Балабақшада мектепке даярлық тобындағы балаларды қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы ұлтжандылыққа тәрбиелеу әдістемесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Тарау. МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ
ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Патриоттық тәрбие және оның даму 6
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мектепке даярлық топ балаларын халық ауыз әдебиеті арқылы 12
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тарау. БАЛАБАҚШАДА МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ
ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Балабақша балаларын тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы 18
ұлтжандылыққа тәриелеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 26
2.2 Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларына 31
ұлтжандылық тәрбие берудің
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
..
34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Тәуелсіздікке жеткізген жол даңғыл болған
жоқ, ол ұлы белестерден, қиын-қыстау асулардан тұрды. Болашақ ұлттық
мемлекеттің іргетасы осы тарихи кезеңдерде қаланған болатын, сондықтан да
азаттық жолындағы қасиетті де қасіретті күресте еңбегі ерен
азаматтарымыздың артына қалдырған мол мұрасы мен тарихын зерттеу қазіргі
таңда зор маңызға ие болып отыр. Біз бүгінгі бейбіт тірлігіміз үшін,
Қазақстан деп аталатын Республиканың жер бетінде барлығы үшін, тарихтың әр
тұсында осы елді, осы жерді қорғаған қайсар жандардың аруағының алдында
қашан да қарыздармыз, - деп Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаев айтқандай, біздің алдымызда бабаларының игі дәстүрін
сақтайтын, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болатын
ұрпақ тәрбиелеу міндеттері жатыр [1]. Мұның тиімді шешімі мемлекеттік
деңгейдегі ресми құжаттарда қарастырылды: Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы (2007 ж.) [2], Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы [3], Білім беру мекемелерінде тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы [4], Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
берудің тұжырымдамасы [5], Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы [6] т.б.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру жүйесінің
басым міндеттері ретінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар
жасау, азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, халық дәстүрлерін қастерлеуге тәрбиелеу, отандық және
әлемдік мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу атап
көрсетілген [1 12б.].
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы
Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады.
Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тоныкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi
мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай,
Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақ
бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн
қалыптастыруда негізгі орын алады. Ерлік сын сағатта танылады. Елін, жерін,
шет ел шапқыншыларынан қорғауда, ерен ерлігі аңызға айналған, өлең-жыр,
толғау-дастандарға арқау болған Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Ер Қосай,
Едіге, Қамбар, Абылай, Ағыбай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Баян,
Наурызбай, Райымбек, Малайсары, Сұраншы, Саурық, Барақ, Сырым, Исатай
сияқты батырлардың тәрбиешісі де – қазақ халқы. Жиырмасыншы ғасырдың Кеңес
заманындағы әр түрлі соғыстардың батырлары А.Иманов, М.Ғабдуллин,
Т.Тоқтаров, Ә.Молдағұлова, М.Маметова, Р.Қошқарбаев, Т.Бигелдинов,
Қ.Қайсенов және тағы басқалардың ерен ерлік іс-қимылдары да өлең-жыр,
дастанға айналып, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің бірден-бір құралы
болды. Осының бәрі халқымыздың атадан балаға ғасырлар бойы мұра болып
жалғасып келе жатқан ерлік рухымен байланысты туындаған тәрбиенің дәстүрлі
үлгі-өнегелік жемісі.
Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде Ресейдің классик-педагогтары
К.Д.Ушинский [7], А.С.Макаренко [8], В.А.Сухомлинский [9] т.б. үлкен үлес
қосты. Олар өз еңбектерінде патриоттық тәрбиенің маңызды идеяларын
қарастырып, бағыттарын көрсетті.
Патриоттық тәрбиенің міндеттері, мазмұны мен әдістері И.Ф.Харламов
[10], Б.Т.Лихачев [11], Ю.Бабанский [12], В.А.Сластенин [13], Н.Д.Хмель
[14] және т.б. оқу құралында, лекция курстарында көрініс алған.
Қазақстан халқының патриоттық көзқарасын қалыптастыруда терең ғылыми
зерттеулер жүргізіліп, жаңа бағыттар іздестірудің үлкен маңызы болды. Осы
тұрғыдан алғанда Отандық ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше. Педагогика
саласында зерттеулер жүргізген отандық ғалымдар С.Қалиев, [15],
К.Құнантаева [16], С.Ұзақбаева [17], Е.Ө.Жұматаева [18],
С.Т.Иманбаевалардың [19], Ж.Қасымбеков [20], А.Қарпықбаевалар [21]
еңбектерінде ұлтжандылыққа тәрбиелеудің тәлімдік маңызы туралы мәселелер
қамтылған. Зерттеуші-ғалымдар балаларды ұлтжандылыққа тәрбиелеу
жұмыстарының мазмұнына, міндеттеріне, оны шешудегі әдіс-тәсілдеріне қатысты
ұсыныстар береді.
Жаңа қоғам иегерлері – болашақ ұрпақты тәрбиелеу, білім беру үрдісінде
оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу, бүгінгі өмір талабынан
туындайды. Тамырын тереңнен алатын ұрпақ тәрбиесі – баланың қоғамдық
өмірге, айналадағы дүниеге танымдық, ұлтжандылық, отанмсүйгіштік
көзқарастарын қалыптастарып, өнер-білімге құштарлыққа баулу үшін, халық
қазынасы – фольклорлық шығармалармен сабақтас жүргізілуге тиіс. Қазақ халық
ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы бейнеленіп, бүгінге жеткен ұлттық
байлығымыз баланың көкірек көзін оятып, сөз өнеріне, ана тіліне
сүйіспеншілікке баулып, өмірдегі, өнердегі жағымды іс-әрекетті, сұлулықты
ажырата білу дағдыларын қалыптастыру құралы болып табылады. Асылы, жас
ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесін әсемдік әлемі – халық ауыз әдебиеті, халық
мұрасы арқылы қалыптастырудың маңызы өте зор.
Жоғарыда көрсетілгендей, көркем әдебиеттің баланың дамуындағы құдіреті
туралы еңбектер бола тұра, баланы мектепке дайындаудағы халық ауыз
әдебиетін пайдалануды ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жоқ. Осының
нәтижесінде баланы мектепке дайындауда халық ауыз әдебиетін пайдаланудың
қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық
туып отыр. Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының
көкейтестілігін көрсетеді. Сондықтан да халық ауыз әдебиетін мектепке
дейінгі мекемеде ұлтжандылық тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып,
оның мазмұнын, мүмкіндіктерін қарастыру, оқу-тәрбие үрдісіндегі тиімді
әдістері мен жолдарын іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың
тақырыбын Мектепке даярлық топ балаларын халық ауыз әдебиеті арқылы
ұлтжандылыққа тәрбиелеу деп таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке даярлық топ балаларын халық ауыз әдебиеті
арқылы ұлтжандылыққа тәрбиелеудің теориялық негіздерін және әдістемелік
жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Балаларға патриоттық тәрбие берудің теориялық негіздерін айқындау;
2. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудегі мүмкіндіктерін негіздеу;
3. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің әдістемесін жасау және оны тәжірибелік-
эксперимент жүзінде тексеріп, іс-тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні.
4. Балаларға патриоттық тәрбие берудің теориялық негіздері айқындалды;
5. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудегі мүмкіндіктері негізделді;
6. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің әдістемесі жасалды және оны тәжірибелік-
эксперимент жүзінде тексеріп, іс-тәжірибеге ендірілді.
Зерттеу нысанасы: Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ
балаларын ұлтжандылыққа тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау.
Балабақшадағы озық тәжірибелерді жинақтау, талдау, саралау, оны оқу-тәрбие
үрдісінде қолдану, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне сүйене
отырып, баға беру әдістері қолданылды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Үкіметтің қаулы-қарарлары, балабақшада
тәрбиелеу мен білім беру тұжырымдамалары (1999, 27.11). Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен
ресми материалдар, философтардың, ойшылдардың, психологтар мен педагогтар
еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-
педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-
тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-Тарау. МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ
ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Патриоттық тәрбие және оның даму тарихы
Қазақ халқы – дауылдармен алысып, тағдырымен қарысып, өсіп-өркендеп келе
жатқан ұлы халық. Оның ұлылығы талай тарихи оқиғаларды бүгіп жатқан сан
қатпарлы тарихынан көрінеді. Қайталанбас әрбір тарихи кезең өз
қаһармандарын туғызады. Бұған дәлел - аты ел аузында аңызға айналған тарихи
тұлғалар. Әрине, есімін тасқа жазып, ерлігін ұрпақтың жадында сақтап
қалған бергісі қазақтың, арғысы түркі халықтарының тарихындағы қайталанбас
тұлғалардың есімі өзі өмір сүрген кезеңмен, сол кездің өмір шындығымен
тығыз байланысты. Айталық, шекарасы батыста Византиямен, оңтүстікте
Персиямен, Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен тұйықталған Түрік қағанаты ұлы
дала мәдениетін бүкіл әлемге паш ете отырып, Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған
сынды өз батырларын тарих сахнасына шығарса, қобызының құдіретті үнімен
өлімге араша іздеген Қорқыт сынды данагөй бабаларымыз желмаясына мініп
Жерұйықты іздеген, елінің бақытты тұрмысын көксеген Асан қайғы образы
арқылы тауып жатты.
Қазіргі қоғам алдында тұрған негізгі міндет - өмірдің қай саласы
болмасын әлемдік кеңістікке ену. Ал, әлемдік кеңестікке енуде әр қоғамдық
құрылым өздігінен енуі керек. Бұл құрылымдықтың өзіндігі оның теориялық
негізгі ұлттық сана, салт-дәстүр, мәселелерімен тығыз байланысты болады.
Қалыптасқан ұлттық сана, салт-дәстүр біздің қазақ халқында тәрбиенің
пәрменді құралы болып табылады, сондай-ақ, қоғамдық өмірде айрықша орын
алады. Әсіресе, қазіргі таңда патриоттық тәрбие беру мәселесінің барынша
нақты қойылып отыруының өзіндік үлкен мәні бар. Еліміздегі ғылыми-
техникалық және әлеуметтік саяси өзгерістер барысында, қоғамдық өміріміздің
барлық салаларына патриоттық тәрбие берудің қажеттілігі айқын сезіле түсуде
және бұл қажеттіліктің онан әрі өсе түсетіндігін өмірдің өзі көрсетіп
отыр. Бұл – мемлекетіміздің Ата заңы, Республикамыздың егемендігі және
қазақ жерін мекендеген ұлттар мен ұлыстар, түрлі халық өкілдерінің бірлігін
сақтау - патриоттық тәрбиені қалыптастырудың негізі болмақ.
Тәрбиенің кең салаларының бірі - патриоттық тәрбие екенін еліміздің
тұңғыш президенті Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлының өзекті мәселелердің
қатарына қоюы тегін емес және Қазақстандық патриотизмнің теориялық негізін
тереңдете түсті. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2030 – стратегиялық
бағдарламасының Қазақстан мұраты [1] деп аталатын бөлімінде – еліміздің
тұтастығын, оның тыныштығын яғни мемлекетімізге қауіп төндіретін қандай да
болмасын ішкі және сыртқы күштерден сақтау міндетінің өзі, жастарымызды
патриоттық рухта тәрбиелеуді жүктейді – деген құнды пікірлер айтылған.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие
тұжырымдамасында азаматтық-патриоттық, құқықтық және полимәдениеттік тәрбие
гуманизмге, қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге,
оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстанның басқа
халықтарының мәдениетін зерттеу және игеруге негізделген азаматтық
ұстанымды және патриоттық сананы, құқықтық және полимәдениетті, қалыптасқан
ұлттық өзіндік сананы, ұлт аралық мәдени қарым-қатынасты, әлеуметтік және
діни төзімділікті қалыптастыруы тиіс. Қазіргі жағдайда тәрбиеленушілердің
құқықтық санасын, олардың балалар мен жастар ортасында құқық бұзушыларға
қарсы тұруға дайындығын қалыптастыру аса маңызды мәселе. Балалар мен
жастардың азаматтық патриоттық, құқықтық мәдениетінің әлеуметтік мәртебесін
көтеру әрі азаматтық патриоттық, құқықтық тәрбие бойынша ғылыми
негізделген саясат жүргізу; білім беру ұйымдарында азаматтық құқықтық,
патриоттық тәрбие беруде мазмұны мен әдіс тәсілдер мен оқу тәрбие
құрылымының өзара іс әрекеттестік негізінде деңгейін көтеру мәселелері жан
жақты қарастырылған.
С.Т.Иманбаева Патриотизм – жеке тұлғаның табиғат-адам-қоғам жүйесінде
әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті.
Сондықтан да патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын
болсақ, онда патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы,
адамдармен қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін
себеп-салдар болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық
тәрбиенің мазмұны мәдениет – тарих – білім деп аталатын қоғам дамуының
макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды, - деп патриотизмді табиғат,
адам, әлеуметтік орта тұрғысынан қарастырып, тұлғаны әлеуметтендіру
мәселесіне ден қояды [19].
Патриотизм өткеннің тәжірибесінсіз, сол тәжірибенің негізінде
қалыптасқан дәстүрсіз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Бұл, негізінен, өткен
тарихи тұлғалардың іс-әрекет мен қарым-қатынасының нәтижесі ретінде
қалыптасқан тәжірибеге тәуелді болады. Біз, қазақ халқы, өз тарихында жас
ұрпаққа үлгі боларлық алып тұлғаларға бай халықпыз.
Қазақ хандығы құрылған орта ғасырлардағы жаугершілік заман тарих
сахнасына Керей, әз Жәнібек, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Қарасай, Есет,
Райымбек сынды батыр ұлдарын лег-легімен туғызып жатты. Бұл дәуірде
батырлардың бірінен кейін бірінің келуіне себеп болған, әрине, ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұламаны тудырған қазақ тарихындағы қасіретті кезең –
жоңғар шапқыншылығы. Сан жылдарға созылған қиын-қыстау жаугершілік заманда
қазақ халқы қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен елдігін сақтап қалу үшін
күресе отырып, туған елге, кіндік қаны тамған қасиетті жерге деген
махаббатын ұрпақтан ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Туған жер ұғымын бала
бойына ерте сіңіруге тырысып, оны Отан, ел-жұрт ұғымдарымен байланыстырып
отырған. Отан от басынан басталады, Отан оттан да ыстық, Елің үшін
отқа түс күймейсің деп тәрбиеленетін қазақ баласы үшін Отан - отбасынан,
ата-жұртынан, туып өскен топырағынан басталады.
Қазақ халқы қиын кезеңдерді, аласапыран замандарды басынан кешірсе де,
Ресейдің отаршылдық озбыр саясаты тарихта өзіндік орны бар көтерілістер мен
қозғалыстардың тууына себеп болды. Осы кезеңдер қазақ халқының бас
бостандығын көксеген Сырым, Исатай, Махамбет сынды біртуар перзенттерін
дүниеге әкелді.
Қазақ тарихындағы Ресей империясымен қосылу – ірі тарихи оқиғаларға толы
кезең. Бұл кезеңге академик М.Қ.Қозыбаев кеңірек тоқталады. Жауды шаптым
ту байлап атты еңбегінде қазақ халқының басынан өткен ұлт-азаттық
қозғалысын, Отан қорғау тарихын, халқымыздың ел басқарған көсемдерін, қол
бастаған батырларын, олардың ерліктерін жыр еткен шешен-жырауларын сөз ете
отырып, тәуелсіздік үшін болған ата-бабаларымыздың қанды жорықтары,
дабылды, дауылды азаттық күрес жолдары, ел бостандығы, бірлік жолы,
ұлтжандылық, ұлттық сананы негізгі арқау етіп алғанын жазады. Аталған
еңбектің Ұлт-азаттық қозғалысының белестері – атты бөлімінде,
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарын 7 кезеңге бөліп, оның себеп-
салдарын көрсеткен:
I кезең. Қазақ халқының құрамына кірген тайпалардың Сібір жұртын жаулап
алуға қарсы азаттық қозғалысы.
II кезең. Қоқан-Хиуа хандықтарына қарсы ұлт-азаттық қозғалыс. Бұл ұлт-
азаттық қозғалыс үш жүзді одан әрі қабыстырды, кіріктірді, біріктірді,
ұлттық дәрежеге көтерді.
III кезең. Ресейге қосылу кезеңі, бодандыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыс.
IV кезең. Отарлау саясатына қарсы С.Датұлы, И.Тайманов,
М.Өтемісұлдарының басқаруымен болған шаруалар көтерілісі.
V кезең. Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық қозғалыс.
VI кезең. ХІХ ғ. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс.
VII кезең. 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерісі [26].
Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде қазақ топырағына алып Ресейден бастау
алған қақтығыстар мен толқулардың өз әсерлері тиіп отырды. Саны аз ұлттық
зиялылар осы жағдайларды пайдаланып, тәуелсіздік пен бостандық үшін,
халықты ғасырлар бойындағы ұйқыдан ояту үшін, қос езгіден: патша
өкіметінің отаршылдық бұғауынан және жергілікті патриархаттық-рулық зорлық-
зомбылықтан құтылу үшін күрес бастады. Бүкіл дала саяси додаға тартылып
азаттық үшін қозғалыс тасқыны құрсауына енді [19]. қазақ ұлтының
зиялылары бастаған азаттық қозғалыстың басты мақсаты – отарлау саясаты кең
етек алып, бұғаудағы қазақ қоғамының мемлекеттік саяси дербестігін қалпына
келтіру арқылы ұлттық өркендеуге жол ашу болды.
Тәрбие – көркем мінез қалыптастырудың ғажайып мектебі. Сол мектептен нәр
алмағандар көп жақсылықтан құр қалары даусыз.
В.А. Сластенин мен В.П. Кашириннің еңбектеріндегі патриоттық тәрбиені
халықтық салт-дәстүрлерге, мәдени мұраға, отан тарихына деген
сүйіспеншілік, отаны үшін саналы түрде қызмет ету, отанын қорғауға дайын
болу, басқа халықтармен достық қарым-қатынасты орнатуы,басқа халықтардың
мәдениеті мен салт-дәстүрлерін білуі ара қатынасы тұрғысынан қарастырады
[21].
Кімде-кім халыққа, оның болашағына сенбесе, өз тағдыры үшін де
үрейленеді, өз Отанын жат жұрттықтардың жаулап алуынан қауіптенеді,
Отанының патриоты, батыры бола алмайды.
Отан – халық топтары өмір сүріп, еңбек ететін белгілі бір саяси, мәдени,
әлеумекттік және аумақтық орта. М.С.Жүнісов Отан құрылымы үш элементтің
берік байланысы ретінде түсінілуге тиіс деп дұрыс баға берген. Олар:
1. Халық тарихымен ұштасқан, сол халық субъект ретінде, тарихты жасаушы
ретінде көрінетін туған жері, этностық аймағы.
2. Өзінің тілі, ұлттық мәдениеті, дәстүрлері бар белгілі бір халық.
3. Мемлекет түрін анықтайтын қоғамдық – экономикалық және әлеуметтік-
саяси құрылыс [19].
ПАТРИОТИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Сақ дәуіріндегі патриотизм
Ғұн кезіңіндегі патриотизм
Түркі қағанаты тұсындағы патриотизм
Алтын Орда тұсындағы патриотизм
XVI-XVIII ғ.ғ. қазақ халқының патриотизмі
ХІХ ғасырдағы патриотизм
ХХ ғасырдың басындағы патриотизм
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі патриотизм
1986 жылғы қазақ жастарының патриоттық рухы
ХХІ ғасыр әлемдік жаһандандыру үрдісі кезіндегі Қазақстандық
патриотизм
1 сурет –Патриотизмнің даму тарихы
Патриотизм гректің (раtris) – Отан, ел деген сөзінен шыққан. Соңғы
кездері оның қолданылу ауқымы кеңіп, ол Отанға, елге, туған жерге, халыққа
деген сүйіспеншілікті білдіретін, жиынтық ұғымға ұласқан.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне
сүйіспеншілік түрінде ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда
патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғы да көрініс табады, өйткені әрбір тап
Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді.
Біз ғылыми әдебиеттерді, зерттеу жұмыстарын қарастара келе, қазақ
халқының басынан өткен тарихи жағдайларға байланысты патриотизмнің дамып
қалыптасуын 10 кезеңге бөліп қарастырдық (1-сурет).
Кесте 1 ( Қазақстан Республикасы, алыс және жақын шет елдердегі
патриоттық ұғымына берілген анықтамалардың жіктемесі
Анықтамалар Алынған әдебиет көзі
1 2
Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай Ш.Уәлиханов Таңдамалы
(матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір шығармалар жинағы
сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең
алдымен өз отбасымды, туған туыстарымды
қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртымды,
руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір
орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін.
Патриоттық тәрбие - адамгершілік және саяси Философиялық сөздік.
принцип, сезім, оның мазмұны – Отанға Алматы. 1996. 335-б.
сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін
қорғауға құлшылық. Патриотизм – адамның мыңдаған
жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі.
Патриотизм - Отанға, туған жерге, өзіңнің мәдениПедагогикалық
ортаңа деген сүйіспеншілік. энциклопедия
Патриоттық тәрбие - Отанға мемлекетке деген Б.Момышұлы
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының Қанмен жазылған кітап.
қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей
байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту
дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау,
қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген
ұғымды, жеке адаммен, яғни оның өткенімен,
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Отанға және адамдарға деген махаббат. Бұл екеуі В.А.Сухомлинский
бірігіп үлкен патриотизм өзенін тудырады.
Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп Ю.К.Бабанский.
аталатын, нақты бір әрекет бейнесінде және Педагогика.–М.:
қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында Просвещение,
көрініс беретін, балаларының Отан - анаға 1988.
деген көзқарасын сипаттайтын қоғамдық және
адамгершілік принцип.
Патриоттық тәрбие өзінің терең негізінде бас ҚР мектеп оқушыларына
пайдасын ойламастан Отан үшін жанын қиятын, патриоттық тәрбие
Отанына қызмет ету, тұлғаның кез келген берудің тұжырымдамасы
әлеуметтік қызметтегі адамгершіліктің өлшемі.
Патриотизм ұғымын әскери-жазушы, халық батыры Бауыржан Момышұлы
педагогикалық-психологиялық тұрғыдан өз шығармаларында жан-жақты
қарастырған. Біз Бауыржан Момышұлының патриотизм ұғымына берген
анықтамасын зерттеу жұмысымызға тірек етіп аламыз. Бауыржан Момышұлы:
патриотизм – Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-
саулығы, қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді, мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке
адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз –
мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан: өткенімен, бүгінгі
күнімен және болашағымен қарым-қатынасын біріктіреді [19, 57] (сурет 2).
Сурет 2 – Халық ауыз әдебиетіндегі ұлтжандылық көріністері
2 кесте – Ұлтжандылық тәрбиеге беріген анықтамалардың жіктемесі
№ Патриоттық тәрбиеге берілген анықтамалар Авторлары
1. Ұлтжандылық тәрбие - мемлекеттік үкімет Қазақстан
органдарының жүйелі және алдына мақсат қою Республикасы
арқылы іске асырылатын іс-әрекет,-дей келе, азаматтарын
азаматтардың туған еліне деген жоғары патриоттықпатриоттық тәрбиелеу
санасын, сезімін қалыптастыру, Отанының жөніндегі
мақсатын қорғауда азаматтық және конституциялық мемлекеттік
міндеттерді орындауға дайын тұру. бағдарламасы
2. Ұлтжандылық тәрбие – тұрғындар арасында В.А.Сластенин. т.б.
конституциялық және құқықтық нормаларды, Психология и
мемлекет, саясат, патриоттық идеяларды педагогика.М.:ACADEMA
насихаттау, санада Отан алдындағы парыз, . 2003.
сүйіспеншілік, адалдық, мақтаныш сезімін
қалыптастыру, Отанды қорғауға дайын тұру.
3. Ұлтжандылық тәрбиені адамгершілік мәдениет С.Қ.Қалиев
тұрғысынан қарастыра келе, туған елге,
салт-дәстүрге, тілге деген құрметті қалыптастыра
отырып, мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен
бірлігін сақтаудың негізгі бір тірегі.
4. Ұлтжандылық тәрбие – тұлға бойына негізгі Ю.Н.Галанин
рухани құндылықтарды қалыптастыру. Патриоттық
сезімін тәрбиелеу, ерлік дәстүрлерге және
әлемдік жаһандандыру үрдісіне Ресейдің ғылыми
техникалық және мәдени тұрғыда қосқан үлесіне
мақтаныш, әр түрлі әскери жағдайларда Отанға шын
берілген, Отан үшін жанын қиюға дайын болу.
5 Ұлтжандылық тәрбие – Отанға деген сүйіспеншілік Л.Д.Столяренко,
пен жауаптылықты, халықты және Отанды қорғауға С.И.Самыгин
дайын тұруды қалыптастыру.
6 Ұлтжандылық тәрбиені тұлғаның туған өлкеге, В.С. Кукушкин Теория
табиғатқа деген сезімі арқылы Отанға деген и методика
сүйіспеншілігін қалыптастыру, Отанының басына воспитательной
қиыншылық туғанда ойланбастан күреске бару. работы. Ростов нД.
Из–во МарТ. 2002.
7 Ұлтжандылық тәрбие - халыққа және Отанға деген
сүйіспеншілік сезімді, көзқарасты, іс-әрекетті С.Т.Иманбаева, т.б.
өзара бірлікте қарастыра отырып, тұлғаны Педагогика школы
қалыптастыру
1.2. Қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің мүмкіндіктері
Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі –
халықтың ауыз әдебиеті.
Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-
тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі қуанышы мен күйініші,
дүние танудағы көзқарасы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме,
мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде
тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы,
даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз.
Ауыз әдебиетін фольклор деп те атаймыз. Фольклор – ағылшын сөзі. Ол –
халық шығармашылығы, халықтың аузша тудырған көркем шығармасы, халық
даналығы деген ұғымды береді. Фольклор дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде
бар. Ал халықтың ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымды фольклористика деп
атайды.
Халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына байланысты туған шығармалар,
мақал-мәтелдер, аңыз, ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары, айтыс
өлеңдер т.б. қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрі болып табылады.
Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар. Сол ауыз әдебиетінің негізгі
бастылары: тақырыпқа шығарылған өлеңдер, мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыз-
әңгімелер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары, айтыс өлеңдері т.б.
Ауыз әдебиетінің бұл аталған түрлері, әрине, бір мезгілде туып, бірден
қалыптасқан жоқ. Әрқайсысының шығу, өсіп-өркендеу тарихы, ұзақ уақытқа
созылған даму жолдары бар.
Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері – руханият әлеміміздің көркем
шежіресі. Белгілі академик – жазушы М. Әуезов: Ел болам десең, бесігіңді
түзе деген екен. Бесікті түзеудің бір жолы – бесік жырын түзеу. Бесік
жыры – халық ауыз әдебиеті. Бүгінгі халық ауыз әдебиеті өресі биік, өресі
кең, жанры алуан, мәдениеті үлкен әдебиет [32].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762
Балаларды міндетті мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысына сәйкес
мектепке дейінгі ұйымдарда және жалпы орта білім беретін мектептерде 5-6
жастағы балаларды мектепалды даярлау тұжырымдамасы мен бағдарламалары
әзірленді. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің № 75
бұйрығымен 16 желтоқсан 1999 жыл Балалардың міндетті мектепалды даярлығы
тұжырымдамасында балаларды көркем әдебиетпен таныстыру сабағы ұлттық,
әлемдік халық ауыз әдебиетіне қызығушылықты, кейіпкерлердің іс-әрекетін
адамгершілікпен бағалай білуді, көркем шығармалар кейіпкерлерінің мінез-
құлқын түсініп, сезінуді, оларды халықтар өмірімен өзара байланыста
қабылдауды, белгілі бір тақырыпта әңгімелер мен ертегілердің өзіндік
сюжеттерін ойлап табуға үйретуді қалыптастыру міндетін шешу үшін қажет, деп
көрсеткен. Халық ертегілерімен, қазақ және Қазақстан Республикасында
тұратын басқа да халық жазушыларының шығармаларымен таныстыру басты орын
алуы тиістілігі де айтылған. Сондықтан, тұжырымдамада балаларға, оқып,
айтып беру, мәнерлеп оқу, мазмұндап, түсінігін айтқызу, шығармашылықпен
әңгімелеп беруге керекті материалдар көрсетілген.
Мектепалды даярлығына байланысты бірнеше балама бағдарламалар жарық
көрді. Соның бірі – Балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау
бағдарламасы. Мұнда мектепалды даярлығының міндетті жалпы білім беру
бағдарламасының негізгі міндеттері талданған:
- балаларды мектепке даярлау;
- балалардың дене және психикалық саулығын нығайту және қорғау,
- эмоционалды қалыптасуды сәттілікпен жүргізуде қамқорлық
көрсету және балалардың интеллектуалды және жеке дара дамуын қамтамасыз
ету;
балалардың өсіп-дамуындағы кемістігін түзету, осыған мұқтаждарға қызмет
ету;
- балалардың толыққанды өсіп жетілуін қамтамасыз ету барысында
отбасымен дұрыс қарым-қатынас орнату;
Бағдарламада көркем әдебиет бөлімінде әдеби шығармаларды оқып беру,
оның мазмұнын әңгімелеу, мақал-мәтел, жұмбақ жасыру, кітаппен жұмыс істеу,
сурет бойынша әңгімелету сияқты жұмыс түрлеріне жалпылама тоқталған.
Сонымен қатар, бағдарламада кемшіліктер де орын алған. Мәселен, балабақшада
баланы мектепке дайындау болғандықтан, сабақ міндетті түрде өткізілетіні
белгілі. Солай бола тұра, көркем әдебиет сабақтарының материалдары тоқсанға
бөлініп, жүйеленбеген. Балабақшада тәрбиешілерге өтілетін тақырыптың
белгілі болғаны жөн деп санаймыз.
Балама бағдарламалардың бірі Ш.Құдайберді атындағы Семей
Университетінің дайындаған мектеп жағдайында 6-7 жастағы балаларды
мектепалды даярлау бағдарламасы (1999). Бағдарламаның көркем әдебиет
бөлімінде: – балалардың көркем әдебиетке деген сүйіспеншілігін арттыру;
әртүрлі жанрдағы шығармаларды түсіну мүмкіндігін дамыту және оның мазмұнына
эмоциялық зеректігін дамыту қарастырылған. Сонымен қатар, балаларға
ертегілердің, әңгімелердің, өлеңдердің әдемілігі мен поэтикалық мазмұнын
эмоциялық түрде қабылдауды; көрсетіліп жатқан оқиғаның мәнін түсінуді;
көркем шығармалардағы кейіпкерлердің қылықтарын, қимылдарын дұрыс бағалауды
дамыту жағы да көрсетілген.
Балалардың әдеби-көркемдік талғамын тәрбиелеу; поэтикалық есту, көркем
шығармалардың жанрлық ерекшелігі туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыру;
ақындар мен жазушылар, халық шығармашылығы, кітаптар мен оның мұқабалары
туралы ұғымдарын тереңдету мақсаты көзделген. Балалардың шығарма желісін
анықтауын, көңіл күйді сезінуін және оны түсінуін, сөйлеу қарқынын, мәнерлі-
бейнелі ырғағын, саздылығын, сөздің поэтикалық ритмдерін түсіндіруді міндет
етіп қойған.
Бағдарламада балалар фольклорын әдеби шығармаларды бейнелі тілмен
жеткізуді, ертегі, әңгіме және тақпақтарды мәнерлеп оқуда оқиға желісі мен
кейіпкерлердің қатынасын, көңіл күйін және негізгі ойды толық жеткізе
білуді де қарастырған. Шығарманы мәнерлі жеткізудегі негізгі құрал – ой
екпінін дұрыс түсіру, ымдау, дауыс ырғағын пайдалану ескертілген. Сонымен
қатар, бағдарламада балалардың өз ойынан әңгіме құрастыру қабілетін дамыту.
Олардың шығармашылық ниеттерін, ойларын көрсетуде және оны бейнелі тілмен
жеткізуде сөз құралдарын еркін таңдауға баулу негізгі орын алған.
Бағдарламада көркем әдебиет бөлімі тоқсандарға бөлініп, мақсат-
міндеттері көрсетіліп, онда оқып және әңгімелеп беру, мәнерлеп оқу, өз
шығармашылықтарымен құрастырған әңгімелерінде тәрбие түрлеріне байланысты
әңгіме, ертегі, шағын әңгіме, яғни әдеби шығармалардың жанрлық
ерекшеліктері ескерілген. Көркем шығармалардың тәрбиелік мәніне басты назар
аудару қажеттігі көрсетілген. Жоғарыда айтылған жетістіктерімен қоса,
оның мазмұнында кездесетін кемшіліктері де бар. Көркем әдебиет арнайы сабақ
ретінде өткізілетін болғандықтан, әр тоқсанның міндеттері мен оны жүзеге
асырудың тақырыптары нақты ұсынылуы керек еді. Бағдарлама орыс тілді
топтарға арналғандықтан, қазақ балабақшаларының іс-тәжірибесіне қолдануға
біршама қиындық келтіреді. Берілген материалдар негізінен орыс ақын-
жазушыларының да және қазақ ақын-жазушыларының орыс тіліне аударылған
шығармалары болды. Сондықтан, бұл бағдарлама қазақ топтарындағы балаларды
мектепке даярлауды толыққанды жүзеге асыра алмайды деп санаймыз.
2000 жылы жарық көрген Отбасында және балабақшада баланы мектепке
дайындау бағдарламасы төмендегідей міндеттерді белгіледі:
баланың психологиялық және арнайы дайындығының ерекшеліктерін ескеріп,
дүниетанымын, ой-өрісін, зейінін, қиялын, есте сақтауын, қабылдауын т.б.
психикалық қабілеттерін дамыту;
- баланың денсаулығын нығайту, өмірін қорғау, сауықтыру, шынықтыру
шараларын жүзеге асыру;
- баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру үшін адамгершілік,
эстетикалық, экологиялық, дене, еңбек, ақыл-ой тәрбиесі негіздерін қалау;
- мектепалды даярлық топтарында бағдарламалық материалдарды меңгеру
үшін тәулік режимін, сабақ, ойын, еңбек, серуен демалысты өзара
сабақтастыра ұйымдастыра отырып, мектептегі оқу ісіне дайындау;
- баланың қоршаған орта туралы түсініктерін кеңейтіп, сабақта алған
білімін күнделікті өмірде қолдана білуге баулу;
- баланың мектептегі оқу әрекетін еркін игеру үшін, мектепалды даярлық
бағдарламасының білім мазмұнына сай, қарапайым білім негіздерін меңгерту;
- баланы ұлттық салт-дәстүр негізінде тәрбиелеуде халық педагогика-сын
басшылыққа алу. Сондай-ақ, бағдарламада баланы мектепке дайындаудың басты
ерекшеліктері көрсетілген. Атап айтсақ, отбасында және балабақшада баланы
мектепке дайындауда білім мазмұнының біртұтас жүйеленіп жаңартылып
ұсынылуы; баланың психологиялық және жалпы дайындығының ескерілуі;
баланы мектепке дайындауға арналған оқу-әдістемелік кешеннің берілуі;
бағдарлама мазмұнының бастауыш сыныптардағы білім беру
бағдарламасымен сабақтастығы; ата-аналарға педагогикалық жұмысты жүргізудің
әдістемелік бағыт-бағдарының ұсынылуы.
Бағдарламаның басты жетістігі көркем әдебиет бөлімінің әр тоқсанға
бөлініп, оның міндеттері мен мақстаттарының нақтылануында. Онда көркем
әдебиет сабағында өтілетін тақырыптар бойынша әңгімелесу, оқып түсіндіру,
жаттау, шығармашылықпен әңгіме, ертегі құрастыру ұсынылған. Әр тоқсан
бойынша көркем шығармалардың барлық жанрларын қамтитын тақырыптардың
авторлары берілген. Бұл тәрбиешінің сабақты ұйымдастыруына және басшылыққа
алуына бірден-бір құрал болып табылады.
XX ғасырдың басында мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ата-анаға
насихаттаушы сол кездегі Әйел теңдігі журналы (1926-1936) болған. Осы
жылдары ауылдарда маусымдық балабақшалар көптеп ашыла бастады. Сол
балабақшаларда жүргізілетін тәрбие жұмысына басшылық жасайтын әдістемелік
нұсқаулар даярлау керек болды. Әйел теңдігі журналында Әйел мен бала
тәрбиесі деген бөлім ұйымдастырылып, оны педагог–аудармашы, журналист
Нәзипа Құлжанова басқарған. Алғашында ашылған балабақшаларға басшылық
жасауда Н. Құлжанова орыс педагогтарының еңбектерін ана тіліне аударып,
журнал бетіне жариялады. Кейіннен оның екі еңбегі: Мектептен бұрынғы
тәрбие және Ана мен бала тәрбиесі жарық көрді.
Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балаларды ұлтжандылыққа,
адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу, ана тілінде сөйлеуге үйрету, сөздік
қорларын дамыту, балабақшалардағы балаларды сабақ үрдісінде тәрбиелеу
мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары 1958-64 жылдардан бастап
жүргізілді. Соның нәтижесінде: В.Н.Андросова Мектеп жасына дейінгі
ересек балалардың поэзиялық шығармаларға қызығушылығын арттыру,
Б.Баймұратова Сәбилердің сөздік қоры мен сөйлеу тілінің ерекшеліктері
[33], Л.А.Давиденко Нәрестелердің ойыншықтармен қимыл-қозғалыс жасауының
психологиялық ерекшелігі атты тақырыптарда диссертациялар қорғалды.
Зерттеуші ғалым Б.Баймұратова мектеп жасына дейінгі сәбилердің сөздік
қорының даму ерекшеліктерін зерттей отырып, соның нәтижесінде баланың тілін
дамыту мәселесінде халық ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетін сабақтастыра
қарастырып, 2-6 жас аралығындағы балалардың тілін дамытудың ғылыми-
әдістемесінің негізін жасады. Ғылыми зерттеудің негізгі үш ерекшелігін атап
өтуді жөн көрдік. Зерттеудің бірінші ерекшелігі – мектеп жасына дейінгі
балалардың ана тілін дамыту мәселесі жөніндегі алғашқы әдістемелік нұсқауын
дайындалуында. Екінші ерекшелігі қалалық, ауылдық балабақшаларда және
отбасында тәрбиеленуші балалардың сөз игеру ерекшелігі туралы салыстырмалы
қорытынды жасауында. Үшінші ерекшелігі – әрбір кезеңдегі бала тілін дамыту
мәселесін, оны мейірімділікке, адамгершілікке, еңбекке, ізеттілкке, ақыл-
ойын тәрбиелеумен біртұтас қарастырылуында. Аталған еңбекте автор әдеби
шығармалардың тіл дамытудағы ролін баланың дүниетанымын, ой-өрісін
кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын арттырып,
адамгершілікке баулу ісінде көркем әдебиеттің ролін көрсеткен. Онда мектеп
жасына дейінгі балаларға оқып беретін шығармаларды негізінен үш салаға
бөлген.
- ауыз әдебиеті нұсқаулары;
- классик жазушылардың шығармалары;
- кеңес жазушыларының шығармалары;
Көркем шығарманы оқу, әңгімелеуде тәрбиешілерге қойылатын талаптарды
ұсынған. Ғалымның еңбегіне талдау жасай отырып, баланың жас ерекшелігіне
сәйкес алынған шығарманың идеялық мазмұны, тіл көркемдігін ескеруде,
олардың өзіне шығарманың кейіпкерлерін таңдауда, өздігінен қорытынды
жасауда негізгі тұжырымдарды басшылыққа алдық.
Ғалым А.К. Меңжанованың Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет
арқылы тәрбиелеу атты монографисында: Еңбек әрекеті үстінде көркем әдебиет
шығармаларын пайдалану арқылы баланы ұлтжандылыққа, еңбекке баулу мәселесін
қарастырған [34]. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей қорытынды жасаған. Онда:
1. Балалардың әдебиет құралдары арқылы ұлтжандылық қасиеттерінің
нәтижелі қалыптасуы, олар еңбек процесінде белсене араласып, мақал-
мәтелдерді, ережелерді дұрыс түсініп белсенді түрде қолдана білуінде;
2. Баланың ұлтжандылық қасиеттерін қалыптастыру көркем шығармаларды
пайдалануды ғана талап етіп қоймайды, олардың бекіген қасиеттерін
көрсетуге мүмкіндік беретін әртүрлі педагогикалық жағдай тудыруды да талап
етеді. Құрылған жағдайға байланысты балалар ешкімнің нұсқауынсыз, өздігінен
дербес ұлтжандылық қасиеттерін көрсетуге мәжбүр болады.
3. Баланың ұлтжандылық қасиеттерін қалыптастыруда тәрбиешінің қатаң
бақылауы және әдіс-тәсілдерді үлкен жауапкершілікпен таңдап алуы қажет.
4. Баланың ұлтжандылық қасиетінің қалыптасу көрсеткіші –
түсінген ережелерін еңбек процесінде дұрыс қолдана білуі;
5. Баланың ұлтжандылық қасиеттерін тәрбиелеу белгілі жоспар бойынша
өтіп, өзге тәрбие құралдарымен бірлікте, мазмұнын бірте-бірте күрделендіре,
баланың күші мен мүмкіндігін ескере отырып жүргізілуінде.
Автордың негізгі мақсаты балаларды көркем шығармалар арқылы үлкендер
еңбегімен таныстырып, оларды құрметтеуге, өздерінің еңбекке дұрыс
көзқарасын қалыптастыру болған. Осы бағытта еңбек әрекеті үстінде
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға арналған қосымша материалдар
әзірлеп, оны арнайы эксперименттен өткізіп, еңбектің төрт түріне талдау
жасаған:
а) өзіне-өзі қызмет ету;
ә) шаруашылық-тұрмыстық еңбек;
б) табиғат аясындағы еңбек;
в) қол еңбегі.
Осы зерттеудің нәтижесінде материалдарды саралап, ұлтжандылық, мәдени-
гигиеналық машықтарды бекітудің тиімді әдіс-тәсілдерін белгілеген және оны
ғылыми тұрғыда дәлелдеген. Көркем шығарманың тәрбиелік мәнін көрсетуде
халық ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалану жөнінде жасаған қорытындысы зерттеу
жұмысымызға негіз болды.
Зерттеу тақырыбымызға мазмұны жағынан біршама жақын Қ.Сейсембаевтың
Отбасы тәрбиесінде балаларды мектепке даярлауда қазақ халық
педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибесін пайдалану проблемасы
(1987), деген тақырыптағы зерттеу жұмысында: мектеп жасына дейінгі
балалардың ұлтжандылық тәрбиесінің дамуын халық ауыз әдебиетінің
үлгілерімен байланыстырады. Атап айтсақ, ертегі, жұмбақ, қанатты сөздер,
жаңылтпаш, халық афоризмін халықтық педагогиканың негізгі құралдары деп
атап көрсеткен. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің баланың рухани байлығын
дүниені танып білуде, ұлтжандылық тәрбиесін қалыптастыруда әсері мол.
Сондай-ақ, балаларға арналған ұлттық ойындардың мазмұны мен мәні
педагогикалық тұрғыда қарастырылған. Автордың негізгі зерттеу обьектісі
ауылдағы қойшы балалары. Осы балаларды мектепке даярлауда отбасына
берілетін педагогикалық кеңес, насихат жұмыстарының түрлерін көрсетіп, оны
эксперимент арқылы дәлелдеген. Ата-аналар университеті, теледидар, радио
т.б. ақпарат құралдарының ата-аналарға педагогикалық насихат екенін айтады.
Баланы мектепке дайындадыу оның туған күнінен басталу керектігін ескере
отырып, ата-аналармен жұмысты екі кезеңде жүргізуді ұсынады. Біріншісі –
жас жұбайлар, екіншісі – балалары бар отбасылар. Бірінші топпен жұмысты
ЗАГС (АХАЖ) орындарында, ал екінші топпен мектепте, клубта, мәдениет
үйлерінде ұйымдастыруға болады.
2-Тарау. БАЛАБАҚШАДА МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ
ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Балабақша балаларын тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы
ұлтжандылыққа тәриелеу жолдары
Қазіргі кезеңде еліміздегі ғылыми-техникалық жаңару мен даму, қоғам
өмірінің барлық салаларындағы өзгерістер адамның интеллектуалдық күш
жігерін, саналы әрекеті мен ізденімпаздығын, танымдық ой-өрісінің
белсенділігі мен іс-әрекетін шығармашылық сипатта жүзеге асыруды талап
етеді.
Қазақ халқы өз ұрпағының тәрбиесін жөргектік өмірінен бастап, ер азамат
болғанға дейін бабалар өмірінің тәжірибесінен таныстырып, оны басшылыққа
алып отырады. Халық өмірінің тарихында елінің бостандығы, ар-намысы үшін
ерлік көрсеткен асыл ер тұлғалы батырлары мен азаматтарының өмірлерін үлгі
тұтып, тағзым ету, олардың қалдырған өсиеттерін жалғастыра отыруды парыз
тұтады. Сондықтан да туған жер, Отанға деген сүйіспеншілігін, бойындағы күш-
қуаты мен білімі арқылы Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау қажет.
Тамырын тереңге салмаған шыбықтың өсіп-өнбейтіні сияқты, өз халқының
рухани негізінен нәр алмаған, алдыңғы ұрпақ өнегесінен үлгі алмаған бала әр
жақты дамыған азамат болып өсе алмайды, ұрпақ пен ұрпақ арасындағы
сабақтастық, тарихи тұлғалардың тұлғалық қасиеттері мен тәрбиелік мәні зор
мұраларының жаңадан кісілік келбеті айқындалып, өмірлік бағыт-бағдары
нақтыланып келе жатқан жоғары сынып оқушыларының эстетикалық талғамын,
адамгершілігі мен отансүйгіштік санасын жетілдіруде мәні мен маңызы өте
зор.
Көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы
тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық
негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң
әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан
лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш.
Қазiргi кезде республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда
тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді
қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы
Конституциясында, Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңында, Қазақстан
Республикасы Мемлекеттiк Бiлiм бағдарламасында, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң республика халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы
тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім
беру тұжырымдамаларында, Адам құқықтарының жалпыға бiрдей
декларациясында, Бала құқығы туралы декларацияда және үкiметтiң
құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде
айқын аңғарылады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм” бағдарламасында тәрбие
жүйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты -
“қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық
құндылықтар идеяларының негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi
сапалық қасиетiн қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық
мәдениет пен өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру
көзделiп отыр [40].
Қазақ халқы ғасырлар бойы атадан-балаға мирас болып отырған елі мен
жерін көзінің қарашағындай сақтап ұрпақтан-ұрпаққа аманаттап отырған.
Қандай қиыншылық заманда да “малым арымның садағасы” деген қағиданы
өмірлік ұстанымына айналдырып, ерлік туын жоғары ұстаған.
Бүгінгі ұрпаққа аманаттаған елі мен жерінің тәуелсіздігін сақтауда
ерен ерлікпен істер атқарып отырған тарихи оқиғалар мен үкіметтің қаулы-
қарарларында, ел Президентінің халыққа жыл сайынғы жолдауынан және тарихи
еңбектерінен айқын байқаймыз.
Ұлттық патриотизмнің дамып, қалыптасуы туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
“Қазақ халқы - тамырын жеті қабат жер астына жіберген алып бәйтеректей,
өзегін ғасырлар тереңіне тартып, дауылдармен алысып, тағдырымен алысып,
өсіп-өркендеп келе жатқан байырға халық. Оның тарихы, кейбіреулер айтып
жүргендей, кешегі Қазақ хандығы шаңырақ көтерген ХҮ ғасырдан басталмайды.
Хандықтың құрылуы бір басқа, халықтың қалыптасуы бір басқа.
Бүгінгі күн ата-бабаларымыздың талай ғасырлар бойғы арманы еді,
отаршылдықтың темір құрсауының, отызыншы жылдардағы ашаршылық пен сталиндік
жаппай жазалау құрбандарының, ұлы Отан соғысында от ортасынан оралмаған
боздақтардың, кешегі Желтоқсан ұлттық намысын қолдан бермеу үшін, халықтың
сағын сындырмау үшін бел буып шыққан жастарымыздың арманы едің,- деген ұлы
ғибрат сөзден ғасырлар қойнауынан жалғасқан халқымыздың ерлік рухының
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, әлемдік өркениеттен өзіндік орнын алуына негізгі
себепші болатынын нақтылайды [37].
Бүгінгі ХХI ғасыр жастарына патриоттық тәрбие беруде халықтық тәлімдік
мұраларға тоқталмай кетуіміз мүмкін емес. Ұлттық патриотизм көне түркі
тектес халықтар дәуірінен бастау алады дейтін болсақ, тәрбиенің негізгі
көзіне – көне тастағы жазбалар, халық ауыз әдебиеті мұралары, этнографиялық
материалдар, халықтық салт-дәстүрлер, отбасы тәрбиесі жатады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ұлтжандылық тәрбиесін дамытып, санасын
қалыптастыру үшін тәрбиеші түсіндіру, білім беру, үлгі-өнеге көрсетуде
үнемі халық ауыз әдебиетін басшылыққа алады. Бұл әсіресе, көркем әдебиет
сабағында іске асатыны белгілі. Ұлтжандылық тәрбиесі мақсатқа сай
жүргізілсе, ол баланың логикалық ойлауын, танымдық қабілетін дамытып, ой
қорытындысын жасай білуге жеткізеді. Сондықтан, тәрбиеші көркем шығарманың
мазмұнына сәйкес сабақтың мақсатын айқын, нақты қоя білгені жөн. Сонда
ғана, көркем шығарма өзінің тәрбиелік міндетін атқара алады. Ақыл-ой
жағынан бала неғұрлым белсенді болса, сұрақтарды да соғұрлым көбірек қояды.
Бала ойын үстінде тәжірибе жасайды, себеп салдарлық байланыстар мен
тәуелділікті анықтауға тырысады. Мысалы: ол қандай заттың батып, қандай
заттың батпай-жүзіп жүретіндігін өздігінен ажырата алады. Баланың ақыл-ойын
дамытып, шынықтыра түсетін балалар фольклорынан үлкен орын алатын
жұмбақтар. Жұмбақ және оның шешуін табу, ойлауға, ойлаған ісінің нәтижесіне
жетуге жаттықтырады. Жұмбақтың шешуін табу баланың зейінін жетілдіріп,
ықыласын арттырады. Баланың ойының ұшқыр болуы, әрекетке баулуға, ой-
санасының белсене қызмет етуіне итермелейді. Академик М.О.Әуезов қазақтың
әдет-ғұрып салтында, өнерінде жұмбақтың алатын орнын ерекше айта келіп:
...Ата-ананың жас балаға беретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
Тарау. МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ
ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Патриоттық тәрбие және оның даму 6
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мектепке даярлық топ балаларын халық ауыз әдебиеті арқылы 12
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тарау. БАЛАБАҚШАДА МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ
ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Балабақша балаларын тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы 18
ұлтжандылыққа тәриелеу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 26
2.2 Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларына 31
ұлтжандылық тәрбие берудің
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
..
34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Тәуелсіздікке жеткізген жол даңғыл болған
жоқ, ол ұлы белестерден, қиын-қыстау асулардан тұрды. Болашақ ұлттық
мемлекеттің іргетасы осы тарихи кезеңдерде қаланған болатын, сондықтан да
азаттық жолындағы қасиетті де қасіретті күресте еңбегі ерен
азаматтарымыздың артына қалдырған мол мұрасы мен тарихын зерттеу қазіргі
таңда зор маңызға ие болып отыр. Біз бүгінгі бейбіт тірлігіміз үшін,
Қазақстан деп аталатын Республиканың жер бетінде барлығы үшін, тарихтың әр
тұсында осы елді, осы жерді қорғаған қайсар жандардың аруағының алдында
қашан да қарыздармыз, - деп Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаев айтқандай, біздің алдымызда бабаларының игі дәстүрін
сақтайтын, күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің патриоттары болатын
ұрпақ тәрбиелеу міндеттері жатыр [1]. Мұның тиімді шешімі мемлекеттік
деңгейдегі ресми құжаттарда қарастырылды: Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңы (2007 ж.) [2], Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы [3], Білім беру мекемелерінде тәрбие
берудің кешенді бағдарламасы [4], Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие
берудің тұжырымдамасы [5], Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы [6] т.б.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында білім беру жүйесінің
басым міндеттері ретінде ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және
кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар
жасау, азаматтық пен патриотизмге, өз Отаны – Қазақстан Республикасына
сүйіспеншілікке, халық дәстүрлерін қастерлеуге тәрбиелеу, отандық және
әлемдік мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың
басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу атап
көрсетілген [1 12б.].
Қазiргi қоғамдық-әлеуметтiк жағдайда жеке тұлғаның бойындағы
Қазақстандық патриотизмдi қалыптастыру басты міндет болып саналады.
Патриоттық тәрбиенiң күре тамыры Күлтегiн, Тоныкөк, ХҮI-ХҮIII ғасырда елi
мен жерi үшiн жан аямай күрескен Жалаңтөс, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай,
Наурызбай т.б. батырлар ісінен бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақ
бойындағы ерлiк сезiмiн оятып, туған жерге деген сүйiспеншiлiгiн
қалыптастыруда негізгі орын алады. Ерлік сын сағатта танылады. Елін, жерін,
шет ел шапқыншыларынан қорғауда, ерен ерлігі аңызға айналған, өлең-жыр,
толғау-дастандарға арқау болған Қобыланды, Ер Тарғын, Ер Сайын, Ер Қосай,
Едіге, Қамбар, Абылай, Ағыбай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Баян,
Наурызбай, Райымбек, Малайсары, Сұраншы, Саурық, Барақ, Сырым, Исатай
сияқты батырлардың тәрбиешісі де – қазақ халқы. Жиырмасыншы ғасырдың Кеңес
заманындағы әр түрлі соғыстардың батырлары А.Иманов, М.Ғабдуллин,
Т.Тоқтаров, Ә.Молдағұлова, М.Маметова, Р.Қошқарбаев, Т.Бигелдинов,
Қ.Қайсенов және тағы басқалардың ерен ерлік іс-қимылдары да өлең-жыр,
дастанға айналып, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің бірден-бір құралы
болды. Осының бәрі халқымыздың атадан балаға ғасырлар бойы мұра болып
жалғасып келе жатқан ерлік рухымен байланысты туындаған тәрбиенің дәстүрлі
үлгі-өнегелік жемісі.
Оқушыларға патриоттық тәрбие беруде Ресейдің классик-педагогтары
К.Д.Ушинский [7], А.С.Макаренко [8], В.А.Сухомлинский [9] т.б. үлкен үлес
қосты. Олар өз еңбектерінде патриоттық тәрбиенің маңызды идеяларын
қарастырып, бағыттарын көрсетті.
Патриоттық тәрбиенің міндеттері, мазмұны мен әдістері И.Ф.Харламов
[10], Б.Т.Лихачев [11], Ю.Бабанский [12], В.А.Сластенин [13], Н.Д.Хмель
[14] және т.б. оқу құралында, лекция курстарында көрініс алған.
Қазақстан халқының патриоттық көзқарасын қалыптастыруда терең ғылыми
зерттеулер жүргізіліп, жаңа бағыттар іздестірудің үлкен маңызы болды. Осы
тұрғыдан алғанда Отандық ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше. Педагогика
саласында зерттеулер жүргізген отандық ғалымдар С.Қалиев, [15],
К.Құнантаева [16], С.Ұзақбаева [17], Е.Ө.Жұматаева [18],
С.Т.Иманбаевалардың [19], Ж.Қасымбеков [20], А.Қарпықбаевалар [21]
еңбектерінде ұлтжандылыққа тәрбиелеудің тәлімдік маңызы туралы мәселелер
қамтылған. Зерттеуші-ғалымдар балаларды ұлтжандылыққа тәрбиелеу
жұмыстарының мазмұнына, міндеттеріне, оны шешудегі әдіс-тәсілдеріне қатысты
ұсыныстар береді.
Жаңа қоғам иегерлері – болашақ ұрпақты тәрбиелеу, білім беру үрдісінде
оларды қан жақындығы емес, жан жақындығына баулу, бүгінгі өмір талабынан
туындайды. Тамырын тереңнен алатын ұрпақ тәрбиесі – баланың қоғамдық
өмірге, айналадағы дүниеге танымдық, ұлтжандылық, отанмсүйгіштік
көзқарастарын қалыптастарып, өнер-білімге құштарлыққа баулу үшін, халық
қазынасы – фольклорлық шығармалармен сабақтас жүргізілуге тиіс. Қазақ халық
ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы бейнеленіп, бүгінге жеткен ұлттық
байлығымыз баланың көкірек көзін оятып, сөз өнеріне, ана тіліне
сүйіспеншілікке баулып, өмірдегі, өнердегі жағымды іс-әрекетті, сұлулықты
ажырата білу дағдыларын қалыптастыру құралы болып табылады. Асылы, жас
ұрпақтың ақыл-ой тәрбиесін әсемдік әлемі – халық ауыз әдебиеті, халық
мұрасы арқылы қалыптастырудың маңызы өте зор.
Жоғарыда көрсетілгендей, көркем әдебиеттің баланың дамуындағы құдіреті
туралы еңбектер бола тұра, баланы мектепке дайындаудағы халық ауыз
әдебиетін пайдалануды ғылыми негізде жүйелеген зерттеулер жоқ. Осының
нәтижесінде баланы мектепке дайындауда халық ауыз әдебиетін пайдаланудың
қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық
туып отыр. Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының
көкейтестілігін көрсетеді. Сондықтан да халық ауыз әдебиетін мектепке
дейінгі мекемеде ұлтжандылық тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып,
оның мазмұнын, мүмкіндіктерін қарастыру, оқу-тәрбие үрдісіндегі тиімді
әдістері мен жолдарын іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың
тақырыбын Мектепке даярлық топ балаларын халық ауыз әдебиеті арқылы
ұлтжандылыққа тәрбиелеу деп таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке даярлық топ балаларын халық ауыз әдебиеті
арқылы ұлтжандылыққа тәрбиелеудің теориялық негіздерін және әдістемелік
жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Балаларға патриоттық тәрбие берудің теориялық негіздерін айқындау;
2. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудегі мүмкіндіктерін негіздеу;
3. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің әдістемесін жасау және оны тәжірибелік-
эксперимент жүзінде тексеріп, іс-тәжірибеге ендіру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні.
4. Балаларға патриоттық тәрбие берудің теориялық негіздері айқындалды;
5. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудегі мүмкіндіктері негізделді;
6. Халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің әдістемесі жасалды және оны тәжірибелік-
эксперимент жүзінде тексеріп, іс-тәжірибеге ендірілді.
Зерттеу нысанасы: Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: Қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ
балаларын ұлтжандылыққа тәрбиелеу үдерісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында философиялық, психологиялық,
педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау.
Балабақшадағы озық тәжірибелерді жинақтау, талдау, саралау, оны оқу-тәрбие
үрдісінде қолдану, әңгімелесу, тәжірибелік іс-әрекеттер нәтижесіне сүйене
отырып, баға беру әдістері қолданылды.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Үкіметтің қаулы-қарарлары, балабақшада
тәрбиелеу мен білім беру тұжырымдамалары (1999, 27.11). Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен
ресми материалдар, философтардың, ойшылдардың, психологтар мен педагогтар
еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік құралдар, ғылыми-
педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат педагог-
тәрбиешілердің озық тәжірибелері басшылыққа алынды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-Тарау. МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ХАЛЫҚ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ
ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Патриоттық тәрбие және оның даму тарихы
Қазақ халқы – дауылдармен алысып, тағдырымен қарысып, өсіп-өркендеп келе
жатқан ұлы халық. Оның ұлылығы талай тарихи оқиғаларды бүгіп жатқан сан
қатпарлы тарихынан көрінеді. Қайталанбас әрбір тарихи кезең өз
қаһармандарын туғызады. Бұған дәлел - аты ел аузында аңызға айналған тарихи
тұлғалар. Әрине, есімін тасқа жазып, ерлігін ұрпақтың жадында сақтап
қалған бергісі қазақтың, арғысы түркі халықтарының тарихындағы қайталанбас
тұлғалардың есімі өзі өмір сүрген кезеңмен, сол кездің өмір шындығымен
тығыз байланысты. Айталық, шекарасы батыста Византиямен, оңтүстікте
Персиямен, Үндістанмен, ал шығыста Қытаймен тұйықталған Түрік қағанаты ұлы
дала мәдениетін бүкіл әлемге паш ете отырып, Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған
сынды өз батырларын тарих сахнасына шығарса, қобызының құдіретті үнімен
өлімге араша іздеген Қорқыт сынды данагөй бабаларымыз желмаясына мініп
Жерұйықты іздеген, елінің бақытты тұрмысын көксеген Асан қайғы образы
арқылы тауып жатты.
Қазіргі қоғам алдында тұрған негізгі міндет - өмірдің қай саласы
болмасын әлемдік кеңістікке ену. Ал, әлемдік кеңестікке енуде әр қоғамдық
құрылым өздігінен енуі керек. Бұл құрылымдықтың өзіндігі оның теориялық
негізгі ұлттық сана, салт-дәстүр, мәселелерімен тығыз байланысты болады.
Қалыптасқан ұлттық сана, салт-дәстүр біздің қазақ халқында тәрбиенің
пәрменді құралы болып табылады, сондай-ақ, қоғамдық өмірде айрықша орын
алады. Әсіресе, қазіргі таңда патриоттық тәрбие беру мәселесінің барынша
нақты қойылып отыруының өзіндік үлкен мәні бар. Еліміздегі ғылыми-
техникалық және әлеуметтік саяси өзгерістер барысында, қоғамдық өміріміздің
барлық салаларына патриоттық тәрбие берудің қажеттілігі айқын сезіле түсуде
және бұл қажеттіліктің онан әрі өсе түсетіндігін өмірдің өзі көрсетіп
отыр. Бұл – мемлекетіміздің Ата заңы, Республикамыздың егемендігі және
қазақ жерін мекендеген ұлттар мен ұлыстар, түрлі халық өкілдерінің бірлігін
сақтау - патриоттық тәрбиені қалыптастырудың негізі болмақ.
Тәрбиенің кең салаларының бірі - патриоттық тәрбие екенін еліміздің
тұңғыш президенті Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлының өзекті мәселелердің
қатарына қоюы тегін емес және Қазақстандық патриотизмнің теориялық негізін
тереңдете түсті. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2030 – стратегиялық
бағдарламасының Қазақстан мұраты [1] деп аталатын бөлімінде – еліміздің
тұтастығын, оның тыныштығын яғни мемлекетімізге қауіп төндіретін қандай да
болмасын ішкі және сыртқы күштерден сақтау міндетінің өзі, жастарымызды
патриоттық рухта тәрбиелеуді жүктейді – деген құнды пікірлер айтылған.
Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие
тұжырымдамасында азаматтық-патриоттық, құқықтық және полимәдениеттік тәрбие
гуманизмге, қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүю және құрметтеуге,
оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстанның басқа
халықтарының мәдениетін зерттеу және игеруге негізделген азаматтық
ұстанымды және патриоттық сананы, құқықтық және полимәдениетті, қалыптасқан
ұлттық өзіндік сананы, ұлт аралық мәдени қарым-қатынасты, әлеуметтік және
діни төзімділікті қалыптастыруы тиіс. Қазіргі жағдайда тәрбиеленушілердің
құқықтық санасын, олардың балалар мен жастар ортасында құқық бұзушыларға
қарсы тұруға дайындығын қалыптастыру аса маңызды мәселе. Балалар мен
жастардың азаматтық патриоттық, құқықтық мәдениетінің әлеуметтік мәртебесін
көтеру әрі азаматтық патриоттық, құқықтық тәрбие бойынша ғылыми
негізделген саясат жүргізу; білім беру ұйымдарында азаматтық құқықтық,
патриоттық тәрбие беруде мазмұны мен әдіс тәсілдер мен оқу тәрбие
құрылымының өзара іс әрекеттестік негізінде деңгейін көтеру мәселелері жан
жақты қарастырылған.
С.Т.Иманбаева Патриотизм – жеке тұлғаның табиғат-адам-қоғам жүйесінде
әлеуметтену үрдісін қамтамасыз ететін тұлғаның құнды сапалық қасиеті.
Сондықтан да патриотизмді философиялық категориялар тұрғысынан қарастыратын
болсақ, онда патриотизм адамның табиғатпен үйлесе дамуының басты факторы,
адамдармен қарым-қатынасының құралы, қоғам дамуының дәйекті әсер ететін
себеп-салдар болып табылады. Осыған орай патриотизмнің мәні мен патриоттық
тәрбиенің мазмұны мәдениет – тарих – білім деп аталатын қоғам дамуының
макропарадигмалы логикасы арқылы дамиды, - деп патриотизмді табиғат,
адам, әлеуметтік орта тұрғысынан қарастырып, тұлғаны әлеуметтендіру
мәселесіне ден қояды [19].
Патриотизм өткеннің тәжірибесінсіз, сол тәжірибенің негізінде
қалыптасқан дәстүрсіз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Бұл, негізінен, өткен
тарихи тұлғалардың іс-әрекет мен қарым-қатынасының нәтижесі ретінде
қалыптасқан тәжірибеге тәуелді болады. Біз, қазақ халқы, өз тарихында жас
ұрпаққа үлгі боларлық алып тұлғаларға бай халықпыз.
Қазақ хандығы құрылған орта ғасырлардағы жаугершілік заман тарих
сахнасына Керей, әз Жәнібек, Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Қарасай, Есет,
Райымбек сынды батыр ұлдарын лег-легімен туғызып жатты. Бұл дәуірде
батырлардың бірінен кейін бірінің келуіне себеп болған, әрине, ақтабан
шұбырынды, Алқакөл сұламаны тудырған қазақ тарихындағы қасіретті кезең –
жоңғар шапқыншылығы. Сан жылдарға созылған қиын-қыстау жаугершілік заманда
қазақ халқы қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен елдігін сақтап қалу үшін
күресе отырып, туған елге, кіндік қаны тамған қасиетті жерге деген
махаббатын ұрпақтан ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Туған жер ұғымын бала
бойына ерте сіңіруге тырысып, оны Отан, ел-жұрт ұғымдарымен байланыстырып
отырған. Отан от басынан басталады, Отан оттан да ыстық, Елің үшін
отқа түс күймейсің деп тәрбиеленетін қазақ баласы үшін Отан - отбасынан,
ата-жұртынан, туып өскен топырағынан басталады.
Қазақ халқы қиын кезеңдерді, аласапыран замандарды басынан кешірсе де,
Ресейдің отаршылдық озбыр саясаты тарихта өзіндік орны бар көтерілістер мен
қозғалыстардың тууына себеп болды. Осы кезеңдер қазақ халқының бас
бостандығын көксеген Сырым, Исатай, Махамбет сынды біртуар перзенттерін
дүниеге әкелді.
Қазақ тарихындағы Ресей империясымен қосылу – ірі тарихи оқиғаларға толы
кезең. Бұл кезеңге академик М.Қ.Қозыбаев кеңірек тоқталады. Жауды шаптым
ту байлап атты еңбегінде қазақ халқының басынан өткен ұлт-азаттық
қозғалысын, Отан қорғау тарихын, халқымыздың ел басқарған көсемдерін, қол
бастаған батырларын, олардың ерліктерін жыр еткен шешен-жырауларын сөз ете
отырып, тәуелсіздік үшін болған ата-бабаларымыздың қанды жорықтары,
дабылды, дауылды азаттық күрес жолдары, ел бостандығы, бірлік жолы,
ұлтжандылық, ұлттық сананы негізгі арқау етіп алғанын жазады. Аталған
еңбектің Ұлт-азаттық қозғалысының белестері – атты бөлімінде,
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарын 7 кезеңге бөліп, оның себеп-
салдарын көрсеткен:
I кезең. Қазақ халқының құрамына кірген тайпалардың Сібір жұртын жаулап
алуға қарсы азаттық қозғалысы.
II кезең. Қоқан-Хиуа хандықтарына қарсы ұлт-азаттық қозғалыс. Бұл ұлт-
азаттық қозғалыс үш жүзді одан әрі қабыстырды, кіріктірді, біріктірді,
ұлттық дәрежеге көтерді.
III кезең. Ресейге қосылу кезеңі, бодандыққа қарсы ұлт-азаттық қозғалыс.
IV кезең. Отарлау саясатына қарсы С.Датұлы, И.Тайманов,
М.Өтемісұлдарының басқаруымен болған шаруалар көтерілісі.
V кезең. Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық қозғалыс.
VI кезең. ХІХ ғ. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс.
VII кезең. 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерісі [26].
Жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде қазақ топырағына алып Ресейден бастау
алған қақтығыстар мен толқулардың өз әсерлері тиіп отырды. Саны аз ұлттық
зиялылар осы жағдайларды пайдаланып, тәуелсіздік пен бостандық үшін,
халықты ғасырлар бойындағы ұйқыдан ояту үшін, қос езгіден: патша
өкіметінің отаршылдық бұғауынан және жергілікті патриархаттық-рулық зорлық-
зомбылықтан құтылу үшін күрес бастады. Бүкіл дала саяси додаға тартылып
азаттық үшін қозғалыс тасқыны құрсауына енді [19]. қазақ ұлтының
зиялылары бастаған азаттық қозғалыстың басты мақсаты – отарлау саясаты кең
етек алып, бұғаудағы қазақ қоғамының мемлекеттік саяси дербестігін қалпына
келтіру арқылы ұлттық өркендеуге жол ашу болды.
Тәрбие – көркем мінез қалыптастырудың ғажайып мектебі. Сол мектептен нәр
алмағандар көп жақсылықтан құр қалары даусыз.
В.А. Сластенин мен В.П. Кашириннің еңбектеріндегі патриоттық тәрбиені
халықтық салт-дәстүрлерге, мәдени мұраға, отан тарихына деген
сүйіспеншілік, отаны үшін саналы түрде қызмет ету, отанын қорғауға дайын
болу, басқа халықтармен достық қарым-қатынасты орнатуы,басқа халықтардың
мәдениеті мен салт-дәстүрлерін білуі ара қатынасы тұрғысынан қарастырады
[21].
Кімде-кім халыққа, оның болашағына сенбесе, өз тағдыры үшін де
үрейленеді, өз Отанын жат жұрттықтардың жаулап алуынан қауіптенеді,
Отанының патриоты, батыры бола алмайды.
Отан – халық топтары өмір сүріп, еңбек ететін белгілі бір саяси, мәдени,
әлеумекттік және аумақтық орта. М.С.Жүнісов Отан құрылымы үш элементтің
берік байланысы ретінде түсінілуге тиіс деп дұрыс баға берген. Олар:
1. Халық тарихымен ұштасқан, сол халық субъект ретінде, тарихты жасаушы
ретінде көрінетін туған жері, этностық аймағы.
2. Өзінің тілі, ұлттық мәдениеті, дәстүрлері бар белгілі бір халық.
3. Мемлекет түрін анықтайтын қоғамдық – экономикалық және әлеуметтік-
саяси құрылыс [19].
ПАТРИОТИЗМНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Сақ дәуіріндегі патриотизм
Ғұн кезіңіндегі патриотизм
Түркі қағанаты тұсындағы патриотизм
Алтын Орда тұсындағы патриотизм
XVI-XVIII ғ.ғ. қазақ халқының патриотизмі
ХІХ ғасырдағы патриотизм
ХХ ғасырдың басындағы патриотизм
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі патриотизм
1986 жылғы қазақ жастарының патриоттық рухы
ХХІ ғасыр әлемдік жаһандандыру үрдісі кезіндегі Қазақстандық
патриотизм
1 сурет –Патриотизмнің даму тарихы
Патриотизм гректің (раtris) – Отан, ел деген сөзінен шыққан. Соңғы
кездері оның қолданылу ауқымы кеңіп, ол Отанға, елге, туған жерге, халыққа
деген сүйіспеншілікті білдіретін, жиынтық ұғымға ұласқан.
Патриотизмнің тарихи элементтері туған жерге, ана тіліне, салт-дәстүріне
сүйіспеншілік түрінде ықылым заманнан қалыптаса бастаған. Таптық қоғамда
патриотизмнің мазмұны да таптық тұрғы да көрініс табады, өйткені әрбір тап
Отанға деген көзқарасын өз мүддесі тұрғысынан білдіреді.
Біз ғылыми әдебиеттерді, зерттеу жұмыстарын қарастара келе, қазақ
халқының басынан өткен тарихи жағдайларға байланысты патриотизмнің дамып
қалыптасуын 10 кезеңге бөліп қарастырдық (1-сурет).
Кесте 1 ( Қазақстан Республикасы, алыс және жақын шет елдердегі
патриоттық ұғымына берілген анықтамалардың жіктемесі
Анықтамалар Алынған әдебиет көзі
1 2
Менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай Ш.Уәлиханов Таңдамалы
(матрешка сияқты бір сандықтың ішінде бір шығармалар жинағы
сандық, оның ішінде тағы бір сандық) мен ең
алдымен өз отбасымды, туған туыстарымды
қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел-жұртымды,
руластарымды, одан соң халқымды, одан соң Сібір
орыстары, Ресей жұртын қадірлеймін.
Патриоттық тәрбие - адамгершілік және саяси Философиялық сөздік.
принцип, сезім, оның мазмұны – Отанға Алматы. 1996. 335-б.
сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен
қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін
қорғауға құлшылық. Патриотизм – адамның мыңдаған
жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі.
Патриотизм - Отанға, туған жерге, өзіңнің мәдениПедагогикалық
ортаңа деген сүйіспеншілік. энциклопедия
Патриоттық тәрбие - Отанға мемлекетке деген Б.Момышұлы
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығының Қанмен жазылған кітап.
қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей
байланыстылығын сезіну, ал мемлекетті нығайту
дегеніміз жеке адамды күшейту екенін мойындау,
қысқасын айтқанда, патриотизм мемлекет деген
ұғымды, жеке адаммен, яғни оның өткенімен,
бүгінгі күнімен және болашағымен қарым-қатынасты
білдіреді.
Отанға және адамдарға деген махаббат. Бұл екеуі В.А.Сухомлинский
бірігіп үлкен патриотизм өзенін тудырады.
Патриотизм әдетте Отанға сүйіспеншілік деп Ю.К.Бабанский.
аталатын, нақты бір әрекет бейнесінде және Педагогика.–М.:
қоғамдық сезімдердің күрделі жиынтығында Просвещение,
көрініс беретін, балаларының Отан - анаға 1988.
деген көзқарасын сипаттайтын қоғамдық және
адамгершілік принцип.
Патриоттық тәрбие өзінің терең негізінде бас ҚР мектеп оқушыларына
пайдасын ойламастан Отан үшін жанын қиятын, патриоттық тәрбие
Отанына қызмет ету, тұлғаның кез келген берудің тұжырымдамасы
әлеуметтік қызметтегі адамгершіліктің өлшемі.
Патриотизм ұғымын әскери-жазушы, халық батыры Бауыржан Момышұлы
педагогикалық-психологиялық тұрғыдан өз шығармаларында жан-жақты
қарастырған. Біз Бауыржан Момышұлының патриотизм ұғымына берген
анықтамасын зерттеу жұмысымызға тірек етіп аламыз. Бауыржан Момышұлы:
патриотизм – Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-
саулығы, қоғамдық-мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну,
өзіңнің мемлекетке тәуелді екеніңді, мемлекетті нығайту дегеніміз – жеке
адамды күшейту екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз –
мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан: өткенімен, бүгінгі
күнімен және болашағымен қарым-қатынасын біріктіреді [19, 57] (сурет 2).
Сурет 2 – Халық ауыз әдебиетіндегі ұлтжандылық көріністері
2 кесте – Ұлтжандылық тәрбиеге беріген анықтамалардың жіктемесі
№ Патриоттық тәрбиеге берілген анықтамалар Авторлары
1. Ұлтжандылық тәрбие - мемлекеттік үкімет Қазақстан
органдарының жүйелі және алдына мақсат қою Республикасы
арқылы іске асырылатын іс-әрекет,-дей келе, азаматтарын
азаматтардың туған еліне деген жоғары патриоттықпатриоттық тәрбиелеу
санасын, сезімін қалыптастыру, Отанының жөніндегі
мақсатын қорғауда азаматтық және конституциялық мемлекеттік
міндеттерді орындауға дайын тұру. бағдарламасы
2. Ұлтжандылық тәрбие – тұрғындар арасында В.А.Сластенин. т.б.
конституциялық және құқықтық нормаларды, Психология и
мемлекет, саясат, патриоттық идеяларды педагогика.М.:ACADEMA
насихаттау, санада Отан алдындағы парыз, . 2003.
сүйіспеншілік, адалдық, мақтаныш сезімін
қалыптастыру, Отанды қорғауға дайын тұру.
3. Ұлтжандылық тәрбиені адамгершілік мәдениет С.Қ.Қалиев
тұрғысынан қарастыра келе, туған елге,
салт-дәстүрге, тілге деген құрметті қалыптастыра
отырып, мемлекетіміздің тәуелсіздігі мен
бірлігін сақтаудың негізгі бір тірегі.
4. Ұлтжандылық тәрбие – тұлға бойына негізгі Ю.Н.Галанин
рухани құндылықтарды қалыптастыру. Патриоттық
сезімін тәрбиелеу, ерлік дәстүрлерге және
әлемдік жаһандандыру үрдісіне Ресейдің ғылыми
техникалық және мәдени тұрғыда қосқан үлесіне
мақтаныш, әр түрлі әскери жағдайларда Отанға шын
берілген, Отан үшін жанын қиюға дайын болу.
5 Ұлтжандылық тәрбие – Отанға деген сүйіспеншілік Л.Д.Столяренко,
пен жауаптылықты, халықты және Отанды қорғауға С.И.Самыгин
дайын тұруды қалыптастыру.
6 Ұлтжандылық тәрбиені тұлғаның туған өлкеге, В.С. Кукушкин Теория
табиғатқа деген сезімі арқылы Отанға деген и методика
сүйіспеншілігін қалыптастыру, Отанының басына воспитательной
қиыншылық туғанда ойланбастан күреске бару. работы. Ростов нД.
Из–во МарТ. 2002.
7 Ұлтжандылық тәрбие - халыққа және Отанға деген
сүйіспеншілік сезімді, көзқарасты, іс-әрекетті С.Т.Иманбаева, т.б.
өзара бірлікте қарастыра отырып, тұлғаны Педагогика школы
қалыптастыру
1.2. Қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы мектепке даярлық топ балаларын
ұлтжандылыққа тәрбиелеудің мүмкіндіктері
Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі –
халықтың ауыз әдебиеті.
Жазу-сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-
тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі қуанышы мен күйініші,
дүние танудағы көзқарасы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме,
мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде
тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы,
даналық сөзі, яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз.
Ауыз әдебиетін фольклор деп те атаймыз. Фольклор – ағылшын сөзі. Ол –
халық шығармашылығы, халықтың аузша тудырған көркем шығармасы, халық
даналығы деген ұғымды береді. Фольклор дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде
бар. Ал халықтың ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымды фольклористика деп
атайды.
Халықтың тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына байланысты туған шығармалар,
мақал-мәтелдер, аңыз, ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары, айтыс
өлеңдер т.б. қазақ ауыз әдебиетінің негізгі түрі болып табылады.
Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар. Сол ауыз әдебиетінің негізгі
бастылары: тақырыпқа шығарылған өлеңдер, мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыз-
әңгімелер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары, айтыс өлеңдері т.б.
Ауыз әдебиетінің бұл аталған түрлері, әрине, бір мезгілде туып, бірден
қалыптасқан жоқ. Әрқайсысының шығу, өсіп-өркендеу тарихы, ұзақ уақытқа
созылған даму жолдары бар.
Қазақ халық ауыз әдебиетінің үлгілері – руханият әлеміміздің көркем
шежіресі. Белгілі академик – жазушы М. Әуезов: Ел болам десең, бесігіңді
түзе деген екен. Бесікті түзеудің бір жолы – бесік жырын түзеу. Бесік
жыры – халық ауыз әдебиеті. Бүгінгі халық ауыз әдебиеті өресі биік, өресі
кең, жанры алуан, мәдениеті үлкен әдебиет [32].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762
Балаларды міндетті мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысына сәйкес
мектепке дейінгі ұйымдарда және жалпы орта білім беретін мектептерде 5-6
жастағы балаларды мектепалды даярлау тұжырымдамасы мен бағдарламалары
әзірленді. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің № 75
бұйрығымен 16 желтоқсан 1999 жыл Балалардың міндетті мектепалды даярлығы
тұжырымдамасында балаларды көркем әдебиетпен таныстыру сабағы ұлттық,
әлемдік халық ауыз әдебиетіне қызығушылықты, кейіпкерлердің іс-әрекетін
адамгершілікпен бағалай білуді, көркем шығармалар кейіпкерлерінің мінез-
құлқын түсініп, сезінуді, оларды халықтар өмірімен өзара байланыста
қабылдауды, белгілі бір тақырыпта әңгімелер мен ертегілердің өзіндік
сюжеттерін ойлап табуға үйретуді қалыптастыру міндетін шешу үшін қажет, деп
көрсеткен. Халық ертегілерімен, қазақ және Қазақстан Республикасында
тұратын басқа да халық жазушыларының шығармаларымен таныстыру басты орын
алуы тиістілігі де айтылған. Сондықтан, тұжырымдамада балаларға, оқып,
айтып беру, мәнерлеп оқу, мазмұндап, түсінігін айтқызу, шығармашылықпен
әңгімелеп беруге керекті материалдар көрсетілген.
Мектепалды даярлығына байланысты бірнеше балама бағдарламалар жарық
көрді. Соның бірі – Балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды даярлау
бағдарламасы. Мұнда мектепалды даярлығының міндетті жалпы білім беру
бағдарламасының негізгі міндеттері талданған:
- балаларды мектепке даярлау;
- балалардың дене және психикалық саулығын нығайту және қорғау,
- эмоционалды қалыптасуды сәттілікпен жүргізуде қамқорлық
көрсету және балалардың интеллектуалды және жеке дара дамуын қамтамасыз
ету;
балалардың өсіп-дамуындағы кемістігін түзету, осыған мұқтаждарға қызмет
ету;
- балалардың толыққанды өсіп жетілуін қамтамасыз ету барысында
отбасымен дұрыс қарым-қатынас орнату;
Бағдарламада көркем әдебиет бөлімінде әдеби шығармаларды оқып беру,
оның мазмұнын әңгімелеу, мақал-мәтел, жұмбақ жасыру, кітаппен жұмыс істеу,
сурет бойынша әңгімелету сияқты жұмыс түрлеріне жалпылама тоқталған.
Сонымен қатар, бағдарламада кемшіліктер де орын алған. Мәселен, балабақшада
баланы мектепке дайындау болғандықтан, сабақ міндетті түрде өткізілетіні
белгілі. Солай бола тұра, көркем әдебиет сабақтарының материалдары тоқсанға
бөлініп, жүйеленбеген. Балабақшада тәрбиешілерге өтілетін тақырыптың
белгілі болғаны жөн деп санаймыз.
Балама бағдарламалардың бірі Ш.Құдайберді атындағы Семей
Университетінің дайындаған мектеп жағдайында 6-7 жастағы балаларды
мектепалды даярлау бағдарламасы (1999). Бағдарламаның көркем әдебиет
бөлімінде: – балалардың көркем әдебиетке деген сүйіспеншілігін арттыру;
әртүрлі жанрдағы шығармаларды түсіну мүмкіндігін дамыту және оның мазмұнына
эмоциялық зеректігін дамыту қарастырылған. Сонымен қатар, балаларға
ертегілердің, әңгімелердің, өлеңдердің әдемілігі мен поэтикалық мазмұнын
эмоциялық түрде қабылдауды; көрсетіліп жатқан оқиғаның мәнін түсінуді;
көркем шығармалардағы кейіпкерлердің қылықтарын, қимылдарын дұрыс бағалауды
дамыту жағы да көрсетілген.
Балалардың әдеби-көркемдік талғамын тәрбиелеу; поэтикалық есту, көркем
шығармалардың жанрлық ерекшелігі туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыру;
ақындар мен жазушылар, халық шығармашылығы, кітаптар мен оның мұқабалары
туралы ұғымдарын тереңдету мақсаты көзделген. Балалардың шығарма желісін
анықтауын, көңіл күйді сезінуін және оны түсінуін, сөйлеу қарқынын, мәнерлі-
бейнелі ырғағын, саздылығын, сөздің поэтикалық ритмдерін түсіндіруді міндет
етіп қойған.
Бағдарламада балалар фольклорын әдеби шығармаларды бейнелі тілмен
жеткізуді, ертегі, әңгіме және тақпақтарды мәнерлеп оқуда оқиға желісі мен
кейіпкерлердің қатынасын, көңіл күйін және негізгі ойды толық жеткізе
білуді де қарастырған. Шығарманы мәнерлі жеткізудегі негізгі құрал – ой
екпінін дұрыс түсіру, ымдау, дауыс ырғағын пайдалану ескертілген. Сонымен
қатар, бағдарламада балалардың өз ойынан әңгіме құрастыру қабілетін дамыту.
Олардың шығармашылық ниеттерін, ойларын көрсетуде және оны бейнелі тілмен
жеткізуде сөз құралдарын еркін таңдауға баулу негізгі орын алған.
Бағдарламада көркем әдебиет бөлімі тоқсандарға бөлініп, мақсат-
міндеттері көрсетіліп, онда оқып және әңгімелеп беру, мәнерлеп оқу, өз
шығармашылықтарымен құрастырған әңгімелерінде тәрбие түрлеріне байланысты
әңгіме, ертегі, шағын әңгіме, яғни әдеби шығармалардың жанрлық
ерекшеліктері ескерілген. Көркем шығармалардың тәрбиелік мәніне басты назар
аудару қажеттігі көрсетілген. Жоғарыда айтылған жетістіктерімен қоса,
оның мазмұнында кездесетін кемшіліктері де бар. Көркем әдебиет арнайы сабақ
ретінде өткізілетін болғандықтан, әр тоқсанның міндеттері мен оны жүзеге
асырудың тақырыптары нақты ұсынылуы керек еді. Бағдарлама орыс тілді
топтарға арналғандықтан, қазақ балабақшаларының іс-тәжірибесіне қолдануға
біршама қиындық келтіреді. Берілген материалдар негізінен орыс ақын-
жазушыларының да және қазақ ақын-жазушыларының орыс тіліне аударылған
шығармалары болды. Сондықтан, бұл бағдарлама қазақ топтарындағы балаларды
мектепке даярлауды толыққанды жүзеге асыра алмайды деп санаймыз.
2000 жылы жарық көрген Отбасында және балабақшада баланы мектепке
дайындау бағдарламасы төмендегідей міндеттерді белгіледі:
баланың психологиялық және арнайы дайындығының ерекшеліктерін ескеріп,
дүниетанымын, ой-өрісін, зейінін, қиялын, есте сақтауын, қабылдауын т.б.
психикалық қабілеттерін дамыту;
- баланың денсаулығын нығайту, өмірін қорғау, сауықтыру, шынықтыру
шараларын жүзеге асыру;
- баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру үшін адамгершілік,
эстетикалық, экологиялық, дене, еңбек, ақыл-ой тәрбиесі негіздерін қалау;
- мектепалды даярлық топтарында бағдарламалық материалдарды меңгеру
үшін тәулік режимін, сабақ, ойын, еңбек, серуен демалысты өзара
сабақтастыра ұйымдастыра отырып, мектептегі оқу ісіне дайындау;
- баланың қоршаған орта туралы түсініктерін кеңейтіп, сабақта алған
білімін күнделікті өмірде қолдана білуге баулу;
- баланың мектептегі оқу әрекетін еркін игеру үшін, мектепалды даярлық
бағдарламасының білім мазмұнына сай, қарапайым білім негіздерін меңгерту;
- баланы ұлттық салт-дәстүр негізінде тәрбиелеуде халық педагогика-сын
басшылыққа алу. Сондай-ақ, бағдарламада баланы мектепке дайындаудың басты
ерекшеліктері көрсетілген. Атап айтсақ, отбасында және балабақшада баланы
мектепке дайындауда білім мазмұнының біртұтас жүйеленіп жаңартылып
ұсынылуы; баланың психологиялық және жалпы дайындығының ескерілуі;
баланы мектепке дайындауға арналған оқу-әдістемелік кешеннің берілуі;
бағдарлама мазмұнының бастауыш сыныптардағы білім беру
бағдарламасымен сабақтастығы; ата-аналарға педагогикалық жұмысты жүргізудің
әдістемелік бағыт-бағдарының ұсынылуы.
Бағдарламаның басты жетістігі көркем әдебиет бөлімінің әр тоқсанға
бөлініп, оның міндеттері мен мақстаттарының нақтылануында. Онда көркем
әдебиет сабағында өтілетін тақырыптар бойынша әңгімелесу, оқып түсіндіру,
жаттау, шығармашылықпен әңгіме, ертегі құрастыру ұсынылған. Әр тоқсан
бойынша көркем шығармалардың барлық жанрларын қамтитын тақырыптардың
авторлары берілген. Бұл тәрбиешінің сабақты ұйымдастыруына және басшылыққа
алуына бірден-бір құрал болып табылады.
XX ғасырдың басында мектепке дейінгі тәрбие жұмысын ата-анаға
насихаттаушы сол кездегі Әйел теңдігі журналы (1926-1936) болған. Осы
жылдары ауылдарда маусымдық балабақшалар көптеп ашыла бастады. Сол
балабақшаларда жүргізілетін тәрбие жұмысына басшылық жасайтын әдістемелік
нұсқаулар даярлау керек болды. Әйел теңдігі журналында Әйел мен бала
тәрбиесі деген бөлім ұйымдастырылып, оны педагог–аудармашы, журналист
Нәзипа Құлжанова басқарған. Алғашында ашылған балабақшаларға басшылық
жасауда Н. Құлжанова орыс педагогтарының еңбектерін ана тіліне аударып,
журнал бетіне жариялады. Кейіннен оның екі еңбегі: Мектептен бұрынғы
тәрбие және Ана мен бала тәрбиесі жарық көрді.
Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балаларды ұлтжандылыққа,
адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу, ана тілінде сөйлеуге үйрету, сөздік
қорларын дамыту, балабақшалардағы балаларды сабақ үрдісінде тәрбиелеу
мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары 1958-64 жылдардан бастап
жүргізілді. Соның нәтижесінде: В.Н.Андросова Мектеп жасына дейінгі
ересек балалардың поэзиялық шығармаларға қызығушылығын арттыру,
Б.Баймұратова Сәбилердің сөздік қоры мен сөйлеу тілінің ерекшеліктері
[33], Л.А.Давиденко Нәрестелердің ойыншықтармен қимыл-қозғалыс жасауының
психологиялық ерекшелігі атты тақырыптарда диссертациялар қорғалды.
Зерттеуші ғалым Б.Баймұратова мектеп жасына дейінгі сәбилердің сөздік
қорының даму ерекшеліктерін зерттей отырып, соның нәтижесінде баланың тілін
дамыту мәселесінде халық ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетін сабақтастыра
қарастырып, 2-6 жас аралығындағы балалардың тілін дамытудың ғылыми-
әдістемесінің негізін жасады. Ғылыми зерттеудің негізгі үш ерекшелігін атап
өтуді жөн көрдік. Зерттеудің бірінші ерекшелігі – мектеп жасына дейінгі
балалардың ана тілін дамыту мәселесі жөніндегі алғашқы әдістемелік нұсқауын
дайындалуында. Екінші ерекшелігі қалалық, ауылдық балабақшаларда және
отбасында тәрбиеленуші балалардың сөз игеру ерекшелігі туралы салыстырмалы
қорытынды жасауында. Үшінші ерекшелігі – әрбір кезеңдегі бала тілін дамыту
мәселесін, оны мейірімділікке, адамгершілікке, еңбекке, ізеттілкке, ақыл-
ойын тәрбиелеумен біртұтас қарастырылуында. Аталған еңбекте автор әдеби
шығармалардың тіл дамытудағы ролін баланың дүниетанымын, ой-өрісін
кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын арттырып,
адамгершілікке баулу ісінде көркем әдебиеттің ролін көрсеткен. Онда мектеп
жасына дейінгі балаларға оқып беретін шығармаларды негізінен үш салаға
бөлген.
- ауыз әдебиеті нұсқаулары;
- классик жазушылардың шығармалары;
- кеңес жазушыларының шығармалары;
Көркем шығарманы оқу, әңгімелеуде тәрбиешілерге қойылатын талаптарды
ұсынған. Ғалымның еңбегіне талдау жасай отырып, баланың жас ерекшелігіне
сәйкес алынған шығарманың идеялық мазмұны, тіл көркемдігін ескеруде,
олардың өзіне шығарманың кейіпкерлерін таңдауда, өздігінен қорытынды
жасауда негізгі тұжырымдарды басшылыққа алдық.
Ғалым А.К. Меңжанованың Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет
арқылы тәрбиелеу атты монографисында: Еңбек әрекеті үстінде көркем әдебиет
шығармаларын пайдалану арқылы баланы ұлтжандылыққа, еңбекке баулу мәселесін
қарастырған [34]. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей қорытынды жасаған. Онда:
1. Балалардың әдебиет құралдары арқылы ұлтжандылық қасиеттерінің
нәтижелі қалыптасуы, олар еңбек процесінде белсене араласып, мақал-
мәтелдерді, ережелерді дұрыс түсініп белсенді түрде қолдана білуінде;
2. Баланың ұлтжандылық қасиеттерін қалыптастыру көркем шығармаларды
пайдалануды ғана талап етіп қоймайды, олардың бекіген қасиеттерін
көрсетуге мүмкіндік беретін әртүрлі педагогикалық жағдай тудыруды да талап
етеді. Құрылған жағдайға байланысты балалар ешкімнің нұсқауынсыз, өздігінен
дербес ұлтжандылық қасиеттерін көрсетуге мәжбүр болады.
3. Баланың ұлтжандылық қасиеттерін қалыптастыруда тәрбиешінің қатаң
бақылауы және әдіс-тәсілдерді үлкен жауапкершілікпен таңдап алуы қажет.
4. Баланың ұлтжандылық қасиетінің қалыптасу көрсеткіші –
түсінген ережелерін еңбек процесінде дұрыс қолдана білуі;
5. Баланың ұлтжандылық қасиеттерін тәрбиелеу белгілі жоспар бойынша
өтіп, өзге тәрбие құралдарымен бірлікте, мазмұнын бірте-бірте күрделендіре,
баланың күші мен мүмкіндігін ескере отырып жүргізілуінде.
Автордың негізгі мақсаты балаларды көркем шығармалар арқылы үлкендер
еңбегімен таныстырып, оларды құрметтеуге, өздерінің еңбекке дұрыс
көзқарасын қалыптастыру болған. Осы бағытта еңбек әрекеті үстінде
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға арналған қосымша материалдар
әзірлеп, оны арнайы эксперименттен өткізіп, еңбектің төрт түріне талдау
жасаған:
а) өзіне-өзі қызмет ету;
ә) шаруашылық-тұрмыстық еңбек;
б) табиғат аясындағы еңбек;
в) қол еңбегі.
Осы зерттеудің нәтижесінде материалдарды саралап, ұлтжандылық, мәдени-
гигиеналық машықтарды бекітудің тиімді әдіс-тәсілдерін белгілеген және оны
ғылыми тұрғыда дәлелдеген. Көркем шығарманың тәрбиелік мәнін көрсетуде
халық ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалану жөнінде жасаған қорытындысы зерттеу
жұмысымызға негіз болды.
Зерттеу тақырыбымызға мазмұны жағынан біршама жақын Қ.Сейсембаевтың
Отбасы тәрбиесінде балаларды мектепке даярлауда қазақ халық
педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибесін пайдалану проблемасы
(1987), деген тақырыптағы зерттеу жұмысында: мектеп жасына дейінгі
балалардың ұлтжандылық тәрбиесінің дамуын халық ауыз әдебиетінің
үлгілерімен байланыстырады. Атап айтсақ, ертегі, жұмбақ, қанатты сөздер,
жаңылтпаш, халық афоризмін халықтық педагогиканың негізгі құралдары деп
атап көрсеткен. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінің баланың рухани байлығын
дүниені танып білуде, ұлтжандылық тәрбиесін қалыптастыруда әсері мол.
Сондай-ақ, балаларға арналған ұлттық ойындардың мазмұны мен мәні
педагогикалық тұрғыда қарастырылған. Автордың негізгі зерттеу обьектісі
ауылдағы қойшы балалары. Осы балаларды мектепке даярлауда отбасына
берілетін педагогикалық кеңес, насихат жұмыстарының түрлерін көрсетіп, оны
эксперимент арқылы дәлелдеген. Ата-аналар университеті, теледидар, радио
т.б. ақпарат құралдарының ата-аналарға педагогикалық насихат екенін айтады.
Баланы мектепке дайындадыу оның туған күнінен басталу керектігін ескере
отырып, ата-аналармен жұмысты екі кезеңде жүргізуді ұсынады. Біріншісі –
жас жұбайлар, екіншісі – балалары бар отбасылар. Бірінші топпен жұмысты
ЗАГС (АХАЖ) орындарында, ал екінші топпен мектепте, клубта, мәдениет
үйлерінде ұйымдастыруға болады.
2-Тарау. БАЛАБАҚШАДА МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ АУЫЗ
ӘДЕБИЕТІ АРҚЫЛЫ ҰЛТЖАНДЫЛЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Балабақша балаларын тәрбиелеуде қазақ халық ауыз әдебиеті арқылы
ұлтжандылыққа тәриелеу жолдары
Қазіргі кезеңде еліміздегі ғылыми-техникалық жаңару мен даму, қоғам
өмірінің барлық салаларындағы өзгерістер адамның интеллектуалдық күш
жігерін, саналы әрекеті мен ізденімпаздығын, танымдық ой-өрісінің
белсенділігі мен іс-әрекетін шығармашылық сипатта жүзеге асыруды талап
етеді.
Қазақ халқы өз ұрпағының тәрбиесін жөргектік өмірінен бастап, ер азамат
болғанға дейін бабалар өмірінің тәжірибесінен таныстырып, оны басшылыққа
алып отырады. Халық өмірінің тарихында елінің бостандығы, ар-намысы үшін
ерлік көрсеткен асыл ер тұлғалы батырлары мен азаматтарының өмірлерін үлгі
тұтып, тағзым ету, олардың қалдырған өсиеттерін жалғастыра отыруды парыз
тұтады. Сондықтан да туған жер, Отанға деген сүйіспеншілігін, бойындағы күш-
қуаты мен білімі арқылы Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау қажет.
Тамырын тереңге салмаған шыбықтың өсіп-өнбейтіні сияқты, өз халқының
рухани негізінен нәр алмаған, алдыңғы ұрпақ өнегесінен үлгі алмаған бала әр
жақты дамыған азамат болып өсе алмайды, ұрпақ пен ұрпақ арасындағы
сабақтастық, тарихи тұлғалардың тұлғалық қасиеттері мен тәрбиелік мәні зор
мұраларының жаңадан кісілік келбеті айқындалып, өмірлік бағыт-бағдары
нақтыланып келе жатқан жоғары сынып оқушыларының эстетикалық талғамын,
адамгершілігі мен отансүйгіштік санасын жетілдіруде мәні мен маңызы өте
зор.
Көп ұлтты Қазақстан халқы үшiн Отансүйгiштiк сезiмiнiң рухани саладағы
тату-тәттi тiрлiк, азаматтық келiсiмге ғана емес, мемлекеттiк материалдық
негiзiн нығайтуға да тiкелей ықпалы бар. Отансүйгiштiк рух - қазақ елiнiң
әлемдiк өркениеттi елдер көшiне қосылып, дүниежүзiлiк қауымдастықтан
лайықты орын алуына мүмкiндiк беретiн бiрден-бiр күш.
Қазiргi кезде республикамыздың егемендiгi мен бейбiтшiлiгiн сақтауда
тұлғаның патриоттық құндылықтарын дамыту арқылы Қазақстандық патриотизмді
қалыптастыруға үлкен мән берiлiп отырғандығы Қазақстан Республикасы
Конституциясында, Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңында, Қазақстан
Республикасы Мемлекеттiк Бiлiм бағдарламасында, Қазақстан Республикасы
Президентiнiң республика халқына жолдауларында, Қазақстан Республикасы
тарихи сананы қалыптастыру, Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім
беру тұжырымдамаларында, Адам құқықтарының жалпыға бiрдей
декларациясында, Бала құқығы туралы декларацияда және үкiметтiң
құжаттарында, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен ағымдағы басылым беттерiнде
айқын аңғарылады.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк “Бiлiм” бағдарламасында тәрбие
жүйесiн жетiлдiруге байланысты алдына қойған негiзгi мақсаты -
“қазақстандық патриотизм, азаматтық, iзгiлiк және жалпыадамзаттық
құндылықтар идеяларының негiзiнде тәрбиеленушiнiң жеке тұлға ретiндегi
сапалық қасиетiн қалыптастыру” – деп бүгiнгi ХХI жаһандану ғасырында ұлттық
мәдениет пен өркениеттi өзара кiрiктiре отырып, жеке тұлға қалыптастыру
көзделiп отыр [40].
Қазақ халқы ғасырлар бойы атадан-балаға мирас болып отырған елі мен
жерін көзінің қарашағындай сақтап ұрпақтан-ұрпаққа аманаттап отырған.
Қандай қиыншылық заманда да “малым арымның садағасы” деген қағиданы
өмірлік ұстанымына айналдырып, ерлік туын жоғары ұстаған.
Бүгінгі ұрпаққа аманаттаған елі мен жерінің тәуелсіздігін сақтауда
ерен ерлікпен істер атқарып отырған тарихи оқиғалар мен үкіметтің қаулы-
қарарларында, ел Президентінің халыққа жыл сайынғы жолдауынан және тарихи
еңбектерінен айқын байқаймыз.
Ұлттық патриотизмнің дамып, қалыптасуы туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
“Қазақ халқы - тамырын жеті қабат жер астына жіберген алып бәйтеректей,
өзегін ғасырлар тереңіне тартып, дауылдармен алысып, тағдырымен алысып,
өсіп-өркендеп келе жатқан байырға халық. Оның тарихы, кейбіреулер айтып
жүргендей, кешегі Қазақ хандығы шаңырақ көтерген ХҮ ғасырдан басталмайды.
Хандықтың құрылуы бір басқа, халықтың қалыптасуы бір басқа.
Бүгінгі күн ата-бабаларымыздың талай ғасырлар бойғы арманы еді,
отаршылдықтың темір құрсауының, отызыншы жылдардағы ашаршылық пен сталиндік
жаппай жазалау құрбандарының, ұлы Отан соғысында от ортасынан оралмаған
боздақтардың, кешегі Желтоқсан ұлттық намысын қолдан бермеу үшін, халықтың
сағын сындырмау үшін бел буып шыққан жастарымыздың арманы едің,- деген ұлы
ғибрат сөзден ғасырлар қойнауынан жалғасқан халқымыздың ерлік рухының
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, әлемдік өркениеттен өзіндік орнын алуына негізгі
себепші болатынын нақтылайды [37].
Бүгінгі ХХI ғасыр жастарына патриоттық тәрбие беруде халықтық тәлімдік
мұраларға тоқталмай кетуіміз мүмкін емес. Ұлттық патриотизм көне түркі
тектес халықтар дәуірінен бастау алады дейтін болсақ, тәрбиенің негізгі
көзіне – көне тастағы жазбалар, халық ауыз әдебиеті мұралары, этнографиялық
материалдар, халықтық салт-дәстүрлер, отбасы тәрбиесі жатады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ұлтжандылық тәрбиесін дамытып, санасын
қалыптастыру үшін тәрбиеші түсіндіру, білім беру, үлгі-өнеге көрсетуде
үнемі халық ауыз әдебиетін басшылыққа алады. Бұл әсіресе, көркем әдебиет
сабағында іске асатыны белгілі. Ұлтжандылық тәрбиесі мақсатқа сай
жүргізілсе, ол баланың логикалық ойлауын, танымдық қабілетін дамытып, ой
қорытындысын жасай білуге жеткізеді. Сондықтан, тәрбиеші көркем шығарманың
мазмұнына сәйкес сабақтың мақсатын айқын, нақты қоя білгені жөн. Сонда
ғана, көркем шығарма өзінің тәрбиелік міндетін атқара алады. Ақыл-ой
жағынан бала неғұрлым белсенді болса, сұрақтарды да соғұрлым көбірек қояды.
Бала ойын үстінде тәжірибе жасайды, себеп салдарлық байланыстар мен
тәуелділікті анықтауға тырысады. Мысалы: ол қандай заттың батып, қандай
заттың батпай-жүзіп жүретіндігін өздігінен ажырата алады. Баланың ақыл-ойын
дамытып, шынықтыра түсетін балалар фольклорынан үлкен орын алатын
жұмбақтар. Жұмбақ және оның шешуін табу, ойлауға, ойлаған ісінің нәтижесіне
жетуге жаттықтырады. Жұмбақтың шешуін табу баланың зейінін жетілдіріп,
ықыласын арттырады. Баланың ойының ұшқыр болуы, әрекетке баулуға, ой-
санасының белсене қызмет етуіне итермелейді. Академик М.О.Әуезов қазақтың
әдет-ғұрып салтында, өнерінде жұмбақтың алатын орнын ерекше айта келіп:
...Ата-ананың жас балаға беретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz