Сабақтан тыс жумыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие беру
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультетінің
Педагогика және психология мамандығының ППП-515 тобының студенті
Зиятова Әлияиың Сабақтан тыс жумыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие
берутақырыбында жазылған дипломдық
жұмысына
ПІКІР
Зиятова Әлияның дипломдық жұмысы орта білім беретін мектептерде
сабақтан тыс уақытта оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат қорғауға
тәрбиелеудің жүйесін ғылыми-теориялық жағынан жан-жақты және терең
зерттеуге арналған.
Адамзат баласының өмір кешуі жер бетіндегі болып жатқан өзгерістерге
тікелей тәуелді болғандықтан, оның тағдыры табиғаттың тағдырына байланысты
да. Жер бетіндегі экологиялық жағдайы адамзаттың бақылауға алуының
қажеттігі де осында. Планетадағы табиғи заттар айналымын дұрыс жолға қоятын
- адам. Ол жер бетінде тек өздері үшін емес, қоғам үшін мәңгілік тіршілік
биосфераның қызмет атқаруы қажет.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиелігін
қалыптастыру мұғалімнің жеке басына, оның жалпы кәсіби білімі мен
шеберлігіне және сыныптан тыс түрлі көпшілік, қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыру қабілетіне байланысты. Осылырдың бәрі бір-бірімен үйлесімді,
байланысты жүруі оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие
беруге мүмкіндік береді.
Демек, оқушыларды экологиялық тәрбие беру саласында білім алуда да тек
мәлімет жиынтығын меңгерумен шектелмей, тиімді әдістерді ұйымдастыра
отырып, сол түрғыда өз болмысын таныта алатын оқушы етіп даярлау қажет
екендігін айтып, студент өзінің зерттеу өзінің зерттеу жүмысында тақырыптың
өзектілігін аша білген.
Дипломдық жұмыстың құндылығын, онда жасалған зерттеулер мен
тұжырымдардың маңыздылығын, атай отырып, дипломдық жұмысты қорғауға
жіберуге болады деп есептеймін.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультетінің
Педагогика жэне психология мамандығының ППП-515 тобының студенті
Зиятова Әлияның Сабақтан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие
беру тақырыбында жазылған дипломдық
жұмысына
СЫН ПІКІР
Зиятова Әлияның Сабақтан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие
беру атты тақырыптағы диплом жұмысы оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие берудің педагогикалық негіздеріне арналған
Диплом жұмысының I бөлімі мектеп оқушыларына экологиялық білім мен
тәрбие берудің педагогикалық негіздері оның ішінде мектеп оқушыларына
экологиялық тәрбие беруге теориялық талдау жасаған. Сонымен қатар мектеп
оқу бағдарламасындағы экологиялық тәрбиенің рөлін қарастырған.
Диплом жұмысының екінші бөлімі бойынша оқушыларға сабақтан тыс
жұмыстарда экологиялық білім мен тәрбие берудің жолдары мен әдістемесі
қарастырылған.
Сонымен қатар экологиялық білім берудің негізгі - табиғат көздерін
сақтау мен жақсарту мұраттарын ғылыми позиция тұрғысынан насихаттау. Ал,
экологиялық тәрбие жұмысы, мекеп оқушыларын табиғатқа қатысты субъективті,
бағалауы мен объективті шындықтың арасындағы кереғар алшақтықтар болдырмау
жолын қарастырмақ. Ол үшін мүғалім оқушының айнала қоршаған ортаға деген
бастапқы мағлұматын қалыптастырып, түрлі эмоциялық көңіл-күйімен қабылдауын
орнықтыруы керек. Егер оқушы бойында өзін қоршаған аймақты жақсарту ниеті
оянса, экологиялық білім мен тәрбиенің тиімді болатыны сөзсіз екенін атап
көрсеткен.
Дипломдық жұмыс өзінің мақсатына жеткен, талапқа сай орындалған.
Зиятова Әлияның дипломдық жұмысын қорғауға ұсынамын және өте жақсы деп
бағалаймын.
Мазмұны
Кіріспе
І-бөлім. Мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің
педагогикалық негіздері
Мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруге теориялық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
Мектепте оқу барысындағы экологиялық тәрбиенің рөлі ... ... .23
ІІ-бөлім. Оқушыларға сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық білім мен
тәрбие берудің жолдары мен әдістемесі
2.1 Мектеп оқушыларына сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық білім
берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39
2.2Сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие берудің жолдары мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Мемлекетіміздің тәуелсіздік алғаннан бері,
елдің сана сезімінде түбегейлі өзгерістер болды. Бұл өзгерістер Қазақстан
мемлекетін дүние жүзілік экономикалық қауымдастыққа толық мүше етумен
қатар, еліміздің ішкі риногін да әлемдік деңгейге көтерді. Мұнымен қоса,
білім мен ғылым саласының алдында да жаңа талаптар пайда болды. Оның дәлелі
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы бұл тұжырымдамада еліміздің білім жүйесінде реформалық
өзгерістер жасау қажеттілігімен туындайтын басты бағыт-бағдарды айқындайды.
Жалпы білім беру жүйесінде үйреншікті дағдыдан үйлесімді күрделі
сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлі оқу жүйесін орнықтыру жаңа
оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық,
компьютерлік жабдықтармен жұмыс істеуге көшу - қазіргі заман талаптарынан
туындап отыр.
Білім беруді дамытудағы мақсат - білім беру жүйесінің барлық
деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес білімді, кәсіби біліктлігі
жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім
ордаларын қалыптастыру.
Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны
саналатын орта білім беру мекемелерінің жастарға сапалы білім беріп,
ұлтжанды адамзат етіп қалыптастыруда атқарар ролі зор екені даусыз.
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайтып, асқақ руханият пен азаматтықты
өркендету, шынайы мәдени-этникалық мұраны жандандыру мен болашаққа
аманаттау, ұлттық тектілікті сақтау, ең алдымен мектеппен байланысты.
Шәкіртті мектепке алғаш қадам аттағаннан бастап, өзінің ата-анасын,
ұстаздарын құрметтеп-сыйлауға, айнала қоршаған табиғатты, туған өлкесін
сақтап, қорғауға, сол арқылы адамгершілік мінез-қасиетті орнықтыруға баулу
- мектеп ұйымының міндеті.
Жаңа мыңжылдықта ғылым мен техниканың, мәдениеттің шарықтау, биікке
көтеріліп, адамзаттың қол жеткізген табыстары өркениетті қоғамның іргесін
бекіте түскені ақиқат. Мұнымен қоса, адам баласының алдындағы мақсат - жер
әлемінің амандығын, экологиялық ахуалдың бүтіндігін сақтау. Қоршаған
ортаның ластану жағдайында болуы, адам өміріне қауіп төнуі, салауатты,
саналы өмір сүрудің жолдарын ойластыруға шақырады.
Республика Президенті Н.А.Назарбаевтың халыққа арнаған Қазақстан -
2030 Жолдауында табиғат жағдайының қиын кезеңде тұрғанын нақты атап өткен:
... экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің жиырма пайызына себеп
болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға берік тосқауыл қойылу қажет
Табиғат алдындағы жауапкершілік сол табиғат байлығын пайдаланудағы
адамгершілік және құқықтық принциптердің сақталуымен өлшенбек. Табиғатқа
деген қарым-қатынастың қоғамның барлық саласына, яғни ғылыми, адамгершілік,
идеологиялық, құқықтық салаларға қатысы бар, себебі олар ғылыми
дүниетанымның негізін қалайды. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігі Экология және табиғи қор
министрлігі бірлесе отырып, орта мектептерге арналған экологиялық білім
беруді мемлекеттік стандартқа сэйкес оқу жоспарларына, оқулықтарға сәйкес
жасау, тиісті сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мүмкіндіктерін атап
көрсетті. Осы мәселелерді шешу жалпы білім беретін мектептің алдына мынадай
негізгі міндеттерді қояды:
бүгінгі күннің экологиялық мәселелері туралы білім жүйесін қалыптастыру;
адам мен қоғам арасындағы диалектикалық бірлікті түсіндіруге негіздейтін
жеке тұлғаны қалыптастыру;
экологиялық проблемалардың себептерін талдай алатын ойлау жүйесін
қалыптастыру;
Экологиялық тәрбиеге жан-жақтылық сипат беру мақстаы, мектеп
оқушыларын тәрбиелеуді кешенді түрде жүзеге асыруға міндеттейді. Осыдан
табиғат мэселесіне ғылыми-теориялық тұрғыда келу, оның заңдылықтарын білу,
сол заңдылықтарға адам әрекетін сәйкестендіру қажеттілігі туындайды.
Адамзаттың табиғатқа деген эстетикалық қатынасы, оны бақылау мен
бағалаудан, әсерленуден шынайы жэне рухани сезім дүниесі арқылы суреттеуден
тұрады.
Экологиялық білім берудің негізгі - табиғат көздерін сақтау мен
жақсарту мұраттарын ғылыми позиция тұрғысынан насихаттау. Ал, экологиялық
тәрбие жұмысы, мекеп оқушыларын табиғатқа қатысты субъективті, бағалауы мен
объективті шындықтың арасындағы кереғар алшақтықтар болдырмау жолын
қарастырмақ. Ол үшін мүғалім оқушының айнала қоршаған ортаға деген бастапқы
мағлұматын қалыптастырып, түрлі эмоциялық көңіл-күйімен қабылдауын
орнықтыруы керек. Егер оқушы бойында өзін қоршаған аймақты жақсарту ниеті
оянса, экологиялық білім мен тәрбиенің тиімді болатыны сөзсіз.
Табиғатты қорғау мәселесі - педагогикалық мәселелердің негізгі бөлігі.
Қай халықта, оның ішінде қазақ халқы, ұрпағына даланы, бабалардан қалған
ата қонысты ұлағаттап, қадірлеуді, сақтауды аманат еткен. Кешегі алаштың
ардақты тұлғалары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтардың педагогика,
психология ғылымдарын негіздеген еңбектерінде жас ұрпақтың қоршаған әлемді,
табиғат тамашаларын қызықтап қана қоймай, тіршілікке, табиғат - анаға, ол
тарту еткен әсемдікке құмартуға, оны танып-білуге, оның байлығын аялап,
қорғауға шақырады. Адамгершілік - эстетикалық тәрбие арқылы жас ұрпақ ,
әсемдік әлемін түйсініп, аға буын ұрпақтың ізгілікті ісін жалғастырмақ, ой-
сезіміне әсерін тигізбек. Осы ретте дүниетаным - адамның өзін қоршаған
болмыс дүниесіне қатынасы десек, адам осы дүнитаным арқылы табиғат пен
әлеуметтік құбылыстардың арақатынасын ұғынуға ұмтылады.
1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Ата Заңымызда Мемлекет адамның
өмір сүруі үшін қолайлы қоршаған ортаны қорғауды міндет етіп қояды
делінген. 4. Ал, Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы
Заңында осыған сәйкес педагогикалық міндеттер нақтыланған, 5. Заң әр
адамның өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын
қамтамасыз етіп, табиғатты қорғаудың экономикалық, әлеуметтік және
практикалық негіздерін белгілеп берді. О л мынадай тармақтардан тұрады:
республикада халыққа экологиялық білім беру табиғат қорғау жөнінде халықтың
барлық топтарын қамтитын тәрбие мен білім беру жүйесін жүзеге асыру:
жалпыға бірдей кешенді түрде, үздіксіз экологиялық тәрбие мен білім беруді
басқаратын маман кадрларды кәсіптік жағынан даярлау, олардың біліктілігін
арттырудың барлық мүмкіндіктерін жасау;
көрсетілген оқу орындарында экологиялық білім берудің қажеттілігі
айқындалып, арнаулы оқу мекемелерінде экологиялық білім негіздерін міндетті
түрде оқыту;
- арнаулы оқу орныдарының білімдік бағытына сәйкес айналадағы
ортаны қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы курстар
оқыту.
Экологиялық білім мазмүнының басты компоненті - оқушы әрекеті. әр
түрлі әрекеттердің әрқайсысы (саяси, құқықтық, эстетикалық, экономикалық)
бірін-бірі толықтырып отырады. Мектеп ұйымы оқушы еңбегінің барлық түріне
экологиялық сипат беруде жоғары қоғамдық маңыздылықты үнемі ескеріп отыруға
тиіс. Сондықтан экологияны мектептегі оқу процесінде ғылыми тұрғыда
қарайды. Экологияны жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы
қамтиды. Мәселен биологиялық пәндер жүйесінде табиғат аясы, биосфера, тірі
организм туралы сөз болса, химия сабақтарында ауаға, су көздеріне минералды
тыңайтқыштардың ықпалы, яизяка сабақтарында радиоактивті заттар мен олардың
қоршаған ортаға келтіретін зияны туралы сөз болады.
Экологиялық білім жүйесінде жаратылыстану пәндерінің рөлін
анықтауда экологиялық мақсатты білім беру, экологиялық
білімдегі пәнаралық байланыс, оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға іс
жүзінде қатысуы секілді бағыттар көзделеді. Бұл ретте зерттеуші педагог
И.Т.Суравегина экологиялық білім мен тәрбие тұжырымдамасын жасап,
экологиялық білімнің элеуметтік қарым-қатынас жүйесін орнықтырады. Бұл
жүйеге табиғатқа деген қарым-қатынаста кірістірілген: өндірістік қатынаста;
табиғат ресустарына; саяси қатынаста - мемлекет саясатына табиғатты
пайдаоану аймағында; отбасылық дәстүрде табиғатьпен қарым-қатынаста болу
11. Бұл жүйеде табиғатқа қатынас тұтас қамтылған.
Табиғатты қорғау тақырыбында зерттелген шетелдік және отандық
ғалымдардың әдістемелік-ғылыми еңбектері мен тәжірибелік жұмыстары біршама.
Атап айтқанда ресейлік ғалымдар И.Д.Зверев, А.Н.Захлебный, Н.М.Мамедовтың -
еңбектерінде табиғатқа түрлі жағдайларда эсер ету, жан-жақты қатынаста болу
мәселесі қозғалған.
Экологиялық тәрбие мәселесін жан-жақты қарастыруда қазақстандық
ғалымдар: Ә.С.Бейсенова, Ә.Бірмағанбетов, Н..Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков,
Е.А.Мамбетқазиева, А.В.Чигарин, Ж.Ж.Жатқанбаев, К.А.Сарманова,
Ж.Б.Шілдебаев, Ж.І.Байтағұлова, Ж.Дәрібаев, М.А.Лигай, А.Г.Сармузинаны
атауға болады.
Елімізде танымал педагог-психологтар Ж.Қоянбаев. А.А.Бейсенбаева,
И.Нұғманов, С.Үзақбаева . С.Қалиев. Қ.Жарықбаев, Ә.Табілдиев т.б.
еңбектерінде жас жеткіншіктерге сапалы білім беру үшін экологиялық
тәрбиенің маңызы зор екендігі айтылады.
Оқу әдістемелік сипаттағы проблемалардың бірі - пәнді оқытуды
сабақтастыру десек, осы байланысты экологиялық білім мен тәрбие беруде,
қазақ тілі мен әдебиеттану мәселесінде көтергендер Ө.Танабаев,
Қ.Құрманбаева, Ә.Дайырова, химияны оқытуда Қ.Шайхесләмова, физикада
Р.Басекеева, табиғаттануда Д.Жангелдина сабақтан тыс жұмыстар арқылы
Қ,Бұзаубақова, жалпы пәнаралық байланыста А.Болтаев, экологиялық тәрбие
берудің алғы шарттары жөнінде Г.Сәбденәлиева, Ф.Н.Жұмабекова, А.Е.Манкеш,
А.Егенисова, Қ.Сарыбекова, математика пәнін оқытуда табиғатты
қорғауда насихаттауда Ж.Тілешева, оқу үрдісінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыруда Қ.Исламова, мектепте ағылшан тілін оқыту арқылы
оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық негіздерін жүйелеуде
Ж.Базарбекова т.б. ғылыми еңбектерінде экологиялық білім мен тэрбие
процессі өз орнын жан-жақты нақтылай түсті. Бұл еңбектердің қай-қайсысында
да, экологиялық білім мен тәрбие берудің басты міндеттері айқындалып, бүл
мәселелердің шешілу жолдары сараланды да. Ол жалпы адамзаттық ізгілікке
бағытталған тәрбиенің тұтас жүйесі ретінде талданады.
Жастарда эклогиялық тәрбие беру мәселесі жер-жерлерді өткен
республикалық, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялардың да негізгі
тақырыбына айналды. (Тбилиси, Қазан 1977; Алматы 1991; Жамбыл 1992).
Экологиялық тәрбие жасөспірімдер үшін отбасынан мектеп жасынан
басталады. Себебеі олардың бойында айналадағы өзін қоршаған, ортаға
-табиғатқа деген сүйіспеншілігі бүлдіршін жасынан қалыптасады.
Жоғарыда келтірген ғылым-әдістемелік, зерттеулер мен ресми құжаттар
жас ұрпақтың эколгиялық жағынан сауатты, тәрбиелі болып өсуіне, қоршаған
ортаны, табиғатты сүйіп, қастерлеу керектігін дәлелдей түседі.
Қазіргі қоғамдық-әлеуметтік, рухани өмір талаптарынан туындап
отрығанындай, оқу процесінде этномәдениет негіздерін, ұлттық ерекшеліктерді
оқушы санасына сіңіру - алдыңғы кезектегі мәселе.
Қазақ этнопедагогикасы туралы ұғым еліміз егемендігін алғаннан бері
қайта өрлеп, ұлтымыздың төл психологиясы мен философиясын жаңа арнаға
бұрды. Бұл ұлттық мұраға, ұлт даналығы мен салт-дәстүріне деген үлкен бет-
бұрыс қана емес, ұрпағымызды ата-баба мұрасына жақындатып, одан рухани
ләззат алу, оны дәйекті жалғастыру деген сөз. Қазақ этнопедагогикасы - әрі
трбие құралы, шежірелер мен діни ілімдердің. Философиялық ой-түйіндердің
негізінде жас ұрпақты әлемді тануға, әлеуметті сыйлап, құрметтеуге, сол
үшін аянбай еңбек етуге үйретеді.
Адамның табиғатсыз күні жоқ оны айтуға табиғаттың тілі жоқ - деді
халқымыз. Мұны айтуға табиғат заңдылықтарын ұғыну, бір міндет болса, сол
ілім негізінде оның құдіретін дәріптей отырып құрметтеу, қорғау екінші
міндет екенін ескерген аға буынжас жеткіншектердің санасына ертерек сіңіре
берген. Тәрбие - тал бесіктен деген халық даналығы осыны меңзейді.
Ендеше, туған табиғатты туған ел мен жерді құрметтеуге жастарды бүлдіршін
жастан бастап баулыған абзал.
Жалпы білім беретін меткептерде экологиялық білім мен тәрбие берудің
мәні өз деңгейінде бағаланбай келеді. Мұнымен бірге оқушыларға экологиялық
білім мен тәрбиненің негізі оқу процесінде этнопедагогика элементтерімен
үштастыра жүргізіле бермейді. Осы ұлттық салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілік
сипаттарын, эклогиялық білім мен тәрбие бағытында үндестіре беру мәселелері
көп жағдайда сақтала бермейді. Аталмыш мәселелерді зерттеу нысанасы ете
отырып, оны шешу жолдарын анықтау -біздің жұмысымыздың басты проблемасы.
Зерттеу мақсаты: жалпы орта білім беретін мектептерде сабақтан тыс
жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат
қорғауға тәрбиелеудің жүйесін ғылыми-теориялық жағынан негіздеу және
әдістемелік талдау жасау.
Зерттеудің объектісі: жалпы орта білім беретін мектептерде сабақтан
тыс жүргізілетін жұмыстар.
Зерттеудің пәні: жалпы орта білім беретін мектептерді сыныптан және
мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушылаға эклогиялық білім беру мен
табиғат қорғауға тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жалпы орта білім беретін мектептерде сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат
қорғауға тәрбиелеудің өзіміздің зерттеуімізге байланысты педагогикалық
негізін айқындау;
қазіргі мектеп тэжірибесінде сабақтан және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің тиімді жолдарын
анықтап ұсыну;
жалпы орта білім беретін мектептерде сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат қорғауға
тәрбиелеудің біріңғай жүйесін құру;
зерттеу жұмысының қортынындысы мен тұжырымдарының негізінде әдістемелік
құрал дайындау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі:
Адам мен қоршаған табиғи ортаның өзара қатынасы туралы ілімі, таным
теориясы жеке тұлғалық іс-әрекет теориясы, табиғат пен оқушының өзара
қатынасты туралы танымдық пікірлер, тұжырымдамалыр, пікірлер, ғылыми
зерттеулер мен болжамдар.
Зерттеудің негізгі идеясы:
Табиғат, қоғам адамның өзара үйлесімділігі негізінде сабақтан және
мектептен тыс жұмыстарды жүргізу барысында жеке тұлғаның табиғатқа деген
жауапкершілігі мен сүйіспеншілігін қалыптастыру біздің зерттеуіміздің басты
идеясына алынды.
Зерттеу жұмысының әдістері:
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы
әдебиеттерге теориялық талдау жасау.
жалпы орта білім беретен мектептерде жүргізілетін барлық пәндер мен осы
пәндер бойынша және жалпы жүргізілетін сабақтан және мектептен тыс
жұмыстардың бағдарламаларына, әдістемелік құралдарына талдау жасау;
озат мектеп іс тэжірибесін жинақтау, талдау жасау:
зерттеу бойынша арнайы сауал сұрақ, әңгіме, диагностикалық-тесттік байқау
жүргізу;
мектептерде және мектептен тыс мекемелерде жүргізілетін сабақтар мен тәрбие
жұмыстарын талдау жасау;
- жалпы білім беретін орта мектептерде сабақтан және мектептен тыс
уақыттарда оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғатты қорғауға
тәрбиелеуде алдынғы қатарлы мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу, талдап
қорыту;
Зерттеу көздері:
педагогика, психология, философия ғылымдары классиктерінің еңбектері;
Қазақстан Республикасының Үкіметтерінің ресми құжаттары: заңдар, қаулылар,
актілер және т.б.;
оқу министрлігінің бекіткен құжаттары мен бағдарламалары;
жалпы орта білім беретін мектептердегі озат мұғалімдердің іс-тәжірибесі.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімін құрайды.
І-бөлім. Мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің
педагогикалық негіздері
1. Мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруге теориялық талдау
Ежелгі дәуірден-ақ адамзат баласы өзін қоршаған ортаның, табиғаттың
құпиясын танып-білуге, адам мен жаратылыстың өзара қарым- қатынасын ұғуға
ұмтылды. Өздерінің тіршілік етуіне негіз болатын материалдық игіліктерді
еңбек процесі арқылы ала отырып, табиғатқа әсер етуді, өзгертуді үйренді.
Табиғаттың байлығын игерді, ол үшін түрлі техника жетістігін қолданды.
Сөйтіп, жер шарының тіршілігі бар ортасы-биосфераны толық меңгерді.
Экология - организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы,
өзара қарым-қатынасты зерттейтін дербес ғылым ретінде XX ғасырдың бірінші
жартысынан бастап қалыптасты. экология терминін алғаш рет неміс биологы
Эрнест Геккель (1834-1919) өзінің Организмдердің жалпы морфологиясы.,
еңбегінде ұсына отырып, оның негізі организм мен ортаның бірлестігі және
организмдердің әволюция процесінде өзгеруі деген ұғымнан құралғандығын
дәйектейді.
Жалпы Қазақстанның өсу жағдайы әлемдік деңгейге сай келу үшін,
өндірістің ғылым мен техниканың дамуы қажет екені белгілі. Ал, бұлардың
өркендеуі табиғаттың сан түрлі салаларын шаруашылыққа қарқынды пайдалануды
талап етеді. Бүгінгі таңда өндірістің дамуы табиғи ресурстарды азайтып қана
қоймай, қоршаған ортаның ластану проблемасын тудырып отырғаны жасырын емес.
Қазақстан республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында
экологиялық апат аймақтарына мынадай сипаттама берілген: Егер қолайсыз
экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулі нұқсан келтірілсе
және табиғи экологиялық жүйелер бұзылып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
азып – тозса, экологиялық ахуал төтенше аймақтар экологиялық апат аймақтары
деп жарияланды. Бүгінгі таңда Қазақстанда екі аймақ - Арал өңірі мен Семей
ядролық полигоны ресми түрде экологиялық апат аймағы болып жарияланған.
Елдегі экологиялық проблемалардың ұлттық, аймақтық және ғаламдық тұрғыда
өзекті болғандығы соншалық Біріккен ұлттар ұйымының тұрақты даму жөніндегі
Нью-Йорк конференциясында (маусым,1997) Қазақстан Республикасының,
Президенті адамзаттың ғаламдық проблемаларының Кадастрын жасауды ұсынған
болатын. Бұл кадастрға Арал өңірі мен Семей полигонынан басқа, еліміздің
басқа да бірқатар экологиялық проблемаларын қосуға болады. Еліміздің ұлттық
доктринасында республикамыздың экологиясы әлсіз деп танылады. Осыған орай,
Қазақстан Республикасының экологиялық, қауіпсіздігі туралы ел президенті
1997 жылдың 30 сәуірінде бекіткен мемлекеттік тұжрымдамада қазіргі және
болашақ ұрпақтардың стратегиялық мүдделерін ескере отырып, табиғатты
пайдалануды кезең-кезеңімен экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген.
Осы стратегия басшылыққа алына отырып, қоршаған ортаны қорғау туралы
Заңдары Қазақстан Республикасының Қонститутциясына негізделеді және
Қоршаған ортаны қорғау туралы, Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар
туралы, экологиялық сараптама туралы, Халықтың санитарлық-
эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан Республикасының
Заңдарынан, Қазақстан Республикасының Орман және су кодекстерінен,
Республика Президентінің Жер туралы, Жер қойнауынан және жер қойнауын
пайдалану туралы бірегей заң күші бар жарлықтары мен қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі қатынастарда реттейтін басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілерден тұрады.
Жалпы адам баласының табиғатқа жасаған өзгерісінің ауқымдылығы табиғат
тепе-теңдігінің кері ауытқушылығын тудырады. Ұзақ уақыт бойы адам табиғат
байдықтарын үздіксіз әрі қайтарымсыз пайдаланып, оның азаюына, тіпті
жойылуына жол беріп алды.
Адамда табиғи (биологиялық) және қоғамдық (әлеуметтік) сипат болса,
оның ең негізгісі әрине, әлеуметтік сипат. Себебі, адам мен қоғам бірлікте.
Адам-ақылы мен анасы жетілген, өзін өзге дүниеден бөліп қарай алатын, ішкі
дүниесін танып - игеруге қабілетті тұлға.
Ертедегі шығыс дүниетанымының қалыптасуы екі мәселе төңірегінде
топтасты. Бірі - аспан, көк, ай, күн, жер, олардың шығу тегі, өзара
байланысы, әлемдегі барлық тіршілікке әсері жайлы болса, екіншісі
-адамгершілік, адамдық қатынас жайында орныққанды. Таным -философия
ілімінде түбегейлі орын алатын, үлкен мәнге, ие, материализм мен идеализм
арасындағы шиеленіскен күрестің арқауына айналған проблема. Таным-адам
санасын дамытудың негізі. Таным объектілеріндегі адамның практикалық
әрекеті дегеніміз адамдардың табиғатты және қоғамдық құбылыстарды мақсатты
түрде өзгертуге бағытталған қызметі. Бұл іс-әрекет, ғылыми ізденіс пен
тәжірибе арқылы жүзеге асып отырады. Байқап отырсақ Адам-қоғам-табиғат
үштігі, өзара тығыз байланыста екен. Адам ғылыми теорияны, білімді меңгере
отырып, айнала қоршаған ортаға, қоғамға ықпал етеді, өзгертеді, тіпті билік
те жүргізеді.
Әрбір мемлекет, қоғам, халық өзінің тарихи әлеуметінде түрлі
кезеңдерден өтетіні белгілі. Осындай процесс барысында қоғамдық
қатынастардың жүйесі стихиялы түрде белгілі бір өзгерістерге түсетіні хақ.
Ғылымда бұл мәселелерді формациялық немесе өркениеттік парадигмалар
тұрғысынан қарастыру дәстүрі орын алған.
Жалпы саяси мәдениет пен сана туралы айтқанда адам факторын, яғни адам
дүниетанымы мәселесіне тоқталмау мүмкін емес. Шын мәнінде әлемде қанша адам
болса, сонша көзқарастар мен дүниетанымдар бар. Сол сияқты әр халықтың,
ұлттың өзіне тән дүниетанымы болатыны заңды. Егер белгілі бірұлтты бір
бірімен тығыз генотиптік және басқа да байланыстармен шырмалған жеке
адамдар қауымдастығы десек, онда саяси сананың күрделі әлеуметтік құбылыс
екендігі күмән туғызбайды. Демек, қазіргі кезде адамзат дүниетанымын
батыстық және шығыстық деп екіге бөлуге болады. Бұл стереотиптерге адам
факторы тұрғысында түсінік беру үшін әлемнің екі ұлы классиктері - И.Кант
пен Ф.Ницшеге жүгінейік. И.Канттың категориялық императиві тұрғысынан
алғанда адам құрал ретінде емес, үнемі мақсат тұрғысында қалыптасу керек.
Яғни бұл батыстық дүниетанымның негізінде жасалған тезис. Шындығында да
Батыс қоғамдарында Жаңа дәуірден бастап, қай мәселеде болмасын адам факторы
ерекше орынға ие. Ал, Шығыс қоғамдарында керісінше, мәселенің шешімінде
адамның жеке ролі төмендетіледі. Бұл ретте Ф.Ницше былай деп анықтама
береді: Адамда ең мәндісі мақсат емес, оның өткені мен бүгінді
жалғастыратын көпір екендігі: адамды сол үшін де жақсы көруге болады.
Тағылық немесе артта қалушылық туралы идеялардың өзі уақыттың тек
синхронды шкаласын қолданудың нәтижесінде, яғни жасы жағынан түрліше
адамдарды, халықты құрдас ретінде қараудан туып отыр. Алайда, бұл әдістің
ешқандай мәні жоқ, өйткені бұл бір мезгілде профессорды, студентті және
мектеп оқушысын салыстырғанмен тең деген Л.Гумилев пікірін мойындамау
мүмкін емес. Қазақстан өз тарихында белгілі формациялық кезеңдерді толық
бастан өткермесе де, қоғамдық жүйенің түбегейлі өзгерістерін кешкені анық.
Ішкі, көбінесе сыртқы факторлардың әсерінен болған бұл өзгерістер арқылы
қазақ қоғамының тек саяси, әлеуметтік, экономикалық бағдарлары ғана ауысып
қоймай, сонымен қатар дүниеге деген көзқарасының да терең өзгерістерге
ұшырағанын көреміз. Егер XV ғасырда қазақ ұлы болып қалыптасып, Ұлы далада
өзінің тарихи орнын айқындаса, кейіннен Ресей, Қытай секілді елдермен қарым-
қатынас жасап, батыс пен шығыс мәдениетін бойына сіңіре білді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ұлттық руханиятты қайта түлету
үрдістері ерекше белсенділікпен жүріп, одан кейінгі кезеңдері біраз
бәсеңдеді. Оның орнына батыстық құлдылықтардың әталон қызметін атқаруы
эшілеп, нарық экономикасының бірден-бір талабы ашық қоғамға ұмтылыс кезге
түсті. Бұл процестердің өз деңгейінде реттелмеуі, қоғамдағы дәстүр мен
жаңашылдықтың арасындағы тірестің тууына, ал ол өз кезегінде қоғам
санасында қайшылықтардың пайда болуына әкеп соғады.
Қазақстан Республикасын негізінен қазақ ұлты құрайтындығын, оның осы
аймақты мекен еткен халықтардың еркімен құрылған мемлекет екенін, ескерсек,
онда қазақтарды этногенотиптің шығыс жарты шарына жатқызуға болады.
Мәселенің даулы екендігіне қарамастан, қазақстандық қоғамға шығысты ойлау
тәсілінің кейбір өркениеті кеше ғана пайда болған Еуропаға қарағанда,
мыңдаған жылдық тарихы бар шығыс өркениетімен көп ғасырлар бойы тығыз
байланыста болған кешпенділер үшін Азия өмірі беймәлім деуге болмайды.
Бәрімізге белгілі болғанындай, қазақ халқының пайда болуына әсер еткен
этногенетикалық үрдістердің түп-тамыры ежелгі дүние тарихынан бастау алады.
Бұл үрдістер ықылым заманнан бері Орта Азияның кең даласындағы этникалық
және саяси қатынастардың даму ерекшеліктерімен қатар өзгеріп отырды.
Тарихтың әр кезеңінде Қазақстан аумағында пайда болып немесе жойылып
отырған әтникалық топтар мен тайпалар, кейіннен қазақтардың өмір салтына
айналған, көшпелі мал шаруашылығының тұрақтынуына әкеліп соқты. Әрине
еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында егіншілікті кәсіп өткен,
отырықшы аудандар болды. Алайда, бұл жерлерді, қоныстанушылардың өзі,
көршілес көшпелі өмір салтының ықпалында қалды.
Адам мен табиғаттың, табиғат пен қоғамның арасындағы қарым-қатынас бір-
бірін толықтырып отырады. Тіпті олардың арасындағы қатынастарды нақты
түсіну үшін географиялық орта деген ұғымды қолдануға болады. Біз осы ортаға
байланыстымыз әрі қоғамдық өмірге қажеттінің бәрін ортада өндіреміз.
Қоғамдық әмірдің дамуының қажетті табиғи жағдайларының бірі - ел, халық,
атамекен. Бұл ұғымдар әлеуметтік заңдылықтарға бағынады. Адам орта ғасырлық
қараңғылық пен шырмаудан шығысымен, енді өз мүмкіндігін байқап, білуге
ұмтылды, шығыстың ғұлама ойшылы, философы Әль-Фараби ертедегі ежелгі ғылыми
табыстарды қабылдап, грек ғалымдарынан үлгі алып, олардың ғылымын дамытып,
сол үшін екінші ұстаз атанғаны белгілі. Мәселен, ол Сократтың, Платонның,
Аристотельдің барлық ғылыми салаларын -математика, физика, музыка,
философия, логиканы жоғары сатыға көтерді. Оның айтуынша адам бойында үш
қабілет ерекше жаралған. Олар - дене құрылысы, жан құмарлығы, ой парасаты.
Осы қасиеттерді дұрыс жолға қойып, тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтиже шығаруға
болады. Табиғат пен оның зерттеу процесі адам болмысын ашуға септігін
тигізді. Адамның зердесі өзінің ұшан-теңіз мүмкіндігімен, шығармашылық
қабілетімен танылды.
Зердені ғылыми негізде түсіну табиғаттың сырын ашуға, әсіресе,
жаратылыстанудың негіздерін дамытуға, таным теориясын адам өмірінің кейбір
салаларымен байланыстра зерттеуге жол ашты. Табиғатты барлық жағынан
зерттеп, игеру қолға алынды. Табиғатты зерттеуде жаратылыстану ғылымы одан
әрі өркендеп, адам баласы дүниені меңгеруге кірісті. Табиғат өзінің
дамуында ең құдретті қасиетіне ие бола отырып, адамды, оның ақыл-ойын
қозғады. Осыған байланысты адам және оның мәні табиғаттың заңдары арқылы
түсіндірілді. Бұдан келіп, табиғатты зерттеген жаратылыстану, экология,
дүниетаным ғылымдары дамып, бірқатар мүмкіндіктерге қол жеткізді.
Қоғам-адам-табиғат арасындағы мақсатты байланыс пен сәйкестік әрине
білімді, ақыл мен сананы қажет етеді. Табиғат пен білім мәдениет
арақатынасы-адамдар қызметінің жемісі. Олардың қарым-қатынасының өз
тарихы бар.Себебі табиғат білім мен мәдениет дамуының алғы-шарты бола
отырып, олардың табиғи процестерге тікелей араласуынан көркеюі немесе
құлдырауы мүмкін. Табиғат пен мәдениет арақатынасын шешкенде табиғатқа
деген қамқорлық, мейірімділік әр кез есте болу керек.
Адамның табиғатқа қатысы оның қоғамдық өмір сүру тәсіліне негізделеді.
Осыдан келіп адамның білім мен мәдениет дәрежесін анықтауға болады. Жаңа
мыңжылдықта Қазақстан мемлекетінің барлық саладағы бет-бағдары өзгеруде.
Соның ішінде білім мен біліктілік қазіргі заманда мемлекеттердің бәсекеге
қабілеттілігінің ең маңызды көрсеткішіне айналды. Көптеген елдерде жаңа
индустриялық қоғам үшін адамды дамыту, оның қабілетін арттыру
бағдарламалары қабылданды. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары АҚШ-та, Жапонияда,
басқа да дамыған елдерде экономиканы дамытудың жаңа стратегиялық бағыты,
жаңа философиясы қалыптасты. Оның шешуші ролі адам екені анықталды. Тек
қана дамыған елдер ғана емес, артта қалған елдер де халыққа білім беру
көптеген әлеуметтік қайшылықтар мен қиындықтарды шешіп, одан шығудың бірден-
бір тиімді жолы екенін түсіне бастады. Яғни, қазіргі басты талап -
еліміздегі білім беру жүйесін дамыту, жаңарту, озық елдердің деңгейіне
жеткізу. Әлем кеңістігінде адам дүниетанымы, білімі мен ой-санасы жоғары
болуы керек. Қазіргі уақытта әр түрлі оқу және мекемелерінде өзгерістер
жүріп, оңтайлы технологиялық процестер өтуде. Талап етілетін білім мен,
дағдыны толық әрі терең игеру үшін қажетті үздіксіздік принципі, оқытуды
мектепке дейінгі тәрбие мекемесі-мектеп-жоғары (орта арнаулы) оқу орны
классикалық схемасы бойынша құрған жағдайда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін.
Мектепте тек білім мен тәрбие ұштастығы ғана емес, оның қоғамдық
пәнаралық ықпалдығы да сақталу қажет. Ол төменгі сыныптан басталу керек.
Оқушының бастауыш сыныптағы дағдыларды түрлендірілгең, жан-жақты болуы
шарт. Себебі бастауыш сынып-оқушының қалыптасуындағы алғашқы басқыш. Бұл
жастағы жеткіншектер мектепке дейін қалыптасқан мынадай білім-
икемділіктерін бекіте түседі:
- тану, айналаны бақылау, зат, құбылыстарды байқау;
- көрген - білгендерін естерінде сақтау, одан алған әсерлерін бөлісу,
айту;
- табиғатқа, айналасына деген алғашқы эстетикалық
сезімдерінің, қызығушылықтарының оянуы. М. Жұмабаев Педагогика атты
ғылыми еңбегінде: Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан
иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген
сөз. Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі пән
құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесінің түгел болғаны, - деп тәрбие ұғымының мәнін кең түрде
көрсетеді.
Жеткіншек - тәрбие процесінің субъектісі. Ол қоршаған ортаның әр түрлі
жағдайын,сол жағдайлардан (туған ықпалдарды өзіне қабылдап отырады.
Сондықтан жас кезінен балаға дұрыс таным - түсінік пен тәрбие берудің мәні
зор. Бұл үшін педагогикалық қарым - қатынас жасау қажет. Бұл ұтымды болу
үшін балалардың қызығушылығы ескеріліп отырылу керек. Яғни, баланың
сенімді, сергек, ынталы, сыйластығы мен мейірімі мол болу үшін, соған
бағыттайтын әрекеттер жасалуы шарт.
Баланың мектептегі болашақ өмірі әрі мазмұнды әрі қызғылықта өтетін
болса, бала өзінің ақыл-ойы мен білім-тәрбиесін қалыптастыратын қолайлы
ортаны тапқаны. Бала өзінің жалпы интеллектуалдық қабілетін яғни, оқу,
жазу, есептеу, бейнелеу, еңбек, ұжым, секілді ұғымдарды мақсатты түрде
игере бастайды. Бала қабілеті білімді, дағдыны, шеберлікті игерудегі
бойындағы ерекшелік болса, оны жас кезінен жетілдіру, оның келешегіне жол
ашады. Бұл ретте Л.С.Выготский: Педагогика бала дамуының кешегі күніне
емес, оның ертеңгі күніне бағдарлануы тиіс. Тек сонда ғана ол оқыту
процесіңде іргелес даму өрісінде жатқан даму процестерін өмірге келтіре
алады, - дейді. Білім беру мен тәрбиелеу, жалпы педагогикалық процесс
тұтастай алғанда, өзінің әлеуметтік қалпын сақтады. Оқушы бастауыш сыныпта
оқу процесіне оқушылық өмірге дағдыланады яғни, бұл сыныпта оқушы оқу,
біліммен қатар, психологиялық және әлеуметтік дамудың белгілі бір деңгейіне
жетуі керек. Атап айтқанда:
- оқи білуі, оқу - танымдық әрекеттің бастапқы тәсілдерін меңгеруі,
оларды
жетілдіріп, байытуға талпынуы;
- оқуға деген ынта-ықыласы мен қабілеті;
- ерік - жігерінің жеткілікті болуы, яғни түрлі міндеттерді шешуге
деген
ұмтылыс;
- өзінің көпшілік, ұжым алдындағы парызын ұғынуы;
- ұжымда болуға, ұжымдық таным мен қоғамдық пайдалы еңбекке
қатысудағы белсеңділігі.
Қоршаған ортаны қорғау мен жақсартудың әдіснамалық негізі ретінде
мынадай бес қағиданы атауға болады:
1) материалистік әлемде барлығы өзара күрделі қарым-қатынаста,
сондықтан оларды өзгерту бір-бірімен байланысты жүзеге асырылады;
2) табиғатты қорғау материалистік дүниеде қарым-қатынас пен өзара әсер
ету заңдылықтарын қолдануды қажет етеді;
3) адам мен қоғам - тірі табиғат эволюциясының нәтижесі, сондықтан
олар
табиғаттан еш ажырамайды;
4) адам мен қоғамға зиянын тигізетін биосферадағы өзгерістер, ғылыми-
техникалық прогрестің емес, қоғам мен табиғатты реттеудегі
шаралардың жетіспеушілігі әсерінен туындайды;
5) қоғамның даму қарқынына табиғаттың әсері болады, алайда қоғамдық
қатынастар сипатына табиғаттың әсері жоқ.
Осындай әдіснамалық негізден, әр жастағы, әр кәсіби деңгейдегі
адамдарға нақты, анық, ғылыми негізделген білім беруге болады. Әрине,
экологиялық білім дара жүргізілмек емес. Ол адам санасы, тәрбиесі арқылы
ұштастырыла беріледі.
Философтар адам санасы объективтік дүниенің айнаның бетіндегідей
механикалық бейнесі емес. Сана арқылы адам дүниені бейнелеп қана қоймай,
оған әсер ететіндігін де айтады. Қоғамдық сана қарапайым және теориялық
саналардың диалектикалық бірлігін құрайды. Қарапайым сана күнделікті
өмірден, ғасырлар, жылдар бойғы, үйреншікті қайталудан тұрады. Яғни,
сананың бұл түрі күнделікті өмір тәжірибесінен туындайды. Қарапайым сана
табиғат пен өмір құбылыстарын күнделікті байқаудан, бақылаудан тұрады. Ал,
бұдан жоғары тұрғаны - теориялық сана. Ол жасап тарататындар дайындығы бар,
білімді адамдар. Өмірдегі барлық өзгерістер алдымен қарапайым сана арқылы
бейнеленеді. Ендеше, бастапқы экологиялық білім мен тәрбиенің негізі
мектепке дейінгі бүлдіршіндерден басталғаны абзал.
Мектептің бастауыш сыныбында оқушылардың қоршаған орта жөніндегі
түсінік - танымы кеңейе түседі. Оқушылар әр жыл мезгіліндегі табиғат
құбылысын бақылап қана қоймай, құстар, дала аңдары туралы өсімдіктер мен
ағаштар жайлы, ауылшаруашылық саласындағы жұмыстар туралы, адамдардың
еңбегі туралы кең түрде түсінік болады. Мұғалім қоршаған орта жөнінде
көбірек әңгіме өткізеді. Экскурсияға шыққанда, табиғат бұрышында, еңбек
учаскелерінде табиғат өзгерістерімен бірге, адам еңбегін де бақылайды.
Қыстың суығында құстар мен аңдардың қалай тіршілік ететінін, оларға
қалай қамқорлық жасау керектігі айтылады. Бұдан оқушы санасында табиғатқа,
андар мен құстарға жәрдемдесу керектігі туралы ой туындайды. Сонымен қатар,
оларды қорғап, айналаны таза ұстау керектігіне дағдыланды. Әрі қоршаған
орта әсемдігін танып-біледі.
Адамның қоғамдық игілікті әрекеті аумағында ғана табиғат
жандандырьшған - әлеуметтік-қоғамдық сипат алған адамзаттық табиғатқа
айналады. Адам дүниені зерттеп игеру арқылы таниды. Бейнелеу дегеніміз
-жаратылыстың жасампаздық мүсінін, сыр-сипатын қалтқысыз серіну, жаңғырту.
Бұл тұрғыдан таным жолы жігі жазылмайтын жұптастық: табиғат әлемінің нақ
шындығы, адамның сана - сезімі, талап-талғамы, ерекшілігімен қашан да тығыз
байланысты.
Адам әдетте төңірегін талғап, таразылайды. Таным жүйесінде табиғи,
адамзаттық, ақиқаттық қасиеттер бірегей жарастық тапқан.
Қазіргі кезеңде таным нысанасы ретінде табиғат пен тамырластық біршама
жаныма сипат алғандай. Қуатты зерттеу құрал-жабдығы, белгілі бір қалыптар,
робот, электроника дүние құбылысын байырғы түйсіну, қабылдау тұтастығын
біршама сейілте бастаған сияқты. Ғылыми-техникалық қарқын әлем тану
ілімдерінде ғажайып өрлеу туғызумен бірге, бірыңғай логикалық-есептеу
аспаптарына өз тізгінін еркін ұстатып, әр құбылысты бөлшектеп жіберді.
Бүгінгі таңда ұлттық мәдениет әдебиетінің, тілдің, әдет – ғұрып,
дәстүр, салттың тағдыры мен болашағы мектептегі жас ұрпақ тәрбиесіне
байланысты.
Тәрбиедегі басты бағыт: “Әрбір адам ең алдымен өз халқының
президенті, өз отанының азаматы болу керек екенін, ұлттың болашағы тек
өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс”. Оның осындай тұжырымға
тоқталуына ұлттық әдет – ғұрыптар мен дәстүрлер көптеп көмектеседі.
Солар арқылы ол жалпы адамзаттық әлемге аяқ басып, өз халқының игілігін
басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір, ұрпақ
өз кезі мен өткеннің талаптары, объективті факторлар негізінде
жеткіншек ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған тәжірибе арқылы
тәрбиелей отырып, өзінің ата бабаларының рухани мұрасын игере түсуі
керек.
Блұ болса, кәсіби шеберлікпен ұйымдастырылатын мектептің тәрбие
жүйесі арқылы жүзеге асады. Мектептің сыныптан тыс тәрбие жүйесі сол
мектептің өзіндік ерекшелігі негізінде жасалған тәрбие тұжырымдамасы
бойынша айқындалады.
Жеке тұлғаның қалыптастып дамуы үздіксіз сипатта болатыны бізге
мәлім. Оның жүзеге асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс
жүргізілетін әртүрлі тәрбиелік әрекеттермен ұштасады. Ол әдетте
сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыс болып бөлінеді.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы – тұлғаның әлеуметтік қалыптасуын
қамтамасыз етуде оған жағдай туғызатын мұғалімдердің басшылығымен
ұйымдастырылған сабақтың мақсатымен өзара байланысты болып келетін
тәрбие жұмысының дербес түрі. Ол әртүрлі тәрбие әрекеттерінің жиынтығы
ретінде балаға кең көлемде тәрбиелік ықпал ете
алады. Біріншіден, оқудан тыс әртарапты әрекет баланың сабақта мүмкін
болмайтын жан-жақты дара қабілетін ашуға ықпал етеді.
Екіншіден, сыныптан тыс әр түрлі тәрбие жұмысының түрімен айналысу
баланың жеке әлеуметтік тәжірибесін жандандырып, жетілдіреді, оның
адамзат құндылықтарына негізделген білімдерін байытып, қажетті
практикалық іскерлігі мен дағдысын қалыптастырады.
Үшіншіден, сыныптан тыс түрлі тәрбие жұмысы оқушыларда
әрекеттің әртүріне қатысты қызығушылығының дамуына, оған белсенді қатысуға
деген құлшынысын тәрбиелеуге нәтижелі ықпал етеді. Егерде балада еңбекке
деген тұрақты қызығушылық және белгілі бір практикалық дағды қалыптасқан
болса, онда ол өз бетінше тапсырманы нәтижелі орындауды қамтамасыз ете
алады. Бүгінде бала өзінің бос уақытын қандай іске арнауды білмей жатса,
соның негізінде жастар арасында қылмыстың көбеюіне әкеледі. Сондықтан бұл
өте өзекті мәселеге айналуда.
Төртіншіден, сыныптан тыс әртүрлі тәрбие жұмысының формасы тек қана
баланың өзіндік дара қабілетін ашуға ықпал етпейді, сонымен бірге оқушылар
ұжымында өмір сүруге үйретеді. Яғни, оқу, еңбек әрекеттерінде және қоғамдық
пайдалы істерді атқаруда өзара ынтымақтастыққа, бір-біріне қамқор болуға,
өзін басқа жолдастарының орнына қоя білуте тәрбиелейді. Тіпті оқудан тыс
әрекеттің қандай да бір түрі болмасын, танымдық, спорттық, еңбек, қоғамдық
пайдалы, оқушылардың өзара ынтымақтастық тәжірибесін белгілі бір салада
байытады, қорытындысында үлен тәрбиелік нәтижеге қол жеткізуте ықпал етеді.
Мысалы, балалар бірігіп спектакль қойды делік, онда өзара қарым-қатынас
тәжірибесін меңгереді. Сыныптың тазалығын ұжым болып атқарса, онда өзара
міндеттерін бөлісу тәжірибесін меңгереді. Спорттық әрекетте балалар "бірі
бәрі үшін, бәрі бірі үшін" деген қағиданың маңызын жете түсінеді
т.с.с. Бесіншіден, сыныптан тыс тәрбис жұмысын ұйымдастыру мен өткізуде
уақытқа қатысты қатаң шектеу болмайды. Сынып жетекшісі оның формалары мен
әдістерін, құралдары мен мазмұнын және бағытын тандауда ерікті болады. Бұл,
бір жағдайда оған өзінің көзқарасы және сенімі тұрғысында әрекет етуте
мүмкіндік берсе, екінші жағдайда, оның жауапкершілігін арттырады.
Бұған қосымша, оған шығармашылық белсенділікті талап
етеді.
Алтыншыдан, сыныптан тыс тәрбие жұмысының нәтижесіне күнделікті
бақылау мүмкіндігінің болмауы. Себебі, онда тек жалпы жетістік пен
оқушылардың жеке дара даму деңгейін бақылауға ғана мүмкіндік береді. Соған
сәйкес қандай да бір форма немесе әдістің нәтижесін бірден анықтау өте
қиындықты туғызады. Мұндай ерекшелік сынып жетекшісінен табиғи жағдайда
жұмыс жасауды, балалармен қарым-қатынаста немқұрайлылыққа жол бермеуді және
оның нәтижесін бағалауда оларда шиеленіскен жағдайды болмауын қажет етеді.
Жетіншіден, сыныптан тыс тәрбие жұмысы оқушылардың мүмкіндіктеріне сай
қолдары бос уақытта (үзілісте, сабақтан кейін, мейрам немесе сенбі және
жексенбі күндері, демалыстарында) ұйымдастырылады. Сонымен қатар оған кең
көлемде ата-аналар мен жұртшылықтың өкілдері қатыстырылады. Сыныптан тыс
тәрбие жұмысының мақсат және міндеттері тұтас педагогикалық процестің
қызметіне ерекше сипат береді - білімділік, тәрбиелік және дамытушылық.
Білімділік қызметі оқу әрекеті секілді басымдылыққа ие бола алмайды.
Ол сабақтан тыс тәрбие жұмысында тәрбиелік және дамытушылық қызметті
нәтижелі іске асыруда көмекші рол атқарады. Соған орай сабақтан тыс тәрбие
жұмысының білімділік қызметі ғылыми білімдер жүйесін және оқу біліктілігі
мен дағдысын қалыптастыруды көздемейді, керісінше балаларда белгілі бір
мінез-құлық дағдысын қалыптастыратын ұжымдық өмірді, қарым-қатынас
мәдениетін т.б. үйретеді.
Сабақтан тыс тәрбие жұмысының дамытушылық қызметінің маңызы ерекше. Ол
белгілі бір әрекетке байланысты оқушьшардың психикалық процестерін,
оқушыларды жеке-дара қабілеттерін дамытуды көздейді. Соған орай баланың
жасырын қабілетін анықтау, бейімін, қызығушылығын дамытуды мақсат тұтады.
Егерде оқушы бір нәрсге қызығушылығы болса, онда мұғалім сол сұрақка
қатысты қосымша қызықты мағлұмат беріп, оқуға қосымша әдебиет ұсынып, оған
жағдай туғызып, сонымен бірге оны қызығушылығын
арттырады.
Осындай жұмысты атқаруда белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін оның
мақсатын нақты анықтау кажет. Мысалы мұғалім "қонаққа барған жағдайда
қандай мінез-құлық ережелерін сақтау" қажеттігі туралы оқушылармен әңгіме
өткізуді жоспарлады делік Ол үшін оның мақсатына баланың "мінез-құлық
ережесі" туралы білімдерді кеңейтуді белгілейді. Бұл тәрбие жұмысының
білімділік қызметін аткарады. Яғни балада қонаққа барған жағдайда белгілі
бір мінез-құлық ережелерін ескеруді қалыптастыру; этикалық нормалары
сақтауға үйрету; "мінез-кұлық нормалары" деген этикалық ұғымды
қалыптастыру; сол сыныптағы балаларда кездесіп қалатын "мінез-құлық
нормаларына" қатысты кейбір келеңсіз әрекеттерін талқылауға арналған
міндетердің түрі
белгілейді.
Осы бағыттағы жұмыстың мақсат, міндеттері және қызметін анықтау
жұмыстары оның мазмұны мен формасы таңдауға ықпал
етеді.
Тәрбие жұмысының мазмұны әлеуметтік тәжірибеге бейімделген адам
баласы өмірінің әртүрлі саласындағы өзіндік тәжірибесіндегі: ғылымда
өнерде, әдебиетте, техникада, өзара қарым қатынаста, моралдық бейнесінде
бастан кешірген және жүзеге асырған жағдайларын қамтиды. Соған орай
сабақтан тыс тәрбие жұмысының мазмұнының ерекшеліктері сипатталады.
• Біріншіден, сабақтан тыс тәрбие жұмысының мазмұны баланың сезіміне,
әсерленуіне назар аударуды міндеттейді ( сезімі арқылы ақыл ойына
әсер етуді көздейді);
• Екіншіден, баланың практикалық әрекетін ұйымдастыруды (әртүрлі
іскерлік пен дағдысын жетілдіруді) көздейді;
• Үшіншіден, жаңа мағлұматтарды іздеу, сабақтан тыс әртүрлі тәрбие
жұмыстарын атқаруда өздігінен жұмыс істеу біліктілігін машықтандыру;
• Төртіншіден, коммуникативтік біліктілігі мен дағдысын тәрбиелеу
(ұжымда өмір сүре білу, ұжым болып ауызбірлікте қоғамдық пайдалы
істерді атқару т.с.с.);
• Бесіншіден, этикалық нормаларын сақтай білуге дағдыландыру;
Сыныптан тыс жұмыстардың ерекшелігін анықтауда Н.К. Крупская
еңбектерінде жасалған оның негізгі принциптері және қазіргі жағдайда
әрине, түзетуді кажет ететін тәрбиенің жалпы принииптері басшылыққа
алынады. Тәрбиенің даму теориясының диалектикасы мынадай, ол балаларды
тәрбиелеу мен мектеп тәжірибесі негізінде пайда болып, ол өзінің объектісі
-тәрбиемен, оның барлық қазіргі әр түрлілігімен жүруі керек, тәрбиелеу
мәселелерін кең ұғымда қамту, бір жағынан, бірнеше жаңа ғылыми-
педагогикалық бағыттардың пайда болуына және ғылыми синтезге алып келу,
екінші жағынан кең педагогикалық теорияның құрылуы қажет . Қоғамдық іс-
әрекет ретінде пайда болған мектептен тыс жұмыс әрекеттің әр алуан түрінің
және педагогикалық жетекшілердің өзгеше құралдарының арқасында әлеуметтік -
педагогикалық мәртебеге ие болды.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға ұлттық тәрбие беруде мынадай
принциптер басшылыққа алынады.
- балалардың қызығушылығына қарай ерікті бірлесуі негізінде
айналысудың жаппайлығы және көпшілікке қажеттілігі, олардың ынтасы мен
әрекеттілігінің дамуы;
- әрекеттің қоғамдық пайдалы бағыттылығы: мектептен тыс жұмыстардың
әр түрлі формасы; балалардың жас және дара ерекшеліктерінің есебі. Бұл
принциптер сыныптан тыс жұмыстар қызметінде іске асыра отырып, сыныптан
тыс жұмыстардың мынадай ерекше белгілерін сипаттайды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих-педагогика факультетінің
Педагогика және психология мамандығының ППП-515 тобының студенті
Зиятова Әлияиың Сабақтан тыс жумыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие
берутақырыбында жазылған дипломдық
жұмысына
ПІКІР
Зиятова Әлияның дипломдық жұмысы орта білім беретін мектептерде
сабақтан тыс уақытта оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат қорғауға
тәрбиелеудің жүйесін ғылыми-теориялық жағынан жан-жақты және терең
зерттеуге арналған.
Адамзат баласының өмір кешуі жер бетіндегі болып жатқан өзгерістерге
тікелей тәуелді болғандықтан, оның тағдыры табиғаттың тағдырына байланысты
да. Жер бетіндегі экологиялық жағдайы адамзаттың бақылауға алуының
қажеттігі де осында. Планетадағы табиғи заттар айналымын дұрыс жолға қоятын
- адам. Ол жер бетінде тек өздері үшін емес, қоғам үшін мәңгілік тіршілік
биосфераның қызмет атқаруы қажет.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың экологиялық білім мен тәрбиелігін
қалыптастыру мұғалімнің жеке басына, оның жалпы кәсіби білімі мен
шеберлігіне және сыныптан тыс түрлі көпшілік, қоғамдық жұмыстарды
ұйымдастыру қабілетіне байланысты. Осылырдың бәрі бір-бірімен үйлесімді,
байланысты жүруі оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие
беруге мүмкіндік береді.
Демек, оқушыларды экологиялық тәрбие беру саласында білім алуда да тек
мәлімет жиынтығын меңгерумен шектелмей, тиімді әдістерді ұйымдастыра
отырып, сол түрғыда өз болмысын таныта алатын оқушы етіп даярлау қажет
екендігін айтып, студент өзінің зерттеу өзінің зерттеу жүмысында тақырыптың
өзектілігін аша білген.
Дипломдық жұмыстың құндылығын, онда жасалған зерттеулер мен
тұжырымдардың маңыздылығын, атай отырып, дипломдық жұмысты қорғауға
жіберуге болады деп есептеймін.
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультетінің
Педагогика жэне психология мамандығының ППП-515 тобының студенті
Зиятова Әлияның Сабақтан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие
беру тақырыбында жазылған дипломдық
жұмысына
СЫН ПІКІР
Зиятова Әлияның Сабақтан тыс жұмыстарда оқушыларға экологиялық тәрбие
беру атты тақырыптағы диплом жұмысы оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие берудің педагогикалық негіздеріне арналған
Диплом жұмысының I бөлімі мектеп оқушыларына экологиялық білім мен
тәрбие берудің педагогикалық негіздері оның ішінде мектеп оқушыларына
экологиялық тәрбие беруге теориялық талдау жасаған. Сонымен қатар мектеп
оқу бағдарламасындағы экологиялық тәрбиенің рөлін қарастырған.
Диплом жұмысының екінші бөлімі бойынша оқушыларға сабақтан тыс
жұмыстарда экологиялық білім мен тәрбие берудің жолдары мен әдістемесі
қарастырылған.
Сонымен қатар экологиялық білім берудің негізгі - табиғат көздерін
сақтау мен жақсарту мұраттарын ғылыми позиция тұрғысынан насихаттау. Ал,
экологиялық тәрбие жұмысы, мекеп оқушыларын табиғатқа қатысты субъективті,
бағалауы мен объективті шындықтың арасындағы кереғар алшақтықтар болдырмау
жолын қарастырмақ. Ол үшін мүғалім оқушының айнала қоршаған ортаға деген
бастапқы мағлұматын қалыптастырып, түрлі эмоциялық көңіл-күйімен қабылдауын
орнықтыруы керек. Егер оқушы бойында өзін қоршаған аймақты жақсарту ниеті
оянса, экологиялық білім мен тәрбиенің тиімді болатыны сөзсіз екенін атап
көрсеткен.
Дипломдық жұмыс өзінің мақсатына жеткен, талапқа сай орындалған.
Зиятова Әлияның дипломдық жұмысын қорғауға ұсынамын және өте жақсы деп
бағалаймын.
Мазмұны
Кіріспе
І-бөлім. Мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің
педагогикалық негіздері
Мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруге теориялық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 0
Мектепте оқу барысындағы экологиялық тәрбиенің рөлі ... ... .23
ІІ-бөлім. Оқушыларға сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық білім мен
тәрбие берудің жолдары мен әдістемесі
2.1 Мектеп оқушыларына сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық білім
берудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .39
2.2Сабақтан тыс жұмыстарда экологиялық тәрбие берудің жолдары мен
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Мемлекетіміздің тәуелсіздік алғаннан бері,
елдің сана сезімінде түбегейлі өзгерістер болды. Бұл өзгерістер Қазақстан
мемлекетін дүние жүзілік экономикалық қауымдастыққа толық мүше етумен
қатар, еліміздің ішкі риногін да әлемдік деңгейге көтерді. Мұнымен қоса,
білім мен ғылым саласының алдында да жаңа талаптар пайда болды. Оның дәлелі
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы бұл тұжырымдамада еліміздің білім жүйесінде реформалық
өзгерістер жасау қажеттілігімен туындайтын басты бағыт-бағдарды айқындайды.
Жалпы білім беру жүйесінде үйреншікті дағдыдан үйлесімді күрделі
сабақтастықтарды қамтуға ұмтылатын көп деңгейлі оқу жүйесін орнықтыру жаңа
оқу бағдарламаларымен қатар, оқу стандарттарын дайындау, жаңа ақпараттық,
компьютерлік жабдықтармен жұмыс істеуге көшу - қазіргі заман талаптарынан
туындап отыр.
Білім беруді дамытудағы мақсат - білім беру жүйесінің барлық
деңгейінде қоғамның жаңа талаптарына сәйкес білімді, кәсіби біліктлігі
жоғары жастарды тәрбиелеуге қол жеткізетін сапалы, бәсекеге қабілетті білім
ордаларын қалыптастыру.
Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны
саналатын орта білім беру мекемелерінің жастарға сапалы білім беріп,
ұлтжанды адамзат етіп қалыптастыруда атқарар ролі зор екені даусыз.
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайтып, асқақ руханият пен азаматтықты
өркендету, шынайы мәдени-этникалық мұраны жандандыру мен болашаққа
аманаттау, ұлттық тектілікті сақтау, ең алдымен мектеппен байланысты.
Шәкіртті мектепке алғаш қадам аттағаннан бастап, өзінің ата-анасын,
ұстаздарын құрметтеп-сыйлауға, айнала қоршаған табиғатты, туған өлкесін
сақтап, қорғауға, сол арқылы адамгершілік мінез-қасиетті орнықтыруға баулу
- мектеп ұйымының міндеті.
Жаңа мыңжылдықта ғылым мен техниканың, мәдениеттің шарықтау, биікке
көтеріліп, адамзаттың қол жеткізген табыстары өркениетті қоғамның іргесін
бекіте түскені ақиқат. Мұнымен қоса, адам баласының алдындағы мақсат - жер
әлемінің амандығын, экологиялық ахуалдың бүтіндігін сақтау. Қоршаған
ортаның ластану жағдайында болуы, адам өміріне қауіп төнуі, салауатты,
саналы өмір сүрудің жолдарын ойластыруға шақырады.
Республика Президенті Н.А.Назарбаевтың халыққа арнаған Қазақстан -
2030 Жолдауында табиғат жағдайының қиын кезеңде тұрғанын нақты атап өткен:
... экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің жиырма пайызына себеп
болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға берік тосқауыл қойылу қажет
Табиғат алдындағы жауапкершілік сол табиғат байлығын пайдаланудағы
адамгершілік және құқықтық принциптердің сақталуымен өлшенбек. Табиғатқа
деген қарым-қатынастың қоғамның барлық саласына, яғни ғылыми, адамгершілік,
идеологиялық, құқықтық салаларға қатысы бар, себебі олар ғылыми
дүниетанымның негізін қалайды. Осы мәселеге байланысты Қазақстан
Республикасының Білім және ғылым министрлігі Экология және табиғи қор
министрлігі бірлесе отырып, орта мектептерге арналған экологиялық білім
беруді мемлекеттік стандартқа сэйкес оқу жоспарларына, оқулықтарға сәйкес
жасау, тиісті сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мүмкіндіктерін атап
көрсетті. Осы мәселелерді шешу жалпы білім беретін мектептің алдына мынадай
негізгі міндеттерді қояды:
бүгінгі күннің экологиялық мәселелері туралы білім жүйесін қалыптастыру;
адам мен қоғам арасындағы диалектикалық бірлікті түсіндіруге негіздейтін
жеке тұлғаны қалыптастыру;
экологиялық проблемалардың себептерін талдай алатын ойлау жүйесін
қалыптастыру;
Экологиялық тәрбиеге жан-жақтылық сипат беру мақстаы, мектеп
оқушыларын тәрбиелеуді кешенді түрде жүзеге асыруға міндеттейді. Осыдан
табиғат мэселесіне ғылыми-теориялық тұрғыда келу, оның заңдылықтарын білу,
сол заңдылықтарға адам әрекетін сәйкестендіру қажеттілігі туындайды.
Адамзаттың табиғатқа деген эстетикалық қатынасы, оны бақылау мен
бағалаудан, әсерленуден шынайы жэне рухани сезім дүниесі арқылы суреттеуден
тұрады.
Экологиялық білім берудің негізгі - табиғат көздерін сақтау мен
жақсарту мұраттарын ғылыми позиция тұрғысынан насихаттау. Ал, экологиялық
тәрбие жұмысы, мекеп оқушыларын табиғатқа қатысты субъективті, бағалауы мен
объективті шындықтың арасындағы кереғар алшақтықтар болдырмау жолын
қарастырмақ. Ол үшін мүғалім оқушының айнала қоршаған ортаға деген бастапқы
мағлұматын қалыптастырып, түрлі эмоциялық көңіл-күйімен қабылдауын
орнықтыруы керек. Егер оқушы бойында өзін қоршаған аймақты жақсарту ниеті
оянса, экологиялық білім мен тәрбиенің тиімді болатыны сөзсіз.
Табиғатты қорғау мәселесі - педагогикалық мәселелердің негізгі бөлігі.
Қай халықта, оның ішінде қазақ халқы, ұрпағына даланы, бабалардан қалған
ата қонысты ұлағаттап, қадірлеуді, сақтауды аманат еткен. Кешегі алаштың
ардақты тұлғалары А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтардың педагогика,
психология ғылымдарын негіздеген еңбектерінде жас ұрпақтың қоршаған әлемді,
табиғат тамашаларын қызықтап қана қоймай, тіршілікке, табиғат - анаға, ол
тарту еткен әсемдікке құмартуға, оны танып-білуге, оның байлығын аялап,
қорғауға шақырады. Адамгершілік - эстетикалық тәрбие арқылы жас ұрпақ ,
әсемдік әлемін түйсініп, аға буын ұрпақтың ізгілікті ісін жалғастырмақ, ой-
сезіміне әсерін тигізбек. Осы ретте дүниетаным - адамның өзін қоршаған
болмыс дүниесіне қатынасы десек, адам осы дүнитаным арқылы табиғат пен
әлеуметтік құбылыстардың арақатынасын ұғынуға ұмтылады.
1995 жылдың 30 тамызында қабылданған Ата Заңымызда Мемлекет адамның
өмір сүруі үшін қолайлы қоршаған ортаны қорғауды міндет етіп қояды
делінген. 4. Ал, Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы
Заңында осыған сәйкес педагогикалық міндеттер нақтыланған, 5. Заң әр
адамның өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы ортаның барынша қолайлы болуын
қамтамасыз етіп, табиғатты қорғаудың экономикалық, әлеуметтік және
практикалық негіздерін белгілеп берді. О л мынадай тармақтардан тұрады:
республикада халыққа экологиялық білім беру табиғат қорғау жөнінде халықтың
барлық топтарын қамтитын тәрбие мен білім беру жүйесін жүзеге асыру:
жалпыға бірдей кешенді түрде, үздіксіз экологиялық тәрбие мен білім беруді
басқаратын маман кадрларды кәсіптік жағынан даярлау, олардың біліктілігін
арттырудың барлық мүмкіндіктерін жасау;
көрсетілген оқу орындарында экологиялық білім берудің қажеттілігі
айқындалып, арнаулы оқу мекемелерінде экологиялық білім негіздерін міндетті
түрде оқыту;
- арнаулы оқу орныдарының білімдік бағытына сәйкес айналадағы
ортаны қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану жөнінде арнаулы курстар
оқыту.
Экологиялық білім мазмүнының басты компоненті - оқушы әрекеті. әр
түрлі әрекеттердің әрқайсысы (саяси, құқықтық, эстетикалық, экономикалық)
бірін-бірі толықтырып отырады. Мектеп ұйымы оқушы еңбегінің барлық түріне
экологиялық сипат беруде жоғары қоғамдық маңыздылықты үнемі ескеріп отыруға
тиіс. Сондықтан экологияны мектептегі оқу процесінде ғылыми тұрғыда
қарайды. Экологияны жаратылыстану ғылымына енетін пәндердің барлығы
қамтиды. Мәселен биологиялық пәндер жүйесінде табиғат аясы, биосфера, тірі
организм туралы сөз болса, химия сабақтарында ауаға, су көздеріне минералды
тыңайтқыштардың ықпалы, яизяка сабақтарында радиоактивті заттар мен олардың
қоршаған ортаға келтіретін зияны туралы сөз болады.
Экологиялық білім жүйесінде жаратылыстану пәндерінің рөлін
анықтауда экологиялық мақсатты білім беру, экологиялық
білімдегі пәнаралық байланыс, оқушылардың қоршаған ортаны қорғауға іс
жүзінде қатысуы секілді бағыттар көзделеді. Бұл ретте зерттеуші педагог
И.Т.Суравегина экологиялық білім мен тәрбие тұжырымдамасын жасап,
экологиялық білімнің элеуметтік қарым-қатынас жүйесін орнықтырады. Бұл
жүйеге табиғатқа деген қарым-қатынаста кірістірілген: өндірістік қатынаста;
табиғат ресустарына; саяси қатынаста - мемлекет саясатына табиғатты
пайдаоану аймағында; отбасылық дәстүрде табиғатьпен қарым-қатынаста болу
11. Бұл жүйеде табиғатқа қатынас тұтас қамтылған.
Табиғатты қорғау тақырыбында зерттелген шетелдік және отандық
ғалымдардың әдістемелік-ғылыми еңбектері мен тәжірибелік жұмыстары біршама.
Атап айтқанда ресейлік ғалымдар И.Д.Зверев, А.Н.Захлебный, Н.М.Мамедовтың -
еңбектерінде табиғатқа түрлі жағдайларда эсер ету, жан-жақты қатынаста болу
мәселесі қозғалған.
Экологиялық тәрбие мәселесін жан-жақты қарастыруда қазақстандық
ғалымдар: Ә.С.Бейсенова, Ә.Бірмағанбетов, Н..Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков,
Е.А.Мамбетқазиева, А.В.Чигарин, Ж.Ж.Жатқанбаев, К.А.Сарманова,
Ж.Б.Шілдебаев, Ж.І.Байтағұлова, Ж.Дәрібаев, М.А.Лигай, А.Г.Сармузинаны
атауға болады.
Елімізде танымал педагог-психологтар Ж.Қоянбаев. А.А.Бейсенбаева,
И.Нұғманов, С.Үзақбаева . С.Қалиев. Қ.Жарықбаев, Ә.Табілдиев т.б.
еңбектерінде жас жеткіншіктерге сапалы білім беру үшін экологиялық
тәрбиенің маңызы зор екендігі айтылады.
Оқу әдістемелік сипаттағы проблемалардың бірі - пәнді оқытуды
сабақтастыру десек, осы байланысты экологиялық білім мен тәрбие беруде,
қазақ тілі мен әдебиеттану мәселесінде көтергендер Ө.Танабаев,
Қ.Құрманбаева, Ә.Дайырова, химияны оқытуда Қ.Шайхесләмова, физикада
Р.Басекеева, табиғаттануда Д.Жангелдина сабақтан тыс жұмыстар арқылы
Қ,Бұзаубақова, жалпы пәнаралық байланыста А.Болтаев, экологиялық тәрбие
берудің алғы шарттары жөнінде Г.Сәбденәлиева, Ф.Н.Жұмабекова, А.Е.Манкеш,
А.Егенисова, Қ.Сарыбекова, математика пәнін оқытуда табиғатты
қорғауда насихаттауда Ж.Тілешева, оқу үрдісінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыруда Қ.Исламова, мектепте ағылшан тілін оқыту арқылы
оқушыларға экологиялық тәрбие берудің педагогикалық негіздерін жүйелеуде
Ж.Базарбекова т.б. ғылыми еңбектерінде экологиялық білім мен тэрбие
процессі өз орнын жан-жақты нақтылай түсті. Бұл еңбектердің қай-қайсысында
да, экологиялық білім мен тәрбие берудің басты міндеттері айқындалып, бүл
мәселелердің шешілу жолдары сараланды да. Ол жалпы адамзаттық ізгілікке
бағытталған тәрбиенің тұтас жүйесі ретінде талданады.
Жастарда эклогиялық тәрбие беру мәселесі жер-жерлерді өткен
республикалық, халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялардың да негізгі
тақырыбына айналды. (Тбилиси, Қазан 1977; Алматы 1991; Жамбыл 1992).
Экологиялық тәрбие жасөспірімдер үшін отбасынан мектеп жасынан
басталады. Себебеі олардың бойында айналадағы өзін қоршаған, ортаға
-табиғатқа деген сүйіспеншілігі бүлдіршін жасынан қалыптасады.
Жоғарыда келтірген ғылым-әдістемелік, зерттеулер мен ресми құжаттар
жас ұрпақтың эколгиялық жағынан сауатты, тәрбиелі болып өсуіне, қоршаған
ортаны, табиғатты сүйіп, қастерлеу керектігін дәлелдей түседі.
Қазіргі қоғамдық-әлеуметтік, рухани өмір талаптарынан туындап
отрығанындай, оқу процесінде этномәдениет негіздерін, ұлттық ерекшеліктерді
оқушы санасына сіңіру - алдыңғы кезектегі мәселе.
Қазақ этнопедагогикасы туралы ұғым еліміз егемендігін алғаннан бері
қайта өрлеп, ұлтымыздың төл психологиясы мен философиясын жаңа арнаға
бұрды. Бұл ұлттық мұраға, ұлт даналығы мен салт-дәстүріне деген үлкен бет-
бұрыс қана емес, ұрпағымызды ата-баба мұрасына жақындатып, одан рухани
ләззат алу, оны дәйекті жалғастыру деген сөз. Қазақ этнопедагогикасы - әрі
трбие құралы, шежірелер мен діни ілімдердің. Философиялық ой-түйіндердің
негізінде жас ұрпақты әлемді тануға, әлеуметті сыйлап, құрметтеуге, сол
үшін аянбай еңбек етуге үйретеді.
Адамның табиғатсыз күні жоқ оны айтуға табиғаттың тілі жоқ - деді
халқымыз. Мұны айтуға табиғат заңдылықтарын ұғыну, бір міндет болса, сол
ілім негізінде оның құдіретін дәріптей отырып құрметтеу, қорғау екінші
міндет екенін ескерген аға буынжас жеткіншектердің санасына ертерек сіңіре
берген. Тәрбие - тал бесіктен деген халық даналығы осыны меңзейді.
Ендеше, туған табиғатты туған ел мен жерді құрметтеуге жастарды бүлдіршін
жастан бастап баулыған абзал.
Жалпы білім беретін меткептерде экологиялық білім мен тәрбие берудің
мәні өз деңгейінде бағаланбай келеді. Мұнымен бірге оқушыларға экологиялық
білім мен тәрбиненің негізі оқу процесінде этнопедагогика элементтерімен
үштастыра жүргізіле бермейді. Осы ұлттық салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілік
сипаттарын, эклогиялық білім мен тәрбие бағытында үндестіре беру мәселелері
көп жағдайда сақтала бермейді. Аталмыш мәселелерді зерттеу нысанасы ете
отырып, оны шешу жолдарын анықтау -біздің жұмысымыздың басты проблемасы.
Зерттеу мақсаты: жалпы орта білім беретін мектептерде сабақтан тыс
жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат
қорғауға тәрбиелеудің жүйесін ғылыми-теориялық жағынан негіздеу және
әдістемелік талдау жасау.
Зерттеудің объектісі: жалпы орта білім беретін мектептерде сабақтан
тыс жүргізілетін жұмыстар.
Зерттеудің пәні: жалпы орта білім беретін мектептерді сыныптан және
мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушылаға эклогиялық білім беру мен
табиғат қорғауға тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
- жалпы орта білім беретін мектептерде сабақтан және мектептен тыс
жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат
қорғауға тәрбиелеудің өзіміздің зерттеуімізге байланысты педагогикалық
негізін айқындау;
қазіргі мектеп тэжірибесінде сабақтан және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің тиімді жолдарын
анықтап ұсыну;
жалпы орта білім беретін мектептерде сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды
жүргізгенде оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғат қорғауға
тәрбиелеудің біріңғай жүйесін құру;
зерттеу жұмысының қортынындысы мен тұжырымдарының негізінде әдістемелік
құрал дайындау.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі:
Адам мен қоршаған табиғи ортаның өзара қатынасы туралы ілімі, таным
теориясы жеке тұлғалық іс-әрекет теориясы, табиғат пен оқушының өзара
қатынасты туралы танымдық пікірлер, тұжырымдамалыр, пікірлер, ғылыми
зерттеулер мен болжамдар.
Зерттеудің негізгі идеясы:
Табиғат, қоғам адамның өзара үйлесімділігі негізінде сабақтан және
мектептен тыс жұмыстарды жүргізу барысында жеке тұлғаның табиғатқа деген
жауапкершілігі мен сүйіспеншілігін қалыптастыру біздің зерттеуіміздің басты
идеясына алынды.
Зерттеу жұмысының әдістері:
философиялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік және арнаулы
әдебиеттерге теориялық талдау жасау.
жалпы орта білім беретен мектептерде жүргізілетін барлық пәндер мен осы
пәндер бойынша және жалпы жүргізілетін сабақтан және мектептен тыс
жұмыстардың бағдарламаларына, әдістемелік құралдарына талдау жасау;
озат мектеп іс тэжірибесін жинақтау, талдау жасау:
зерттеу бойынша арнайы сауал сұрақ, әңгіме, диагностикалық-тесттік байқау
жүргізу;
мектептерде және мектептен тыс мекемелерде жүргізілетін сабақтар мен тәрбие
жұмыстарын талдау жасау;
- жалпы білім беретін орта мектептерде сабақтан және мектептен тыс
уақыттарда оқушыларға экологиялық білім беру мен табиғатты қорғауға
тәрбиелеуде алдынғы қатарлы мектептердің іс-тәжірибелерін зерттеу, талдап
қорыту;
Зерттеу көздері:
педагогика, психология, философия ғылымдары классиктерінің еңбектері;
Қазақстан Республикасының Үкіметтерінің ресми құжаттары: заңдар, қаулылар,
актілер және т.б.;
оқу министрлігінің бекіткен құжаттары мен бағдарламалары;
жалпы орта білім беретін мектептердегі озат мұғалімдердің іс-тәжірибесі.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімін құрайды.
І-бөлім. Мектеп оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие берудің
педагогикалық негіздері
1. Мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруге теориялық талдау
Ежелгі дәуірден-ақ адамзат баласы өзін қоршаған ортаның, табиғаттың
құпиясын танып-білуге, адам мен жаратылыстың өзара қарым- қатынасын ұғуға
ұмтылды. Өздерінің тіршілік етуіне негіз болатын материалдық игіліктерді
еңбек процесі арқылы ала отырып, табиғатқа әсер етуді, өзгертуді үйренді.
Табиғаттың байлығын игерді, ол үшін түрлі техника жетістігін қолданды.
Сөйтіп, жер шарының тіршілігі бар ортасы-биосфераны толық меңгерді.
Экология - организмдер мен олардың тіршілік ету ортасы арасындағы,
өзара қарым-қатынасты зерттейтін дербес ғылым ретінде XX ғасырдың бірінші
жартысынан бастап қалыптасты. экология терминін алғаш рет неміс биологы
Эрнест Геккель (1834-1919) өзінің Организмдердің жалпы морфологиясы.,
еңбегінде ұсына отырып, оның негізі организм мен ортаның бірлестігі және
организмдердің әволюция процесінде өзгеруі деген ұғымнан құралғандығын
дәйектейді.
Жалпы Қазақстанның өсу жағдайы әлемдік деңгейге сай келу үшін,
өндірістің ғылым мен техниканың дамуы қажет екені белгілі. Ал, бұлардың
өркендеуі табиғаттың сан түрлі салаларын шаруашылыққа қарқынды пайдалануды
талап етеді. Бүгінгі таңда өндірістің дамуы табиғи ресурстарды азайтып қана
қоймай, қоршаған ортаның ластану проблемасын тудырып отырғаны жасырын емес.
Қазақстан республикасының Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында
экологиялық апат аймақтарына мынадай сипаттама берілген: Егер қолайсыз
экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулі нұқсан келтірілсе
және табиғи экологиялық жүйелер бұзылып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
азып – тозса, экологиялық ахуал төтенше аймақтар экологиялық апат аймақтары
деп жарияланды. Бүгінгі таңда Қазақстанда екі аймақ - Арал өңірі мен Семей
ядролық полигоны ресми түрде экологиялық апат аймағы болып жарияланған.
Елдегі экологиялық проблемалардың ұлттық, аймақтық және ғаламдық тұрғыда
өзекті болғандығы соншалық Біріккен ұлттар ұйымының тұрақты даму жөніндегі
Нью-Йорк конференциясында (маусым,1997) Қазақстан Республикасының,
Президенті адамзаттың ғаламдық проблемаларының Кадастрын жасауды ұсынған
болатын. Бұл кадастрға Арал өңірі мен Семей полигонынан басқа, еліміздің
басқа да бірқатар экологиялық проблемаларын қосуға болады. Еліміздің ұлттық
доктринасында республикамыздың экологиясы әлсіз деп танылады. Осыған орай,
Қазақстан Республикасының экологиялық, қауіпсіздігі туралы ел президенті
1997 жылдың 30 сәуірінде бекіткен мемлекеттік тұжрымдамада қазіргі және
болашақ ұрпақтардың стратегиялық мүдделерін ескере отырып, табиғатты
пайдалануды кезең-кезеңімен экологияландыруға көшу стратегиясы белгіленген.
Осы стратегия басшылыққа алына отырып, қоршаған ортаны қорғау туралы
Заңдары Қазақстан Республикасының Қонститутциясына негізделеді және
Қоршаған ортаны қорғау туралы, Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар
туралы, экологиялық сараптама туралы, Халықтың санитарлық-
эпидемиологиялық салауаттылығы туралы Қазақстан Республикасының
Заңдарынан, Қазақстан Республикасының Орман және су кодекстерінен,
Республика Президентінің Жер туралы, Жер қойнауынан және жер қойнауын
пайдалану туралы бірегей заң күші бар жарлықтары мен қоршаған ортаны
қорғау жөніндегі қатынастарда реттейтін басқа да заңдар мен нормативтік
құқықтық актілерден тұрады.
Жалпы адам баласының табиғатқа жасаған өзгерісінің ауқымдылығы табиғат
тепе-теңдігінің кері ауытқушылығын тудырады. Ұзақ уақыт бойы адам табиғат
байдықтарын үздіксіз әрі қайтарымсыз пайдаланып, оның азаюына, тіпті
жойылуына жол беріп алды.
Адамда табиғи (биологиялық) және қоғамдық (әлеуметтік) сипат болса,
оның ең негізгісі әрине, әлеуметтік сипат. Себебі, адам мен қоғам бірлікте.
Адам-ақылы мен анасы жетілген, өзін өзге дүниеден бөліп қарай алатын, ішкі
дүниесін танып - игеруге қабілетті тұлға.
Ертедегі шығыс дүниетанымының қалыптасуы екі мәселе төңірегінде
топтасты. Бірі - аспан, көк, ай, күн, жер, олардың шығу тегі, өзара
байланысы, әлемдегі барлық тіршілікке әсері жайлы болса, екіншісі
-адамгершілік, адамдық қатынас жайында орныққанды. Таным -философия
ілімінде түбегейлі орын алатын, үлкен мәнге, ие, материализм мен идеализм
арасындағы шиеленіскен күрестің арқауына айналған проблема. Таным-адам
санасын дамытудың негізі. Таным объектілеріндегі адамның практикалық
әрекеті дегеніміз адамдардың табиғатты және қоғамдық құбылыстарды мақсатты
түрде өзгертуге бағытталған қызметі. Бұл іс-әрекет, ғылыми ізденіс пен
тәжірибе арқылы жүзеге асып отырады. Байқап отырсақ Адам-қоғам-табиғат
үштігі, өзара тығыз байланыста екен. Адам ғылыми теорияны, білімді меңгере
отырып, айнала қоршаған ортаға, қоғамға ықпал етеді, өзгертеді, тіпті билік
те жүргізеді.
Әрбір мемлекет, қоғам, халық өзінің тарихи әлеуметінде түрлі
кезеңдерден өтетіні белгілі. Осындай процесс барысында қоғамдық
қатынастардың жүйесі стихиялы түрде белгілі бір өзгерістерге түсетіні хақ.
Ғылымда бұл мәселелерді формациялық немесе өркениеттік парадигмалар
тұрғысынан қарастыру дәстүрі орын алған.
Жалпы саяси мәдениет пен сана туралы айтқанда адам факторын, яғни адам
дүниетанымы мәселесіне тоқталмау мүмкін емес. Шын мәнінде әлемде қанша адам
болса, сонша көзқарастар мен дүниетанымдар бар. Сол сияқты әр халықтың,
ұлттың өзіне тән дүниетанымы болатыны заңды. Егер белгілі бірұлтты бір
бірімен тығыз генотиптік және басқа да байланыстармен шырмалған жеке
адамдар қауымдастығы десек, онда саяси сананың күрделі әлеуметтік құбылыс
екендігі күмән туғызбайды. Демек, қазіргі кезде адамзат дүниетанымын
батыстық және шығыстық деп екіге бөлуге болады. Бұл стереотиптерге адам
факторы тұрғысында түсінік беру үшін әлемнің екі ұлы классиктері - И.Кант
пен Ф.Ницшеге жүгінейік. И.Канттың категориялық императиві тұрғысынан
алғанда адам құрал ретінде емес, үнемі мақсат тұрғысында қалыптасу керек.
Яғни бұл батыстық дүниетанымның негізінде жасалған тезис. Шындығында да
Батыс қоғамдарында Жаңа дәуірден бастап, қай мәселеде болмасын адам факторы
ерекше орынға ие. Ал, Шығыс қоғамдарында керісінше, мәселенің шешімінде
адамның жеке ролі төмендетіледі. Бұл ретте Ф.Ницше былай деп анықтама
береді: Адамда ең мәндісі мақсат емес, оның өткені мен бүгінді
жалғастыратын көпір екендігі: адамды сол үшін де жақсы көруге болады.
Тағылық немесе артта қалушылық туралы идеялардың өзі уақыттың тек
синхронды шкаласын қолданудың нәтижесінде, яғни жасы жағынан түрліше
адамдарды, халықты құрдас ретінде қараудан туып отыр. Алайда, бұл әдістің
ешқандай мәні жоқ, өйткені бұл бір мезгілде профессорды, студентті және
мектеп оқушысын салыстырғанмен тең деген Л.Гумилев пікірін мойындамау
мүмкін емес. Қазақстан өз тарихында белгілі формациялық кезеңдерді толық
бастан өткермесе де, қоғамдық жүйенің түбегейлі өзгерістерін кешкені анық.
Ішкі, көбінесе сыртқы факторлардың әсерінен болған бұл өзгерістер арқылы
қазақ қоғамының тек саяси, әлеуметтік, экономикалық бағдарлары ғана ауысып
қоймай, сонымен қатар дүниеге деген көзқарасының да терең өзгерістерге
ұшырағанын көреміз. Егер XV ғасырда қазақ ұлы болып қалыптасып, Ұлы далада
өзінің тарихи орнын айқындаса, кейіннен Ресей, Қытай секілді елдермен қарым-
қатынас жасап, батыс пен шығыс мәдениетін бойына сіңіре білді.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары ұлттық руханиятты қайта түлету
үрдістері ерекше белсенділікпен жүріп, одан кейінгі кезеңдері біраз
бәсеңдеді. Оның орнына батыстық құлдылықтардың әталон қызметін атқаруы
эшілеп, нарық экономикасының бірден-бір талабы ашық қоғамға ұмтылыс кезге
түсті. Бұл процестердің өз деңгейінде реттелмеуі, қоғамдағы дәстүр мен
жаңашылдықтың арасындағы тірестің тууына, ал ол өз кезегінде қоғам
санасында қайшылықтардың пайда болуына әкеп соғады.
Қазақстан Республикасын негізінен қазақ ұлты құрайтындығын, оның осы
аймақты мекен еткен халықтардың еркімен құрылған мемлекет екенін, ескерсек,
онда қазақтарды этногенотиптің шығыс жарты шарына жатқызуға болады.
Мәселенің даулы екендігіне қарамастан, қазақстандық қоғамға шығысты ойлау
тәсілінің кейбір өркениеті кеше ғана пайда болған Еуропаға қарағанда,
мыңдаған жылдық тарихы бар шығыс өркениетімен көп ғасырлар бойы тығыз
байланыста болған кешпенділер үшін Азия өмірі беймәлім деуге болмайды.
Бәрімізге белгілі болғанындай, қазақ халқының пайда болуына әсер еткен
этногенетикалық үрдістердің түп-тамыры ежелгі дүние тарихынан бастау алады.
Бұл үрдістер ықылым заманнан бері Орта Азияның кең даласындағы этникалық
және саяси қатынастардың даму ерекшеліктерімен қатар өзгеріп отырды.
Тарихтың әр кезеңінде Қазақстан аумағында пайда болып немесе жойылып
отырған әтникалық топтар мен тайпалар, кейіннен қазақтардың өмір салтына
айналған, көшпелі мал шаруашылығының тұрақтынуына әкеліп соқты. Әрине
еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында егіншілікті кәсіп өткен,
отырықшы аудандар болды. Алайда, бұл жерлерді, қоныстанушылардың өзі,
көршілес көшпелі өмір салтының ықпалында қалды.
Адам мен табиғаттың, табиғат пен қоғамның арасындағы қарым-қатынас бір-
бірін толықтырып отырады. Тіпті олардың арасындағы қатынастарды нақты
түсіну үшін географиялық орта деген ұғымды қолдануға болады. Біз осы ортаға
байланыстымыз әрі қоғамдық өмірге қажеттінің бәрін ортада өндіреміз.
Қоғамдық әмірдің дамуының қажетті табиғи жағдайларының бірі - ел, халық,
атамекен. Бұл ұғымдар әлеуметтік заңдылықтарға бағынады. Адам орта ғасырлық
қараңғылық пен шырмаудан шығысымен, енді өз мүмкіндігін байқап, білуге
ұмтылды, шығыстың ғұлама ойшылы, философы Әль-Фараби ертедегі ежелгі ғылыми
табыстарды қабылдап, грек ғалымдарынан үлгі алып, олардың ғылымын дамытып,
сол үшін екінші ұстаз атанғаны белгілі. Мәселен, ол Сократтың, Платонның,
Аристотельдің барлық ғылыми салаларын -математика, физика, музыка,
философия, логиканы жоғары сатыға көтерді. Оның айтуынша адам бойында үш
қабілет ерекше жаралған. Олар - дене құрылысы, жан құмарлығы, ой парасаты.
Осы қасиеттерді дұрыс жолға қойып, тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтиже шығаруға
болады. Табиғат пен оның зерттеу процесі адам болмысын ашуға септігін
тигізді. Адамның зердесі өзінің ұшан-теңіз мүмкіндігімен, шығармашылық
қабілетімен танылды.
Зердені ғылыми негізде түсіну табиғаттың сырын ашуға, әсіресе,
жаратылыстанудың негіздерін дамытуға, таным теориясын адам өмірінің кейбір
салаларымен байланыстра зерттеуге жол ашты. Табиғатты барлық жағынан
зерттеп, игеру қолға алынды. Табиғатты зерттеуде жаратылыстану ғылымы одан
әрі өркендеп, адам баласы дүниені меңгеруге кірісті. Табиғат өзінің
дамуында ең құдретті қасиетіне ие бола отырып, адамды, оның ақыл-ойын
қозғады. Осыған байланысты адам және оның мәні табиғаттың заңдары арқылы
түсіндірілді. Бұдан келіп, табиғатты зерттеген жаратылыстану, экология,
дүниетаным ғылымдары дамып, бірқатар мүмкіндіктерге қол жеткізді.
Қоғам-адам-табиғат арасындағы мақсатты байланыс пен сәйкестік әрине
білімді, ақыл мен сананы қажет етеді. Табиғат пен білім мәдениет
арақатынасы-адамдар қызметінің жемісі. Олардың қарым-қатынасының өз
тарихы бар.Себебі табиғат білім мен мәдениет дамуының алғы-шарты бола
отырып, олардың табиғи процестерге тікелей араласуынан көркеюі немесе
құлдырауы мүмкін. Табиғат пен мәдениет арақатынасын шешкенде табиғатқа
деген қамқорлық, мейірімділік әр кез есте болу керек.
Адамның табиғатқа қатысы оның қоғамдық өмір сүру тәсіліне негізделеді.
Осыдан келіп адамның білім мен мәдениет дәрежесін анықтауға болады. Жаңа
мыңжылдықта Қазақстан мемлекетінің барлық саладағы бет-бағдары өзгеруде.
Соның ішінде білім мен біліктілік қазіргі заманда мемлекеттердің бәсекеге
қабілеттілігінің ең маңызды көрсеткішіне айналды. Көптеген елдерде жаңа
индустриялық қоғам үшін адамды дамыту, оның қабілетін арттыру
бағдарламалары қабылданды. Өткен ғасырдың 80-90 жылдары АҚШ-та, Жапонияда,
басқа да дамыған елдерде экономиканы дамытудың жаңа стратегиялық бағыты,
жаңа философиясы қалыптасты. Оның шешуші ролі адам екені анықталды. Тек
қана дамыған елдер ғана емес, артта қалған елдер де халыққа білім беру
көптеген әлеуметтік қайшылықтар мен қиындықтарды шешіп, одан шығудың бірден-
бір тиімді жолы екенін түсіне бастады. Яғни, қазіргі басты талап -
еліміздегі білім беру жүйесін дамыту, жаңарту, озық елдердің деңгейіне
жеткізу. Әлем кеңістігінде адам дүниетанымы, білімі мен ой-санасы жоғары
болуы керек. Қазіргі уақытта әр түрлі оқу және мекемелерінде өзгерістер
жүріп, оңтайлы технологиялық процестер өтуде. Талап етілетін білім мен,
дағдыны толық әрі терең игеру үшін қажетті үздіксіздік принципі, оқытуды
мектепке дейінгі тәрбие мекемесі-мектеп-жоғары (орта арнаулы) оқу орны
классикалық схемасы бойынша құрған жағдайда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін.
Мектепте тек білім мен тәрбие ұштастығы ғана емес, оның қоғамдық
пәнаралық ықпалдығы да сақталу қажет. Ол төменгі сыныптан басталу керек.
Оқушының бастауыш сыныптағы дағдыларды түрлендірілгең, жан-жақты болуы
шарт. Себебі бастауыш сынып-оқушының қалыптасуындағы алғашқы басқыш. Бұл
жастағы жеткіншектер мектепке дейін қалыптасқан мынадай білім-
икемділіктерін бекіте түседі:
- тану, айналаны бақылау, зат, құбылыстарды байқау;
- көрген - білгендерін естерінде сақтау, одан алған әсерлерін бөлісу,
айту;
- табиғатқа, айналасына деген алғашқы эстетикалық
сезімдерінің, қызығушылықтарының оянуы. М. Жұмабаев Педагогика атты
ғылыми еңбегінде: Тәрбие, кең мағынасымен алғанда, қандай да болса бір жан
иесіне тиісті азық беріп, сол жан иесінің дұрыс өсуіне көмек көрсету деген
сөз. Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі пән
құлық тәрбиесі. Егер де адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның
тәрбиесінің түгел болғаны, - деп тәрбие ұғымының мәнін кең түрде
көрсетеді.
Жеткіншек - тәрбие процесінің субъектісі. Ол қоршаған ортаның әр түрлі
жағдайын,сол жағдайлардан (туған ықпалдарды өзіне қабылдап отырады.
Сондықтан жас кезінен балаға дұрыс таным - түсінік пен тәрбие берудің мәні
зор. Бұл үшін педагогикалық қарым - қатынас жасау қажет. Бұл ұтымды болу
үшін балалардың қызығушылығы ескеріліп отырылу керек. Яғни, баланың
сенімді, сергек, ынталы, сыйластығы мен мейірімі мол болу үшін, соған
бағыттайтын әрекеттер жасалуы шарт.
Баланың мектептегі болашақ өмірі әрі мазмұнды әрі қызғылықта өтетін
болса, бала өзінің ақыл-ойы мен білім-тәрбиесін қалыптастыратын қолайлы
ортаны тапқаны. Бала өзінің жалпы интеллектуалдық қабілетін яғни, оқу,
жазу, есептеу, бейнелеу, еңбек, ұжым, секілді ұғымдарды мақсатты түрде
игере бастайды. Бала қабілеті білімді, дағдыны, шеберлікті игерудегі
бойындағы ерекшелік болса, оны жас кезінен жетілдіру, оның келешегіне жол
ашады. Бұл ретте Л.С.Выготский: Педагогика бала дамуының кешегі күніне
емес, оның ертеңгі күніне бағдарлануы тиіс. Тек сонда ғана ол оқыту
процесіңде іргелес даму өрісінде жатқан даму процестерін өмірге келтіре
алады, - дейді. Білім беру мен тәрбиелеу, жалпы педагогикалық процесс
тұтастай алғанда, өзінің әлеуметтік қалпын сақтады. Оқушы бастауыш сыныпта
оқу процесіне оқушылық өмірге дағдыланады яғни, бұл сыныпта оқушы оқу,
біліммен қатар, психологиялық және әлеуметтік дамудың белгілі бір деңгейіне
жетуі керек. Атап айтқанда:
- оқи білуі, оқу - танымдық әрекеттің бастапқы тәсілдерін меңгеруі,
оларды
жетілдіріп, байытуға талпынуы;
- оқуға деген ынта-ықыласы мен қабілеті;
- ерік - жігерінің жеткілікті болуы, яғни түрлі міндеттерді шешуге
деген
ұмтылыс;
- өзінің көпшілік, ұжым алдындағы парызын ұғынуы;
- ұжымда болуға, ұжымдық таным мен қоғамдық пайдалы еңбекке
қатысудағы белсеңділігі.
Қоршаған ортаны қорғау мен жақсартудың әдіснамалық негізі ретінде
мынадай бес қағиданы атауға болады:
1) материалистік әлемде барлығы өзара күрделі қарым-қатынаста,
сондықтан оларды өзгерту бір-бірімен байланысты жүзеге асырылады;
2) табиғатты қорғау материалистік дүниеде қарым-қатынас пен өзара әсер
ету заңдылықтарын қолдануды қажет етеді;
3) адам мен қоғам - тірі табиғат эволюциясының нәтижесі, сондықтан
олар
табиғаттан еш ажырамайды;
4) адам мен қоғамға зиянын тигізетін биосферадағы өзгерістер, ғылыми-
техникалық прогрестің емес, қоғам мен табиғатты реттеудегі
шаралардың жетіспеушілігі әсерінен туындайды;
5) қоғамның даму қарқынына табиғаттың әсері болады, алайда қоғамдық
қатынастар сипатына табиғаттың әсері жоқ.
Осындай әдіснамалық негізден, әр жастағы, әр кәсіби деңгейдегі
адамдарға нақты, анық, ғылыми негізделген білім беруге болады. Әрине,
экологиялық білім дара жүргізілмек емес. Ол адам санасы, тәрбиесі арқылы
ұштастырыла беріледі.
Философтар адам санасы объективтік дүниенің айнаның бетіндегідей
механикалық бейнесі емес. Сана арқылы адам дүниені бейнелеп қана қоймай,
оған әсер ететіндігін де айтады. Қоғамдық сана қарапайым және теориялық
саналардың диалектикалық бірлігін құрайды. Қарапайым сана күнделікті
өмірден, ғасырлар, жылдар бойғы, үйреншікті қайталудан тұрады. Яғни,
сананың бұл түрі күнделікті өмір тәжірибесінен туындайды. Қарапайым сана
табиғат пен өмір құбылыстарын күнделікті байқаудан, бақылаудан тұрады. Ал,
бұдан жоғары тұрғаны - теориялық сана. Ол жасап тарататындар дайындығы бар,
білімді адамдар. Өмірдегі барлық өзгерістер алдымен қарапайым сана арқылы
бейнеленеді. Ендеше, бастапқы экологиялық білім мен тәрбиенің негізі
мектепке дейінгі бүлдіршіндерден басталғаны абзал.
Мектептің бастауыш сыныбында оқушылардың қоршаған орта жөніндегі
түсінік - танымы кеңейе түседі. Оқушылар әр жыл мезгіліндегі табиғат
құбылысын бақылап қана қоймай, құстар, дала аңдары туралы өсімдіктер мен
ағаштар жайлы, ауылшаруашылық саласындағы жұмыстар туралы, адамдардың
еңбегі туралы кең түрде түсінік болады. Мұғалім қоршаған орта жөнінде
көбірек әңгіме өткізеді. Экскурсияға шыққанда, табиғат бұрышында, еңбек
учаскелерінде табиғат өзгерістерімен бірге, адам еңбегін де бақылайды.
Қыстың суығында құстар мен аңдардың қалай тіршілік ететінін, оларға
қалай қамқорлық жасау керектігі айтылады. Бұдан оқушы санасында табиғатқа,
андар мен құстарға жәрдемдесу керектігі туралы ой туындайды. Сонымен қатар,
оларды қорғап, айналаны таза ұстау керектігіне дағдыланды. Әрі қоршаған
орта әсемдігін танып-біледі.
Адамның қоғамдық игілікті әрекеті аумағында ғана табиғат
жандандырьшған - әлеуметтік-қоғамдық сипат алған адамзаттық табиғатқа
айналады. Адам дүниені зерттеп игеру арқылы таниды. Бейнелеу дегеніміз
-жаратылыстың жасампаздық мүсінін, сыр-сипатын қалтқысыз серіну, жаңғырту.
Бұл тұрғыдан таным жолы жігі жазылмайтын жұптастық: табиғат әлемінің нақ
шындығы, адамның сана - сезімі, талап-талғамы, ерекшілігімен қашан да тығыз
байланысты.
Адам әдетте төңірегін талғап, таразылайды. Таным жүйесінде табиғи,
адамзаттық, ақиқаттық қасиеттер бірегей жарастық тапқан.
Қазіргі кезеңде таным нысанасы ретінде табиғат пен тамырластық біршама
жаныма сипат алғандай. Қуатты зерттеу құрал-жабдығы, белгілі бір қалыптар,
робот, электроника дүние құбылысын байырғы түйсіну, қабылдау тұтастығын
біршама сейілте бастаған сияқты. Ғылыми-техникалық қарқын әлем тану
ілімдерінде ғажайып өрлеу туғызумен бірге, бірыңғай логикалық-есептеу
аспаптарына өз тізгінін еркін ұстатып, әр құбылысты бөлшектеп жіберді.
Бүгінгі таңда ұлттық мәдениет әдебиетінің, тілдің, әдет – ғұрып,
дәстүр, салттың тағдыры мен болашағы мектептегі жас ұрпақ тәрбиесіне
байланысты.
Тәрбиедегі басты бағыт: “Әрбір адам ең алдымен өз халқының
президенті, өз отанының азаматы болу керек екенін, ұлттың болашағы тек
өзіне байланысты болатынын есте ұстауға тиіс”. Оның осындай тұжырымға
тоқталуына ұлттық әдет – ғұрыптар мен дәстүрлер көптеп көмектеседі.
Солар арқылы ол жалпы адамзаттық әлемге аяқ басып, өз халқының игілігін
басқа халықтарға жақын да түсінікті ете алады. Сондықтан әрбір, ұрпақ
өз кезі мен өткеннің талаптары, объективті факторлар негізінде
жеткіншек ұрпақты өмірге даярлап, оны жинақталған тәжірибе арқылы
тәрбиелей отырып, өзінің ата бабаларының рухани мұрасын игере түсуі
керек.
Блұ болса, кәсіби шеберлікпен ұйымдастырылатын мектептің тәрбие
жүйесі арқылы жүзеге асады. Мектептің сыныптан тыс тәрбие жүйесі сол
мектептің өзіндік ерекшелігі негізінде жасалған тәрбие тұжырымдамасы
бойынша айқындалады.
Жеке тұлғаның қалыптастып дамуы үздіксіз сипатта болатыны бізге
мәлім. Оның жүзеге асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс
жүргізілетін әртүрлі тәрбиелік әрекеттермен ұштасады. Ол әдетте
сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыс болып бөлінеді.
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы – тұлғаның әлеуметтік қалыптасуын
қамтамасыз етуде оған жағдай туғызатын мұғалімдердің басшылығымен
ұйымдастырылған сабақтың мақсатымен өзара байланысты болып келетін
тәрбие жұмысының дербес түрі. Ол әртүрлі тәрбие әрекеттерінің жиынтығы
ретінде балаға кең көлемде тәрбиелік ықпал ете
алады. Біріншіден, оқудан тыс әртарапты әрекет баланың сабақта мүмкін
болмайтын жан-жақты дара қабілетін ашуға ықпал етеді.
Екіншіден, сыныптан тыс әр түрлі тәрбие жұмысының түрімен айналысу
баланың жеке әлеуметтік тәжірибесін жандандырып, жетілдіреді, оның
адамзат құндылықтарына негізделген білімдерін байытып, қажетті
практикалық іскерлігі мен дағдысын қалыптастырады.
Үшіншіден, сыныптан тыс түрлі тәрбие жұмысы оқушыларда
әрекеттің әртүріне қатысты қызығушылығының дамуына, оған белсенді қатысуға
деген құлшынысын тәрбиелеуге нәтижелі ықпал етеді. Егерде балада еңбекке
деген тұрақты қызығушылық және белгілі бір практикалық дағды қалыптасқан
болса, онда ол өз бетінше тапсырманы нәтижелі орындауды қамтамасыз ете
алады. Бүгінде бала өзінің бос уақытын қандай іске арнауды білмей жатса,
соның негізінде жастар арасында қылмыстың көбеюіне әкеледі. Сондықтан бұл
өте өзекті мәселеге айналуда.
Төртіншіден, сыныптан тыс әртүрлі тәрбие жұмысының формасы тек қана
баланың өзіндік дара қабілетін ашуға ықпал етпейді, сонымен бірге оқушылар
ұжымында өмір сүруге үйретеді. Яғни, оқу, еңбек әрекеттерінде және қоғамдық
пайдалы істерді атқаруда өзара ынтымақтастыққа, бір-біріне қамқор болуға,
өзін басқа жолдастарының орнына қоя білуте тәрбиелейді. Тіпті оқудан тыс
әрекеттің қандай да бір түрі болмасын, танымдық, спорттық, еңбек, қоғамдық
пайдалы, оқушылардың өзара ынтымақтастық тәжірибесін белгілі бір салада
байытады, қорытындысында үлен тәрбиелік нәтижеге қол жеткізуте ықпал етеді.
Мысалы, балалар бірігіп спектакль қойды делік, онда өзара қарым-қатынас
тәжірибесін меңгереді. Сыныптың тазалығын ұжым болып атқарса, онда өзара
міндеттерін бөлісу тәжірибесін меңгереді. Спорттық әрекетте балалар "бірі
бәрі үшін, бәрі бірі үшін" деген қағиданың маңызын жете түсінеді
т.с.с. Бесіншіден, сыныптан тыс тәрбис жұмысын ұйымдастыру мен өткізуде
уақытқа қатысты қатаң шектеу болмайды. Сынып жетекшісі оның формалары мен
әдістерін, құралдары мен мазмұнын және бағытын тандауда ерікті болады. Бұл,
бір жағдайда оған өзінің көзқарасы және сенімі тұрғысында әрекет етуте
мүмкіндік берсе, екінші жағдайда, оның жауапкершілігін арттырады.
Бұған қосымша, оған шығармашылық белсенділікті талап
етеді.
Алтыншыдан, сыныптан тыс тәрбие жұмысының нәтижесіне күнделікті
бақылау мүмкіндігінің болмауы. Себебі, онда тек жалпы жетістік пен
оқушылардың жеке дара даму деңгейін бақылауға ғана мүмкіндік береді. Соған
сәйкес қандай да бір форма немесе әдістің нәтижесін бірден анықтау өте
қиындықты туғызады. Мұндай ерекшелік сынып жетекшісінен табиғи жағдайда
жұмыс жасауды, балалармен қарым-қатынаста немқұрайлылыққа жол бермеуді және
оның нәтижесін бағалауда оларда шиеленіскен жағдайды болмауын қажет етеді.
Жетіншіден, сыныптан тыс тәрбие жұмысы оқушылардың мүмкіндіктеріне сай
қолдары бос уақытта (үзілісте, сабақтан кейін, мейрам немесе сенбі және
жексенбі күндері, демалыстарында) ұйымдастырылады. Сонымен қатар оған кең
көлемде ата-аналар мен жұртшылықтың өкілдері қатыстырылады. Сыныптан тыс
тәрбие жұмысының мақсат және міндеттері тұтас педагогикалық процестің
қызметіне ерекше сипат береді - білімділік, тәрбиелік және дамытушылық.
Білімділік қызметі оқу әрекеті секілді басымдылыққа ие бола алмайды.
Ол сабақтан тыс тәрбие жұмысында тәрбиелік және дамытушылық қызметті
нәтижелі іске асыруда көмекші рол атқарады. Соған орай сабақтан тыс тәрбие
жұмысының білімділік қызметі ғылыми білімдер жүйесін және оқу біліктілігі
мен дағдысын қалыптастыруды көздемейді, керісінше балаларда белгілі бір
мінез-құлық дағдысын қалыптастыратын ұжымдық өмірді, қарым-қатынас
мәдениетін т.б. үйретеді.
Сабақтан тыс тәрбие жұмысының дамытушылық қызметінің маңызы ерекше. Ол
белгілі бір әрекетке байланысты оқушьшардың психикалық процестерін,
оқушыларды жеке-дара қабілеттерін дамытуды көздейді. Соған орай баланың
жасырын қабілетін анықтау, бейімін, қызығушылығын дамытуды мақсат тұтады.
Егерде оқушы бір нәрсге қызығушылығы болса, онда мұғалім сол сұрақка
қатысты қосымша қызықты мағлұмат беріп, оқуға қосымша әдебиет ұсынып, оған
жағдай туғызып, сонымен бірге оны қызығушылығын
арттырады.
Осындай жұмысты атқаруда белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін оның
мақсатын нақты анықтау кажет. Мысалы мұғалім "қонаққа барған жағдайда
қандай мінез-құлық ережелерін сақтау" қажеттігі туралы оқушылармен әңгіме
өткізуді жоспарлады делік Ол үшін оның мақсатына баланың "мінез-құлық
ережесі" туралы білімдерді кеңейтуді белгілейді. Бұл тәрбие жұмысының
білімділік қызметін аткарады. Яғни балада қонаққа барған жағдайда белгілі
бір мінез-құлық ережелерін ескеруді қалыптастыру; этикалық нормалары
сақтауға үйрету; "мінез-кұлық нормалары" деген этикалық ұғымды
қалыптастыру; сол сыныптағы балаларда кездесіп қалатын "мінез-құлық
нормаларына" қатысты кейбір келеңсіз әрекеттерін талқылауға арналған
міндетердің түрі
белгілейді.
Осы бағыттағы жұмыстың мақсат, міндеттері және қызметін анықтау
жұмыстары оның мазмұны мен формасы таңдауға ықпал
етеді.
Тәрбие жұмысының мазмұны әлеуметтік тәжірибеге бейімделген адам
баласы өмірінің әртүрлі саласындағы өзіндік тәжірибесіндегі: ғылымда
өнерде, әдебиетте, техникада, өзара қарым қатынаста, моралдық бейнесінде
бастан кешірген және жүзеге асырған жағдайларын қамтиды. Соған орай
сабақтан тыс тәрбие жұмысының мазмұнының ерекшеліктері сипатталады.
• Біріншіден, сабақтан тыс тәрбие жұмысының мазмұны баланың сезіміне,
әсерленуіне назар аударуды міндеттейді ( сезімі арқылы ақыл ойына
әсер етуді көздейді);
• Екіншіден, баланың практикалық әрекетін ұйымдастыруды (әртүрлі
іскерлік пен дағдысын жетілдіруді) көздейді;
• Үшіншіден, жаңа мағлұматтарды іздеу, сабақтан тыс әртүрлі тәрбие
жұмыстарын атқаруда өздігінен жұмыс істеу біліктілігін машықтандыру;
• Төртіншіден, коммуникативтік біліктілігі мен дағдысын тәрбиелеу
(ұжымда өмір сүре білу, ұжым болып ауызбірлікте қоғамдық пайдалы
істерді атқару т.с.с.);
• Бесіншіден, этикалық нормаларын сақтай білуге дағдыландыру;
Сыныптан тыс жұмыстардың ерекшелігін анықтауда Н.К. Крупская
еңбектерінде жасалған оның негізгі принциптері және қазіргі жағдайда
әрине, түзетуді кажет ететін тәрбиенің жалпы принииптері басшылыққа
алынады. Тәрбиенің даму теориясының диалектикасы мынадай, ол балаларды
тәрбиелеу мен мектеп тәжірибесі негізінде пайда болып, ол өзінің объектісі
-тәрбиемен, оның барлық қазіргі әр түрлілігімен жүруі керек, тәрбиелеу
мәселелерін кең ұғымда қамту, бір жағынан, бірнеше жаңа ғылыми-
педагогикалық бағыттардың пайда болуына және ғылыми синтезге алып келу,
екінші жағынан кең педагогикалық теорияның құрылуы қажет . Қоғамдық іс-
әрекет ретінде пайда болған мектептен тыс жұмыс әрекеттің әр алуан түрінің
және педагогикалық жетекшілердің өзгеше құралдарының арқасында әлеуметтік -
педагогикалық мәртебеге ие болды.
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға ұлттық тәрбие беруде мынадай
принциптер басшылыққа алынады.
- балалардың қызығушылығына қарай ерікті бірлесуі негізінде
айналысудың жаппайлығы және көпшілікке қажеттілігі, олардың ынтасы мен
әрекеттілігінің дамуы;
- әрекеттің қоғамдық пайдалы бағыттылығы: мектептен тыс жұмыстардың
әр түрлі формасы; балалардың жас және дара ерекшеліктерінің есебі. Бұл
принциптер сыныптан тыс жұмыстар қызметінде іске асыра отырып, сыныптан
тыс жұмыстардың мынадай ерекше белгілерін сипаттайды: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz