері сан алуан, бірақ ол жеке-дара өмір кеше алмайды, тек жасалған
бұйымдарды әшекейлеуге қатысып, сол бұйыммен бірге адам өмірінің сұлулығын
үлес қосады.
Сәндік-қолданбалы өнер-халықтың шығармашылық іс-әркетімен,
тұрмысымен, мәдениетімен тікелей байланыста дамиды. Қазақ халқының сәндік-
қолданбалы өнерін талдай отырып, сол арқылы халқымыздың өмір жолын, негізгі
кәсіби-шаруашылығын, адамдардың эстетикалық талғам дәрежесін, көркемдік-
мәдени дәстүрлерін, т.б. танып білуімізге болады. Сонымен бірге, халықтық
сәндік-қолданбалы өнердің тәлім-тәрбиелік мәні зор.
Біріншіден, бұл өнер адамның материалдық дүниені түйсіну, қабылдау
мәдениетін қалыптастырады. Өзі жасап өндіретін заттар мен бұйымдардың
көркемдік сапасын айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден, өнердің көркемдік
мәнерлі құралдарының әсемдікті жасаудағы маңызын түсіне білуге баулиды,
сонымен бірге, өнердің халық өміріндегі, қоғамдағы әлеуметтік мәнін
пайымдай білу мүмкіндігіне ие болады; үшіншіден, өмір шындығына деген
белсенді қатынасын, ұлттық көркем мұраға өнер мен мәдени ескерткіштерге
құрметпен қарауға, қорғауға тәрбиелейді.
Сонымен, бейнелеу өнерінің түрлері, жанрлары, сан-алуан әрі әрбір
өнер түрінің өзіне тән көркемдік құралдарын мен образдың мазмұны арқылы
адамға эстетикалық ықпал ететін күші бар өнер.
Бейнелеу өнерінің туындылары тек көру үшін, немесе сәндік үшін
жасалмайды. Әр туынды мазмұнында, суретшінің, шебердің қоршаған ортаға,
өмір шындығына деген эстетикалық, әлеуметтік көзқарасы, көркемдік талғамы,
белгілі бір образдар арқылы суреттеледі де, сол арқылы көрермен санасына
қабылдау, эмоциялық сезімінің, танымдық ой-өрісінің дамуына, эстетикалық
пайымдауына, талғамына ықпал етеді. Көрерменнің шығарма мазмұнынан
ләззәтануына, эмоциялық әсерленуіне, қоршаған шындық болмысынан әсемдікті
көре білуге тәрбиелейді немесе сол ортадағы келеңсіз оқиғалар мен
құбылыстарға деген қатынасын қалыптастырып, күреске шақырады.
Адамның көркемдік талғамын, әлеуметтік мәдениетін тәрбиелеуде сәндік-
қолданбалы өнердің маңызы зор. Бұл өнер түрі, жоғарыда айтқаннымыздай, өз
туындыларымен адамның күнделікті өмірі тіршілігіне үнемі әсемдік, сұлулық,
жайдары көңіл-күй сыйлап отырады. Көркемдік талғамы, шығармашылық қабілеті
дамыған адам, осы өнермен айналыса отырып, өзін қоршаған ортаға әсемдік
енгізуге деген ықыластықта болады.
Жалпы, бейнелеу өнерінің тәрбиелік мәнін түсінген адамзат, алғашқы
қоғамдық құрылыстардан бері сан мыңдаған жылдар бойы бұл өнердің құдіретіне
жүгініп келді. Сонау ежелгі гректер, бейнелеу өнерінің қайталанбас озық
үлгілерін жасап, сол арқылы қоғам өмірінің эстетикалық мәдениетін жоғары
көтерді. Қайта өрлеу дәуірі суреткерлері Леонардо да Винчи, Микеланджело,
Рафаэль т.б. өздерінің туындыларымен бүгінгі күнге дейін бүкіл адамзатқа
эстетикалық ләззат беріп келеді. Олардан кейінгі батыс Еуропа, орыс, қазақ
суретшілерінің туындылары халықтың әсіресе жас ұрпақтың эстетикалық
тәрбиесінің басты құралына айналды. Бейнелеу өнерін мектепте жас ұрпақтың
көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие алатын, олардың әсемдік туралы
түсініктерін қалыптастырудан бастап, шығармашылық ой-өрістерін
қалыптастыруға қажетті тәлім-тәрбие пәні ретінде енуі, бұл өнердің басқа
білім пәндерімен бірдей маңызды екенін көрсетеді.
Бейнелеу өнерінің тәлім-тәрбиелік маңызы туралы атақты педагогтер:
И.Песталоцци, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссов, К.Д.Ушинский, кеңестік дәуірде
Н.К.Крупская, Г.В.Лабунская, Н.П.Сакулина, Н.А.Ветлугина т.б. өздерінің
педагогикалық еңбектерінде дәлелдеп көрсеткен. Қазақстанда, бейнелеу өнерін
оқыту, оның тәлім-тәрбиелік мәселелерін жүзеге асырудың ерекшелігіне
байланысты ғылыми-зерттеулер жүргізген педагог-ғалымдар – Асылқанов Е.,
Әмірғазин Қ., Әлмұхамбетов Б., Балкенов Ж., Ералин Қ., Байжігітов Б., Қамақ
Ә. т.б., өз еңбектерінде ұлттық бейнелеу өнерінің жас ұрпаққа эстетикалық,
имандылық тәрбие мәнін, маңызын ашып көрсеткен.
1.3. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің
мазмұны мен мақсаты
Жас ұрпақтың айналамызды қоршаған өмір шындығының әсемдігін,
күнделікті өтіп жататын қызықты оқиғалар мен құбылыстардың мәнін түйсіне
білуіне, эстетикалық сезіміне, көркемдік талғамының дамуына, жалпы рухани
мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал жасайтын көркемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І тарау. Мектеп оқушыларын бейнелеу өнеріне баулудың
педагогикалық негізі
1.1. Мектептегі оқушыларға көркемдік білім мен баулудың
педагогикалық 7-17 бет
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.2. Бейнелеу өнерінің көркемдік тілі және тәлім-тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..18-28 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.3. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің мазмұны мен
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28-40 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің
тәлім-тәрбиелік мазмұны
2.1. Бейнелеу өнеріне баулудың көркем бейнелеу
іс-әрекеттерінің мазмұны және тәрбиелік 41-46 бет
міндеттері ... ... ...
2.2. Бейнелеу өнері пәніндегі қабылдау сабақтарының
мазмұны мен тәрбиелік 46-49 бет
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.3. Бейнелеу өнері сабақтарында ұлттық өнер арқылы
оқушыларды көркем-эстетикалық 49-54 бет
тәрбиелеу ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..55-56 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер 57-58 бет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59-61 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе
Болашақ қоғамның ірге тасын қалап, Отанымыздың өркениетін жасайтын
бүгінгі жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беру және олардың көркем-мәдени
дамуын жүзеге асыруды мектеп ұстаздары алдына еліміз үлкен педагогикалық
міндет етіп қойып отыр.
Жас ұрпаққа білім негіздерін игертумен бірге, олардың рухани-
эстетикалық дамуын қамтамасыз ету біртұтас процесс. Бұл процесс
эстетиканың, психологияның, педагогиканың, тәсілдеменің және мектептегі
оқушыларға көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беруде жинақталған озық
тәжірибелердің, осы кездегі жетістіктердің нәтижелері, ғылыми-теориялық,
практикалық зерттеулер мен үлгілердің ескеріле отырып жоспарлануы,
ұйымдастырылуы арқылы жүзеге асады.
Мектеп оқушыларының қоршаған өмір шындығы болмысының әсемдігін, өнер
туралы түсінігі мен оның туындыларындағы өмір сұлулығының бейнелеуін
түсіне, сол арқылы олардың эстетикалық сезімі мен таным өрісінің кеңеюіне,
рухани-мәдениеттілігінің қалыптасуына, олардың шығармашылық қабілеттерінің
бекуіне жетелейтін көркемдік талғамын дамытуға зор ықпал жасайтын көркемдік
білім көзі, тәлім-тәрбие құралы бейнелеу өнері пәні.
Мектептегі бейнелеу өнері – басқа оқу пәндерінен ерекше, өзіндік
тәлім-тәрбиелік атқаратын қызметі бар, тәрбиелік әдіс-тәсілдері мол пән.
Бейнелеу өнері тәлім-тәрбие үрдістерінің сан-алуан түрлерін толық
қамтиды деуге болады. Ол, ең алдымен оқушының, қоршаған өмір шындығын танып
білуге, табиғат сұлулығын, құбылыстарын, адам өміріндегі еңбектің, оның
жемісінің мәнін, мәдени дүниенің маңызын, туған халқының өнерін, салт-
дәстүрін, эстетикалық құндылықтарын т.б. игеруін қамтамасыз ететін өнер
пәні.
Бейнелеу өнерінің жас жеткіншіктерге эстетикалық тәрдбие берудегі
мәні мен маңызы туралы атақты педагогтер: А.В.Бакушинский, А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская; бастауыш тектепгі балаларды бейнелеу өнері арқылы эстетикалық
тәрбиелеудің проблемаларына байланысты: Н.К.Сакулина, Н.А.Ветлугина,
Т.С.Комарова т.б. еңбектерінде ашып көрсетілген.
Отандық педагогтарымызға бейнелеу және дәстүрлі сәндік-қолданбалы
өнер арқылы жас ұрпақтың эстетикалық-имандылық тәрбиесін дамыту құралы
ретінде пайымдауларынан бұл пәннің тәлім-тәрбиелік мән-маңызын көруге
болады (Асылханов Е., Әльмұханбетов Б., Ералин Қ., Байжігітов Б., Балкенов
Ж., Ұзақбаев К., Қамақ Ә. т.б.).
Бірақта, көптеген жағдайда бұл пәнді оқыту барысында, оқытушылар
пәннің балаларға бейнелеу іс-әрекеттерінің түрлері арқылы тек суреттер
салдыру, ою-өрнектер жасату т.б. сияқты практикалық жағына баса назар
аударып, сол іс-әрекеттердің мазмұндағы тәлім-тәрбиелік мәніне көңіл бөле
бермейді.
Бейнелеу өнеріне баулудың көркемдік іс-әрекеттері, пәннің оқу
бағдарламасында: практикалық және қабылдау болып екі бағытта көрсетілген.
Әр бағытта түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы бейнелеу өнерінің қыры мен
сырын, жасалу заңдылықтарын игертумен бірге, сол іс-әрекеттер барысында
олардың рухани-эстетикалық, мәдени дамуына қажетті тәлім-тәрбиелік
жұмыстарды жүзеге асыруда белгіленген. Сондықтан, педагогикалық білім мен
тәрбиенің тұтастығы туралы қағидасын тікелей пайдалану, бейнелеу өнері
пәннің өзіне тән мақсаты мен міндетін жүзеге асырудың бірден-бір талабы.
Осыған байланысты, біз, өзіміздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбын:
Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің тәлім-тәрбиелік мәні деп
белгіледік.
Бейнелеу өнерінің жас жеткіншектерге эстетикалық тәрбие берудегі мәні
мен маңызы туралы атақты педагогтар: А.В. Бакушинский, А.В.Луначарский,
Н.К.Крупская; бастауыш мектептегі балаларды бейнелеу өнері арқылы
эстетикалық тәрбиелеудің проблемаларына байланысты: Н.К.Сакулина,
Н.А.Ветлугина, Т.С.Комарова т.б. еңбектерінде ашып көрсетілген.
Отандық педагогтарымызда бейнелеу және дәстүрлі сәндік-қолданбалы өнер
арқылы жас ұрпақтың эстетикалық-имандылық тәрбиесін дамыту құралы ретінде
пайымдауларынан бұл пәннің тәлім-тәрбиелік мән-маңызын көруге болады
(Асылханов Е., Әльмұхамбетов Б., Ералин Қ., Байжігітов Б., Балкенов Ж.,
Ұзақбаева К., Қамақ Ә. т.б.).
Бірақта, көптеген жағдайда бұл пәнді оқыту барысында, оқытушылар
пәннің балаларға бейнелеу іс-әрекеттерінің түрлері арқылы тек суреттер
салдыру, ою-өрнектер жасату т.б. сияқты практикалық жағына баса назар
аударып, сол іс-әрекеттердің мазмұнындағы тәлім-тәрбиелік мәніне көңіл бөле
бермейді. Тақырыптың көкейкестілігі:
Бейнелеу өнеріне баулудың көркемдік іс-әрекеттері, пәннің оқу
бағдарламасында: практикалық және қабылдау болып екі бағытта көрсетілген.
Әр бағытта түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы бейнелеу өнерінің қыры мен
сырын, жасалу заңдылықтарын игертумен бірге, сол іс-әрекеттер барысында
олардың рухани-эстетикалық, мәдени дамуына қажетті тәлім-тәрбиелік
жұмыстарды жүзеге асыруда белгіленген. Сондықтан, педагогикалық білім мен
тәрбиенің тұтастығы туралы қағидасын тікелей пайдалану, бейнелеу өнері
пәннің өзіне тән мақсаты мен міндетін жүзеге асырудың бірден-бір талабы.
Осыған байланысты, біз, өзіміздің дипломдық жұмысымыздың тақырыбын:
Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің тәлім-тәрбиелік мәні деп
белгіледік.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрларын,
олардың тәлім-тәрбиелік әсерін айқындай отырып, бастауыш мектептегі
бейнелеу өнері пәнінің оқытушыларға рухани-эстетикалық тәрбие мәнін
анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысанасы – бастауыш мектептегі бейнелеу өнері
арқылы көркемдік білім мен тәрбие жүйесі.
Дипломдық жұмыстың пәні – бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнін
игерту іс-әрекеттерінің тәлім-тәрбиелік мәні.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы: Бастауыш мектептік бейнелеу өнері
пәнін оқыту жүйесіндегі, оқушылардың, көркемдік бейнелеу іс-әрекеттерінде,
қоршаған шындық құбылыстары мен өнер туындыларын көркемдік қабылдау іс-
әрекеттерімен мақсатты түрде ұштастыра өнердің атқаратын қызметіне негіздеп
жүргізгенде ғана оқушылардың өнерге деген ықыластылығы мен көркем бейнелеу
қабілеттіліктері танымдық, эстетикалық тәрбие сапалы деңгейде көтеріледі.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Жалпы бейнелеу өнерінің көркем-мәнерлік тілі туралы түсінікті
ашып көрсету .
2. Бейнелеу өнері түрлерінің тәрбиелік мәнін анықтау.
3. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің мақсат-міндеттерін,
көркемдік іс-әрекеттер мазмұнындағы тәрбиелік мәселелерді ашып
көрсету.
4. Бастауыш мектеп мұғалімдеріне, бейнелеу өнері арқылы
оқушыларға тәлім-тәрбие беру ісін жақсартуға қойылатын
талаптарды белгілеу.
Дипломдық жұмыстар орындау әдістері:
1. Бейнелеу өнерінің түрлері, көркемдік ерекшеліктері, тәлім-тәрбиелік
мәні туралы әдебиеттерді оқу.
2. Бастауыш мектептің бейнелеу өнері пәнінің оқу бағдарламаларына оқу
құралдарына талдау жасау.
І тарау. Мектеп оқушыларын бейнелеу өнеріне баулудың педагогикалық
негізі
1.1. Мектептегі оқушыларға көркемдік білім мен баулудың педагогикалық
мәселелері
Қазіргі қоғам дамуының ықпалды әсерінің талаптарына сәйкес, жас
ұрпаққа көркемдік білім негіздерін игерте отырып, эстетикалық-имандылық,
рухани-мәдениет саласында тәлім-тәрбие беру міндеттерін жаңғырту, болашақ
жан-жақты дамыған азамат тұлғасын қалыптастырудың маңызды мәселелерінің
бірі.
Адамдарының шығармашылық ой-өрісін дамыту арқылы, олардың қоршаған
өмір шындығына деген адамгершілік-гуманистік көзқарасын қалыптастыру,
әрбір тұлғаның алдыңғы ұрпақ жасап қалдырған көркем-материалдық, рухани-
эстетикалық құндылықтарды, қоршаған ортаның сұлулығын танып білуге,
сақтауға, құрметтеуге жетелейді. Сол құндылықтарды өзінің күнделікті
өмірінде қолдануға, халыққа таратуға, насихаттауға белсенді ат салысуға
тәрбиелейді.
Жас ұрпаққа көркемдік-эстетикалық білім мен тәрбие беру ісі – біздің
еліміздің бүгінгі және болашақтағы қоғамдық дамуымен, сол дамудың көптеген
талаптарымен ұштасып жатқан қажетті - әлеуметтік, мәдени, рухани дамудың
өзекті мәселелерінің бір саласы болып табылады. Өйткені, еліміздің жаңа
ғасырда өркениетті елдер арасында болуы, тек экономикалық жетістіктермен,
саяси белсенділікпен ғана емес, сонымен бірге, мәдениет, өнер, білім мен
ғылым саласындағы жетістіктерге де байланысты. Ал адамдардың рухани,
мәдени, эстетикалық, көркемдік дамуына зор ықпал жасайтын құрал-өнер.
Өнер түрлері, өзіне тән сан-алуан мәнерлілік құралдарымен, көркемдік
образдар арқылы қоршаған өмір шындығын, сұлулықты, табиғатты, оның
құбылыстарын кескіндей отырып, адамдардың әсемдікті, тарихи-әлеуметтік
құбылыстарды, халықтың өткені мен бүгінгі өмір-тіршілігін, дүниетанымдық
белгілерін танып білуіне ықпал етеді. Олардың өзі өмір сүріп отырған өмірге
деген эстетикалық, ізгілік, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге мүмкіндік
жасайды.
Өнерге баулу арқылы жеке тұлғаның эстетикалық талғамын дамыту,
шығармашылық ізденіске баулу мәселелері эстетика, социология, психология,
педагогика ғылымдарының мамандарының зерттеу нысанасынан түскен емес.
Өнерді игерту барысында, жеке тұлғаны рухани-эстетикалық талғам өрісінді
кеңейтуге мүмкіндік туады. Жалпы, өнер арқылы көркемдік немесе эстетикалық
талғамды қалыптастыру, адамның бойында қалыптасқан рухани-эстетикалық,
мәдени тәрбиесінің деңгейін практикалық-шығармашылық іс-әрекеттер арқылы
жаңғыртуына деген ықыластығын туғызады.
Талғамды қалыптастыру мәселелерін зерттеген ғалымдар – Ю.Борев,
М.Мұқанов, М.Балтаев т.б. талғам табиғат, адам өмірі, оның сұлулығы,
өнердің эмоциялы әсері, материалдық, рухани қазыналар сияқты қоршаған
шындықтың бар болмысын қамтиды деп тұжырымдайды. Зерттеушілер, талғамды
қалыптастыруда адам сезіміне, танымына, ой-өрісінің дамуына, әсемдік ткралы
түсініктердің кеңеюіне зор ықпал ететін өнердің бай мүмкіндігіне жүгінеді.
Өнерді игеру барысындағы көркемдік іс-әрекеттердің айқындалуы, сол іс-
әрекеттер арқылы шығармашылық ойдың кеңеюіне, өнер туындыларын қабылдау
барысында әсерлену сезімінің оянуы, көркемдік танымның, талғамның
қалыптасуы адамның сәбилік шағынан бастап, оның әр жас кездеріне сәйкес
мақсатты түрде жүргізіліп отыратын педагогикалық жұмыстың барысындағы
үзіліссіз көркемдік білім берудің жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Көркем-эстетикалық тәрбие беру, туған елінің мәдени құндылықтары мен
эстетикалық дәстүрлеріне деген танымдық, талғамдық қатынасты қалыптастыру
жанұя, балабақшадан бастап, білім мен тәрбие беретін балабақша, бастауыш,
орта мектеп, колледж, арнайы оқу орындарында жүзеге асырылатын имандылық-
эстетикалық тәрбиенің басты міндеті саналады.
Мектеп өмірінде эстетикалық тәрбие мен көркемдік білім беру негізінен
- әдебиет, көркемдік еңбек, музыка, бейнелеу өнері сияқты эстетикалық
мәндегі пәндер арқылы жүзеге асырылады. Осы пәндерді оқыту барысында,
оқушылардың өнерге, оның туындыларына деген ықыластығын, қызығушылықпен,
әсерлі сезіммен қабылдауын дамыту, өнерден ләзаттануға мүмкіндік жасау,
өнерден әсемдікті тануға, оны өз қолымен жасауға деген мұқтаждыққа,
шығармашылық ізденіске жетелейді.
Бұл мәселенің нәтижелі деңгейде шешімін табуы, мектеп мұғалімдерінің,
педагогикалық, әдістемелік қабілеттіліктері мен бірге, өнер саласынан
кәсіби деңгейінің жоғары болуында талап етеді.
Әр кезеңдегі педагогикалық дамуына байланысты педагогикалық ой-
пікірлер, теориялық тұжырымдар, әдістемелік тәжірибелер арнайы әдебиеттерде
мол жинақталған. Ол тәжірибелер, бүгінгі және болашақтағы жастарға
көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие беру жүйесін, заман талабына сай,
қайта қарауға мүмкіндік беретін әдіснамалық негіз болып табылады.
Жеке тұлғаның рухани-эстетикалық дамуына көркемөнердің зор ықпалы
туралы мағлұматтар мен тұжырымдарды санау ерте дәуір ойшылдарының
философиялық, эстетикалық ой-пікірлерінен, Батыс Еуропаның атақты
суреткерлері, Қайта Өрлеу дәуірінің титандары Леонардо, Рафаэль,
Микеланджело, Дюрер трактаттарынан, өнердің әлеуметтік мәнін айқындап,
тәлім-тәрбиелік сипатын ашып көрсеткен ағартушы-педагогтар Ж.Ж.Руссо,
И.Песталоцци, Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский еңбектерінен көреміз. Олардың
жеке тұлғаның эстетикалық сезімталдығын, әсемдік қиялын, шығармашылық ойын
дамытудағы көркемдік білімінің белсенді әсері мен маңызы туралы
педагогикалық тұжырымдары, көркемөнерге баулуды ерте жастан бастау керек
деп санауы, жалпы ұрпақтың эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыру үшін бағалы
пікір.
Көркемдік білім беру мен эстетикалық тәрбие саласындағы тарихи
еңбектерден (Ростовцов Н.Н. История методов обучения рисованию. 1-2том), ХХ-
ғасырдың алдыңғы ширегі, өнердің түрлі ағымдары арасындағы әсерінен,
көркемдік білім беру жүйесінде де түрлі бағыттардың болғаны айтылады. Олар:
Ұжымдық – лабораториялық, Бригадалық, т.б. және Бостандық тәрбиесі
ағымдары еді. Бұл бағыттар, өнерге оқыту жүйесінде ғылыми-педагогикалық
негізден алшақтаған білім мен тәрбие әдістеріне сүйенеді.
Мектеп оқушыларын өнерге баулу арқылы көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие мазмұнын жаңарту саласында А.Луначарский, Н.Крупская, А.Бакушинский,
С.Шацкий т.б. бүгінгі күні де құндылығын жоймаған педагогикалық еңбектер,
тұжырымдар қалдырды.
С.Шацкий: Өнер өз табиғатымен баланың сезіміне жеңіл әрі аса
қажетті. Тек оны бала бойына сіңіре білудің жолын табу керек,-деп
балалардың көркем-эстетикалық дамуына өнердің зор әсерін айқындайды.
Мектеп оқушыларына өнер арқылы көркемдік білім беру ісінің кейінгі
кезеңдеріндегі, әсіресе Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдарда, жаңа мазмұнға
ие болуы, бұл мәселемен айналысып, зерттеулер жүргізген ғалым-педагогтардың
ісі еді (Н.Дмитриева, Г.В.Лабунская, В.К.Скатерщиков, В.Н.Шацкая т.б.).
Бұдан кейінгі жылдарда эстетикалық тәрбие жүйесі мен оның жүзеге
асырудың практикалық мазмұны туралы – В.В.Алексеева, И.Л.Любинская,
И.А.Ветлугина, Н.П.Сакулина т.б. педагог ғалымдар мен психологтардың ғылыми
еңбектері жарық көріп, мектептегі көркем-эстетикалық тәрбие мәселесін
жақсартуға үлес қосты.
ХХ-ғ. 70-90 жылдарында түрлі өнер саласында көркемдік білім мен эстетикалық
тәрбие жұмыстарын жақсартуда шешімін таппай келе Б.Т.Лихачев,
Б.М.Неменский, Е.В.Квятковский, В.А.Разумный, Б.П.Юсов, В.С.Кузин сияқты
педагог ғалымдар тәжірибелер жүргізіп, еңбектер жазды.
Олар тәжірибе арқылы: көркемдік білім беретін іс-әрекеттердің
атқаратын тәрбиелік міндеттері қандай болу керек; эстетикалық тәрбие өзіне
тән жеке пәнге, әдіс-тәсілдерге ие ме, әлде ол мектептің оқу-тәрбие
жұмыстарының бір бөлшегі ме?; қазіргі кезде балалардың көркемдік іс-
әрекеттерінің мақсаты, педагогикалық жетекшіліктің міндеттері қандай болу
керек? деген сұрақтарға жауап іздеді.
Тәжірибелердің қорытындысы бойынша, олар, балалардың өнерге,
сұлулыққа деген құштарлық қатынасын қалыптастыратын, өнер шығармаларын
эстетикалық-эмоциялық мәнде қабылдау, түсіну, танымдық білімділігін
дамытатын және өнер арқылы туған жері мен халқының көркемдік мәдениетін,
әдет-ғұрпын, ұлттық дәстүрлерін игеретін пәндер болуы тиіс деп тұжырым
жасайды.
Өнер түрлері сан алуан. Солардың ішінде адамдардың қоршаған өмір
шындығының болмысын, әсемдігін көрнекілікпен танып білуге жетелейтін өнер –
бейнелеу өнері. Бейнелеу өнері, өзінің түрлі жанрларымен, әсемдікті жасау
құралдарымен адамның рухани дүниетанымын кеңейтуге, эстетикалық тәлім-
тәрбиесін қалыптастыруға зор мүмкіндігі бар өнер. Сондықтан, орта
мектептегі Бейнелеу өнері пәні, жас ұрпақтың рухани-эстетикалық дамуына,
олардың өздерін қоршаған орта сұлулығын, адамдар өмірінің қызықты болмысын
танып білуіне, өздерінің шығармашылық іс-әрекеттері арқылы айналасына
сұлулық енгізуге баулитын тәлім-тәрбие құралы. Сонымен бірге, бейнелеу
өнері пәні, өзіне тән түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы мектеп оқушыларын
туған халқының мәдени мұраларын, әсемдік дәстүрлерін игеруіне, танып
білуіне жол ашады.
Бейнелеу өнері пәнін мектепте оқыту, басқа пәндерге қарағанда
өзіндік ерекшелігі бар пән. Жалпы адамдарды өнерге баулу ұзақ та күрделі
педагогикалық, психологиялық процесс. Өйткені, бейнелеу өнерін оқыту
мазмұны, оқушыларға тек сурет салдырудың қыры мен сырын игертумен ғана
шектелмейді. Бұл пәндерді оқыту барысында, оқушылардың жалпы көркемдік,
рухани-эстетикалық дамуына зор ықпал жасайтын-қабылдау, эмоциялық сезім,
ықыластылық, таным, ойлау, қиялдау, талғам сияқты психологиялық
факторлардың ескертілуі аса маңызды мәселе.
Көркемдік білім беру тұжырымдамасын дайындаған ғалым-педагогтар,
бейнелеу өнерін оқытудың мазмұны оқушылардың бейнелеу өнеріне тән
терминдерді, түсініктерді игеруімен немесе бейнелей білу дағдыларын,
іскерліктерін қалыптастырумен ғана шектелмеуі тиіс, ал басты мақсат пен
міндет, негізінен, балалардың санасына, ойына әсер еткен көркем бейнелерді
қоршаған шындық сұлулығын қабылдаудың барысында әсемдікті жасауға
құлшынысын, белсенді қызығушылығын дамыту арқылы, шығармашылыққа баулу,
өнер мен өмір шындығына тұжырымдайды. Сөйтіп тұжырымдама авторлары,
бейнелеу өнерін оқыту әдістемесінің басты мақсаты: балалардың
әсерленушілікке бейімділігін пайдалана отырып, оларды қоршаған ортадан
әсемдікті қабылдауға, түрлі көркемдік іс-әрекеттер арқылы шығармашылыққа
баулу. Бұндай мазмұнда оқыту, оқып үйрету тапсырмаларының ашық сипатта
болуын, өнердің ұлттық, тарихи формаларының бірлігін ашып көрсетуге
бағытталған мүмкіндіктердің кеңдігін, оқушы мен ұстаз арасындағы диалогтық
қатынастың сапалық мәнін т.б. қамтамасыз етеді. Бүгінгі күнге дейін жарық
көрген педагогикалық, әдістемелік оқу құралдарының, жинақталған
тәжірибелердің мазмұнына көз жүгіртсек, ұзақ жылдар бойы Бейнелеу өнері
пәні тек балаларға графикалық сауаттылықты дамытуды көздейтін Сурет салу
сабағы негізінде жүргізіліп келгенін білеміз. Тек 1964 жылы Сурет пәні
Бейнелеу өнері пәні деген атқа ие болды. Бірақта, Сурет аталған кездегі
пән мазмұны, Бейнелеу өнері пәніне айналған да, еш өзгеріссіз қалып
келді. Әсіресе, егеменді ел болғанға дейін қазақ мектептерінің оқу
бағдарламалары, сол кездегі Ресей мектептеріне арналған оқу
бағдарламаларының дәлме-дәл аударма-көшірмесі болды. Сөйтіп, оқу мазмұны
қазақ халқының төл өнерін, өнердегі көркемдік дәстүрлерін, ұлттық мәнді
ерекшеліктерін ескермеді.
Бейнелеу өнерін, жалпы кеңестік дәуірдегі мектепте оқыту мазмұнын,
ғылыми-техникалық прогрестің талабына сәйкес, осы өнердің өзіндік атқаратын
қызметі мен тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін негізге ала отырып қайта қарау,
жаңғырту ісі кеңестік кезеңнің 70-90 жылдары жүзеге асырылады. Бұл кезеңде,
көркемдік білім беру саласындағы жүргізген кең аумақты тәжірибелері,
ғылыми-зерттеулері нәтижесінде, бейнелеу өнерін оқытудың жаңа мазмұны,
мақсаты мен міндеттері айқындалып, оқу бағдарламалары мен оқу құралдары
жарық көре бастайды.
Кеңестік кезеңде Б.П.Юсов, Б.М.Неменкий басқарған арнайы ғылыми-
зерттеу тобына біріккен ғалым-педагогтар, мектеп мұғалімдері, бейнелеу
өнерін оқыту жүйесін қайта жасауға бағытталған тәжірибелерінің нәтижесінде
Бейнелеу өнері (1981) және Бейнелеу өнері және көркемдік еңбек (1986)
атты оқу бағдарламалары дүниеге келді. Бұл бағдарламалар, сол кездегі жеке
республикалардың да оқу бағдарламаларының мазмұнын, жергілікті мектеп
өміріне, халықтың көркем-мәдени, өнер сипатының ерекшелігіне сәйкес,
көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие мазмұнын, мақсат-міндеттерін
айқындай отырып, оқу-тәрбие жүйесін қайта құруға мүмкіндіктер туғызды. 1990-
2000 жылдар аралығында республикамыздың жүргізілген (Қ.Ералин, Балкенов Ж.,
Қ.Әмірғазин, Б.Әлмұхамбетов, Ә.Қамақов т.б.) арнайы ғылыми-зерттеулер
нәтижелерінен Бейнелеу өнері пәнінің оқу бағдарламаллары (1992), оқу
құралдары мен 1-5 сыныптарға арналған оқулықтары жасалды. Бейнелеу өнерін
қазақ мектептерде оқыту мәселелеріне арналған көптеген ғылыми, әдістемелік
мақалалары жарық көрді.
Қазақ мектептеріндегі бейнелеу өнеріне баулудың бірден-бір мақсаты:
оқушыларға өнер арқылы қоршаған өмір шындығының сұлулығын танып білуге
жетелей отырып, сол сұлулықтың өнер туындыларында жасалу ерекшеліктерін
меңгерте әрі әсемдікті, бейнелеу құралдары арқылы, өз қолдарымен жасау
іскерліктерін дамыту,-деп тұжырымдайды республикамыздың ғалымдары. Сонымен
бірге, бейнелеу өнерін оқыту барысында, оқушылардың ұлттық мәдени,
көркемдік мұраларды игеруін қамтамасыз ету – қазақ мектептеріндегі
көркемдік білім берудің өзекті мәселелерінің бірі деп санайды. Бұл өзекті
мәселе, еліміз егемендік алған алғашқы жылы республиканың ғалымдары
дайындаған. Қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелерінде
имандылық-эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы (1990) және
Қазақстан мектеп оқушыларына көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие
берудің тұжырымдамасы (1990) атты педагогикалық құжаттардың мазмұндық
жүйесін құрады.
Бұл құжаттарда ұзақ жылдар бойы қалыптасып келген кемшіліктерге сын
тұрғысынан талдау жасалады және алдағы кезеңде қазақ мектептеріндегі
көркемдік білім беру ісін жақсартудың жолдары мен міндеттері, талаптары
белгіленген.
Құжаттарда, негізгі өзекті мәселенің бірі ретінде, өнер арқылы
көркемдік білім мен тәрбие беру саласында –ұлттық өнерге, халықтың ғасырлар
бойы жинақтаған көркем-эстетикалық дәстүрлеріне баса көңіл аударудың
ұмытпау қажеттігі белгіленген. Өйткені, кез-келген ұлттық мектеп оқушысының
бейнелі-ойлау қабілеті туған халқының көркем өнерінің ықпалмен, ал
көркемдік ой-өрісі, әсемдік туралы ұғымы-туған халқының мәдениетімен,
ұлттық дәстүрлерінің, туған жер табиғатының сұлулығын, бояуларының
әсемділігінің әсерімен қалыптасады. Егер бұл мәселелерді, білім мен тәрбие
беруде басшылыққа алмасақ, онда ұлттық мәдениет пен өнерді игертуде үлкен
қателіктерге тап боламыз. Ол – оқушылардың өнердегі дәстүрлерге деген
немқұрайлылығы, туған халқының көркемдік мұраларына деген қатынастың
керісінше әсерінен көрініс табады.
Бейнелеу өнеріне оқытудың жоғарыда айтылған талаптары мен міндеттері,
жас ұрпақтың болашақтағы кәсіби іс-әрекеттеріне қажетті мүмкіндіктер
туғызады. Мысалы: сәулеткерлік, құрылысшы, конструктор, дизайнер т.б.
мамандықтар, бейнелеу өнерінен жинақтайтын білім, қабілеттілік, дағды
арқылы сапалы болары сөзсіз. Сондықтан, бейнелеу өнерін оқыту жүйесі,
оқушылардың тек көркем бейнелеу дағдыларына ғана құрылмай, олардың
интеллектуалды дамуына, мәдени қалыптасуына және өмір-тіршілікке
шығармашылықпен қарауға баулу мазмұнында құрылуы тиіс.
Бейнелеу өнерін оқыту үрдісінде, оқушылардың көркем-бейнелеу
қабілеттілігі, шығармашылық дамуы, көркемдік талғамы т.б. эстетикалық
қалыптасу мәселелері тек ұстаздың қажырлы, педагогикалық, шығармашылық әрі
сауатты құрған оқу-тәрбие іс-әрекеттері арқылы жүзеге асады.
Бейнелеу өнерінің өзіне тән бейнелі тілі, жанрлары мен мәнерлілік
құралдарының көптігі, бейнелеу іс-әрекеттерінің сан-алуандығы мұғалімнің
оқыту формаларының түрлерін, құралдарының жан-жақтылығын таңдауына,
сабақтарды қызықты да, кең көлемде өткізуіне мүмкіндік береді.
Бұл айтылғандарды тиянақты әрі сапалы пайдалану мұғалімнің әрбір
сабақты жетістіктерге жетелейтін факторлар болып табылады.
Сонымен бірге, білім беру мен тәрбиенің өзара бірлігін ескере отырып,
педагог-ғалымдар: мұғалім мен өнер арқылы тәрбиелеудің мақсаты мен
оқушылардың көркем-бейнелей білу қабілеттілігін дамыту мақсаты арасындағы
үйлесімділікті айқындап ала білуі керек деп тұжырымдайды. Бұдан, бейнелеу
өнері пәні мектептегі эстетикалық тәрбие пәні ретінде тек бір жақты болмауы
тиіс, ол эстетикалық тәрбиені, көркемдік білім негіздерін игерту арқылы
арқылы жүзеге асыруы тиіс немесе оқушылар тек бейнелеу дағдыларына ғана
машықтанып, өнердің негізгі мақсаты – көркем-эстетикалық, рухани дамуға
мүмкіндік жасайтын қасиеттері сырт қалмауы тиіс деген сөз.
Қазақ мектептерінің бейнелеу өнері арқылы оқушыларға көркемдік білім
мен эстетикалық тәрбие берудің тиімді жүйесін жасау мазмұны, оқушылардың
көркемдік бейнелеу қабілеттіліктерін, шығармашылық іскерліктерін дамытумен
бірге, өнер туындыларын қабылдау, тану, пайымдау, талдау қабілеттіліктерін
қалыптастыра отырып, олардың адамзаь жасаған, туған халқының ғасырлардан
бізге дейін жеткен көркемдік-мәдени мұраларын игерту мәселелеріне қамтуы
тиіс.
Бейнелеу өнерінің бір саласы саналатын қазақтың дәстүрлі сәндік-
қолданбалы өнерін игерту арқылы, оқушыларды туған халқының материалдық
көркем құндылықтарымен, эстетикалық талғамымен, мәдени дәстүрлерімен
қауышуына жол ашамыз. Сонымен бірге, халықтың өнер арқылы оқушыларды, қоғам
дамуымен, халық өміріндегі өзгерістермен, эстетикалық идеялар мен көркемдік
дәстүрлердің жаңаруымен өнер формаларының да өзгеретін, сол өзгерістердің
пайда болуына себеп болған тарихи, мәдени құбылыстарды танып білуге баулу.
Егер бұл мәселелерді дұрыс жолға қоя алмасақ, онда, оқушылардың көркемдік
білім, мәдени мұралар туралы интеллектуалды дамуына кері әсер ететін,
өнерді игерту мазмұнына нұқсан келтіретін:
- көркем-эстетикалық, мәдени дәстүр туралы сезімнің
қалыптаспауы;
- ұлттық өнерге, туған халқының көркем мұраларының
құндылықтарына үстіртін, немқұрайлы көзқарастың қалыптасуы;
- жалпы өнермен айналысуға деген құштарлықтың кемуі сияқты
кемшіліктердің тууына жол ашамыз.
Әр баланың бейнелі ойлау қабілеті халқының өнері үлгісінің ықпалымен,
туған жер табиғатты сұлулығы, бояу айшықтығы әсерімен қалыптасады. Халқының
бар данышпандылығын, идеалын, дүниетанымдық талғамын, дәстүрлерін бойына
жинақтаған өнерінің көркемдік тілін меңгермей, әлемдік мәдениет
қазыналарымен сусындау мүмкін емес. Сондықтан, бұл өзекті мәселені оқу-
тәрбие жұмыстарында үнемі ескеріп отыру қажет.
Қорыта айтқанда, оқушының мектепгі алғашқы күнінен бастап, олардың
практикалық және өнерді эстетикалық қабылдау іс-әрекеттерін бірізділікпен,
жүйелі ұйымдастыра отырып, мұғалім мынадай көркем-тәрбиелік міндеттерді
асыруы тиіс:
1. Бейнелеу және сәндік-қолданбалы өнер саласындағы көркемдік іс-
әрекеттерді, өнерге тән мазмұнда, заңдылықтары толық ескеріліп
жоспарлауы және жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі.
2. Өнердің түрлерімен, мәнерлік құралдарымен, ішкі мазмұнымен мақсатты
таныстыра отырып, оқушының кеңістік бейнелі ойлау қабілетін,
шығармашылық қиялын дамыту.
3. Әрбір сабақ барысында, өнерге баулудың әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық мәселелері өзара ұштастырыла жүргізілуін қамтамасыз
ету.
4. Балалардың практикалық көркемдік іс-әрекеттерін шындық
объектілердегі, табиғатты және өнердегі эмоциялық көңіл-күй әсерін
көре, сезіне білуге, қоршаған ортаға эстетикалық көзқарасты
қалыптастыруға бағыттау.
5. Көркемдік мәдениет құбылыстарын және оның адам өміріндегі алатын орны
мен мәні туралы түсініктерді тереңдету.
6. Туған халқының көркемдік мәдениетін, өнердегі дәстүрлерін, тарихи
ескерткіштерін эстетикалық тұрғыда бағалай білуге баулитын жүйелі
білім көздерін айқындау және тиімді пайдалану.
7. Әрбір сабақты қазақ халқының тәлім-тәрбиелік дәстүрлерін, жарасымды
ойын-мерекелерін, балалардың адам өміріндегі сұлулықты түсіну білуге
баулуда тиянақты пайдалану.
8. Балалардың сабақтар барысында қалыптасқан көркем-эстетикалық
дағдыларын, іскерліктерін тұрмыс жағдайында, күнделікті қоғамдық
жұмыстарда, еңбек процестерінде пайдалана білуге баулу.
Бейнелеу өнері пәні арқылы балалардың туған халқының мәдени құндылықтарын
игеруін толық қамтамасыз етуде, мұғалім, жалпы педагогткалық білім
негіздерімен қоса, ұлттық өнердің даму тарихын, өнер саласындағы көркемдік
мәдени мұралардың тәлім-тәрбиелік мәнін сапалы меңгеруі тиіс.
1.2. Бейнелеу өнерінің көркемдік тілі және
тәлім-тәрбиелік мәні
Бейнелеу өнері – айналамызды қоршаған өмір шындығын, қоғам, адам
өмірінде өтіп жататын оқиғалар мен құбылыстардың бар болмысын жазықтық
бетінде немесе кеңістікте (көлемді түрде) көркем бейнелер арқылы көрнекті
кескіндеп, адамның, көруі арқылы түйсіне, сезіне алатын өнер.
Бейнелеу өнерінің өзіндік түрлері мен жанрлары, өмір шындығын көркем
бейнелейтін ерекше мәнерлік құралдары, әдіс тәсілдері бар. Олармен жүйелі
түрде танысып, тиянақты меңгере білген адам өмірдегі және өнер
туындыларының сұлулықты, оқиға өрісінің мазмұнын, мәнін түсіне, сезіне білу
қабілетіне ие болады.
Бейнелеу өнерінде көркемдік бейне әдебиет, театр, музыка, кино
өнеріндегідей белгілі бір уақыт мөлшерінде қабылданатындай жасалмайды.
Дегенменде, бейнелеу өнері шығармаларының белгілі тарихи оқиғалардың
дамуын, жеке адамның өміріндегі немесе қоғамдағы күрделі оқиғалардың,
адамның ішкі рухани дүниесінің болмысын, т.б. айқын бейнелермен көрсету
мүмкіндігі бар.
Суретші көркем образды сомдауда, өмір шындығының қас қағымдық ерекше
бір болмысының немесе сезіміне үлкен әсер еткен оқиға мен құбылыстың
көркемдік мән-мазмұнын, өзінің дүниетанымдық ой елегінен өткізе,
эстетикалық мұраттарымен ұштастыра мәнерлік құралдарымен осы өнерге тән
көркемдік мәнде, шығармашылықпен бейнелей отырып көрерменге ұсынады. Бірақ,
суретші шығармасы, оқиға мен құбылыстың дәл сол мезеттегі нақтылы көшірмесі
емес. Шығарма белгілі бір оқиға желісінің көрінісіне құрыла отырып, сол
оқиғаның (тарихи, әлеуметтік, саяси, тұрмыстық) тууына себепші болған
құбылыстар мен жағдайлардың өрістеуін, уақыт мерзімінің шамасын көрерменнің
танып білуіне, ойлауына, тұжырымды пайымдауына жетелейді. Мысалы,
Қ.Телжанов Атамекен, Көкпар атты туындыларын қабылдай отырып, көрермен
алғашқы щығармадан, кең байтақ қазақ даласы төрінен жаңа жыртылған жердің
күлтеленген бораздасын, салт атты ақсақалдың зор тұлғасын көреді, сонау
алыстағы мұнартқан көк жиекке жақын, шудалы түтінді паровоз сүйреткен пойыз
тіркестерінің кең даланың тыныш күйін бұзған дүрсілін естігендей боламыз.
Картина, санамызға, халқымыздың ежелгі тарихын, салт-дәстүрін, атамекенді
қастерлеу; оны жаулардан қорғаудағы ерлік істерінің болмысын елестете
отырып, аға ұрпақтың өз атамекенінде өтіп жатқан әлеуметтік қайта
жаңғырудың көріністеріне, жаңа оқиғаларға деген көз қарасын, пайымдауын
жеткізеді. Бұл жерде суреткер, көркем бейнелер арқылы, қазақ даласында өтіп
жатқан күрделі мәселелердің аясында сыр шертеді, көрерменді белгілі бір
көңіл күйге түсіріп, әсемдікпен бірге, өмір тарихының да шындығын тұщынуға
бейімдейді. Сөйтіп, шығарма желісінің уақыт мөлшері, оның көркем бейнелері
арқылы сомдалған мазмұндық идеясымен астасып, сабақтасып жатыр.
Қ.Телжанов Көкпарында - көкке шаншыған немесе жүйтки шапқан
аттардың қиялдай ойқастауыгдағы екпінді, салт атты көкпаршылар тұлғасындағы
таңғажайып ракурстарды бейнелей отырып, қазақтың салт-сана, әдет-
ғұрыптарымен, үрдіс-дәстүрлерімен, психологиясымен біте қайнасқан ұлттық
ойынның шиыршық атқан әрі палотнада өте шеберлікпен сомдаған. Көрермен,
көкпардың басталуына себепші: ас беру, үйлену тойы т.б. қазақтың дәстүрлі
той-мерекелерінің бірінің өтіп жатқанын, ойынның алғашқы басталу мезетінен,
дәл қазіргі полотнадағы сюжетке дейінгі уақыт аралығында бір шама уақыт
өткенін, суреші туындысын қабылдау барысында, оның көркем-мәнерлік
құралдары арқылы түсінеді, ой қорытып пайымдайды.
Бейнелеу өнерінің өзіне тән ерекшелігі мен мазмұндық мәні – оның,
суретші мен көрермен арасында қатынас орнататын сенімдік көркем бейнелі
тілі. Кезкелген туындыдағы көркем бейнелер үнсіз, қимылсыз болғанымен,
көрерменнің ойы мен түйсіну сезіміне әсер етеді, шығарма мазмұнынан қажетті
қорытынды жасауына ықпалын тигізеді.
Бейнелеу өнері туындыларының адам сезіміне, түйсігіне эмоциялық әсер
ету дәрежесі, оның жалпы танымдық, тәрбиелік мәнділігіне, шығармадағы
ойдың мән-мазмұнының тереңдігіне, суретшінің бейнелеу мәнерлік құралдарын
ұтымды, әсемдік заңдылықтарына сай, үйлесімді қолдана білуіне тікелей
байланысты.
Бейнелеу өнерінің түрлеріне – сыршырай, кескіндеме сурет (графика),
мүсін, монументті өнер, сәндік-қолданбалы өнер жатады. Әрбір өнер түрінің
өзіне тән мәнерлік және бейнелеу құралдары, жеке дара ерекшеліктері
болғанымен Бейнелеу өнері деген атауға бірікіретін, бәріне ортақ белгі –
ол нақтылы бейнелеу арқылы қоршаған өмір шындығының көркемдік бейнесінің
жасалуы.
Сыршырай (живопись) – бейнелеу өнерінің ең көп тараған, неғұрлым бай
әрі толысқан түрі. Сыршырай өнерінің басты бейнелеу құралы – бояулары мен
олардың реңктерінің үйлесімділігі. Бояу түстерінің суретпен тығыз
байланысының нәтижесінде, сыршырай өнері қоршаған өмірдің бай болмысының
мәнін айшықтап көрсете білуге мүмкіндік береді. Дегенменде, бояу түстері
мен реңктерінің жарасымдылығы бейнеленетін объектілердің пішіндеріне,
пропорциялық үйлесімділігіне, жарық пен көлеңкенің зат формасын айқындауына
да байланысты.
Картиналық жазықтықта, автор, өз ойын көрерменге толық жеткізу үшін
объектілерді шығарма мазмұнына орай композициялық үйлесімде орналастыра
білуі, жазықтық бетінде перспектива заңдылықтарына сүйене отырып, керу
тереңдігін (жақын, алыс объектілердің қысқаруы, кішіреюі, бояу реңктерінің
алыс пен жақынды көрсету мүмкіндігі) дәлелді бейнелей білуі – бейнелеу
өнерінің көркемдік мәнерлі құралы (тілі) болып табылады.
Сыршырай өнерінің кез келген жанрларының шығармалары міне осы
айтылған мәнерлік құралдары әр жанрдың өзіндік мазмұн ерекшеліктеріне қарай
ұтымды пайдалануды талап етеді. Бейнелеу өнерімен айналысатын талапкер, ең
алдымен, осы өнер түрлерінің бейнелік құралдарын, олармен жұмыс жасау әдіс-
тәсілдерін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл өнердің көркемдік тілі –
мәнерлік құралдарын (композиция, пішін, пропорция (үйлесім), перспектива,
жарық пен көлеңке заңдылығы, түстер мен реңктер жарасымдылығы) игеру
әліппесінен өтеді.
Бейнелеу өнеріне тән көркемөнер түрлерінің өзіндік бейнелеу, көркем-
мәнрлік құралдары мен жасалу әдіс тәсілдері бар. Бір сөзбен айтқанда әрбір
өнер түрі өзіндік көркемдік-бейнелі тілімен ерекшеленеді. Сондықтан өнер
туындыларын қабылдау, мазмұн-мәнін түйсіну, шығарма туралы ой-пікір айту
өнер түрлерінің көркемдік тілін толық меңгергенде ғана болатын іс-
әрекеттер.
Сыршырай өнерінің негізгі жанрлары:
➢ Табиғат көріністерінің бейнесі (пейзаж);
➢ Натюрморт (табиғи, тұрмыс заттарын белгілі бір мазмұнға қарай
үйлесімді жиынтығын бейнелеу);
➢ Портрет (белгілі ортадағы, не ортадан тыс жеке адам немесе
топтасқан адамдар бейнесі);
➢ Тақырыптық картина (тарихи, тұрмыс-салт, әскери-соғыс тақырыбына);
➢ Анималистік (жан-жануарлар, құстарды бейнелеу) жанр.
Табиғат сұлулығы мен құбылыстарын бейнелейтін – пейзаж жанрында,
суретші, кез келген табиғат көрінісін қаз-қалпында айнытпай көшіріп
бейнелей салмайды, онда суретшінің көркемдік сезімдері мен эстетикалық
ойларын көрерменге жеткізе білудің зор мүмкіндіктері пайдаланылады. Табиғат
өмірі жүздеген, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сол күйіне қалады.
Бірақ, осы өзгермейтін табиғаттың құбылыстарын, әсем көріністерін әр
дәуірдің суретшілері түрліше көріп, түрліше бейнелеп келді.
Портрет жанры – ең көне өнер түрлерінің бірі. Бұған куә, неше мың жыл
бұрын жасалған, египеттегі мүсіндік портреттер, римдегі мозайкалық немесе
темпера бояуымен салынған адамдар суреттері.
Портреттік бейнелер өзінің сипаты жағынан әр түрлі. Бір портреттер
адамды мейлінше дәріптеу, немесе оны барынша әсемдік пен сән-салтанатта
көрсету үшін жасалады. Бұндай портреттер – салтанатты портреттер деп те
аталады. Бұған орыс суретшілерінің жасап қалдырған, патша сарайы
ақсүйектерінің, әскери қолбасшылардың бейнелерін мысалға алуға болады.
Екінші бір портреттер де, адамдардың бет пішінін, сыртқа белгілері
арқылы, бейнеленушінің ішкі жан-дүниесі, ой-арманы, қуанышты көңіл-күйі
айшықты бейнеленеді. Бұндай портреттерді – психологиялық портреттер деп
атайды. Портрет жанрының ерекше бір түрі – топтық портреттер.
Кейде портреттік бейне белгілі бір ортада, табиғат аясында, немесе
бөлме ішіндегі заттар арасында жазылуы мүмкін. Мысалы: К.Шаяхметовтің
Балықшы Сәуле портреті, Г.Ысмайлованың Суретшілер семьясының портреті,
А.Ғалымбаеваның Күлжанның портреті, А.Черкасскийдің Ж.Жабаев пен Дина
Нұрпейісова портреті, т.б. Қазақстан суретшілерінің портреттік туындыларын
айтуға болады.
Жалпы портрет жанрларының басты көркемдік сапасы – оның тек түп
нұсқамен ұқсастығында ғана емес, бейнеленген адаға деген суретшінің
эмоциялық қатынасының нәтижесінде, портреттегі бейнені, көрерменді көз
тоқтатып қарауға, ойлауға, тебіренуге мәжбүр ету күшінде.
Натюрморт өнері бізге, бейнеленген заттардың адам өміріндегі мәнінен,
оны пайдаланған адамдардың өмірінен, мінез-құлқынан, тұрмыс жағдайынан,
қоғамдағы орнынан, негізгі кәсібінен, сонымен бірге, халықтық өткен
тарихынан, өнері мен ұлттық әдеп-ғұрпынан, дәстүрлерінен, эстетикалық
мәдениетінен т.б. зор мағлұмат береді. Мысалы: Айша Ғалымбаеваның
Алмалар, Дастархан, Аяққап, Сәукеле, Үш ғасыр белгісі, т.б.
натюрморттық туындыларына қазақ халқының ұлттық тұрмыс салтының белгілері,
әсемдікті жасаудағы халықтың көркем дәстүрлері айшықты бейнелермен, бояу
реңктерімен көрсетіледі.
Бейнелеу объектілерін белгілі бір тақырыптық сюжетте үйлесімді
кескіндеу арқылы, өмір ағымындағы адамдардың өзара қатынасын, қоғамдағы
елеулі оқиғаларды, құбылыстарды немесе аңыздар мен мифологиялық мазмұндағы
қиял ғажайып көріністерді көркем бейнелеу-тақырыптық жанрға жатады.
Мазмұны жағынан тақырыптық жанр туындылары: ежелгі немесе өткен өмір
құбылыстарын суреттеп баяндайтын тарихи картиналар, әскери соғыс
оқиғаларының сюжетін бейнелейтін батальдық картиналар, күнделікті өмір
қызығынан, халықтың шаруашылық, тұрмыс дәстүрлерінен бейнелі мағлұмат
беретін тұрмыстық картиналар болып бөлінеді. Өткендегі қазақ тұрмысын
көрсететін Ә.Қастеевтің Киіз үйдің ішкі көрінісі, Колхоз тойы,
Қ.Телжановтың Ұлттық ойын көкпар, т.б.
Мүсін өнерінің басты мәнерлік құралы – объектілердің жан-жағынан
қарауға болатындай аумақты, пішінде, пластикалық шешімде, көркемдік үйлесім
заңдылықтары сақтала отырып бейнеленуі. Мүсін өнерінің көркемдік тілі
негізінен оның туындылары жасалатын материалдарға да байланысты (гранит,
мәрмәр, қола, бетон, ағаш, т.б.). Мүсін аумақты дөңгелек және жазықтық
бетінде бедерлі бейне – рельефті болып бөлінеді. Мүсін жанрлары да сыршырай
өнеріндегідей – портреттік, тарихи, тұрмыстық, батальді, анимальді және
өрнекті жанрларға таратылады. Бұл өнердің ең көне түрі – сәулет өнерімен
тығыз байланыста дамыған монументті мүсіндер, ал кең тарағаны станоктық
және сәндік мүсіндер.
Мүсін өнерінің мәнерлік және бейнелеу құралдары, бейнелеу өнерінің
басқа түрлеріне қарағанда шектеулі. Мүсінші өзінің композициялық
шешімдеріне қоршаған табиғаттық ортаны кіргізе алмайды, кеңістік тереңдікті
көрсете алмайды, ол көркемдік, пластикалық қимылмен, материалдық фактуралық
айшықтығымен, пішіндердің өзара жарасымды үйлесімімен жасалады.
Монументтік мүсіндердің өзіндік негізгі ерекшелігі және сипаты –
шығарманың үлкен көлемде, белгілі ортамен, сәулет өнерімен композициялық
байланыста орындалуында және көркемдік образ шешімінің станоктік (портрет,
кіші көлемде мүсіндік шығармалар) мүсінге қарағанда, жалпылығы және
жинақтылығында. Бұған Х.Наурызбаевтың Абай Құнанбаевқа,
Т.Досмағанбетовтің Ә.Жангелдинге, Ш.Уалихановқа ескерткіштері,
Алматыдағы Даңқ мемориалы, т.б. дәлелді мысал болады.
Жалпы монументтік ескерткіш мүсіндер көркемдік шешімі жағынан
қарапайым, айқын сипатта жасалып, адамдардың белгілі қашықтықтан әсерлі
қабылдай, түсіне алатындай, мәнерлі силуэтке ие болуы тиіс, сонымен бірге,
туындыны, қоршаған орта композициясымен, сәулетті құрылыстардың сыртқы
көрінісімен кеңістіктік бірлігін, үйлесімділігін сақтай отырып жасайды.
Кескіндеме сурет (графика) – жазықтық бетінде сурет салу өнеріне
негізделген, бейнелеу өнерінің кең тараған түрі. Ол сыршырай, мүсін
өнерінде, суретшінің шығармашылық іс-әрекеттерінің негізгі баспалдағы,
бастау алатын бейнелеу өнерінің бір түрі. Бірақ, кескіндеме сурет –
графикада маңызды мәнге ие және бір түсті сурет (сызық, штрих, жарық пен
көлеңке, дақ), бұл өнердің негізгі арқауы ретінде шешуші роль атқарса,
түстер бұл өнерде тәуелді роль атқарады.
Кекіндеме сурет өнері өзінің техникалық орындалуына қарай түрліше
аталады. Тас бетін тегістеп өңдеп алып, оған арнайы қарындаш бояумен сурет
салынады, тас бетіндегі бедерлі суреттен қағаз бетіне басып шығарған
бейнелі литография, мыс немесе мырыш тақта бетіне болат инемен салған
суреттен, типографиялық бояу арқылы, қағаз бетіне басып түсірілген суретті
– офорт, алдын ала өңделген қатты ағаш бетіне ойып салынған кескіннен басып
алынғанды – ксилография (ксило-ағаш), ал линиолиум бетіне арнайы аспаппен
ойып салынған суретті қағаз бетіне басып түсіруден шыққан кескіндеме –
линогравюра деп аталады.
Графикалық туындылардың баспа әдісі арқылы – альбом, жеке көшірме,
кітап суреттері ретінде көп тиражбен көбейтілу мүмкіндігі, бұл өнердің
қалың көпшілікке таралуына, насихатталуына кең жол ашады.
Бейнелеу өнерінің әртүрі, өзара жалпы мәнділік тұрғысынан бір-бірін
толықтырып отырады, бірақ, бірі екіншісін ауыстыра алмайды. Бұл өнердің
түрлерінің, жанрларының сан-алуандылығы, бір жағынан, түрлі бейнелеу
құралдарын, әдіс-тәсілдерін және таным мен қабылдау ерекшеліктерін талап
ететін, айналамызды қоршаған өмір шындығы объектілерінің, құбылыстарының,
қоғамдағы әлеуметтік жағдайлардың жан-жақтылығынан туса, екіншіден,
адамдардың көркемдік іс-әрекеттер арқылы өз ойын, эмоциялық сезімін,
әсерін бейнелі көрсетуге жетелейтін психологиялық ерекшеліктері мен оның
рухани дүние танымының кеңдігінен.
Өнер түрлерінің, жанрларының өзіне тән ерекшеліктері мен сипатын
толық меңгере білсек, олардың эстетикалық мәні мен мазмұнын айқындауға
толық мүмкіндік аламыз.
Сәндік-қолданбалы өнер – бейнелеу өнерінің бір саласы саналғанымен,
ол жеке-дербес, өзіндік ерекшелігі мен сипаты бар өнер. Ол – эстетикалық
мәні мен практикалық қолдануды өз бойына біріктіретін, тұрмыстық әсем
заттарды жасаудағы көркемдік іс-әрекеттер арқылы дүниеге келетін өнер.
Сәндік – қолданбалы өнердің даму тарихы өте көне – бұл өнер
адамзаттың сонау ықылым заманнан, алғашқы даму кезеңінен бері, тікелей
еңбек процесінің аясында пайда болып, біртіндеп адамдардың әсемдік туралы
алғашқы түсініктерінің мән-мазмұнын, дүниетанымдық талғамын көрсететін
рухани белгі болып келеді.
Өнердің бұл түрі, адамдардың практикалық іс-әрекеттерімен тығыз
байланысты және олардың сан-алуан мұқтаждықтарын қамтамасыз етеді. Соған
орай, өнердің түрлерінің көптігі, түрлі бұйымдардың өзара стильдік
үйлесімді бірлігі, эстетикалық және практикалық қажеттіліктің, қоғамдық
талғамның өзгеруіне қарай, өнердің жаңа түрлерінің дүниеге келуі, ескі
дәстүрлерінің жаңа мазмұнға ауысуы, заттар мен бұйымдардың өмірде қолдану
орнына қарай көркемдік образдың жасалуы, бұл өнердің өзіне тән көркемдік
ерекшелігін көрсетеді.
Сәндік-қолданбалы өнер туындыларын жасау, белгілі көркемдік
принциптерді сақтауды талап етеді. Мысалы, бұл өнерде жасалатын бұйымның
пішін тұлғасы мен материалы, оның қолданатын орнына, атқаратын қызметіне
қарай таңдалады, ал, ол бұйымды айшықты әшекейлеуге қажетті мәнерлік құралы
мен әдіс-тәсілдері, әрі бұйымның қолданар орнына, әрі пішін тұлғасына
тікелей байланысты таңдап алынады. Мысалы, қазақ шебері, алып жүруге
ыңғайлы қымыз құятын торсықты темірден немесе қыштан жасамайды, тек арнайы
өңделген теріден жасап, тері бетіне ою-өрнекті белгілі тәсілмен бедермен
салу арқылы көркемдейді. Егер, торсық бетіне ою-өрнекті сырмақ, аяққап
бетіне ою салғандай, басқа материалдардан ойып алып жапсырар болсақ, тері
торсықтың пішін тұлғасы қапшалықты әсем болғанымен бар көркемдігін жоғалтар
еді.
Сәндік қолданбалы өнер туындыларын жасауда – ағаш, тері, тас, сүйек,
түрлі металл, түсті әйнек, жүн, мата, табиғи және синтетикалық жіптер, т.б.
сан алуан материалдар қолданылады. Сонымен бірге бұл өнердің орындалу әдіс-
тәсілдері де өте көп. Олар – ағаштан ою, темірден, не басқа металлдан соғу,
шеку құю, қабыстыру, тоқу, кестелеу, т.б.
Сәндік-қолданбалы өнерде ою-өрнекке үлкен мән беріледі. Ою-өрнек бұл
өнердің жеке бір саласы, түрі болғанымен, негізінен, бұйымдарды
көркемдеудің, әшекейлеудің мәнерлік құралы саналады. Ою-өрнектің түрлері,
үлгілері сан алуан, бірақ ол жеке-дара өмір кеше алмайды, тек жасалған
бұйымдарды әшекейлеуге қатысып, сол бұйыммен бірге адам өмірінің сұлулығын
үлес қосады.
Сәндік-қолданбалы өнер-халықтың шығармашылық іс-әркетімен,
тұрмысымен, мәдениетімен тікелей байланыста дамиды. Қазақ халқының сәндік-
қолданбалы өнерін талдай отырып, сол арқылы халқымыздың өмір жолын, негізгі
кәсіби-шаруашылығын, адамдардың эстетикалық талғам дәрежесін, көркемдік-
мәдени дәстүрлерін, т.б. танып білуімізге болады. Сонымен бірге, халықтық
сәндік-қолданбалы өнердің тәлім-тәрбиелік мәні зор.
Біріншіден, бұл өнер адамның материалдық дүниені түйсіну, қабылдау
мәдениетін қалыптастырады. Өзі жасап өндіретін заттар мен бұйымдардың
көркемдік сапасын айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден, өнердің көркемдік
мәнерлі құралдарының әсемдікті жасаудағы маңызын түсіне білуге баулиды,
сонымен бірге, өнердің халық өміріндегі, қоғамдағы әлеуметтік мәнін
пайымдай білу мүмкіндігіне ие болады; үшіншіден, өмір шындығына деген
белсенді қатынасын, ұлттық көркем мұраға өнер мен мәдени ескерткіштерге
құрметпен қарауға, қорғауға тәрбиелейді.
Сонымен, бейнелеу өнерінің түрлері, жанрлары, сан-алуан әрі әрбір
өнер түрінің өзіне тән көркемдік құралдарын мен образдың мазмұны арқылы
адамға эстетикалық ықпал ететін күші бар өнер.
Бейнелеу өнерінің туындылары тек көру үшін, немесе сәндік үшін
жасалмайды. Әр туынды мазмұнында, суретшінің, шебердің қоршаған ортаға,
өмір шындығына деген эстетикалық, әлеуметтік көзқарасы, көркемдік талғамы,
белгілі бір образдар арқылы суреттеледі де, сол арқылы көрермен санасына
қабылдау, эмоциялық сезімінің, танымдық ой-өрісінің дамуына, эстетикалық
пайымдауына, талғамына ықпал етеді. Көрерменнің шығарма мазмұнынан
ләззәтануына, эмоциялық әсерленуіне, қоршаған шындық болмысынан әсемдікті
көре білуге тәрбиелейді немесе сол ортадағы келеңсіз оқиғалар мен
құбылыстарға деген қатынасын қалыптастырып, күреске шақырады.
Адамның көркемдік талғамын, әлеуметтік мәдениетін тәрбиелеуде сәндік-
қолданбалы өнердің маңызы зор. Бұл өнер түрі, жоғарыда айтқаннымыздай, өз
туындыларымен адамның күнделікті өмірі тіршілігіне үнемі әсемдік, сұлулық,
жайдары көңіл-күй сыйлап отырады. Көркемдік талғамы, шығармашылық қабілеті
дамыған адам, осы өнермен айналыса отырып, өзін қоршаған ортаға әсемдік
енгізуге деген ықыластықта болады.
Жалпы, бейнелеу өнерінің тәрбиелік мәнін түсінген адамзат, алғашқы
қоғамдық құрылыстардан бері сан мыңдаған жылдар бойы бұл өнердің құдіретіне
жүгініп келді. Сонау ежелгі гректер, бейнелеу өнерінің қайталанбас озық
үлгілерін жасап, сол арқылы қоғам өмірінің эстетикалық мәдениетін жоғары
көтерді. Қайта өрлеу дәуірі суреткерлері Леонардо да Винчи, Микеланджело,
Рафаэль т.б. өздерінің туындыларымен бүгінгі күнге дейін бүкіл адамзатқа
эстетикалық ләззат беріп келеді. Олардан кейінгі батыс Еуропа, орыс, қазақ
суретшілерінің туындылары халықтың әсіресе жас ұрпақтың эстетикалық
тәрбиесінің басты құралына айналды. Бейнелеу өнерін мектепте жас ұрпақтың
көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие алатын, олардың әсемдік туралы
түсініктерін қалыптастырудан бастап, шығармашылық ой-өрістерін
қалыптастыруға қажетті тәлім-тәрбие пәні ретінде енуі, бұл өнердің басқа
білім пәндерімен бірдей маңызды екенін көрсетеді.
Бейнелеу өнерінің тәлім-тәрбиелік маңызы туралы атақты педагогтер:
И.Песталоцци, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссов, К.Д.Ушинский, кеңестік дәуірде
Н.К.Крупская, Г.В.Лабунская, Н.П.Сакулина, Н.А.Ветлугина т.б. өздерінің
педагогикалық еңбектерінде дәлелдеп көрсеткен. Қазақстанда, бейнелеу өнерін
оқыту, оның тәлім-тәрбиелік мәселелерін жүзеге асырудың ерекшелігіне
байланысты ғылыми-зерттеулер жүргізген педагог-ғалымдар – Асылқанов Е.,
Әмірғазин Қ., Әлмұхамбетов Б., Балкенов Ж., Ералин Қ., Байжігітов Б., Қамақ
Ә. т.б., өз еңбектерінде ұлттық бейнелеу өнерінің жас ұрпаққа эстетикалық,
имандылық тәрбие мәнін, маңызын ашып көрсеткен.
1.3. Бастауыш мектептегі бейнелеу өнері пәнінің
мазмұны мен мақсаты
Жас ұрпақтың айналамызды қоршаған өмір шындығының әсемдігін,
күнделікті өтіп жататын қызықты оқиғалар мен құбылыстардың мәнін түйсіне
білуіне, эстетикалық сезіміне, көркемдік талғамының дамуына, жалпы рухани
мәдениетінің қалыптасуына зор ықпал жасайтын көркемдік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz