Мектеп оқушыларын ұлттық өнерге баулудың теориялық негіздері
Мазмұны
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Мектеп оқушыларын ұлттық өнерге баулудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қазақ халқының ұлттық өнерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .9
1.2 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ..11
1.3 Моншақ тоқу өнері арқылы қыз балалардың іс-әрекетін
дамыту ... ... ... ..16
2 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... 19
2.1 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын қызықтыру жолдары ... ... ... ... ..19
2.2 Жоғары сынып оқушыларын ұлттық өнерге баулуда технология пәнінің
сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Моншақ тоқу өнерін 7-9 сыныптарда үйретудің әдіс-тәсілдер ... ... .28
3 Практикалық тапсырмаларды
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1 Моншақпен тоқу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
3.2 Моншақтан дайындалған
бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
3.3 Экономикалық бұйым
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .43
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.45
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Түйіндеме
Диплом жұмысы, мектеп оқушыларына моншақпен өңдеу аркылы технология
сабақтарына қызығушылықтарын дамыту жолдары қарастырылған.
Әрбір бөлімде қазақ халқының ұлттық өнерін ерекшеліктерімен моншақ
тоқу өнері арқылы киіз басудың іс-әрекеттерін дамыту жолдары сипатталады.
Практикалық бөлімі барысында моншақ тоқу тәсілдерімен моншақтан
дайындалған бұйымдар туралы суреттері енгізілген.
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются пути развития интереса учащихся при
вышивания с бисерами.
В каждой главе рассмотрены особенности путей развития деятельности
народно-национальных искусств при вышивании с бисерами.
В главе практики внедрены рисунки выполненные с бисерными вышивками
кашмы.
Annotation
In the research paper discusses the development of students' interest
in embroidery with beads.
Each chapter describes the features of ways of development activities
People's National Arts for embroidery with beads.
Chapter practices implemented drawings made with beaded embroidery
kashmy
Özet
Araştırma yazıda boncuk ile nakış öğrencilerin ilgi gelişimini
tartışır.
Her bölüm boncuk nakış işleme için geliştirme faaliyetleri Halk Ulusal
Sanat yolları özelliklerini açıklar.
Boncuklu nakış kashmy ile yapılan Bölüm uygulamaları hayata çizimleri
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында алға міндет
етіп қойған ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының бірі
мәдени – мұра бағдарламасы аясындағы халықтың мәдени құндылықтары мен
дәстүрін дамыту.
-Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020
бағдарламасында: “Отандық білім беру жүйесін әлемдік тәжірибе негізінде
және білім берудің мазмұны мен құрылымын жаңарту” міндеттері көзделген.
Анықтамалар
Дипломдық жұмыс (жоба) тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зеріттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы.
“Технология” ежелгі гректің “texno”-өнер, шебер, білгір және “logos”-
ілім, ғылым деген сөздерінен шыққан. Сонымен технология- шеберлік, өнерлік,
білгірлік туралы ғылым.
Жалпы білім беретін мектеп– жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат
мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті тұлға
деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады.
Қолөнер-ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, тамырын тереңге жайып келе жатқан
халық мұрасы.
Еңбекке баулу- бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа дейін бірте-бірте дамып
отырған комплексті үдеріс.
Бисер - ұсақ моншақтарға берілетін жалпы түсінік.
Стекулярус - ұзындығы 3мм түтікше тәріздес сумоншақтың түрі.
Фурнитура - қосымша көмекші материалдар (түйме, ілгек, жіптер,
композиция).
Композиция - бірнеше заттың көркем жиынтығы және құрастыру.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ - технолгия оқу пәні бағдарламасы;
Технология мұғалімі - мектеп технология пәнін оқытатын мұғалім;
ОТ - оқыту технологиясы.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қолөнердің қай саласынан болсын дүние жүзіндегі
басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе
жатқан тамаша тарихымен және бір өзіне тән қайталанбастай ерекшелігімен
дараланды. Ал қандай болмасын өнер және талант, дарын иелерін өмірге
келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық өнер дейміз. Сол
халық таланттарынан шыққан қолөнеріміздің біріне моншақтан жасалған
бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары мен ұлттық бұйымдардың қай
заманда болсын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім.
Өзге халықтар сияқты қазақ халқы да өз халқының ұл қыздарына қолөнер
шеберлігін үйретуде ерте заманнан бері жиып-терген мол тәжірибелері бар.
Өз ұрпағының “сегіз қырлы бір сырлы” өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат
еткен әрбір ата-анамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар
бойы ұрпақтан- ұрпаққа жалғастырып, насихаттап, үйретіп келген.
Қазіргі кезде сол ұлттық қол өнерді жас ұрпақтың бойына дарытатын,
үйрететін жалпы білім беретін пәндердің біріне мектептегі технология пәні
жатады. Олай болса, “Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер” деген
халық даналығын басшылыққа алып, жас ұрпақты тәрбиелеп дамытуда,
қалыптастыруда халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбие құралдарын
(өнер, үлгі, өнеге) өз орнымен пайдалану бүгінгі күн үшін де ерекше маңызды
деп санаймыз.
Бұл көзқарасты халық педагогикасы (этнопедагогика) мәселелерімен
айналысып жүрген ғалымдардың еңбектері дәлелдеп отыр. Жастарды қолөнердің
белгілі саласына үйрету туралы идеялар қазақ халқының ауызекі
шығармашылығында ерекше орын алған. Мысалы, “Ақылды қыз ертегісінде
тігін, кесте өнерін жете меңгерген қыздар олардың шеберлігі, ісмерлігі
жасаған заттарының ерекшелігі туралы әңгімеленді”. Сондықтан қыздарды бұл
өнерге тек мектепте ғана емес, әрбір апа-аналарымыз оларды отбасында да
үйреткен жөн деп санаймыз.Сонда ғана қыз балалардың ұлттық өнерге деген
қызығушылығы артып отырады.
Бүгінгі күні оқушыларды еңбекке дайындау барысында кілем, алаша
тоқуда, киіз үйдің жабдықтарын тігуде бірқатар мода ағымына сәйкес,
ұлттық стильде киім тігілуде және де моншақтармен жұмыстар жасауда.
Қашаннан еңбекке баулу тәрбиелеу барысында ұлттық қол өнерінің
ерекшеліктерін дәріптеуді дұрыс жолға қоюды қажет етіп келеді. Сондықтан
да, әрбір ұлттық қол өнердің ұшы-қиырын сәндік- қолданбалы өнерді мектеп
технологиясы пәнінде тиімді қолданып оқыту мәселесін оқу-процесінде үнемі
қолға алып отыруды қажеттеледі. Көне тозады, жаңа озады деген мақал-
мәтелдердің мағынасын, ұлттық өнердің озық үлгілеріне жаңаша әдіс-тәсілін
ізденуіміз қажет.
Қазіргі кезде елімізде жүріп жатқан экономикамыз нарықтық заманда оқу
- материалдық жағдайында жастарды мамандық алуға даярлаудың негізгі
бағыттары алдымен жалпы білім беретін мектептерде, кейін оны оқу -
өндірістік комбинаттарда, кәсіптік мектептерде жалғастырып оқыту мәселесін
қолға алудың үлкен практикалық маңызы бар. Осындай мақсаттарды жүзеге
асыруда оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау мәселесін біршама зерттеп,
жаңа әлеуметтік - экономикалық кезеңде, нарықтық экономика жағдайында
технология пәнін дұрыс оқытып, бұл мәселені ойдағыдай іске асыруға
байланысты экономиканы түпкілікті өзгертуге орай жаңаша ойлай білетін,
шығармашылық қабілеті жоғары, өзіне жауапкершілікпен қарайтын жастарды
дайындау қажеттігін айта отырып, қазіргі кезде мектеп оқушыларын келешекте
қандай жұмыстар істеу керектігі жөнінде әдістемелік жағынан нұсқаулар
беріліп отырылуы қажет.
Елімізде жаңа экономикалық арнаға көшу мәселесі қолға алынып, көптеген
өзгерістер болып жатқанда, мектеп өмірінде көп бастама, жаңа түр, жаңа
мазмұн, жаңаша еңбекті ұйымдастырудың, әсіресе, нарық жағдайында оқушыны
еңбекке даярлаудың әдіс - тәсілдерін анықтау мүмкіншілктерін пайдалану
керек [1].
Бүгінгі таңда мектеп оқушыларын еңбекке және кәсіпке даярлаудың алға
қойған мақсаты, оқушының қабілет - қарымы, дағдысы, бейімділігі және маман
болып қалыптасуға деген құлшынысымен өлшенеді. Жалпы оқушыларды кәсіпке
даярлау құрылымы кәсіпке даярлық, кәсіптік бағдар, үйірмелеріне қатысу
болып жалғаса береді.
Болашақ мамандарды даярлау жүйесінде кәсіптік оқытуға байланысты
"Кастюм тарихы", "Киім композициясы", "Тігін бұйымдарын өңдеу
технологиясы", "Тігін бұйымдарын конструкциялау", "Тігін бұйымдарын сәндеу
технологиясы", "Киімді конструкциялау", "Түстану", т.б. тарауларына аз
көңіл бөлінген. Осы мәселелерді оқушыларды кәсіптік еңбекке даярлауда
жүзеге асыру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Қыз балаларды
моншақ тоқу өнерінде іс-әрекетін дамыту деп таңдап алуға тура келді.
Біздің негізгі мақсаттарымыздың бірі оқушыларды кәсіптік еңбекке
даярлауда педагогикалық әдебиеттерді зерделеу арқылы оқушыларды ыждаһатты,
жігерлі және жан - жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеу күшейту мәселелері
ескеріледі.
Қорыта айтқанда бұйымдағы ою-өрнектердің қолдануын, түрін, бейнесін
дәл болмаса да, соған ұқсас түрлері қолданыс табуда. Ал, пішімдері де
өзгеріп, жаңа түрде қолданылуда. Сонымен қатар моншақтан жасалған кейбір
әшекейлерді той-жиындарда болмаса, күнделікті өмірде тағып жүру мүмкін
емес. Сондықтан да, оларды тарихи зерттеулерге сүйене отырып көне бұйымдар
қатарына жатқызуға болады деп біз өз диплом жұмысмыздың тақырыбын “ Қыз
балаларды моншақ тоқу өнерінде іс-әрекетін дамыту” деп таңдап алдық.
Қазақ халқының “Қарыс-қазы-балықта, қалың қазына халықта” деген мақалы
да осы өнер молшылығынан туған еді. Сонымен, халықтың педагогика нәрін
оқушыларды сабақ барысында, тәрбие жұмыстарында ізденпаздылықпен бойына
сіңіру бағытында ат салысқанымыз жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қыз балаларға моншақтан түрлі үлгідегі
бұйымдар әзірлеу барысында оқушыларды халық туындыларын жете меңгерту
мүмкіндіктерін педагогикалық, әдістемелік және арнайы әдебиеттерді зерделеу
негізінде жүзеге асыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: мектептегі оқу-тәрбие үдерісін.
Зерттеу жұмысының пәні: оқушыларға халықтың тәрбиелік дәстүрлі өнерін
пайдалана отырып қызбалаларды ұлттық өнерге баулу.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Қыз балалардың моншақ тоқу іс-
әрекетін дамыту барысында қыз балаларды инабаттылыққа, әдептілікке,
мәдениеттілікке тәрбиелеуге болады: егерде:
- мектеп қабырғасында қыз балаларды моншақ тоқуға үйрету технология
сабағында қажеттілік болып саналса;
Зерттеу жұмысының міндеттері:
• Халықтың дәстүрлі өнер түрлерін ұрпақ тәрбиесінде тиімді қолданылуға
байланысты педагогикалық, әдістемелік және арнайы әдебиеттерге талдау
жасау;
• ұлттық өнерді шынайы қабылдауға үйрету;
• халық шеберлерінің тәжірибесін меңгерту;
• оқушыларға моншақтан түрлі бұйымдар әзірлеуді үйретудің тиімді әдістері
мен формаларын анықтау;
• технологиялық тарауы бойынша:
• Түрлі моншақтардан алқа, блезік, сырға жасай білу
Зерттеу жұмысының әдістемелік жаңалығы: Диплом жұмысын орындау
барысында мектепте өтілетін технология сабағы барысында қыз балаларға
моншақтардан гүл әзірлеуді үйрету мүмкіндігі айқындалды;
- Әдемі болып жүру үйлесімді киім киіп, жарасымды әшекей тағуға
байланысты, адамның жас шамасына лайықты болуына тарихи шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
• мектепте технология пәні мұғалімдері қыз балаларды моншақтардан түрлі
бұйымдар әзірлеу барысында пайдалану арқылы қыз балаларды имандылыққа,
әдептілікке, шеберлікке бағыттау мүмкіндігін оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалануына болады.
• халықтың тәлім-тәрбиесін, жастарға білім беру барысында оқу-тәрбие ісінде
жүйелі қолданыла алады.
• Мектеп оқушыларының мамандық таңдау ісінде қызығушылықтары жоғары
екендігі айқындалды.
1 Мектеп оқушыларын ұлттық өнерге баулудың теориялық негіздері
1.1 Қазақ халқының ұлттық өнерінің негізгі ерекшеліктері
Қазақ халқы өз тарихында ұзақ та, күрделі дамудың жолдарынан
өтіп бүгінгі күні өз жалғасын табуда. Осындай дамудың нәтижесінде
қоғамдық еңбектің түрлі салалары пайда бола бастады. Тұрпайы
еңбектен бара – бара халықтық қолөнеріне айналып дамып келеді. Қоғам
дамуында адамға құрал – жабдық пен ішер ас, киер киім қандай қажет
болса, оны ұқсата білу, икемді де ұнасымды ету, әдемілеп
әшекейлеу, келістіріп пайдалану да сондай қажет болды. Әрине бұл
айтылғандардың барлығы тек қана қазақ халқында ғана емес, басқа
халықтарда да өзіндік ұлттық қолөнерінің шығармашылығының даму
тарихымен сипаттас.
Қай халықта және қашан да болса мұқтаждықты жою, баршылықты
молайту, халықтың тұрмысын жақсарту, киім – кешекті, үй жиһаздарын
тиімді, қолайлы, сәнді де ұнасымды етіп пайдалану халықтардың
бәріне бірдей ортақ мүдде, арман еді. Соның нәтижесінде біздің
бабаларымыз бен аналарымыз кейінгі ұрпақтар үшін көптеген асыл
мұраларын қалдырды. Олар біздің өміріміздің зейнетті болуы үшін
күрескенде неше түрлі азапты – от пен судың тар жол, тайғақ
кешулерінен өтті. Жоқшылық, қараңғылық теңсіздік азаптарын тартты.
Сөйте жүріп өз елінің тарихында мәңгілік өнер өрнектерінің мұрасын
қалдырды. Халық шеберлері байлыққа байлық қосып, молшылық жасаумен
қатар, сол баршылықты байыпты етуге, тұрмыстық жиһаз –
мүліктерімізді сәндендіре түсуге үлкен үлес қосты. Қазақ халқының
қолөнерлерінің әсем туындылары еңбек адамдарына рухани азық болатын,
талғамдарын қанағаттандыратын, сұлу да әдемі, тиімді де ұнасымды
ұлттық жасау - жабдықтарды жасап отырып тұрмыстық тіршіліктің мұң-
мұқтаждарын өтеп отырды. Міне осы халқымыздың мол мұрасын біздің
болашақ ұрпақтарымыздың бойына сіңіруге тәрбиелеуге мектеп өте орасан
роль атқарады. Мектепте оқушыларды оқыту және тәрбиелеуде олардың
жас және жеке ерекшелектерін ескеру негізгі қағидалардың бірі болып
табылады. Оқыту және тәрбиелеу үрдісінде мұғалім әр уақытта осы
қағиданы басшылыққа алады. Балалардың жас ерекшеліктеріне сай
мектептің ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие жұмыстарының
кестелері, оқу жоспарлары мен бағдарламалары және тәрбие жұмысының
бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу және
тәрбие жұмыстарының мазмұны, формалары, әдістері оқушылардың жас
және жеке ерекшеліктеріне сай жүзеге асырылады.
Сабақ барысында мұғалім мектептегі оқушыларға қазіргі заман мәдениетіне
тән әлеуметтік - гуманитарлық пәндерде мынадай ерекшеліктерді ескеру қажет:
- оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты тақырыптар мазмұнын ашатын
материалдар көлемінің шағын, ықшам болуы;
- мәтін көлемі шағындығымен қатар, тақырып мазмұнының ғылымилығы,
әсерлілігі, бейнелілігі;
- берілген тапсырма оқушылардың ойын, тілін дамытуға, олардың сабақ
барысында өздігінен жұмыс орындауына, іс - әркетіне түрткі туғызуға сай
келуі;
- берілетін білімнің оқушылардың өмір тәжірбиесімен және қоршаған ортамен
байланыстылығын қамтамасыз етуге қолайлылығы.
Мәдениетті танып білуі үшін, өзі табиғаттың бір бөлігі бола тұра, оқып
білген, тәжірибеден үйренген білім арқылы адам қоршаған ортамен қатысты
басқаларға да үйретеді. Біртіндеп өмір жағдайына баға беру деңгейіне
көтеріледі [2].
Оқушыларға білім беруге арналған құралдардың ең негізгісі оқулық болып
саналғанымен, оның мазмұны мемлекеттік құжат - бағдарлама талабынан алшақ
кете алмайды. Жеке пәндерді оқытуда оқушыларға ғылыми ұғым беру қажет, ол
ұғымдардың саналы меңгеруді жүзеге асырып, ептілікті қалыптастырудың
негізгі мүддесі. Нақты заттар мен құбылыстар негізінде бақылау ұйымдастыру
біртіндеп ұғымға ұласпақ.
Ұғым - өте күрделі психологиялық үрдіс. Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы
танымы-технология жетістіктері техникалар, түрлі машиналар, компьютерлер
дәуірі қоғамның өрлеуіне, әлеуметтік деңгейдің көтерілуіне әсерін тигізіп
отыруда. Бұлардың барлығы адамның өсіп - өнуіне әсер ететін негізгі фактор.
Сондықтанда ол қазіргі жастар өмірінде жаңаша мәдениетті талап етеді. Оны
алдымен оқушыларды еңбекке даярлау қолданылатын бағдарламаларды зерделеу
барысында қарастыру қажеттілігі туындайды.
Осы тұста кешеге дейін зеттеу жұмыстарды жүргізіп келген Ы.Алтынсарин
атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа ұсынған
"Технология" жалпы білім беретін мектепке арналған интегративті білім
саласы негізінде жарыққа шыққан оқулықтарына тоқталатын болсақ, біршама
дәйекті мысалдар келтіруге болады [3].
Қазақстан тарихында алғаш шыққан "Технология" оқулығында бұрынғы кезде
еңбекке баулу сабағында өтілетін технология элементтері қамтылған.
"Технология" ежелгі гректің "tecno" - өнер, шебер, білгір және "logos"
ілім, ғылым деген сөздерінен шыққан. Сонымен технология - шеберлік,
өнерлік, білгірлік туралы ғылым. Адам баласының іс - әрекетіне қажет
технологияның да сан алуан түрі кездеседі. Дегенмен әрбір адамға үнемі
қажет технологиялар да жоқ емес. Олар: тамақ әзірлеу, үй мүлкін күту,
ақпараттандыру,киімдерді әшекейлеу технологиясы, көйлектерді дизайындық
технологиясы т.б. технологиялары. Сонымен бірге оқулықтарда бағдарлама
тарауларына байланысты шығармашылық жұмыстары, жоба берілген. Бағдарлама
тарауларына сәйкес қолөнер бұйымдарын әзірлеуге қолөнерге, тамақ әзірлеу
технологиясына, үй мәдениеті және тұрмыстағы техника, кәсіпкершілік және
жанұя экономикасының элементтері тарауларына оқытуда қазақ халқының көне
атауларына, оны қалай үйреткендігіне салыстырмалы талдаулар жасалынбаған.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында және жалпы білім
беретін мектептер тұжырымдамасында қазақ халқының мәдениеті мен салт -
дәстүрлерін оқып - үйрену үшін жағдайлар жасау, оқушылардың санасына туған
халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру,
сондай - ақ тілін, салт - дәстүрін меңгерту бұл мектеп алдындағы негізгі
міндет болып саналады. Бұл сала бойынша ғылыми - зерттеу жұмыстары қолға
алынып келгенімен, әлі де болса терең білімді қажет етеді [4].
1.2 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың тәрбиелік мәні
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында алға міндет
етіп қойған ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының бірі
мәдени – мұра бағдарламасы аясындағы халықтың мәдени құндылықтары мен
дәстүрін дамыту.
Осы бағытты ескере отырып, қазақ халқының ұлттық қолөнерін кешегі көнере
бастаған қолөнерді бүгінгі күнде өз кәдемізге жаратып, қолданудың маңызы
өте зор.
Қоғамдағы болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында қазақ
елінің тарихын шынайы тұрғыда танытып біліп салт-дәстүріне, рухани мұрасына
қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Сондай қажеттіліктің бірі –
халықтың ұлттық қолөнері. Өнерден қуат алмаса тіршіліктің шырағы өшеді-
деп М.Әуезов айтқандай өсіп келе жатқан ұрпағымызға өз халқының өнерін
бойына сіңіріп өсіру қазіргі кездегі кезек күттірмейтін мәселе. Халқымыздың
ұлттық қолөнерін етпегенде, көптеген мағұлматтарды беруге тура келеді.
Қолөнер – ұрпақтан – ұрпаққа ауысып, тамырын тереңге жайып келе жатқан
халық мұрасы. Осынау халық қазынасын қастерлеу – көзі ашық, көкірегі ояу,
ар намысты, ұлтжанды әрбір адамның борышы [5].
Ғылым мен білім әлі өркен жая қоймаған қазақ жерінде сонау ХҮІІІ – ХІХ
ғасырларда – ақ қол өнері ұлттық дәстүр ала бастағаны халқымыздың өнер
тарихынан аян. Ашық түсті айшықты текеметтер, қара ала сырмақтар, қызылды
жасылды түскиіздер, алқызыл гүлдері құлпырған түкті кілемдер, қошқарммүйіз,
самаурынша, құстаңдай, жапырақша өрнекті терме алашалар мен тоқылған
сандыққап, асадал, аяққап, кесеқап немесе шекпен шапан сияқты киім –
кешектер о баста, сөз жоқ, тұрмыстық қажеттіліктен туған. Айталық, жүннен
иірілген жіп – жылу ұстағыштығымен, күннің көзін өткізбейтіндігімен, бояу
алғыштығымен жоғары бағаланған.
ХХІ ғасыр – қатаң бәсеке ғасыры. Еліміздің білім жүйесі әлемдік білім
беру кеңістігіне бағыт алуда. Сондықтан өркениетті дамушы елдің ұрпақтары
ретінде мектепте берілетін еңбек тәрбиесіне аса көңіл бөлінеді. Технология
сабақтарында халқымыздың қолөнерін үйрету арқылы оқушыларға ұлттық дәстүрге
тәрбие берудің артықшылығы көп. Қолөнерге баулу, шығармашылықпен
ұштастырып білім беру, еңбек етуге баулумен қатар ата – бабаларымыздан
қалған салт – дәстүрге тәрбиелеу қазіргі заман талабы.
Бүгінгі мектеп қабырғасында жүрген оқушылар – еліміздің ертеңі,
ұлтымыздың болашағы. Дамыған елдердегі сияқты біздің елімізде де ұрпаққа
саналы білім беруде түбегейлі өзгерістер жасалуда. Ондағы мақсаты алған
білімнің негізінде өз ойын еркін бағамдай алатын, өзін дамыта білетін,
қазіргі тез өзгеріп отыратын өмірде өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алатын
тұлғаны қалыптастыру [7,8].
Осы бағытта Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашақта еңбек етіп,
өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары. Мұғалім оларды қалай
тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады, сондықтан ұстазға жүктелетін
міндет ауыр – деген болатын.
ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет
дәуірі, адамның кәсіби мәдениеттілігіне мұқият дәуір. Олай болса,мектепте
оқытылатын технология пәнінің оқу материалдарын қоғам талабына сай.
Технология пәнінен білім беруде оқушы жеке мамандықты игеруші болса,
мұғалім пән бойынша білім беруші ғана емес, жеке мамандықты меңгеретін жеке
тұлғаны қалыптастырушы. Білім берудің мәні – сол тұлғаны дамыту. Оны жүзеге
асырудың жолдары: оқушылардың жеке қабілетін және белгілі бір кәсіпке
бейімділігін анықтай, айқындай отырып, сол негізде оқу бағдарламасын
жетілдіру.
Бағдарламаны жетілдіру кезінде қоғам, уақыт, нарық, жекешелендіру, т.б.
өмірде болып жатқан өзгерістер негізінде білім беруге ерекше назар аудару
керек.
Мектепте өтілетін технология сабағы – оқушылардың ептілік пен іскерлік
дағдыны, шығармашылық шабытты қажет ететін сабақ, сондықтан мұғалім
оқушылар талабының тынысын бақылап, олардың іс-әрекетінде шығармашылық
қабілетті дамыта түсу қажет. Сонда ғана оқушылардың шығармашылық талғамы
дамып, ойлау қабілеті, еңбекке деген құштарлығы арта түседі.
Негізінен технология сабағы – тәрбие мен сүйіспеншілікті туғызатын
сабақ. Мектепте технология сабағын халықтық педагогикалық ұштастырудың,
сабақта халқымыздың қолөнерін үйрету арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие
берудің маңызы зор. Қолөнерге қызықтыру үшін кез келген бұйымның, туындының
жасалу құпиясын, тарихын ашып көрсетсек, қосымша әдебиеттерден мағлұмат
берсек, оларды дамытудағы технологиялық ерекшеліктеріне тоқталсақ,
технологиясымен таныстырсақ оқушылар шығармашылықпен жұмыс жасауға
жаттығады. Бүгінде халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын ұлттық бұйымдарды
тұтыну мен оған деген сұраныстың белең алғаны мәлім. Халық өнерінің бай
мұраларын сұрыптай отырып, заманымызға сай сапа, түр беру әдісімен оларды
әрі дамыту, оны бүгінгі ұрпаққа меңгерту игілікті іс [10].
Осы жағынан алғанда ұлттық қолөнердің тәрбиелік, тағылымдық
мүмкіндіктері жоғары, өйткені ұрпақ тәрбиесіне кешенді түрде әсер етеді,
қабілеттерінің жетілуіне, белгілі бір кәсіпке бейімделуіне көмектеседі.
Қорыта келгенде халқымыздың қолөнері – қол еңбектің нәтижесі. Ал қол еңбек
әрқашан да жоғары бағаланады. Қолөнер – біздің рухани байлығымыз,
мәдениетіміз, салт – дәстүріміз. Ол бірнеше ғылымдардың дамуынан пайда
болған өнер туындылары.
Қолөнер кәсібі еліміздің экономикасын көтеруге ықпалын тигіп
ұлтымыздың символикалық мақтанышы. Қазақ халқының қолөнерін – әлем
халықтарына мақтанышпен насихаттауға мақтануғатұрарлық іс деп санауымыз
керек. Халық қолөнері ғасырлар бойы қалыптасқан асыл мұра. Сондықтан
саясат өзгерсе де, өнер өзгермейді. Қазіргі кезде ұрпақтан ұрпаққа жалғасын
табуда [11].
Ұлы Абай өнерді тән азығы және жан азығы деп екіге бөлген. Осындай
көркемөнерді жан азығына балауы жанға, көңіл күйге, сезімге қатты әсерін
тигізеді. Тән азығы – тіршілікке қажет бұйымдар, материалдық мәдениет.
Баланың диалектикалық дамуы еңбекпен тығыз байланысты. Ол өзін қоршаған
дүниеге еңбегі арқылы әсер етеді, қабілетін көтереді, өндірістік
тәжірибесін арттырады. Олай болса, еңбек дегеніміз – қажеттілік.
Қазіргі кезде елімізде жалпы білім беретін мектептердің алдында
маңызды міндеттер қойылып отыр. Жалпы алғанда, оқуды өнімді еңбекпен
ұштастырудың принципін толығырақ жүзеге асыру, оқудың тиімділігін
арттыруға, қазіргі қоғамның саналы құрылысшыларын тәрбиелеуге күш салу
керек.
Әрбір мектеп пәні өз мүмкіндігіне қарай оқушыларға еңбек пен мамандық әлемі
туралы мағлұмат береді. Ал, осындағы еңбекке баулу пәні ерекше орын алады,
өйткені бұл сабақта оқушылар жалпы таныммен қатар еліміздің халық
шаруашылығында жұмыс істеуіне қажетті жалпы еңбек біліктілігі мен дағдысын
үйреніп, белгілі бір мамандықты игеруге ұмтылады.
Кәсіптік бағдар алдымен жалпы білім беретін бастауыш мектептен бастап
жастардың бойында белсенді өмірлік бағытты қалыптастыру негізінде құрылуы
тиіс. Бұл міндетті шешуде еңбекке баулу пәнінің мол мүмкіндігі бар.
Технология пәнінің мұғалімі өз шәкіртінің шеберханадағы жұмыс нәтижесіне,
олар атқаратын жұмыстың сапалығы мен өзіндік ерекшелігіне, жаңа білім мен
дағдыны игеру тездігіне яғни еңбектің нақты бір саласы бойынша қабілетін
таныта білгендігіне қарап, олардың кәсіби қабілетін айқындай алады [12].
Еңбекке баулу – бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа дейін бірте-бірте
дамып отырған комплексті үдеріс болғандықтан, технология пәні мұғалімінің
кәсіби қабілетін дамытуға мол мүмкіндік бар. Мұның өзі технология пәнінің
мұғалімін өз пәні бойынша оқушының кәсіптік бағдарын ұдайы, жүйелі жүргізіп
отыруға бағыт береді. Технология сабағында қолданатын аспаптарды,
операцияларды, тәсілдерді өндірісте қолданатын сондай аспаптармен,
операциялармен тәсілдермен салыстыру оқушылардың политехникалық ой-өрісін
кеңейте түседі. Ал, проблемалық мәселелер оқушының алған білім негізін
практикада қолдануға, талдауға, себеп-салдар байланыстарын анықтауға мәжбүр
етеді. Мәселен, оқушы қол арамен ағашты кесіп тұр. Ол ағашты көлденең
немесе ұзыннан кескенде әр түрлі күш жұмсайды. Неге? Ара түсінің формасы әр
түрлі: біреуі тең қабырғалы үш бұрышты, ал екіншісі – тік бұрышты.
Тістердің қайралуы да әр түрлі, неге?
Сол сияқты балтамен түзу сызықты беттерді шабуға болады, ал шотпен қисық
беттерді шабуға болады, жүздерінің қайралуы да екі бөлек, неге?
Мұндай сұрақтар оқушының творчестволық белсенділігін оятып, түптеп келгенде
еңбек сабағына ынтасын арттырып қызықтыра түседі. Тек оқытуды өнімді
еңбекпен ұштастыруға негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған және мақсат қойылған
еңбекке баулу жалпы білімдік және тәрбиелік тиімді нәтиже береді. Мектеп
оқушылары – өмірдің жарқын болашағы,өндіргіш күштің шешуші құрамдас бөлігі.
Сондықтан мектеп қабырғасында білім алушылардың еңбегін ұйымдастыруды
жетілдіре білудің үлкен мәні бар.
Себебі мектепте алған білім, шеберлік алдағы уақытта да өмірдің жолында
жастарға рухани азық, олардың шығармашылық іс-әрекеттеріне негіз болады.
Соңғы кездері халықтық педагогиканы көпшілік арасында тарату мақсатында
көптеген жұмыстар жүргізіп келеміз. Біз оқушыларды тек қана еңбек етудің
мазмұндылығы мен қажеттілігіне тәрбиелеп қоймай, өздері жасаған
еңбегіндегі эстетикалық талғамды дұрыс түсінуіне күш салуымыз керек.
Оның үстіне қазақтың ұлттық өнеріндегі тұнып тұрған эстетикалық талғамды
дұрыс өз мәнінде жетілдіре түсіндірудің орны үлкен. Адам сұлулығын
тәрбиелеудегі біздің мақсатымыз оның жан-жақты дамып жетілуін көздеу, оның
көпшіл, ұжымшыл, өте мәдениетті болып жетілуіне жағдай жасау.
Қазақстанның оңтүстігінде түрлі бояумен сәндеу, нұсқаулы оюлар
жүргізу басымырақ болса, Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстанда
сүйекпен, күміспен, асылтастармен, түсті металдармен әсемдеу жиі кездеседі.
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері бойынша дамыған, бағалы әрі мол
мұра. Оқушылар үшін оның танымдық әрі тәрбиелік мәні зор. Сол себептен
ықылым заманнан халықтың эстетикалық талғамын қалыптастыруда игі әсер еткен
осы мұрамен танысу, оны кәдеге жарата білу, жас ұрпақ үшін теориялық әрі
практикалық жағынан өте тиімді. Халық өнерін білу жалпы өнердің әлеуметтік
мәнін, оның қоғам өміріндегі алатын орнын түсінуге итермелейді. Сәндік-
қолданбалы өнерді білу адамның жалпы өнер жайлы, оның сипаты мен өзіндік
көркем тілі туралы түсінігін толықтырады.
Оқушылармен жұмыс үстінде моншақ пен алқа тоқудан басқа да әр түрлі өнер
түрлерімен таныстырып өткеннің зияны жоқ. Мәселен, металл өңдеу, сүйек пен
мүйіз өңдеу, тері мен етікшілік, тас өңдеу, т.б. Оқушыларға эстетикалық
тәрбие беруде технология пәнінің мұғалімі теориялық, методикалық және
практикалық жағынан сауатты болу керек. Яғни, халық өнерін тереңірек
зерттей отырып, оны оқу-тәрбие жұмысына тиімді пайдалана білу керек.
Мұғалімнің ою-өрнектерді өзінің оқу-тәрбие жұмыстарына пайдалануы бірнеше
сатыдан құралуы тиіс.
Біріншіден, Қазақстанның ұлттық өнерін оқып-үйрену, зерттеу керек.
Екіншіден, барлық халықтардың өнерге тән ортақ үндестігін, ұқсастығын
анықтау керек. Үшіншіден, ою-өрнектер жасау әдісін еңбек арнасына бағыттап,
оқушылардың ою-өрнектер сырын өз қолдарымен жасап түсінуіне мүмкіндік жасау
керек. Қажетті құрал-саймандар мен эскиздік үлгілер жасау, бояулардың түрлі
түстерін түсініп пайдалануына көмек көрсетіп отыру, ағаш түрлерінің
жарамды, жарамсызын айыра білуге үйретудің үлкен маңызы бар. Кейбір
өрнектер салу үшін ағаш токарь станогын пайдалану еңбек өнімділігіне
көмектеседі. Оқушылардың ұлттық өнер туралы түсінігін қалыптастырмай, басқа
халықтың өнерін түсіндіру мүмкін емес. Сондықтан ұлттық өнерді жан-жақты
үңіле үйреніп жақсы меңгергеннен кейін басқа халықтың ұлттық өнерімен
таныса бастау керек. Осы мақсатта қазақтың ұлттық өнері мен тіл байлығын
дамыту қазіргі кезеңнен күн тәртібінде тұр.
Сондықтан мектеп оқушыларын бастауыш сыныптан бастап ұлттық өнер мен тілге
қатар қалыптастыру керек. Ұлттық өнермен жұмыс үстінде сол жасап жатқан
заттың ұлттық ерекшелігіне байланысты мақал-мәтелдер кездессе, оны
оқушыларға түсіндіру өте пайдалы болады. Өйткені ұлттық өнердің даму
тарихына қанша уақыт болса, оларға арналған мақал-мәтелдерге де сонша уақыт
болғаны. Мақал-мәтелдің қызметі балаларға, жастарға тәлім-тәрбие беру,
оларды өнер-білімге баулу. Өнер – таусылмас азық, жұтамас байлық,
Өнерлінің өрісі ұзақ, Өнерлінің тасы өрге домалайды деп, халық өнерлі
адамды жоғары бағалаған. Ұстаз, зергер сияқты шеберлер ерекше қадірленген,
құрметтелген Темірші көміршіге үйір, Ұстамен жақын болсаң, ісің бітеді,
Алтынды ала білген, бөле де біледі дейтін мақалдар сондай өнер иелеріне
арналған. Ұсталы ел озар, ұстасыз ел тозар деп, ұсталық өнердің
келешегін, елге керектігін ескеріп, халық өнер қуған талапкерге Көп көрген
– нұсқа, көп істеген – ұста, Өнер білсең, өлмейсің деп, өсиет айтады.
Қазақ шаруасының баспанасынан бастап үй-мүлкі, ыдыс-аяғына дейін ағаштан
жасалған. Сондықтан шаруалар үйші, ерші, әбдерші шеберлерді Ағаштан түйін
түйген деп мадақтайды. Жақсы үйшіні Тоғай аралаған үйші, ел аралаған
сыншы деп, ақыл-ой иесімен қатар қояды.
Халық Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ деп, өнерді қол өнері, тіл
өнеріне бөледі. Өнер – бұлақ, білім – шырақ деп халық өнер мен білімді
қатар айтады. Қорыта айтқанда өнер мен білімнің ажырамас егіз екенін
оқушыларға тиянақты түсіндіру керек. Өнер мен мақал-мәтелдер халықтық
болғандықтан, тәрбиенің халықтық тәсілдерін де оқушыларға терең түсіндіру
дұрыс. Оқушылардың жұмыс үстінде ұнамды қылығын немесе мінезін, пайдалы
ісін көргенде, оны мадақтап ынталандыру қажет. Себебі, балаларда
ересектермен бірден өзіне ыстық, ізгі ниет көрсеткенді ұнатады [13,14].
1.3 Моншақ тоқу өнері арқылы қыз балалардың іс-әрекетін дамыту
Қолөнер – халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп, біте қайнасып
келе жатыр. Ата бабамыз айтқандай Өнер көзі – халықта, Халықсыз өнер -
өнерсіз халық жоқ, оны жаңғыртып іске асыру біздің перзенттік парызымыз.
Қазақ халқы талғампаз халық. Ұрпағына қалдырған бай мұрасы –
тұнған ғибрат өнеге. Сондықтан әр түрлі қолөнер бұйымдарының әсемдігі,
өрнегі, тұрмысқа сән берумен адамдарға рухани ләззат әкелген. Өресі биік,
өрісі кең өнер атауларының қай саласында болсын, жер жүзіндегі басқа да
халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан
тамаша тарихымен және бір ғана өзіне тән қайталанбас ерекшелігімен көзге
түседі [15].
Қазақ ұлты – кең байтақ республикамыздың жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Оның ішінде ұрпаққа деген өсиетін таңғажайып қолөнер
туындыларымен жеткізе білген бабаларымыздан мирас болып келе жатқан
халықтық сәндік-қолданбалы қолөнерінің бірі — әр түрлі бұйымдарды моншақпен
өрнектеп безендіру, әр түрлі бұйымдар тоқып шығару өнерінің орны ерекше.
Өйткені моншақ қайта сәнде.
Қазіргі заманға сай моншақтар да әр түрлі көлемде, түрлі-түсті реңдерімен
адамзатты таңғалдырады. Раушан, лала гүлдер, әр түрлі жануарлар, мойынға
тағатын әшекейлер, тышқан, қояндар, кәмпитсалғыштар, гүл салатын құтылар,
нан салғыштар, әшекейленген той көйлектері, сәукеле, камзол өзінің
әдемілігімен көз тартады. Осы тақырып бойынша іздену-зерттеу жұмыстарын
жүргізу кезінде өте көп деректер, орындалу әдістер әр түрлі жұмыстарымен
танысып, жалпы халықтық қолданбалы өнерін, әсіресе моншақ жұмыстарын терең
меңгеріп, іздену-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оның ішінде ең тиімді әдісін
меңгеріп, оны оқушыларға үйретіп, жақсы әдемі өнер туындыларын жасап
шығаруды алдыма басты мақсат етіп қойдым. Өйткені моншақтан жасалған
бұйымдар өте әдемі, эстетикалық талғамы жағынан жоғары, сезімталдықпен
жасалған тамаша туындылар болып табылады. Сол себептен де оқушылар арасында
моншақпен жұмыс олардың қызығушылығын арттырып, оларға эстетикалық тәрбие
берудің бір амалы.
Моншақ бұйымдарының жасалу жолдарын үйрену арқылы өзін әдемі етіп, өз
қолдарынан шыққан тамаша туындыларының әдемілігін көріп, оны өз қолымен
жасай білуге және осы арқылы өмірді жақсы жаққа қарай қайта құрып, өз
еңбегімізге деген сүйіспеншілігін арттыру – маңызды бағыттың бірі. Себебі,
ол өзінің әсемділігімен, нәзіктігімен көз тартып отырады. Бұл оқушылардың
сезімдері мен шығармашылық қабілетін үнемі дамытып, әсемдікке ризашылық
мүмкіндіктерін ұлғайтып, оны өздері жасай білуді үйренуге ұмтылғанын
көрсетеді. Осы әдіспен неше түрлі бұйымдарды тоқуға болады [16].
Себеттегі гүлдер тоқу үшін қажет заттар: себетке керек қоңыр, қызыл
немесе сары моншақтар, гүлдерге — әр түрлі түсті моншақтар. Ең бірінші
себетті тоқимыз. Тоқуды түп жағынан бастаймыз, яғни сым темірдің бір ұшына
ортасына бірінші қатарға 5 моншақ, екінші қатарға 4 моншақ екінші ұшымен
бекітеміз. Сымның екі жақ ұшынан жақсылап тартып, схема бойынша
жалғастырамыз. Модельді орындауда шалып тоқу техникасы себетті тоқуға,
параллельді тоқу әдісі – жапырақ және гүл тоқуға пайдаланады.
Жапырақ. Қарапайым жапырақ немесе гүлдің жапырағы келесі түрде
орналасады. Ұзындығы 20-30 см болатын сым темір алынады, оған таңдалған үш
бисер кигізіледі, кейін сымның келесі ұшымен екі бисерден бір-біріне тығыз
орналасады, үш моншақтан тұратын үшбұрыш құралады. Осы жерде сымдардың екі
ұшының ұзындығы тең болуына көңіл аудару қажет. Содан соң сымдардың кез-
келген басына үш бисер өткізіп, екінші жақ ұшымен қарсы параллель
жүргіземіз. Параллель тоқу схемасына сәйкес жалғасады. Жапырақ шашылып
қалмау үшін соңғы қатар орындалған соң, сымның ұштарын мықтап бұраймыз.
Осындай үлгіден 5-8 жапырақ тоқып, оны біріктіру арқылы гүл, не болмаса
бұтақ құрауға болады.
Гүлдер. Осы гүлдерден алқаны, сырғаны және салпаншақты тоқуға
болады. Ең алғашқы тоқу кезеңінде түсі және көлемі бірдей болуы керек. Тоқу
әдісі дөңгелек тоқу әдісіне ұқсас.
Тереміз:
• жұмыс жіпке гүлдің ортасын тоқу үшін бес моншақ теріп, оны
дөңгелек тәріздес бекітеміз 1-ші моншақтан өткіземіз;
• 5 моншақ басқа түспен (6,7,8,9 және 10-ші) гүлдің ортанғы бөлігі
өткіземіз 1-ші және 2-ші моншақтардан;
• 4 моншақты (11,12,13,14-ші) өткіземіз 6,2 және 3-ші моншақтардан;
• 3 моншақты (23,24 және 25-ші) өткіземіз 19,5,10,9 және 8-ші
моншақтардан. Енді гүлімізге 5 моншақтан жапырақты қосамыз.
Жұмыс жіпті 8-ші моншақтан шығарамыз. Жапыраққа дайындаған моншақты
пайдаланамыз. Инеге 5 моншақты теріп, дөңгелекке бекітеміз де 8-ші моншаққа
ілеміз.
Жұмыс жіпті 13-ші моншақты теріп дөңгелекке бекітеміз, өткіземіз 13-ші
моншақтан. Жұмыс жіпті көшіреміз 17-ші моншақты іліп, өткіземіз 12,11,18
және 17-ші моншақтардан.
Үшінші жапыраққа қайтадан жұмыс жіпке 5 моншақтан теріп, өткіземіз
17,15,15,22 және 21 моншақтардан.
Тереміз 5 моншақты тоқимыз төртінші жапырақты, өткіземіз 21, 20,19,25
және 24 моншақтардан.
Бесінші жапырақты тоқу үшін 5 моншақты аламыз дөңгелекке бекітеміз 24-ші
моншақтан өткізіп жіпті бекітеміз, гүліміз дайын.
Моншақпен кестелеу технологиясы
Айқас тігіс әдісімен суреттегі түстердің түріне лайық моншақтарды
санап жіпке тізіп бекітіп аламыз. Бұрыннан белгілі бұл әдіспен бір шетінен
бастап, ең соңына дейін қатарымен тізуге болады. Бұл еркін түрде түстердің
бірінен кейін біріне ұласуын бере отырып, моншақты тізіп, матаға бекіту
әдісі болып табылады. Айқас тігіс әдісіне қарағанда күрделі жұмыс
кескіндемеге қатты ұқсайды. Оның қолданбалы сән өнері жемісі екенін
моншақтардың жылтырап көрінуінен аңғаруға болады. Берілген тақырып бойынша
қағазға эскиз - жоба салынады. Дайын суретті матаға қарындашпен сызып
көшіреміз. Моншақты матаға бекіту технологиясын пайдалана отырып, матаның
ең оңай деген жерінен жұмысты бастауға болады.
Инені матадан өткізіп суреттегі түсіне лайықтап моншақтар тізіп, салынған
сурет өте кіші болса, 1, 2 моншақтан, сурет ірі, жарық жерге 3 моншақтан
бекітіледі тігілген моншақтар көлденеңінен жатуға тиіс. Жұмысты екі инемен
немесе бір инемен де орындауға болады. Бір инемен тігу үшін қажетті
түстегі моншақты 4 - 5 см ұзындықта тізіп инені мата астына өткізіп, бастау
етіп түйіндеу керек. Осы қатарды басынан бастап сол инемен 2, 3 моншақтың
арасынан жіппен бекітіп матаға тігу керек. Екі инемен тігу үшін бір инеге
моншақ тізіп екі инемен 1, 2, 3 моншақтан кейін матаға бекітіп отыру керек.
Моншақты матаға бұдан көп бекітуге болмайды. Егер моншақ көп болып кетсе
матаның бетінде салбырап бос қалады. Моншақпен сәнді жұмыстар жасау тарихы
өте арыдан басталады. Бұны өнертанушы ғалымдарымыз қолданбалы сән өнері
шеберлігінің әйгілі, осы уақытқа дейін сақталып келген өте әдемі, сапалы
орындалған жұмыстарын зерттеу арқылы дәлелденген. Моншақ ертеде тау
хрусталі мен анық тастардан даярлаған. Бағалы тастарға – алмас, лағыл,
изумруд, сапфир, табиғи інжу, александрит, янтарь, маржан, жасқырауық
тастары жатады. Мұсылман дінінде моншақтарды тіл, көз, сұқ тимейтін сәнді
зат ретінде қолданады. Ресей патшасы Екатеринаға Жәңгір хан бисерден және
әсем асыл тастардан әшекейлеген керемет сәнді сәукелені сыйға тартқан екен.
Осы кезге дейін сәукеле Ресейдегі мұражайда сақтаулы. Күннің көзінен
сақтап, көрмеге көп шығарылмайды, өйткені күн сәулесінен тастар үгіліп
қалуы мүмкін.
2. Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың әдіс-тәсілдері
2.1 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын қызықтыру жолдары
Оқушыларды кәсіпке даярлау жүйесі, оларды еңбекке даярлау жүйесінің үш
бірдей компоненттерінің бірлігі арқасында жүзеге асырылады. Ол
компоненттер: оқушылар, мақсат пен міндет, еңбекке даярлау мазмұны,
оқытушылар және еңбекке даярлау құралдары,тәрбие, оқу, еңбек процестері,
ұйымдастыру түрлері және басқару. Осы құрылым шеңберінде оқушылар мен
үйірме, сынып жетекшілерінің бірлескен іс-қимылы жүзеге асырылады.
Ғылыми еңбектер, оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау жүйесінің өзге
де анықтамалары кездеседі. Айталық, интегралдық процестердің мынадай
бағыттары болады. Олар: политехникалық сипат арқылы оқыту, оқушылардың
жалпы білімге қоса еңбек дағдыларын алуын қамтамассыз ету. Сабақтан тыс
немесе демалыс кезеңдерінде қоғамдық белсенді еңбекке жұмылдыру, кәсіптік
бағдар беру.
Оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау екі ерекшеліктен тұрады.
Біріншісі-интегралды процес болса, екіншісі-жұмыстың бағыт бағдары. Бұл
екеуі де басқару нәтижесінде жүзеге асырылады [17].
1.Оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлаудың педагогикалық негізін
зерттеуде алдымен оларды басқару аналитикалық, индуктивті, дедуктивті,
сандық, сапалық, құрылымдық, тарихи аспектілер де көмекке келеді.
2.Оқушыларды кәсіпке даярлаудың негізгі дидактикалық және
политехникалық методологисымен бір қатарда тұруы; даярлау кезеңдері:
мақсатты белгілеу, педагогикалық талдау, жобалау, ұйымдасытыру, бақылау,
бағалау, үйлестіру және түзету. Оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуын
қамтаммасыз ету; оқушылардың физиология-гигеналық талаптарға сай келуі
ескеріледі [18].
1.Оқушыларды кәсіпке даярлау жүйесі құрылымдық-функциональдық
жағынан үнемі дамып отырады. Оның түпкі мақсаты-оқу тәрбие процесінің
тиімділігін арттыру болып табылады. Оған қоса ішкі және сыртқы
(компонеттер) қоршаған орта, қоғамдық жағдайларға да тығыз байланысты.
2.Жүйелік тәсіл кешенді тәсілді жоққа шығармайды. Кешенді тәсілге іс-
әрекет нәтижесін талдау, өзара байланысты анықтау, еңбекке даярлау
жағдайлары мен проблемалары, басқару технологиялары кіреді. Негізгі
белгілеріне: оның тұтастығы, құрылымы қабілеті сияқты ұғымдар кіреді. Осы
процестердің құрамдас компанеттерін оқушылар мен мұғалімдер, мақсат пен
міндеттер, мазмұн мен тәрбиесі, оқу мен кәсіби еңбек құрайды.
Орындалатын тапсырмалардың ерекшелігіне қарамастан өндіріске баулу мен
еңбек сабағының практикасы бір-біріне ұқсас келеді. Оқытудың бұл екі түрі
де оқытудың мазмұнына, топтарға жіктелу қағидалармен топтастыру реттілігі
оқытудың жүйесін қолдану негізінде анықталады. Олардың көбінесе еңбекке
баулудың жүйесімен атап, еңбекке практикалық ептілігі мен дағдысын
қалыптастырудың дидактикалық жолдарын түсінеміз [19].
Оқушылардың диалектикалық дамуы еңбекпен тығыз байланысты. Ол өзін
қоршаған дүниеге еңбегі арқылы әсер етеді, қабілетін көтереді, өндірістік
тәжірибесін арттырады. Олай болса, еңбек дегеніміз – қажеттілік.
Қазіргі кезде елімізде жалпы білім беретін мектептердің алдында маңызды
міндеттер қойылып отыр. Жалпы алғанда, оқуды өнімді еңбекпен ұштастырудың
принципін толығырақ жүзеге асыру, оқудың тиімділігін арттыруға, қазіргі
қоғамның саналы құрылысшыларын тәрбиелеуге күш салу керек. Әрбір мектеп
пәні өз мүмкіндігіне қарай оқушыларға еңбек пен мамандық әлемі туралы
мағлұмат береді. Ал, осындағы еңбекке баулу пәні ерекше орын алады, өйткені
бұл сабақта оқушылар жалпы таныммен қатар еліміздің халық шаруашылығында
жұмыс істеуіне қажетті жалпы еңбек біліктілігі мен дағдысын үйреніп,
белгілі бір мамандықты игеруге ұмтылады.
Кәсіптік бағдар алдымен жалпы білім беретін бастауыш мектептен бастап
жастардың бойында белсенді өмірлік бағытты қалыптастыру негізінде құрылуы
тиіс. Бұл міндетті шешуде еңбекке баулу пәнінің мол мүмкіндігі бар.
Технология пәнінің мұғалімі өз шәкіртінің шеберханадағы жұмыс нәтижесіне,
олар атқаратын жұмыстың сапалығы мен өзіндік ерекшелігіне, жаңа білім мен
дағдыны игеру тездігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік
сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 5
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Мектеп оқушыларын ұлттық өнерге баулудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қазақ халқының ұлттық өнерінің негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... .9
1.2 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ..11
1.3 Моншақ тоқу өнері арқылы қыз балалардың іс-әрекетін
дамыту ... ... ... ..16
2 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың әдіс-тәсілдері
... ... ... ... 19
2.1 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын қызықтыру жолдары ... ... ... ... ..19
2.2 Жоғары сынып оқушыларын ұлттық өнерге баулуда технология пәнінің
сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Моншақ тоқу өнерін 7-9 сыныптарда үйретудің әдіс-тәсілдер ... ... .28
3 Практикалық тапсырмаларды
орындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.1 Моншақпен тоқу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..33
3.2 Моншақтан дайындалған
бұйымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 4
3.3 Экономикалық бұйым
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .43
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.45
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
Түйіндеме
Диплом жұмысы, мектеп оқушыларына моншақпен өңдеу аркылы технология
сабақтарына қызығушылықтарын дамыту жолдары қарастырылған.
Әрбір бөлімде қазақ халқының ұлттық өнерін ерекшеліктерімен моншақ
тоқу өнері арқылы киіз басудың іс-әрекеттерін дамыту жолдары сипатталады.
Практикалық бөлімі барысында моншақ тоқу тәсілдерімен моншақтан
дайындалған бұйымдар туралы суреттері енгізілген.
Аннотация
В дипломной работе рассматриваются пути развития интереса учащихся при
вышивания с бисерами.
В каждой главе рассмотрены особенности путей развития деятельности
народно-национальных искусств при вышивании с бисерами.
В главе практики внедрены рисунки выполненные с бисерными вышивками
кашмы.
Annotation
In the research paper discusses the development of students' interest
in embroidery with beads.
Each chapter describes the features of ways of development activities
People's National Arts for embroidery with beads.
Chapter practices implemented drawings made with beaded embroidery
kashmy
Özet
Araştırma yazıda boncuk ile nakış öğrencilerin ilgi gelişimini
tartışır.
Her bölüm boncuk nakış işleme için geliştirme faaliyetleri Halk Ulusal
Sanat yolları özelliklerini açıklar.
Boncuklu nakış kashmy ile yapılan Bölüm uygulamaları hayata çizimleri
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтеме жасалған:
-Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында алға міндет
етіп қойған ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының бірі
мәдени – мұра бағдарламасы аясындағы халықтың мәдени құндылықтары мен
дәстүрін дамыту.
-Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020
бағдарламасында: “Отандық білім беру жүйесін әлемдік тәжірибе негізінде
және білім берудің мазмұны мен құрылымын жаңарту” міндеттері көзделген.
Анықтамалар
Дипломдық жұмыс (жоба) тиісті саланың нақты мамандығының өзекті
проблемасын студенттің өз бетінше зеріттеуінің нәтижелерін жинақтауы болып
табылатын бітіру жұмысы.
“Технология” ежелгі гректің “texno”-өнер, шебер, білгір және “logos”-
ілім, ғылым деген сөздерінен шыққан. Сонымен технология- шеберлік, өнерлік,
білгірлік туралы ғылым.
Жалпы білім беретін мектеп– жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат
мұрасының сабақтастығын сақтай отырып, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті тұлға
деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады.
Қолөнер-ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, тамырын тереңге жайып келе жатқан
халық мұрасы.
Еңбекке баулу- бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа дейін бірте-бірте дамып
отырған комплексті үдеріс.
Бисер - ұсақ моншақтарға берілетін жалпы түсінік.
Стекулярус - ұзындығы 3мм түтікше тәріздес сумоншақтың түрі.
Фурнитура - қосымша көмекші материалдар (түйме, ілгек, жіптер,
композиция).
Композиция - бірнеше заттың көркем жиынтығы және құрастыру.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ТОПБ - технолгия оқу пәні бағдарламасы;
Технология мұғалімі - мектеп технология пәнін оқытатын мұғалім;
ОТ - оқыту технологиясы.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Қолөнердің қай саласынан болсын дүние жүзіндегі
басқа да халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе
жатқан тамаша тарихымен және бір өзіне тән қайталанбастай ерекшелігімен
дараланды. Ал қандай болмасын өнер және талант, дарын иелерін өмірге
келтіретін де сол халық. Сондықтан да біз оларды халықтық өнер дейміз. Сол
халық таланттарынан шыққан қолөнеріміздің біріне моншақтан жасалған
бұйымдар, киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары мен ұлттық бұйымдардың қай
заманда болсын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім.
Өзге халықтар сияқты қазақ халқы да өз халқының ұл қыздарына қолөнер
шеберлігін үйретуде ерте заманнан бері жиып-терген мол тәжірибелері бар.
Өз ұрпағының “сегіз қырлы бір сырлы” өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат
еткен әрбір ата-анамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар
бойы ұрпақтан- ұрпаққа жалғастырып, насихаттап, үйретіп келген.
Қазіргі кезде сол ұлттық қол өнерді жас ұрпақтың бойына дарытатын,
үйрететін жалпы білім беретін пәндердің біріне мектептегі технология пәні
жатады. Олай болса, “Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер” деген
халық даналығын басшылыққа алып, жас ұрпақты тәрбиелеп дамытуда,
қалыптастыруда халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәрбие құралдарын
(өнер, үлгі, өнеге) өз орнымен пайдалану бүгінгі күн үшін де ерекше маңызды
деп санаймыз.
Бұл көзқарасты халық педагогикасы (этнопедагогика) мәселелерімен
айналысып жүрген ғалымдардың еңбектері дәлелдеп отыр. Жастарды қолөнердің
белгілі саласына үйрету туралы идеялар қазақ халқының ауызекі
шығармашылығында ерекше орын алған. Мысалы, “Ақылды қыз ертегісінде
тігін, кесте өнерін жете меңгерген қыздар олардың шеберлігі, ісмерлігі
жасаған заттарының ерекшелігі туралы әңгімеленді”. Сондықтан қыздарды бұл
өнерге тек мектепте ғана емес, әрбір апа-аналарымыз оларды отбасында да
үйреткен жөн деп санаймыз.Сонда ғана қыз балалардың ұлттық өнерге деген
қызығушылығы артып отырады.
Бүгінгі күні оқушыларды еңбекке дайындау барысында кілем, алаша
тоқуда, киіз үйдің жабдықтарын тігуде бірқатар мода ағымына сәйкес,
ұлттық стильде киім тігілуде және де моншақтармен жұмыстар жасауда.
Қашаннан еңбекке баулу тәрбиелеу барысында ұлттық қол өнерінің
ерекшеліктерін дәріптеуді дұрыс жолға қоюды қажет етіп келеді. Сондықтан
да, әрбір ұлттық қол өнердің ұшы-қиырын сәндік- қолданбалы өнерді мектеп
технологиясы пәнінде тиімді қолданып оқыту мәселесін оқу-процесінде үнемі
қолға алып отыруды қажеттеледі. Көне тозады, жаңа озады деген мақал-
мәтелдердің мағынасын, ұлттық өнердің озық үлгілеріне жаңаша әдіс-тәсілін
ізденуіміз қажет.
Қазіргі кезде елімізде жүріп жатқан экономикамыз нарықтық заманда оқу
- материалдық жағдайында жастарды мамандық алуға даярлаудың негізгі
бағыттары алдымен жалпы білім беретін мектептерде, кейін оны оқу -
өндірістік комбинаттарда, кәсіптік мектептерде жалғастырып оқыту мәселесін
қолға алудың үлкен практикалық маңызы бар. Осындай мақсаттарды жүзеге
асыруда оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау мәселесін біршама зерттеп,
жаңа әлеуметтік - экономикалық кезеңде, нарықтық экономика жағдайында
технология пәнін дұрыс оқытып, бұл мәселені ойдағыдай іске асыруға
байланысты экономиканы түпкілікті өзгертуге орай жаңаша ойлай білетін,
шығармашылық қабілеті жоғары, өзіне жауапкершілікпен қарайтын жастарды
дайындау қажеттігін айта отырып, қазіргі кезде мектеп оқушыларын келешекте
қандай жұмыстар істеу керектігі жөнінде әдістемелік жағынан нұсқаулар
беріліп отырылуы қажет.
Елімізде жаңа экономикалық арнаға көшу мәселесі қолға алынып, көптеген
өзгерістер болып жатқанда, мектеп өмірінде көп бастама, жаңа түр, жаңа
мазмұн, жаңаша еңбекті ұйымдастырудың, әсіресе, нарық жағдайында оқушыны
еңбекке даярлаудың әдіс - тәсілдерін анықтау мүмкіншілктерін пайдалану
керек [1].
Бүгінгі таңда мектеп оқушыларын еңбекке және кәсіпке даярлаудың алға
қойған мақсаты, оқушының қабілет - қарымы, дағдысы, бейімділігі және маман
болып қалыптасуға деген құлшынысымен өлшенеді. Жалпы оқушыларды кәсіпке
даярлау құрылымы кәсіпке даярлық, кәсіптік бағдар, үйірмелеріне қатысу
болып жалғаса береді.
Болашақ мамандарды даярлау жүйесінде кәсіптік оқытуға байланысты
"Кастюм тарихы", "Киім композициясы", "Тігін бұйымдарын өңдеу
технологиясы", "Тігін бұйымдарын конструкциялау", "Тігін бұйымдарын сәндеу
технологиясы", "Киімді конструкциялау", "Түстану", т.б. тарауларына аз
көңіл бөлінген. Осы мәселелерді оқушыларды кәсіптік еңбекке даярлауда
жүзеге асыру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Қыз балаларды
моншақ тоқу өнерінде іс-әрекетін дамыту деп таңдап алуға тура келді.
Біздің негізгі мақсаттарымыздың бірі оқушыларды кәсіптік еңбекке
даярлауда педагогикалық әдебиеттерді зерделеу арқылы оқушыларды ыждаһатты,
жігерлі және жан - жақты дамыған тұлға етіп тәрбиелеу күшейту мәселелері
ескеріледі.
Қорыта айтқанда бұйымдағы ою-өрнектердің қолдануын, түрін, бейнесін
дәл болмаса да, соған ұқсас түрлері қолданыс табуда. Ал, пішімдері де
өзгеріп, жаңа түрде қолданылуда. Сонымен қатар моншақтан жасалған кейбір
әшекейлерді той-жиындарда болмаса, күнделікті өмірде тағып жүру мүмкін
емес. Сондықтан да, оларды тарихи зерттеулерге сүйене отырып көне бұйымдар
қатарына жатқызуға болады деп біз өз диплом жұмысмыздың тақырыбын “ Қыз
балаларды моншақ тоқу өнерінде іс-әрекетін дамыту” деп таңдап алдық.
Қазақ халқының “Қарыс-қазы-балықта, қалың қазына халықта” деген мақалы
да осы өнер молшылығынан туған еді. Сонымен, халықтың педагогика нәрін
оқушыларды сабақ барысында, тәрбие жұмыстарында ізденпаздылықпен бойына
сіңіру бағытында ат салысқанымыз жөн.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қыз балаларға моншақтан түрлі үлгідегі
бұйымдар әзірлеу барысында оқушыларды халық туындыларын жете меңгерту
мүмкіндіктерін педагогикалық, әдістемелік және арнайы әдебиеттерді зерделеу
негізінде жүзеге асыру.
Зерттеу жұмысының объектісі: мектептегі оқу-тәрбие үдерісін.
Зерттеу жұмысының пәні: оқушыларға халықтың тәрбиелік дәстүрлі өнерін
пайдалана отырып қызбалаларды ұлттық өнерге баулу.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Қыз балалардың моншақ тоқу іс-
әрекетін дамыту барысында қыз балаларды инабаттылыққа, әдептілікке,
мәдениеттілікке тәрбиелеуге болады: егерде:
- мектеп қабырғасында қыз балаларды моншақ тоқуға үйрету технология
сабағында қажеттілік болып саналса;
Зерттеу жұмысының міндеттері:
• Халықтың дәстүрлі өнер түрлерін ұрпақ тәрбиесінде тиімді қолданылуға
байланысты педагогикалық, әдістемелік және арнайы әдебиеттерге талдау
жасау;
• ұлттық өнерді шынайы қабылдауға үйрету;
• халық шеберлерінің тәжірибесін меңгерту;
• оқушыларға моншақтан түрлі бұйымдар әзірлеуді үйретудің тиімді әдістері
мен формаларын анықтау;
• технологиялық тарауы бойынша:
• Түрлі моншақтардан алқа, блезік, сырға жасай білу
Зерттеу жұмысының әдістемелік жаңалығы: Диплом жұмысын орындау
барысында мектепте өтілетін технология сабағы барысында қыз балаларға
моншақтардан гүл әзірлеуді үйрету мүмкіндігі айқындалды;
- Әдемі болып жүру үйлесімді киім киіп, жарасымды әшекей тағуға
байланысты, адамның жас шамасына лайықты болуына тарихи шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
• мектепте технология пәні мұғалімдері қыз балаларды моншақтардан түрлі
бұйымдар әзірлеу барысында пайдалану арқылы қыз балаларды имандылыққа,
әдептілікке, шеберлікке бағыттау мүмкіндігін оқу-тәрбие үрдісінде
пайдалануына болады.
• халықтың тәлім-тәрбиесін, жастарға білім беру барысында оқу-тәрбие ісінде
жүйелі қолданыла алады.
• Мектеп оқушыларының мамандық таңдау ісінде қызығушылықтары жоғары
екендігі айқындалды.
1 Мектеп оқушыларын ұлттық өнерге баулудың теориялық негіздері
1.1 Қазақ халқының ұлттық өнерінің негізгі ерекшеліктері
Қазақ халқы өз тарихында ұзақ та, күрделі дамудың жолдарынан
өтіп бүгінгі күні өз жалғасын табуда. Осындай дамудың нәтижесінде
қоғамдық еңбектің түрлі салалары пайда бола бастады. Тұрпайы
еңбектен бара – бара халықтық қолөнеріне айналып дамып келеді. Қоғам
дамуында адамға құрал – жабдық пен ішер ас, киер киім қандай қажет
болса, оны ұқсата білу, икемді де ұнасымды ету, әдемілеп
әшекейлеу, келістіріп пайдалану да сондай қажет болды. Әрине бұл
айтылғандардың барлығы тек қана қазақ халқында ғана емес, басқа
халықтарда да өзіндік ұлттық қолөнерінің шығармашылығының даму
тарихымен сипаттас.
Қай халықта және қашан да болса мұқтаждықты жою, баршылықты
молайту, халықтың тұрмысын жақсарту, киім – кешекті, үй жиһаздарын
тиімді, қолайлы, сәнді де ұнасымды етіп пайдалану халықтардың
бәріне бірдей ортақ мүдде, арман еді. Соның нәтижесінде біздің
бабаларымыз бен аналарымыз кейінгі ұрпақтар үшін көптеген асыл
мұраларын қалдырды. Олар біздің өміріміздің зейнетті болуы үшін
күрескенде неше түрлі азапты – от пен судың тар жол, тайғақ
кешулерінен өтті. Жоқшылық, қараңғылық теңсіздік азаптарын тартты.
Сөйте жүріп өз елінің тарихында мәңгілік өнер өрнектерінің мұрасын
қалдырды. Халық шеберлері байлыққа байлық қосып, молшылық жасаумен
қатар, сол баршылықты байыпты етуге, тұрмыстық жиһаз –
мүліктерімізді сәндендіре түсуге үлкен үлес қосты. Қазақ халқының
қолөнерлерінің әсем туындылары еңбек адамдарына рухани азық болатын,
талғамдарын қанағаттандыратын, сұлу да әдемі, тиімді де ұнасымды
ұлттық жасау - жабдықтарды жасап отырып тұрмыстық тіршіліктің мұң-
мұқтаждарын өтеп отырды. Міне осы халқымыздың мол мұрасын біздің
болашақ ұрпақтарымыздың бойына сіңіруге тәрбиелеуге мектеп өте орасан
роль атқарады. Мектепте оқушыларды оқыту және тәрбиелеуде олардың
жас және жеке ерекшелектерін ескеру негізгі қағидалардың бірі болып
табылады. Оқыту және тәрбиелеу үрдісінде мұғалім әр уақытта осы
қағиданы басшылыққа алады. Балалардың жас ерекшеліктеріне сай
мектептің ішкі тәртіп ережелері, сабақ және тәрбие жұмыстарының
кестелері, оқу жоспарлары мен бағдарламалары және тәрбие жұмысының
бағдарламасы жасалынады. Осылардың негізінде мектептегі оқу және
тәрбие жұмыстарының мазмұны, формалары, әдістері оқушылардың жас
және жеке ерекшеліктеріне сай жүзеге асырылады.
Сабақ барысында мұғалім мектептегі оқушыларға қазіргі заман мәдениетіне
тән әлеуметтік - гуманитарлық пәндерде мынадай ерекшеліктерді ескеру қажет:
- оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты тақырыптар мазмұнын ашатын
материалдар көлемінің шағын, ықшам болуы;
- мәтін көлемі шағындығымен қатар, тақырып мазмұнының ғылымилығы,
әсерлілігі, бейнелілігі;
- берілген тапсырма оқушылардың ойын, тілін дамытуға, олардың сабақ
барысында өздігінен жұмыс орындауына, іс - әркетіне түрткі туғызуға сай
келуі;
- берілетін білімнің оқушылардың өмір тәжірбиесімен және қоршаған ортамен
байланыстылығын қамтамасыз етуге қолайлылығы.
Мәдениетті танып білуі үшін, өзі табиғаттың бір бөлігі бола тұра, оқып
білген, тәжірибеден үйренген білім арқылы адам қоршаған ортамен қатысты
басқаларға да үйретеді. Біртіндеп өмір жағдайына баға беру деңгейіне
көтеріледі [2].
Оқушыларға білім беруге арналған құралдардың ең негізгісі оқулық болып
саналғанымен, оның мазмұны мемлекеттік құжат - бағдарлама талабынан алшақ
кете алмайды. Жеке пәндерді оқытуда оқушыларға ғылыми ұғым беру қажет, ол
ұғымдардың саналы меңгеруді жүзеге асырып, ептілікті қалыптастырудың
негізгі мүддесі. Нақты заттар мен құбылыстар негізінде бақылау ұйымдастыру
біртіндеп ұғымға ұласпақ.
Ұғым - өте күрделі психологиялық үрдіс. Қазіргі таңдағы алдыңғы қатарлы
танымы-технология жетістіктері техникалар, түрлі машиналар, компьютерлер
дәуірі қоғамның өрлеуіне, әлеуметтік деңгейдің көтерілуіне әсерін тигізіп
отыруда. Бұлардың барлығы адамның өсіп - өнуіне әсер ететін негізгі фактор.
Сондықтанда ол қазіргі жастар өмірінде жаңаша мәдениетті талап етеді. Оны
алдымен оқушыларды еңбекке даярлау қолданылатын бағдарламаларды зерделеу
барысында қарастыру қажеттілігі туындайды.
Осы тұста кешеге дейін зеттеу жұмыстарды жүргізіп келген Ы.Алтынсарин
атындағы Қазақтың білім академиясының Республикалық баспа ұсынған
"Технология" жалпы білім беретін мектепке арналған интегративті білім
саласы негізінде жарыққа шыққан оқулықтарына тоқталатын болсақ, біршама
дәйекті мысалдар келтіруге болады [3].
Қазақстан тарихында алғаш шыққан "Технология" оқулығында бұрынғы кезде
еңбекке баулу сабағында өтілетін технология элементтері қамтылған.
"Технология" ежелгі гректің "tecno" - өнер, шебер, білгір және "logos"
ілім, ғылым деген сөздерінен шыққан. Сонымен технология - шеберлік,
өнерлік, білгірлік туралы ғылым. Адам баласының іс - әрекетіне қажет
технологияның да сан алуан түрі кездеседі. Дегенмен әрбір адамға үнемі
қажет технологиялар да жоқ емес. Олар: тамақ әзірлеу, үй мүлкін күту,
ақпараттандыру,киімдерді әшекейлеу технологиясы, көйлектерді дизайындық
технологиясы т.б. технологиялары. Сонымен бірге оқулықтарда бағдарлама
тарауларына байланысты шығармашылық жұмыстары, жоба берілген. Бағдарлама
тарауларына сәйкес қолөнер бұйымдарын әзірлеуге қолөнерге, тамақ әзірлеу
технологиясына, үй мәдениеті және тұрмыстағы техника, кәсіпкершілік және
жанұя экономикасының элементтері тарауларына оқытуда қазақ халқының көне
атауларына, оны қалай үйреткендігіне салыстырмалы талдаулар жасалынбаған.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында және жалпы білім
беретін мектептер тұжырымдамасында қазақ халқының мәдениеті мен салт -
дәстүрлерін оқып - үйрену үшін жағдайлар жасау, оқушылардың санасына туған
халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру,
сондай - ақ тілін, салт - дәстүрін меңгерту бұл мектеп алдындағы негізгі
міндет болып саналады. Бұл сала бойынша ғылыми - зерттеу жұмыстары қолға
алынып келгенімен, әлі де болса терең білімді қажет етеді [4].
1.2 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың тәрбиелік мәні
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында алға міндет
етіп қойған ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының бірі
мәдени – мұра бағдарламасы аясындағы халықтың мәдени құндылықтары мен
дәстүрін дамыту.
Осы бағытты ескере отырып, қазақ халқының ұлттық қолөнерін кешегі көнере
бастаған қолөнерді бүгінгі күнде өз кәдемізге жаратып, қолданудың маңызы
өте зор.
Қоғамдағы болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында қазақ
елінің тарихын шынайы тұрғыда танытып біліп салт-дәстүріне, рухани мұрасына
қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Сондай қажеттіліктің бірі –
халықтың ұлттық қолөнері. Өнерден қуат алмаса тіршіліктің шырағы өшеді-
деп М.Әуезов айтқандай өсіп келе жатқан ұрпағымызға өз халқының өнерін
бойына сіңіріп өсіру қазіргі кездегі кезек күттірмейтін мәселе. Халқымыздың
ұлттық қолөнерін етпегенде, көптеген мағұлматтарды беруге тура келеді.
Қолөнер – ұрпақтан – ұрпаққа ауысып, тамырын тереңге жайып келе жатқан
халық мұрасы. Осынау халық қазынасын қастерлеу – көзі ашық, көкірегі ояу,
ар намысты, ұлтжанды әрбір адамның борышы [5].
Ғылым мен білім әлі өркен жая қоймаған қазақ жерінде сонау ХҮІІІ – ХІХ
ғасырларда – ақ қол өнері ұлттық дәстүр ала бастағаны халқымыздың өнер
тарихынан аян. Ашық түсті айшықты текеметтер, қара ала сырмақтар, қызылды
жасылды түскиіздер, алқызыл гүлдері құлпырған түкті кілемдер, қошқарммүйіз,
самаурынша, құстаңдай, жапырақша өрнекті терме алашалар мен тоқылған
сандыққап, асадал, аяққап, кесеқап немесе шекпен шапан сияқты киім –
кешектер о баста, сөз жоқ, тұрмыстық қажеттіліктен туған. Айталық, жүннен
иірілген жіп – жылу ұстағыштығымен, күннің көзін өткізбейтіндігімен, бояу
алғыштығымен жоғары бағаланған.
ХХІ ғасыр – қатаң бәсеке ғасыры. Еліміздің білім жүйесі әлемдік білім
беру кеңістігіне бағыт алуда. Сондықтан өркениетті дамушы елдің ұрпақтары
ретінде мектепте берілетін еңбек тәрбиесіне аса көңіл бөлінеді. Технология
сабақтарында халқымыздың қолөнерін үйрету арқылы оқушыларға ұлттық дәстүрге
тәрбие берудің артықшылығы көп. Қолөнерге баулу, шығармашылықпен
ұштастырып білім беру, еңбек етуге баулумен қатар ата – бабаларымыздан
қалған салт – дәстүрге тәрбиелеу қазіргі заман талабы.
Бүгінгі мектеп қабырғасында жүрген оқушылар – еліміздің ертеңі,
ұлтымыздың болашағы. Дамыған елдердегі сияқты біздің елімізде де ұрпаққа
саналы білім беруде түбегейлі өзгерістер жасалуда. Ондағы мақсаты алған
білімнің негізінде өз ойын еркін бағамдай алатын, өзін дамыта білетін,
қазіргі тез өзгеріп отыратын өмірде өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алатын
тұлғаны қалыптастыру [7,8].
Осы бағытта Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашақта еңбек етіп,
өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары. Мұғалім оларды қалай
тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады, сондықтан ұстазға жүктелетін
міндет ауыр – деген болатын.
ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет
дәуірі, адамның кәсіби мәдениеттілігіне мұқият дәуір. Олай болса,мектепте
оқытылатын технология пәнінің оқу материалдарын қоғам талабына сай.
Технология пәнінен білім беруде оқушы жеке мамандықты игеруші болса,
мұғалім пән бойынша білім беруші ғана емес, жеке мамандықты меңгеретін жеке
тұлғаны қалыптастырушы. Білім берудің мәні – сол тұлғаны дамыту. Оны жүзеге
асырудың жолдары: оқушылардың жеке қабілетін және белгілі бір кәсіпке
бейімділігін анықтай, айқындай отырып, сол негізде оқу бағдарламасын
жетілдіру.
Бағдарламаны жетілдіру кезінде қоғам, уақыт, нарық, жекешелендіру, т.б.
өмірде болып жатқан өзгерістер негізінде білім беруге ерекше назар аудару
керек.
Мектепте өтілетін технология сабағы – оқушылардың ептілік пен іскерлік
дағдыны, шығармашылық шабытты қажет ететін сабақ, сондықтан мұғалім
оқушылар талабының тынысын бақылап, олардың іс-әрекетінде шығармашылық
қабілетті дамыта түсу қажет. Сонда ғана оқушылардың шығармашылық талғамы
дамып, ойлау қабілеті, еңбекке деген құштарлығы арта түседі.
Негізінен технология сабағы – тәрбие мен сүйіспеншілікті туғызатын
сабақ. Мектепте технология сабағын халықтық педагогикалық ұштастырудың,
сабақта халқымыздың қолөнерін үйрету арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие
берудің маңызы зор. Қолөнерге қызықтыру үшін кез келген бұйымның, туындының
жасалу құпиясын, тарихын ашып көрсетсек, қосымша әдебиеттерден мағлұмат
берсек, оларды дамытудағы технологиялық ерекшеліктеріне тоқталсақ,
технологиясымен таныстырсақ оқушылар шығармашылықпен жұмыс жасауға
жаттығады. Бүгінде халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын ұлттық бұйымдарды
тұтыну мен оған деген сұраныстың белең алғаны мәлім. Халық өнерінің бай
мұраларын сұрыптай отырып, заманымызға сай сапа, түр беру әдісімен оларды
әрі дамыту, оны бүгінгі ұрпаққа меңгерту игілікті іс [10].
Осы жағынан алғанда ұлттық қолөнердің тәрбиелік, тағылымдық
мүмкіндіктері жоғары, өйткені ұрпақ тәрбиесіне кешенді түрде әсер етеді,
қабілеттерінің жетілуіне, белгілі бір кәсіпке бейімделуіне көмектеседі.
Қорыта келгенде халқымыздың қолөнері – қол еңбектің нәтижесі. Ал қол еңбек
әрқашан да жоғары бағаланады. Қолөнер – біздің рухани байлығымыз,
мәдениетіміз, салт – дәстүріміз. Ол бірнеше ғылымдардың дамуынан пайда
болған өнер туындылары.
Қолөнер кәсібі еліміздің экономикасын көтеруге ықпалын тигіп
ұлтымыздың символикалық мақтанышы. Қазақ халқының қолөнерін – әлем
халықтарына мақтанышпен насихаттауға мақтануғатұрарлық іс деп санауымыз
керек. Халық қолөнері ғасырлар бойы қалыптасқан асыл мұра. Сондықтан
саясат өзгерсе де, өнер өзгермейді. Қазіргі кезде ұрпақтан ұрпаққа жалғасын
табуда [11].
Ұлы Абай өнерді тән азығы және жан азығы деп екіге бөлген. Осындай
көркемөнерді жан азығына балауы жанға, көңіл күйге, сезімге қатты әсерін
тигізеді. Тән азығы – тіршілікке қажет бұйымдар, материалдық мәдениет.
Баланың диалектикалық дамуы еңбекпен тығыз байланысты. Ол өзін қоршаған
дүниеге еңбегі арқылы әсер етеді, қабілетін көтереді, өндірістік
тәжірибесін арттырады. Олай болса, еңбек дегеніміз – қажеттілік.
Қазіргі кезде елімізде жалпы білім беретін мектептердің алдында
маңызды міндеттер қойылып отыр. Жалпы алғанда, оқуды өнімді еңбекпен
ұштастырудың принципін толығырақ жүзеге асыру, оқудың тиімділігін
арттыруға, қазіргі қоғамның саналы құрылысшыларын тәрбиелеуге күш салу
керек.
Әрбір мектеп пәні өз мүмкіндігіне қарай оқушыларға еңбек пен мамандық әлемі
туралы мағлұмат береді. Ал, осындағы еңбекке баулу пәні ерекше орын алады,
өйткені бұл сабақта оқушылар жалпы таныммен қатар еліміздің халық
шаруашылығында жұмыс істеуіне қажетті жалпы еңбек біліктілігі мен дағдысын
үйреніп, белгілі бір мамандықты игеруге ұмтылады.
Кәсіптік бағдар алдымен жалпы білім беретін бастауыш мектептен бастап
жастардың бойында белсенді өмірлік бағытты қалыптастыру негізінде құрылуы
тиіс. Бұл міндетті шешуде еңбекке баулу пәнінің мол мүмкіндігі бар.
Технология пәнінің мұғалімі өз шәкіртінің шеберханадағы жұмыс нәтижесіне,
олар атқаратын жұмыстың сапалығы мен өзіндік ерекшелігіне, жаңа білім мен
дағдыны игеру тездігіне яғни еңбектің нақты бір саласы бойынша қабілетін
таныта білгендігіне қарап, олардың кәсіби қабілетін айқындай алады [12].
Еңбекке баулу – бастауыш сыныптан жоғары сыныпқа дейін бірте-бірте
дамып отырған комплексті үдеріс болғандықтан, технология пәні мұғалімінің
кәсіби қабілетін дамытуға мол мүмкіндік бар. Мұның өзі технология пәнінің
мұғалімін өз пәні бойынша оқушының кәсіптік бағдарын ұдайы, жүйелі жүргізіп
отыруға бағыт береді. Технология сабағында қолданатын аспаптарды,
операцияларды, тәсілдерді өндірісте қолданатын сондай аспаптармен,
операциялармен тәсілдермен салыстыру оқушылардың политехникалық ой-өрісін
кеңейте түседі. Ал, проблемалық мәселелер оқушының алған білім негізін
практикада қолдануға, талдауға, себеп-салдар байланыстарын анықтауға мәжбүр
етеді. Мәселен, оқушы қол арамен ағашты кесіп тұр. Ол ағашты көлденең
немесе ұзыннан кескенде әр түрлі күш жұмсайды. Неге? Ара түсінің формасы әр
түрлі: біреуі тең қабырғалы үш бұрышты, ал екіншісі – тік бұрышты.
Тістердің қайралуы да әр түрлі, неге?
Сол сияқты балтамен түзу сызықты беттерді шабуға болады, ал шотпен қисық
беттерді шабуға болады, жүздерінің қайралуы да екі бөлек, неге?
Мұндай сұрақтар оқушының творчестволық белсенділігін оятып, түптеп келгенде
еңбек сабағына ынтасын арттырып қызықтыра түседі. Тек оқытуды өнімді
еңбекпен ұштастыруға негізделіп, дұрыс ұйымдастырылған және мақсат қойылған
еңбекке баулу жалпы білімдік және тәрбиелік тиімді нәтиже береді. Мектеп
оқушылары – өмірдің жарқын болашағы,өндіргіш күштің шешуші құрамдас бөлігі.
Сондықтан мектеп қабырғасында білім алушылардың еңбегін ұйымдастыруды
жетілдіре білудің үлкен мәні бар.
Себебі мектепте алған білім, шеберлік алдағы уақытта да өмірдің жолында
жастарға рухани азық, олардың шығармашылық іс-әрекеттеріне негіз болады.
Соңғы кездері халықтық педагогиканы көпшілік арасында тарату мақсатында
көптеген жұмыстар жүргізіп келеміз. Біз оқушыларды тек қана еңбек етудің
мазмұндылығы мен қажеттілігіне тәрбиелеп қоймай, өздері жасаған
еңбегіндегі эстетикалық талғамды дұрыс түсінуіне күш салуымыз керек.
Оның үстіне қазақтың ұлттық өнеріндегі тұнып тұрған эстетикалық талғамды
дұрыс өз мәнінде жетілдіре түсіндірудің орны үлкен. Адам сұлулығын
тәрбиелеудегі біздің мақсатымыз оның жан-жақты дамып жетілуін көздеу, оның
көпшіл, ұжымшыл, өте мәдениетті болып жетілуіне жағдай жасау.
Қазақстанның оңтүстігінде түрлі бояумен сәндеу, нұсқаулы оюлар
жүргізу басымырақ болса, Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстанда
сүйекпен, күміспен, асылтастармен, түсті металдармен әсемдеу жиі кездеседі.
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері бойынша дамыған, бағалы әрі мол
мұра. Оқушылар үшін оның танымдық әрі тәрбиелік мәні зор. Сол себептен
ықылым заманнан халықтың эстетикалық талғамын қалыптастыруда игі әсер еткен
осы мұрамен танысу, оны кәдеге жарата білу, жас ұрпақ үшін теориялық әрі
практикалық жағынан өте тиімді. Халық өнерін білу жалпы өнердің әлеуметтік
мәнін, оның қоғам өміріндегі алатын орнын түсінуге итермелейді. Сәндік-
қолданбалы өнерді білу адамның жалпы өнер жайлы, оның сипаты мен өзіндік
көркем тілі туралы түсінігін толықтырады.
Оқушылармен жұмыс үстінде моншақ пен алқа тоқудан басқа да әр түрлі өнер
түрлерімен таныстырып өткеннің зияны жоқ. Мәселен, металл өңдеу, сүйек пен
мүйіз өңдеу, тері мен етікшілік, тас өңдеу, т.б. Оқушыларға эстетикалық
тәрбие беруде технология пәнінің мұғалімі теориялық, методикалық және
практикалық жағынан сауатты болу керек. Яғни, халық өнерін тереңірек
зерттей отырып, оны оқу-тәрбие жұмысына тиімді пайдалана білу керек.
Мұғалімнің ою-өрнектерді өзінің оқу-тәрбие жұмыстарына пайдалануы бірнеше
сатыдан құралуы тиіс.
Біріншіден, Қазақстанның ұлттық өнерін оқып-үйрену, зерттеу керек.
Екіншіден, барлық халықтардың өнерге тән ортақ үндестігін, ұқсастығын
анықтау керек. Үшіншіден, ою-өрнектер жасау әдісін еңбек арнасына бағыттап,
оқушылардың ою-өрнектер сырын өз қолдарымен жасап түсінуіне мүмкіндік жасау
керек. Қажетті құрал-саймандар мен эскиздік үлгілер жасау, бояулардың түрлі
түстерін түсініп пайдалануына көмек көрсетіп отыру, ағаш түрлерінің
жарамды, жарамсызын айыра білуге үйретудің үлкен маңызы бар. Кейбір
өрнектер салу үшін ағаш токарь станогын пайдалану еңбек өнімділігіне
көмектеседі. Оқушылардың ұлттық өнер туралы түсінігін қалыптастырмай, басқа
халықтың өнерін түсіндіру мүмкін емес. Сондықтан ұлттық өнерді жан-жақты
үңіле үйреніп жақсы меңгергеннен кейін басқа халықтың ұлттық өнерімен
таныса бастау керек. Осы мақсатта қазақтың ұлттық өнері мен тіл байлығын
дамыту қазіргі кезеңнен күн тәртібінде тұр.
Сондықтан мектеп оқушыларын бастауыш сыныптан бастап ұлттық өнер мен тілге
қатар қалыптастыру керек. Ұлттық өнермен жұмыс үстінде сол жасап жатқан
заттың ұлттық ерекшелігіне байланысты мақал-мәтелдер кездессе, оны
оқушыларға түсіндіру өте пайдалы болады. Өйткені ұлттық өнердің даму
тарихына қанша уақыт болса, оларға арналған мақал-мәтелдерге де сонша уақыт
болғаны. Мақал-мәтелдің қызметі балаларға, жастарға тәлім-тәрбие беру,
оларды өнер-білімге баулу. Өнер – таусылмас азық, жұтамас байлық,
Өнерлінің өрісі ұзақ, Өнерлінің тасы өрге домалайды деп, халық өнерлі
адамды жоғары бағалаған. Ұстаз, зергер сияқты шеберлер ерекше қадірленген,
құрметтелген Темірші көміршіге үйір, Ұстамен жақын болсаң, ісің бітеді,
Алтынды ала білген, бөле де біледі дейтін мақалдар сондай өнер иелеріне
арналған. Ұсталы ел озар, ұстасыз ел тозар деп, ұсталық өнердің
келешегін, елге керектігін ескеріп, халық өнер қуған талапкерге Көп көрген
– нұсқа, көп істеген – ұста, Өнер білсең, өлмейсің деп, өсиет айтады.
Қазақ шаруасының баспанасынан бастап үй-мүлкі, ыдыс-аяғына дейін ағаштан
жасалған. Сондықтан шаруалар үйші, ерші, әбдерші шеберлерді Ағаштан түйін
түйген деп мадақтайды. Жақсы үйшіні Тоғай аралаған үйші, ел аралаған
сыншы деп, ақыл-ой иесімен қатар қояды.
Халық Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ деп, өнерді қол өнері, тіл
өнеріне бөледі. Өнер – бұлақ, білім – шырақ деп халық өнер мен білімді
қатар айтады. Қорыта айтқанда өнер мен білімнің ажырамас егіз екенін
оқушыларға тиянақты түсіндіру керек. Өнер мен мақал-мәтелдер халықтық
болғандықтан, тәрбиенің халықтық тәсілдерін де оқушыларға терең түсіндіру
дұрыс. Оқушылардың жұмыс үстінде ұнамды қылығын немесе мінезін, пайдалы
ісін көргенде, оны мадақтап ынталандыру қажет. Себебі, балаларда
ересектермен бірден өзіне ыстық, ізгі ниет көрсеткенді ұнатады [13,14].
1.3 Моншақ тоқу өнері арқылы қыз балалардың іс-әрекетін дамыту
Қолөнер – халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп, біте қайнасып
келе жатыр. Ата бабамыз айтқандай Өнер көзі – халықта, Халықсыз өнер -
өнерсіз халық жоқ, оны жаңғыртып іске асыру біздің перзенттік парызымыз.
Қазақ халқы талғампаз халық. Ұрпағына қалдырған бай мұрасы –
тұнған ғибрат өнеге. Сондықтан әр түрлі қолөнер бұйымдарының әсемдігі,
өрнегі, тұрмысқа сән берумен адамдарға рухани ләззат әкелген. Өресі биік,
өрісі кең өнер атауларының қай саласында болсын, жер жүзіндегі басқа да
халықтар сияқты қазақ халқы да өзінің көне замандардан бері келе жатқан
тамаша тарихымен және бір ғана өзіне тән қайталанбас ерекшелігімен көзге
түседі [15].
Қазақ ұлты – кең байтақ республикамыздың жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Оның ішінде ұрпаққа деген өсиетін таңғажайып қолөнер
туындыларымен жеткізе білген бабаларымыздан мирас болып келе жатқан
халықтық сәндік-қолданбалы қолөнерінің бірі — әр түрлі бұйымдарды моншақпен
өрнектеп безендіру, әр түрлі бұйымдар тоқып шығару өнерінің орны ерекше.
Өйткені моншақ қайта сәнде.
Қазіргі заманға сай моншақтар да әр түрлі көлемде, түрлі-түсті реңдерімен
адамзатты таңғалдырады. Раушан, лала гүлдер, әр түрлі жануарлар, мойынға
тағатын әшекейлер, тышқан, қояндар, кәмпитсалғыштар, гүл салатын құтылар,
нан салғыштар, әшекейленген той көйлектері, сәукеле, камзол өзінің
әдемілігімен көз тартады. Осы тақырып бойынша іздену-зерттеу жұмыстарын
жүргізу кезінде өте көп деректер, орындалу әдістер әр түрлі жұмыстарымен
танысып, жалпы халықтық қолданбалы өнерін, әсіресе моншақ жұмыстарын терең
меңгеріп, іздену-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оның ішінде ең тиімді әдісін
меңгеріп, оны оқушыларға үйретіп, жақсы әдемі өнер туындыларын жасап
шығаруды алдыма басты мақсат етіп қойдым. Өйткені моншақтан жасалған
бұйымдар өте әдемі, эстетикалық талғамы жағынан жоғары, сезімталдықпен
жасалған тамаша туындылар болып табылады. Сол себептен де оқушылар арасында
моншақпен жұмыс олардың қызығушылығын арттырып, оларға эстетикалық тәрбие
берудің бір амалы.
Моншақ бұйымдарының жасалу жолдарын үйрену арқылы өзін әдемі етіп, өз
қолдарынан шыққан тамаша туындыларының әдемілігін көріп, оны өз қолымен
жасай білуге және осы арқылы өмірді жақсы жаққа қарай қайта құрып, өз
еңбегімізге деген сүйіспеншілігін арттыру – маңызды бағыттың бірі. Себебі,
ол өзінің әсемділігімен, нәзіктігімен көз тартып отырады. Бұл оқушылардың
сезімдері мен шығармашылық қабілетін үнемі дамытып, әсемдікке ризашылық
мүмкіндіктерін ұлғайтып, оны өздері жасай білуді үйренуге ұмтылғанын
көрсетеді. Осы әдіспен неше түрлі бұйымдарды тоқуға болады [16].
Себеттегі гүлдер тоқу үшін қажет заттар: себетке керек қоңыр, қызыл
немесе сары моншақтар, гүлдерге — әр түрлі түсті моншақтар. Ең бірінші
себетті тоқимыз. Тоқуды түп жағынан бастаймыз, яғни сым темірдің бір ұшына
ортасына бірінші қатарға 5 моншақ, екінші қатарға 4 моншақ екінші ұшымен
бекітеміз. Сымның екі жақ ұшынан жақсылап тартып, схема бойынша
жалғастырамыз. Модельді орындауда шалып тоқу техникасы себетті тоқуға,
параллельді тоқу әдісі – жапырақ және гүл тоқуға пайдаланады.
Жапырақ. Қарапайым жапырақ немесе гүлдің жапырағы келесі түрде
орналасады. Ұзындығы 20-30 см болатын сым темір алынады, оған таңдалған үш
бисер кигізіледі, кейін сымның келесі ұшымен екі бисерден бір-біріне тығыз
орналасады, үш моншақтан тұратын үшбұрыш құралады. Осы жерде сымдардың екі
ұшының ұзындығы тең болуына көңіл аудару қажет. Содан соң сымдардың кез-
келген басына үш бисер өткізіп, екінші жақ ұшымен қарсы параллель
жүргіземіз. Параллель тоқу схемасына сәйкес жалғасады. Жапырақ шашылып
қалмау үшін соңғы қатар орындалған соң, сымның ұштарын мықтап бұраймыз.
Осындай үлгіден 5-8 жапырақ тоқып, оны біріктіру арқылы гүл, не болмаса
бұтақ құрауға болады.
Гүлдер. Осы гүлдерден алқаны, сырғаны және салпаншақты тоқуға
болады. Ең алғашқы тоқу кезеңінде түсі және көлемі бірдей болуы керек. Тоқу
әдісі дөңгелек тоқу әдісіне ұқсас.
Тереміз:
• жұмыс жіпке гүлдің ортасын тоқу үшін бес моншақ теріп, оны
дөңгелек тәріздес бекітеміз 1-ші моншақтан өткіземіз;
• 5 моншақ басқа түспен (6,7,8,9 және 10-ші) гүлдің ортанғы бөлігі
өткіземіз 1-ші және 2-ші моншақтардан;
• 4 моншақты (11,12,13,14-ші) өткіземіз 6,2 және 3-ші моншақтардан;
• 3 моншақты (23,24 және 25-ші) өткіземіз 19,5,10,9 және 8-ші
моншақтардан. Енді гүлімізге 5 моншақтан жапырақты қосамыз.
Жұмыс жіпті 8-ші моншақтан шығарамыз. Жапыраққа дайындаған моншақты
пайдаланамыз. Инеге 5 моншақты теріп, дөңгелекке бекітеміз де 8-ші моншаққа
ілеміз.
Жұмыс жіпті 13-ші моншақты теріп дөңгелекке бекітеміз, өткіземіз 13-ші
моншақтан. Жұмыс жіпті көшіреміз 17-ші моншақты іліп, өткіземіз 12,11,18
және 17-ші моншақтардан.
Үшінші жапыраққа қайтадан жұмыс жіпке 5 моншақтан теріп, өткіземіз
17,15,15,22 және 21 моншақтардан.
Тереміз 5 моншақты тоқимыз төртінші жапырақты, өткіземіз 21, 20,19,25
және 24 моншақтардан.
Бесінші жапырақты тоқу үшін 5 моншақты аламыз дөңгелекке бекітеміз 24-ші
моншақтан өткізіп жіпті бекітеміз, гүліміз дайын.
Моншақпен кестелеу технологиясы
Айқас тігіс әдісімен суреттегі түстердің түріне лайық моншақтарды
санап жіпке тізіп бекітіп аламыз. Бұрыннан белгілі бұл әдіспен бір шетінен
бастап, ең соңына дейін қатарымен тізуге болады. Бұл еркін түрде түстердің
бірінен кейін біріне ұласуын бере отырып, моншақты тізіп, матаға бекіту
әдісі болып табылады. Айқас тігіс әдісіне қарағанда күрделі жұмыс
кескіндемеге қатты ұқсайды. Оның қолданбалы сән өнері жемісі екенін
моншақтардың жылтырап көрінуінен аңғаруға болады. Берілген тақырып бойынша
қағазға эскиз - жоба салынады. Дайын суретті матаға қарындашпен сызып
көшіреміз. Моншақты матаға бекіту технологиясын пайдалана отырып, матаның
ең оңай деген жерінен жұмысты бастауға болады.
Инені матадан өткізіп суреттегі түсіне лайықтап моншақтар тізіп, салынған
сурет өте кіші болса, 1, 2 моншақтан, сурет ірі, жарық жерге 3 моншақтан
бекітіледі тігілген моншақтар көлденеңінен жатуға тиіс. Жұмысты екі инемен
немесе бір инемен де орындауға болады. Бір инемен тігу үшін қажетті
түстегі моншақты 4 - 5 см ұзындықта тізіп инені мата астына өткізіп, бастау
етіп түйіндеу керек. Осы қатарды басынан бастап сол инемен 2, 3 моншақтың
арасынан жіппен бекітіп матаға тігу керек. Екі инемен тігу үшін бір инеге
моншақ тізіп екі инемен 1, 2, 3 моншақтан кейін матаға бекітіп отыру керек.
Моншақты матаға бұдан көп бекітуге болмайды. Егер моншақ көп болып кетсе
матаның бетінде салбырап бос қалады. Моншақпен сәнді жұмыстар жасау тарихы
өте арыдан басталады. Бұны өнертанушы ғалымдарымыз қолданбалы сән өнері
шеберлігінің әйгілі, осы уақытқа дейін сақталып келген өте әдемі, сапалы
орындалған жұмыстарын зерттеу арқылы дәлелденген. Моншақ ертеде тау
хрусталі мен анық тастардан даярлаған. Бағалы тастарға – алмас, лағыл,
изумруд, сапфир, табиғи інжу, александрит, янтарь, маржан, жасқырауық
тастары жатады. Мұсылман дінінде моншақтарды тіл, көз, сұқ тимейтін сәнді
зат ретінде қолданады. Ресей патшасы Екатеринаға Жәңгір хан бисерден және
әсем асыл тастардан әшекейлеген керемет сәнді сәукелені сыйға тартқан екен.
Осы кезге дейін сәукеле Ресейдегі мұражайда сақтаулы. Күннің көзінен
сақтап, көрмеге көп шығарылмайды, өйткені күн сәулесінен тастар үгіліп
қалуы мүмкін.
2. Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын баулудың әдіс-тәсілдері
2.1 Ұлттық өнерге мектеп оқушыларын қызықтыру жолдары
Оқушыларды кәсіпке даярлау жүйесі, оларды еңбекке даярлау жүйесінің үш
бірдей компоненттерінің бірлігі арқасында жүзеге асырылады. Ол
компоненттер: оқушылар, мақсат пен міндет, еңбекке даярлау мазмұны,
оқытушылар және еңбекке даярлау құралдары,тәрбие, оқу, еңбек процестері,
ұйымдастыру түрлері және басқару. Осы құрылым шеңберінде оқушылар мен
үйірме, сынып жетекшілерінің бірлескен іс-қимылы жүзеге асырылады.
Ғылыми еңбектер, оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау жүйесінің өзге
де анықтамалары кездеседі. Айталық, интегралдық процестердің мынадай
бағыттары болады. Олар: политехникалық сипат арқылы оқыту, оқушылардың
жалпы білімге қоса еңбек дағдыларын алуын қамтамассыз ету. Сабақтан тыс
немесе демалыс кезеңдерінде қоғамдық белсенді еңбекке жұмылдыру, кәсіптік
бағдар беру.
Оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлау екі ерекшеліктен тұрады.
Біріншісі-интегралды процес болса, екіншісі-жұмыстың бағыт бағдары. Бұл
екеуі де басқару нәтижесінде жүзеге асырылады [17].
1.Оқушыларды еңбекке және кәсіпке даярлаудың педагогикалық негізін
зерттеуде алдымен оларды басқару аналитикалық, индуктивті, дедуктивті,
сандық, сапалық, құрылымдық, тарихи аспектілер де көмекке келеді.
2.Оқушыларды кәсіпке даярлаудың негізгі дидактикалық және
политехникалық методологисымен бір қатарда тұруы; даярлау кезеңдері:
мақсатты белгілеу, педагогикалық талдау, жобалау, ұйымдасытыру, бақылау,
бағалау, үйлестіру және түзету. Оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуын
қамтаммасыз ету; оқушылардың физиология-гигеналық талаптарға сай келуі
ескеріледі [18].
1.Оқушыларды кәсіпке даярлау жүйесі құрылымдық-функциональдық
жағынан үнемі дамып отырады. Оның түпкі мақсаты-оқу тәрбие процесінің
тиімділігін арттыру болып табылады. Оған қоса ішкі және сыртқы
(компонеттер) қоршаған орта, қоғамдық жағдайларға да тығыз байланысты.
2.Жүйелік тәсіл кешенді тәсілді жоққа шығармайды. Кешенді тәсілге іс-
әрекет нәтижесін талдау, өзара байланысты анықтау, еңбекке даярлау
жағдайлары мен проблемалары, басқару технологиялары кіреді. Негізгі
белгілеріне: оның тұтастығы, құрылымы қабілеті сияқты ұғымдар кіреді. Осы
процестердің құрамдас компанеттерін оқушылар мен мұғалімдер, мақсат пен
міндеттер, мазмұн мен тәрбиесі, оқу мен кәсіби еңбек құрайды.
Орындалатын тапсырмалардың ерекшелігіне қарамастан өндіріске баулу мен
еңбек сабағының практикасы бір-біріне ұқсас келеді. Оқытудың бұл екі түрі
де оқытудың мазмұнына, топтарға жіктелу қағидалармен топтастыру реттілігі
оқытудың жүйесін қолдану негізінде анықталады. Олардың көбінесе еңбекке
баулудың жүйесімен атап, еңбекке практикалық ептілігі мен дағдысын
қалыптастырудың дидактикалық жолдарын түсінеміз [19].
Оқушылардың диалектикалық дамуы еңбекпен тығыз байланысты. Ол өзін
қоршаған дүниеге еңбегі арқылы әсер етеді, қабілетін көтереді, өндірістік
тәжірибесін арттырады. Олай болса, еңбек дегеніміз – қажеттілік.
Қазіргі кезде елімізде жалпы білім беретін мектептердің алдында маңызды
міндеттер қойылып отыр. Жалпы алғанда, оқуды өнімді еңбекпен ұштастырудың
принципін толығырақ жүзеге асыру, оқудың тиімділігін арттыруға, қазіргі
қоғамның саналы құрылысшыларын тәрбиелеуге күш салу керек. Әрбір мектеп
пәні өз мүмкіндігіне қарай оқушыларға еңбек пен мамандық әлемі туралы
мағлұмат береді. Ал, осындағы еңбекке баулу пәні ерекше орын алады, өйткені
бұл сабақта оқушылар жалпы таныммен қатар еліміздің халық шаруашылығында
жұмыс істеуіне қажетті жалпы еңбек біліктілігі мен дағдысын үйреніп,
белгілі бір мамандықты игеруге ұмтылады.
Кәсіптік бағдар алдымен жалпы білім беретін бастауыш мектептен бастап
жастардың бойында белсенді өмірлік бағытты қалыптастыру негізінде құрылуы
тиіс. Бұл міндетті шешуде еңбекке баулу пәнінің мол мүмкіндігі бар.
Технология пәнінің мұғалімі өз шәкіртінің шеберханадағы жұмыс нәтижесіне,
олар атқаратын жұмыстың сапалығы мен өзіндік ерекшелігіне, жаңа білім мен
дағдыны игеру тездігіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz