Мектепке дейінгі білім беру мекемеде түзету логопедиялық жұмысының жетілдіру жолдары
Тараз мемлекеттік педагогикалық институт
Диплом жұмысы
Инкарбекова Н.
Деф 27-1
Мектепке дейінгі білім беру мекемеде түзету логопедиялық жұмысының
жетілдіру жолдары
Ғылыми жетекшісі: Дефектология және психология кафедрасының
аға оқытушысы Медетбекова А.С.
Тараз-2012
Мектепке дейінгі білім беру мекемеде түзету логопедиялық жұмысының
жетілдіру жолдары
Инкарбекова Н.
Кіріспе
1 Сөйлеу бұзылысы бар балалармен жүргізілетін түзету – педагогикалық жұмыс
мәселелерін теориялық талдау
1.1 Мектепке дейінгі бағдарламалық құжаттар мен мектепке дейінгі мекемелер
тәжірибесі бойынша сөйлеу дамуының мәселелері
1.2 Дамуында ауытқуы бар мектепке дейінгі балалардың коррекциялық даму
ортасын ұйымдастырудың вариативтілігі
2 Жалпы метепке дейінгі мекемелерде сөйлеу бұзылысы бар балаларды оқыту
және тәрбиелеу ерекшеліктерін зерттеу
2.1. Жалпы мектепке дейінгі мекемелердегі балалардың сөйлеу бұзылыстарының
көп таралуы ( скринингті зерттеу)
2.2 Мектепке дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің дамуы
(эксперименталды топ)
2.3 Жалпы мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиешілердің сөйлеуі бұзылған
балалармен жүргізілетін жұмысқа дайындығы
3 тәрбиешілер МЕН ата – аналарды Кешенді түзету жұмыстарға ҚАТЫСтырУдың
дайындығын қалыптастыру
3.1 Сөйлеу ауытқулары бар мектепке дейінгі балалармен түзету-логопедиялық
жұмысқа қатысу үшін тәрбиеші-педагогтарды даярлау
3.2 Тәрбиеші-педагог жұмысының түзету-логопедиялық аспектілері
3.3 Түзету-логопедиялық жұмыс кезіндегі ата-аналар рөлі
Қорытынды
Әдебиттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Балалардың денсаулығының қазіргі жағдайы және қолайсыз әлеуметтік
процестер дәрігер және мектеп мұғалімдерінің күшімен баланың ерте
диагностикасын, пропедевтикасын және оның даму бұзылыстарын түзетуге
қажеттілік түдырады. Қазақстан Республикасында 2011-2020 жж аралығында
Білім беруді дамыту Мемлекеттік Бағдарламасында мүмкіндігі шектеулі
балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселесіне көп көңіл бөлінген. Бала дамуының
жалпы қолайсыздығы (сонымен қатар сөйлеу бұзылысы) арнайы мектепке дейінгі
мекемелерде тәрбиешілердің баланың тәжірибелік қабілетін ескере отырып,
арнайы дайындықтармен қатар, түзету – педагогикалық жұмыстың элементтерін
қоса жүргізуді міндеттейді. Әр жылдардағы әдебиеттердегі мәліметтер жалпы
тіл кемістігі балабақшадағы дайындық топтарында көптеп кездесетінін
дәлелдейді.
Тәрбиеші педагогикалық жүйенің орталық түйіні болып табылады, оның
өзінің түзету – логопедиялық жұмыстарында жүргізген білікті бақылауы, бала
тілінің дамуы туралы құнды мәлімет алуға көмектеседі. Баланың жанұясымен
логопедтің тығыз қарым – қатынаста болуы тәрбиеші жұмысының маңызды
аспектісі және ол түзету жұмысының нәтижелі болуында өз септігін тигізеді.
Қазіргі сөйлеу бұзылысын жою баланың жалпы дамуына маңызды әсер
етеді, сонымен қатар, сөйлеу бұзылысы қандай дәрежеде болмасын, ешқашан
өздігінен пайда болмайды (Л.С. Выготский). Баланың ақыл – ой, адамгершілік,
эстетикалық, физикалық және еңбекке тәрбиелеу барысында, балабақшада және
отбасында балаға жеке тұлғаның қасиеттерін және қоршаған ортада өзін - өзі
ұстау дағдысын меңгерту қажет.
Сөйлеу бұзылысы бар балалармен жұмыс жүргізетін мұғалімдер даярлау
жайлы Е.Б.Агеева, Л.А. Головчиц, Л.Р. Давидович, Г.Ф. Кумарина, Р.А.
Лалаева, С.Н. Сазанова, В.И. Селиверстов, О.А. Степанова, Т.А. Тканченка,
Т.Б. Филичева, М.Ф. Фомичева, М.Е. Хватцев, Н.А. Чевелева, Г.В. Чиркина,
С.Н. Шаховская және т.б. айналысқан. Зерттеулерде көрсеткендей тәрбиешінің
ең үлкен жауапкершілігі баланың сөйлеу тілін дұрыс қалыптастыру, сонымен
қатар, жүйелі және міндетті логопедиялық жұмыс жүргізу ескертіледі. Бір
сөйлеу бұзылысын уақытысында жоймаса, ол екінші бір кемістіктің пайда
болуына әкеп соғады (М.Е.Хватцев). Баланың сөйлеу дамуындағы отбасының рөлі
және өз уақытындағы сөйлеу тілін түзету жұмыстары негізгі міндеттердің бірі
болып табылады.
Қазіргі таңда белгілі қарама – қайшылық орын алған, бұл қарама –
қайшылық жалпы мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиеленушілердің сөйлеу
тілінің бұзылысының көптеп кездесуі, сөйлеу бұзылысын алдын алу жұмыстарына
тәрбиешілер мен ата – аналар араласпауы және қатыспауы.
Осыған байланысты зерттеу тақырыбын Мектепке дейінгі білім беру
мекемеде түзету логопедиялық жұмысының жетілдіру жолдары деп алуға
мүмкіндік туындады.
Зерттеу мақсаты: жалпы мектепке дейінгі мекемелерде логопедиялық
жұмыстарды ұйымдастыру барысында тәрбиешілер мен ата–аналардың
түзету–логопедиялық біліктілігін арттыруға жол іздену.
Зерттеу нысаны: жалпы мектепке дейінгі мекемелерде түзету–
логопедиялық жұмыстарға тәрбиешілер мен ата – аналардың қатысу барысы.
Зерттеу пәні: тәрбиешілердің сөйлеу бұзылысы бар балалармен жұмыс
жүргізуге жоғары дайындығы, ата – ананың педагогикалық біліктілігі және
түзету–логопедиялық жұмыс жоғары нәтиже беру үшін ата–анамен тәрбиешінің
тығыз қарым – қатынасы.
Зерттеу болжамы: жалпы мектепке дейінгі мекемелерде сөйлеу бұзылысы
бар балалардың көп тәрбиеленеді және кешенді түзету – логопедиялық әсер
етуді қажет етеді. Сондықтан, логопедпен қарым – қатынас жасау үшін
педагог–тәрбиеші және ата–аналар теориялық білімді және тәжірибелік
біліктілік пен дағдыны жеткілікті игеру қажет.
Зерттеу міндеттері:
1.мәселенің теориялық анализін жүргізу;
2.жалпы білім беретін мекемедегі дайындық сыныбындағы баланың көп таралған
және түрлі сөйлеу бұзылысына скринингті зерттеу жүргізу;
3. 6 жастағы балалардың жалпы сөйлеу дамуының деңгейіне анализ жасау
(эксперименталды топ), сөйлеу бұзылысы бар баламен жүргізілетін жұмысқа
тәрбиешінің дайындық жұмыс деңгейін анықтау;
4.сөйлеуі бұзылған балалармен эксперименталды білім алу кезінде ата – ана
мен балалардың педагогикалық қарым – қатынасын, мектепке дейінгі мекеме
маманының сабаққа дайындалу технологиясын өңдеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: Л.С. Выготскийдің
тұжырымдамасы: даму бұзылысының ауыр структурасы, бірінші және екінші
кемістіктің нәтижесінде пайда болады; дамудың сензитивтік кезеңінің
максималды орындалуы; оқу - тәрбиелік жүйенің түзетуге бағытталуы
(В.И.Селиверстов, Т.А. Тканченка, Т.Б.Филичева, Г.В. Чиркина және т.б,);
Е.А.Стребелева, Е.В. Кожевникова, Р.А. Сүлейменова, Н.Д.Шматконың ерте
жастан әсер ету концепциясы; Н.Н. Малофеев, Н.М.Назарарова, Л.М.
Шипицинаның интеграциялық процестің идеялары; Қ.Р. заңды мемлекеттік
құжаттары; Білім туралы заңы, 2011-2020 жж Білімді дамытудың мемелекеттік
бағдарламасы; Мүмкіндігі шектеулі балаларды медициналық-педагогикалық
түзету және әлеуметтік қорғау заңы, Мемлекеттік білім беру бағдарламасы,
мүгедектер мен балалар құқығы жөніндегі БҰҰ-ң халықаралық конвенциясы,
мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың тәуелсіз өмір сүру концепциясы, білімді
ерекше білім беруді қажет ететін тұлғаларды әлеуметтік оңалту, бүкіл
өмірлік білім беру концепциясы.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әлеуметтік, әлеуметтік –
психологиялық және педагогикалық әдебиеттердің теориялық талдауы;
бағдарламалық құжаттарының талдауы; педагог–тәрбиеші мен ата– аналардан
анкета, сұхбат алу; педагогикалық бақылау, эксперимент.
Зерттеудің теориялық негізі:
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: зерттеудің едәуір тұшымды нәтижеге жетуі
жалпы мектепке дейінгі мекемедегі түзету – логопедиялық жұмыстарына ата –
ананың қатысып, тәрбиешінің түзету сабақтарына арнайы дайындалып келуімен
негізделеді; мектепке дейінгі мекемедегі практикалық іс - әрекет теориялық
тұрғыда негізделген және жүзеге асырылған, тәрбиешінің логопедпен бірге
жүргізетін түзету – логопедиялық жұмысқа дайындығының критерилерімен
деңгейлері анықталған, мұның барлығы жұмыстың нәтижелі болуына көмектеседі.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Тараз қаласының № 6 және № 8 бала
бақшасы.
Зерттеу кезеңдері:
бірінші кезең (2008-2009 жж)- мәселенің жалпы жағдайын зерттеу;
екінші кезең (2009-2010 жж) – эксперименталды зерттеудің әдістемесінің
теориялық негізделуі;
үшінші кезең (2010-2011 жж) – бала-бақша – мектеп деңгейінде СТФФЖ бар
балалармен құрастырылған бағдарлама бойынша логопедиялық көмек
ұйымдастырылу; бақылау тәжірибелерін жүргізу, ұсынылған тәсілдердің
нәтижелілігін бағалау;
төртінші кезең (2011-2012 жж) – қарастырылған мәселе бойынша мәліметтерді
жүйелеу және талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: ғылыми еңбекке кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
әдебиеттер тізімі, қосымша кіреді.
1 Сөйлеу бұзылысы бар балалармен жүргізілетін түзету – педагогикалық
жұмыс мәселелерінің теориялық талдауы
1.1 Мектепке дейінгі бағдарламалық құжаттармен мектепке дейінгі
мекемелер тәжірибесі бойынша сөйлеу дамуының мәселелері
Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту міндеттері ең
алғаш мектепке дейінгі мекеменің бағдарламалық құжаттарында көрініс тапқан.
Дегенмен, бұл міндеттерді қою жалпы мінездеме көтереді. 1932 жылдан бастап
балабақшалар бағдарламасы ең бірінші баланың әр түрлі іс - әрекеті мен
жасына қарай құралады. Бірақ мектепке дейінгі мекемелерде оқуға арналған
кітаптар және түсінік айтатын мәтіндер тәрбиеленушілерге түсініксіз болды
және тілге оқытуға аз көңіл бөлінді. Бұл мекемелерде оқуға, түсінік айтуға,
әңгіме – дүкен құратын материалдарға және қазіргі заманауи іс - әрекеттерге
деген қызығушылығын арттыруға, өмірге деген құштарлығын оятуға негізгі
көңіл бөлінеді. Балалармен жүргізілетін жұмыстың негізгісі әңгіме (нақты
тақырыпқа байланысты сұрақ – жауап), әңгіменің тақырыбы балалар
кітапшаларынан алынған, бірақ ескі қиял – ғажайып ертегілері балалар
идеологиясы үшін тиімсіз болғандықтан, жұмысқа қысқа газеттегі мақалалар
қолданылады.
Заманауи бағдарламалық құжаттардың арасында, сөйлеу тілін дамыту
сұрақтарын қарастыратын Мектепке дейінгі білім берудің мазмұнын жаңартудың
бағыты мен талаптары деген әдістемелік ұсынымды бөліп көрсетуге болады.
Авторлар мектепке дейінгі мекеменің өзіндік идеясын қолдап, жүйені
сынауда. Авторлар сабақтың 3 түрін ұсынады: танымдық, продуктивті қызметтің
дамуы және ритмикалық. Мұнда барлық сабақтар шеңберінде қарастырылатын,
сөйлеуді дамыту тапсырмаларына көп көңіл бөлінген; сөйлеуді дамыту үшін
үлкен және дайындық сыныптарына арнайы сабақтар бөлінген (сауаттылықты
игеру үшін дайындық сабақтары).
Бұл жағдайлар Ушакованың Т.Н. Балабақшадағы дайындық сыныбындағы
балалардың сөйлеу тілін дамыту бағдарламасында қарастырылған, сонымен
қатар бұл бағдарламада психологтардың, педагогтардың, лингвистердің
лингвистикалық және комуникативтік сферадағы тілге оқытудың мәселелерін
қарастырған зерттеу нәтижелері ұсынылған.Сөйлеу тілін дамыту ауызша
сөйлеуді дамыту, сөздік қорын байыту, грамматикалық сөздік қатарды
құрастыру, дыбыстық сөйлеу мәдениетін дамыту тапсырмаларымен қатар
қарастырылады. Бұл тапсырмалыр 2 – кіші топтан бастап жүргізіледі. Тілге
оқыту үшін арнайы бағдарламалардың құрылу міндеттілігі, дайындық сыныбының
мұғалімдерінің айтуынша балалардың сөйлеуіне байланысты сабаққа
дайындықтары өте төмен деңгейде: сөздік қоры аз, дыбыстарды дұрыс айтпайды,
әңгіме құрастыра алмайды, сөйлеу мәдениеті өте төмен және т.б.
Қазіргі таңда әрбір мектепке дейінгі мекемелер өздігінше оқыту және
тәрбиелеу бағдарламаларын таңдауға құқылы. Балалар құқығын қорғау
Конвенциясына сәйкес бала тәрбиесі ақыл – ойды, рухани және физикалық
мүмкіндіктерді дамытуға бағытталуы қажет. Мемлекет барлық балалардың дамуын
бірдей қамтамасыз етеді. В.И. Селиверстов және Л.А. Головчиц айтқандай
егер құрайтындардың біреуі – сауықтыру болса, онда түзету және дамыту –
түсіп қалады, сондықтан да бұл бағдарлама заманауи мектепке дейінгі
мекемелердің талаптарына сәйкес келмейді.
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларын тәрбиешілер
жүргізеді, бұл жұмыстарға күнделікті сабақты жүргізу, әлеуметтік және
еңбекке бейімдеу; психологтың ұсынысымен мектепке дейінгі балалардың жеке
мүмкіндіктерін ескере отырып түзете–дамыту жұмыстарын ұйымдастыруды жүргізу
және жоспарлау, психофизиологиялық мүмкіндіктерін дамыту. Осыған орай
мұғалім–тәрбиешілердің жұмыстарының барлық түрлері түзету–педагогикалық
бағыт бойынша жүргізіледі және жалпы мектепке дейінгі мекемелердің
жұмыстарының жартысы осы негізде қарастырылады. Мұғалім–тәрбиешілердің
балалардың сөйлеу тілін дамыту тапсырмаларына көңіл аудара отырып, бірнеше
бағдарламаларды талдайық. Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасында негізгі критериі баланың мектепке дайындығы, психикалық
дамуының жоғарғы деңгейге жетуі болып есептелінеді. Бұл бағдарламада
негізгі басымдылық тәрбиешіге қойылған, яғни ол баланың сөздік қорын
дамытады және белсендіреді, дұрыс дыбыс айтуды қалыптастырады,
байланыстырушы сөзді дамытады және т.б. Әр топтарға жасына байланысты
сөйлеу тапсырмалары енгізілген. Дегенмен, Бағдарламада сөйлеу бұзылыстарын
түзеу көрсетілмеген, ауызша сөйлеу тілінде бұзылысы бар балалармен
жүргізілетін жұмыс әдісінің негізгі бағыты анықталмаған, Мектепке дейінгі
орталықтардың дамыту бағдарламасы А.В.Запорожецтың Мектепке дейінгі
балалық, Истоки еңбектерінде бейнеленгендей мектепке дейінгі балалық шақ
ең керемет кезең, адамның даму болашағының негізі. Мұғалімнің шығармашылық
мүмкіндіктерін ашу үшін бағдарламада баланы дамытудың негізгі стандарттары
бар және оның жүзеге асуы үшін нұсқалар көрсетілген. Оның мақсаты – жан-
жақтылық, өзінің жас мүмкіндіктеріне және талаптарына сай баланың заманауи
толыққанды дамуы.Ол бала дамуының амплификациясын және оның барлық
жақтарының қарым – қатынастарын қарастырады. Мектепке дейінгі мекемелердегі
мұғалімдердің жұмысының негізгі принциптері жалпы педагогикалық жүйеде
баланың отбасымен тең дәрежеде серіктестік байланыста болу. Сөйлеу және
сөйлеуді дамыту бөлімінде сөйлеу тілін дамыту тапсырмалары бөлінген:
сөздің қызметі және формасы, сөздік, грамматикалық қатар, дыбыстық сөйлеу
мәдениеті. Бағдарламада негізгі көңіл баланың үлкендермен және өзінің құрбы
– құрдастарымен дұрыс әрі түсінікті қарым – қатынасқа түсуіне бөлінеді.
Диалог – қарым-қатынасқа түсудің негізгі түрі болып табылады. Тілді
дамытуда жаңа сөздерді жасаудың, ойын кезінде дыбыстарды және ұйқастарды
пайдаланудың рөлі зор. Сөйлеу тілін дамыту кезінде ойын әрекетінде баланың
қарым – қатынасы және сөздік қорына ерекше мән беріледі. Баланың сөйлеу
тілін дамыту әдіс – тәсілдері әртүрлі, мұнда баланың танымдық процестеріне
және сөйлеу тілінің фонетикалық және грамматикалық жағына көп көңіл
бөлінеді.З.А.Михайлованың Детство деп аталатын балабақшадағы оқыту –
тәрбиелеу жұмыстарының жоспар-бағдарламасы ең алғаш 1997 жылы жарық көрген
болатын. Қарым – қатынас бөлімінде сөйлеу тілін дамытуға Әлеуметтік –
болмыстық тәрбие де кіреді. Бұл бөлімде сөздік – логикалық ойлауға
бағытталған байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға арналған Сөйлеу
тапсырмалары деген тақырып бар. Бұл бағдарламада қызықты әрі пайдалы жаңа
кірістірілген жаттығу – психогимнастика. Бұл саусақтық гимнастика
жаттығулары жас шамасына байланысты күніне 15 – 20 мәрте жасалады.
Заманауи теорияда және тәжірибеде әртүрлі сөйлеу бұзылысы бар
мектепке дейінгі балаларды дамытудың нұсқалары мен бағдарламалары
ұсынылған.
Мектепке дейінгі мекемелерінде балаларды оқыту және тәрбиелеу
бағдарламаларын еркін таңдаудың нәтижесінде балалардың сөйлеу тілін дамыту
жоғары нәтижеге жетіп отыр. Жұмыстың теориялық аспекті жеткілікті түрде
оқылған және өңделген. Дегенмен, кез келген заманауи бағдарламада сөйлеу
бұзылысының уақытылы профилактикасы көрсетілмеген.
Ата – анамен жұмыс жүргізуді былайша болжайжы: олардың педагогикалық
бақылауының деңгейін анықтау ата – ананың балаларымен қарым – қатынасы және
балалардың тіл кемістіктері, баланың оқуға мотивтік қатынас жасау
стимуляцияның мақсатымен ата – ананың балаларының сабаққа деген
қызығушылығын арттыруды қалыптастыру.
Әдеби құндылықтардың зерттеулері көрсеткедей, түзету – логопедиялық
жұмыстың тәрбиешілермен, логопедтермен және ата – аналарымен бірігіп
жүргізілуі мектепке дейінгі мекемелердің тәжірибесінде маңызды тапсырма
болып табылады. Мұғалім – логопедтің алдына қойылған міндеттерге баланың
сөйлеу тілі бұзылысын алдын – алу сұрақтары бойынша тәрбиешімен және ата –
аналармен кеңес жүргізу жатқызылады. Дегенмен, түрлі себептерден, тәжірибе
барысында бұл жұмыстың нәтиже беруінде көптеген қиындықтар кездеседі.
Сонымен қатар көп жағдайда осы жұмыстарға тәрбиешінің теориялық және
тәжірибелік дайындық деңгейі ескеріле бермейді. Баланың сөйлеу тілі
кемістігін нәтижелі алдын – алу үшін логопедиялық түзету жұмыстарында ата –
ананың рөлі жетекші орын алады. Ата – ананың педагогикалық мәдениеттілігін
арттыру және балалардың сөйлеу тілін дамыту эпизодтық сипаттамаға ие.
1.2 Дамуында ауытқуы бар мектеп жасына дейінгі балалардың
коррекциялық даму ортасын ұйымдастырудың вариативтілігі
Қоғамның қазіргі даму этапында арнайы білім беру саласындағы
мемлекеттің саясаты, арнайы білім алу қажеттілігі бар әрбір балаға,
адекватты вариативтік оқу ортасында өздерінің қабілеті мен мүмкіншілігіне
сәйкес білім алу жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған. Балдардың
тәрбиелену және оқу ортасының вариативтігі , арнайы білім беру жүйесінде
бір – бірімен байланысты екі бағыттың қатар жүруімен қамтамасыз етіледі:
біріншісі – физикалық және ақыл - ой дамуы бұзылған балаларға арналған
мекепке дейінгі сауықтыру мекемелер мен арнайландырылған мектептер жүйесін
құру мен оларды жақсарту, екіншісі – дамуында ауытқулары бар балдармен
жалпы білім беру мекемелерінде (интегративті оқыту ) немесе медициналық
мекемелерде коррекциялық жұмыс өткізу.
Арнайы психологиялық – педагогикалық көмектің тиімділігі
көзқарасынан бірінші және екінші бағыттағы мекемелер, өздерінің тіршілік
етуінің дұрыс екендігін және дамуы бұзылған балаларға коррекциялық әсер
етуді жүзеге асырудағы рөлінің маңыздылығын растайды. Әр – түрлі тарихтың
кезеңдерде олардың пайда болуы және дамуы Н.Н Малофеевтің пікірі бойынша
мемлекеттің әлеуметтік – эканомикалық құрылымы мен, қоғамның құндылық
бағытымен дамуында ауытқулары бар балаларға қатысты мемлекеттің саясатымен
білім беру саласындағы заңдармен, дефектологиялық ғылымның даму деңгейімен
байланысты болады.
Мемлекетімізде дамуы бұзылған балаларға арналған арнайы МСМ – дың
дифференциацияланған жүйесі құрылған. Бұл жүйе дамуында жетіспеушілігі бар
тұлғаларға арналған үздіксіз арнайы білім алу жүйесінде қажетті бастапқы
бөлшегі болып табылады.
ҚР білім министрлігінің статистикасы 2011 жылы компенсациялау және
қосаландырылған түрлі МСМ – де 382 500 бала болғаны туралы куәландырылады.
2002 жылдың мәліметтерімен салыстырғанда – мұндай балалар 152 000 болған.
Бұл сандар сөйлеу ауытқуларын есепке алғандағы дамуындағы диагностикаланған
ауытқулары бар мектепке дейінгі балалардың саны өскенін көрсетеді. Бірақта,
сөйлеу ауытқуларын есепке алғандағы дамуындағы портциалды ауытқулары бар
мектепке дейінгі балалардың үлкен бөлігі көпшілік мектепке дейінгі
мекемелерге қатысады. Бірақ ол жерде оларға тіл дамыту профилактикада,
диагностикада және сөйлеу бұзылуларын реттеудегі мәселелерді шешуде білікті
көмек көрсетіле алмайды.Осыған байланысты 2005 жылы балалардың білім алу
мекемелері туралы типтік ережелерге сәйкес мұндай шарт негізгілердің
бірі болып анықталады. Коррекциялық әсер етудің табысты іске асуының
шарттары болып дамудың барлық жағына бүтіндей әсер ету және баланың
тұлғасы, тәрбиешінің іс - әрекетіндегі коррекциялық – дамыту бағыттығы ,
ата – аналардың коррекциялық – педагогикалық процеске қатысуы аталған.
Құжатта, логопедтің тәрбиешісінің және ата – аналардың көпшілік МСМ – дегі
тәрбиелеу – білім алу процесіндегі рөлін анықтау қажеттілігі көрсетілген.
Арнайы типтік мекемелердегі мектепке дейінгі балаларға коррекциялық
– педагогикалық әсер ету проблемалары О.П.Гаврилушкина, Л.А.Головчиц,
Л.Р.Давидович, Г.А.Колис, С.А.Миронова, Л.П.Носкова, Л.И.Плаксина,
В.И.Селиверстов, Т.Б.Филичева, Н.А.Чевелева және басқалардың жұмыстарында
шешілімдерін тапты. Оларда мектепке дейінгі балалардың сөйлеу, тыңдау,
көру, интелект, тірек – қозғалыс аппаратының ауытқуларының корркециясы мен
компенсациясының балалармен жан – жақты коррекциялық - педагогикалық жұмыс
істеу процесіндегі тиімді жолдары ұсынылған .
Г.А.Волкова, Ю.Ф.Гаркуша, Ю.Г.Демьянов, Л.Н.Ефименкова,
Н.Л.Крылова, Э.В.Миронова, Н.В.Новаторцева, В.И.Селиверстов, Т.Б.Филичева,
Г.В.Чиркина және т.б. балаларға коррекциялық – педагогикалық әсер етуді ата-
аналардың қатысуымен бірге көптеген мамандардың күшімен өткізу қажет.
Жұмыстарда арнайы мектепке дейінгі мекемелердің медициналық
қызметкерлерінің, дефектологтардың және тәрбиешілердің жұмысында
қабылдаушылықты ұйымдастыру бойынша, балалар ата – аналарын
коррекциялық–дамытушылық оқыту процесіне енгізу бойынша ұсыныс келтірілген.
Өмірдің өзгерген әлеуметтік–экономикалық жағдайы 80-ші жылдардың
аяғында 90-шы жылдардың басында күрделі түрде ауытқуы бар балаларды
оқытудың және тәрбиелеудің жаңа әдістерін іздеу мәселесін нақтылады.
Н.Н.Малофеев, 90-шы жылдары Ресейде интеграцияны арнайы білім беру
жүйесінің дамуын жетекші тенденция деп тану керектігін
айтады.Интеграцияланған, былайша айтқанда физикалық және (немесе)
психикалық жетіспеушіліктері бар тұлғалар мен бұндай жетіспеушіліктері жоқ
тұлғаларды арнайы құралдармен әдістерді пайдаланып және педагог –
мамандардың қатысуымен өтетін бірге оқытуды қоғамда ерекше қажеттілігі бар
балалардың ассимиляциясы ретінде емес, керісінше бұндай балаларды қоғамның
толыққанды мүшесі ретінде қабылдау қажет.Осы ретте Л.С.Выготскийдің арнайы
және жалпы тәрбиелеудің қосалқыланған жүйесін құру туралы және арнайы білім
алу қажеттіліктері бар балаларды өмірге мүмкіндігінше ертерек және
тығыздырақ енгізу қажет деген сөздері актуальді болып естіледі.
А. Н. Дьячков көрсеткендей, егер 20-шы жылдары дефектологтардың
назары, көпшілік мектептердің оқушыларынан күрт ерекшеленетін және арнайы
мектептерде оқитын керең, соқыр және ой-ақылы қалық балалардың тәрбиелеу –
білім беру процесінің әр-түрлі қырын өңдеуге бағытталған болса, енді
дефектологтар мен жалпы педагогика мамандары көпшілік білім беру
мекемелерінде оқуға тиісті болатын балалармен жұмыс жасайды. Бұл, бала
бақша мен көпшілік мектептің міндеттерін бұзбай, оларды оқытуды баланың
дамуындағы ауытқуларды жөндеу үшін мүмкіндік беретіндей қылын оқытуды
құруға міндеттейді.
Т. А. Власова, М.С. Певзнер көрсеткендей, психикасында күрт
білінетін өзгерістерсіз, дамуында ауытқуы бар балалардың негізгі бөлігі
көпшілік мектепке қалуы тиіс және педагогтың міндеті – бар дефекті жою
мақсатындағы оның жеке дара ерекшеліктерін терең зерттеу арқылы
педагогикалық жол табу. Р. М. Боскис, А. И. Максакова, В. И. Селиверстова,
Л. Ф. Спирова, А. В. Ястребова, М.Ф. Фомичева, М.Е. Хватцевтың көпшілік
мекемелердің оқытушысына (тәрбиешісіне) арналған жұмыстарында сөйлеу, есту,
қозғалыс саласының, психикалық дамуының кешігуінде ауытқулары бар балаларды
коррекциялық оқытудың жекешелендірілген әдістерін әске асыру ұсыныстары
келтірілген.
Қазіргі уақытқа дейін ерекше қажеттілігі бар балалар мен олардың
әдеттегідей дамудағы құрбыларының бірге оқуының проблемалары жеткіліксіз
толық көрсетілген еді, тек балалардың кейбір категорияларына қатысты:
сөйлеуінде ауытқуы бар (Л.Н. Ефименкова, Г. Н. Мисаренко, Н. В.
Новотворцева, А. В. Ястребова және т.б.), естуі төмен (Р.М. Боскис, Э.В.
Миронова, Н. Д. Шматко және т.б.), интеллектуалды дамуы бұзылған (Д. М.
Шипицина және т.б.) және психикалық дамуы қарастырылған. Көбінесе
зерттеушілер мектеп оқушыларының интегрирленген оқыту сұрақтарын
қарастырылған және мектепке дейінгі жасты қарастыратын жұмыстар аз болған.
Осы арада, дамуында бар ауытқуды жоюға ең қолайлы және жағымды уақыт
ретінде, балалардың осы даму кезеңіне ерекше назар аударылуы тиіс.
Бір қатар себептерге байланысты психикалық дамуында азғантай ауытқуы
бар едәуір балалар көпшілік МСМ-нен бірақ шығады. Әдебиет мәліметтері
бойынша, өмірдің 4-ші жылында денсаулықтың нервтік – психикалық жағдайының
патологиялық өзгерулері балалардың 9%-да анықталады, ал функционалдық
ауытқулар – 62% ; өмірдің 7-ші жылында функционалдық ауытқулар, кейбір
ауытқулардың уақытша сипаттамаларына және балалық жастың үлкен
компенсаторлық мүмкіндігіне, байланысты – 38%, бірақта патологиялық
өзгерістер балалардың 27% бар (С.Г. Шевченконың цитатасынан).
Н. В. Новоторцева, 5 жастағы МСМ тәрбиеленушілердің 59% мектеп
оқуына сөйлеу мен ақыл-ой қабілеті жеткіліксіз. Бұл, сөйлеу нормасынан әр-
түрлі ауытқу арқылы, танымалдық пен жігерлік процестерінің жеткіліксіз
толықтығымен көрінеді. Ал олар болса, балалардың келешектегі оқуына қиындық
туғызудың алдын алу мақсатымен уақытылы жоюды талап етеді.
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінің қазіргі уақыттағы өзгерістері,
мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің жұмыс түрлері мен мазмұнын қайта
қарау балалардың дамуындағы ауытқуларды қажетті коррекциялауды іске асыруды
мектепке дейінгі білім беру мамандарының негізгі мақсаттарының бірі қылады
(Типтік ережелер... 1995). Педагогикалық процестің гуманизациялау мен
дамытушылық тиімділігінің жоғарылау-бағытындағы өзгерістер (мектепке
дейінгі балалармен педагогтың қарым-қатынас формаларының өзгеруі, оқыту
сабақтардың түрі мен мазмұны, т.б.) тәрбиелеушілерге балалармен жұмыс
жасаудың тәсілдері мен қуралдарын таңдауға индивидуалды түрде қарауға
мүмкіндік береді, сондықтан оны жан-жақты зерттеу, іс-қимылдың түрлі
түлеріндегі бүкіл ауытқулар кешенін коррекциялау (оқулық, ойындық,
жұмыстық) негізінде баланың тұлғалық дамуына ерекше назар аударуға
мүмкіндік береді.
В. Г. Рудинский педагогикалық колледж жағдайында студенттердің
коррекциялық – педагогикалық дайындығын жақсарту проблемаларын қарастыру
барысында психофизикалық дамуында, интеллектінің, естуінде, көруінде,
сөйлеуінде, қозғалыс саласында, мінез-қылығында әр-түрлі деңгейдегі
ауытқулары барлығын айтады - әр-түрлі факторлардың әсерінен жеңіл
ауытқулардан ауыр формаларына дейін (экологиялық, әлеуметтік –
экономикалық, демографиялық, мәдени-психологиялық факторлардың әсерінен).
Сонымен қоса осы уақытта балаларға дамуының жеткіліксіздігін анықтайтын,
олардың дифференциалды диагностикалануы, емдеу-сауықтыружәне коррекциялық
психологтық-педагогикалық көмек, ата-аналарға кеңес берулер әр-түрлі
мамандар тарапынан қажетті, уақтылы, білікті көмек көбінесе берілмейді.
Осындай балалармен жұмыс жүргізу спецификасы іс-жүзінде МСМ тәрбиешілерінің
құзыреттігін кеңейту қажеттігіне алып келеді – тәрбиеші логопедпен,
дефектологпен және басқада мамандармен бірге коррекциялық – тәрбиешілік
мәселелерді шешу тиіс.
О. А. Степанова МСМ-гі балалар коррекциялық-педагогикалық жұмысты
жақсарту жолдарын қарастырады. Арнайы МСМ-ң көп түрлігіне қарамастан,
көпшілік бала-бақшаларға психикалық дамуындағы ауытқушылығы бар едәуір
балалар барады. Сонымен, бала-бақшалардың көбісінде дамуында проблемалары
бар мектепке дейінгі оқушылардың және олардың әдеттегі дамудағы
құрбыларынын, бірге тәрбиеленуі мен оқытылуы жүргізіледі. Бала-бақшаның оқу
– тәрбие жұмыстарының кейбір кемшіліктері көбінесе осымен түсіндіріледі.
Тәрбиешілер сөйлеу функциясының құрылымдауын ынталандыруымен, сөйлеу
ауытқуларын ерте диагностикалаудың әдістерімен қаруландырылмаған. Бала
бақшада қатерлі топ балаларымен ерте коррекциялық-педагогикалық жұмыс
жүргізілмейді, балалардың дислексиясы және дисграфиясының алдын-алу мен
сөйлеу қабілетінің кемшіліктерін жою бойынша жұмыстар жүргізілмейді.
Әдебиеттер мәліметтері бойынша, мектепке дейінгі ересек жастағы
балалардың 60%-на дейінгілері, барлық немесе кейбір тараулар бойынша
көпшілік МСМ бағдарламаларын игеруде қиындық танытады. Е.Б. Агеева, Н.Н.
Малофеев, Н. В. Новоторцев бұның себептерінің бірі болып – жалпы
көріністегі бала бақшаларда бұл балалардың толыққанды дамуына жағдайдай
жоқтығын айтады. МСМ-ң тәрбиешілері кррекциялық іс-қимылға дайындалмаған
және балалардағы дамудағы ауытқулардың құрылымына сәйкес адекватты көмек
көрсете алмайды. Бұған ата-аналардадайын емес, өйткені олар өздерінің
балаларының даму деңгейін сирек объективті түрде бағалайды.
Медициналық диспансеризация кезінде балаларды сауықтыру бойынша
ұсыныстар беріледі, ал олардың ақыл-ойлық, психикалық және сөйлеу дамуының
ерекшеліктері дәрігерлердің назарынан тыс қалады немесе формальді түрде
қаралады. Бұл жағдай, мектепке осы балалар келгенде, олар қатер тобын
құрайдыда үлгермеушілер санатына түсуін қамтамасыз етеді.
Көпшілік бала бақшалардың дамуында проблемасы бар тәрбиеленушілерін
зерттеу – олардың көбісінде ауытқулар күшті емес, парциалды сипаттамалы
болады және сәйкес жағдай жасаған кезде мектепке дейінгі жаста жемісті жоя
алуға болады деген шешімге алып келеді. Нақты осы кезеңдегі коррекциалық-
педагогикалық жұмыс балалардың толыққанды адаптациясына себеп болады,
олардың дамуындағы екінші реттегі ерекшеліктердің пайда болуының алдын
алады және нәтижелірек болуына әкеп соқтырады. Тәрбиеленушілер және ата-
аналармен өткізіл етін консультативті - әдістемелік жұмыс жеткіліксіз. Г.
В. Гуровец, Ю.Г.Демьянов, В.И. Лубовский, Е.М. Мастюкова балалардың
дамуының ауытқуын жою бойынша және алдын-алу бойынша өткізілетін жұмысты
ерте кезеңдерде бастау қажет деп санайды. Бұл жағдайда бірнеше маманның
күшімен жүргізілетін жұмысқа міндетті түрде ата-аналарды қосу қажет.
В.И. Селиверстов МСМ педагогтарына дамудың барлық негізгі түрлерін
білу қажеттігін нақтылайды, соның ішінде ең алдымен – сөйлесуліктерді,
олардың пайда болу себептерін, олардың алдын-алу жолдары мен жоюының
жолдарын білуі тиіс. Ал бұл болса дефектология негіздерін (логопедияда
кіреді) білу деген сөз.
Жалпы және арнайы педагогикада, балалардың дамуының сөйлеу
ауытқулары мен басқада ауытқуларын ерсымдық алған. Ата-аналар мен
педагогтардың, баланың дамуындағы кідірісті уақтылы анықтау мен оны жоюға
бағытталу, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсері үлкен, мектепке
дайындалуынада зор әсер етеді. Бұл жағдайда балаларға арналған мектепке
дейінгі мекемелердің қызметкерлеріне үлкен жауапкершілік жүктеледі өйткені
біздің елде мектепке дейінгі жастағы балалардың едәуір болігі қоғамдық
тәрбиемен қамтылған.
М.Ф. Фомичева МСМ-ң алдында тұрған мақсаттар қатарында балаларды
мектепке дайындау мақсаты ерекше орын алады. Жемісті оқуға баланың
дайындығының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып жақсы, дұрыс дамыған
сөйлеу табылады. Сөйлеу қабілетін уақтылы дамыту, баланың бүкіл психикасын
реттейді, қоршаған әлемнің көріністерін түсініп қабылдауға мүмкіндік
береді. Сөйлеу қабілетінің бұзылуы кез-келген дәрежеде баланың мінез-қылығы
мен іс-қимылына әсер етеді. Әсіресе, оқу кезеңінде балалардың дыбыстар мен
сөздерді нақты, дұрыс айтуы зор мәнге ие, өйткені жазба білім ауызша сөйлеу
негізінде қалыптасады, сондықтан ауызша сөйлеудің кемшіліктері
үлгермеушілікке алып кеп соқтыруы мүмкін.
Автормен, тәрбиешінің балалардың сөйлеу ауытқуларын коррекциялауға
қатысу мәселелері қарастырылған, мектепке дейінгі балалардың дұрыс
сөйлеуінің қалыптасуы бойынша тәрбиешінің жұмысы көрсетілген, ата-аналармен
жұмыс жүргізу жұмыстары ашылып көрсетілген және т.б.
МСМ-де логопедтік жұмыс екі негізгі бағытта жүргізіледі:
коррекциялық және профилактикалық. Тәрбиешіге, сөйлеу ауытқулары туралы,
олардың пайда болу уақыты мен себептері туралы, оларды анықтау және жою
тәсілдері туралы (коррекциялық бағыт) білу қажет. Педагог-тәжірибешіге
бұдан да маңыздырақ болып профилактикалық бағыт, өзінің мақсаттары бойынша
және мазмұны бойынша, Бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқыту бағдарламасымен
қарастырылған, сөйлеуді дамыту бойынша жұмыспен сәйкес келеді.
МСМ-ң болашақ тәрбиешілеріне, балалардың дұрыс сөйлеу қабілетінің
қалыптасуы бойынша жұмыс, бас мақсатқа тәуелді болуы тиіс екенін түсіну
қажет (бас мақсат → мектепке оқуға дайындық) және бұл жұмыстағы жеңіс тек
педагогтар, ата-аналар мен логопедтердің тығыз байланыста болған жағдайда
ғана келетінін ұғу қажет.
Балаларда болуы мүмкін сөйлеу ауытқуларының арасынан, тәрбиешіге
негізінен дыбысты шығарудың әр-түрлі кемшіліктерімен кезесуге тура келеді.
Оларды кейде фронталды сабақтардада және үйдегі жеке жұмыс кезіндегі
жүйеленген жұмыс барасындада жөндей ала алмайсын. Тәрбиеші, дыбыс шығарудың
қалыптасуы бойынша жұмыстың дыбыс шығаруды жөндеу бойынша жұмыстан негізгі
айырмашылығын білу тиіс.
ша және алдын-алу бойынша өткізілетін жұмысты ерте кезеңдерде
басталу қажет деп санайды. Бұл жағдайда бірнеше маманның күшімен
жүргізілетін жұмысқа міндетті түрде ата-аналарды қосу қажет.
Логопедтің сабақтарына қатысатын және жалпы түрдегі МСМ қалатын
балаларға қатысты тәрбиешінің міндеттері нақтыланған. Ол міндеттер әр
баламен жеке жұмыс жасау.
М.Ф. Фомичева тәрбиешілер мен логопедтердің мектепке дейінгі
балалардаң ата-аналарына азарташулық ролы, ашты, өйткені кейбір ата-ана
балаларымен анықеметілдерін түсінбейді. Немесе кейін түзелердеп кені
бермейді.
Кейде қиын жағдайлардатілдің анық болмауы көптеген кемшіліктерге
әселіп соғуы мүлекін: коммуникацияның және танып білу іс-әрекеттерінің
ауытқуы, ақыл-есі дамуының шектелуі, негативтік мінез-құлығының пайда
болуы.
Мұнда автор тәрбиешіге, балалардың дұрыс сөйлеуін қалыптастыру үшін
жоспарлауын немесе мазмұнды толықтыру жұмысын, басқаша айтқанда,
пропедевтикалық жұмысын көрсеткен.
Педагогтың бұл іс-әрекеттері мектепке дейін балалардың буындық
құрамының және сөздіктің қалыптасуына сөйлеу қабілетінің дамуына және
грамматикалық тәжірибелі тәрбиешуге және де жеңіл түрлерінде түрлі
ауытқулардын жоюға әсер етеді.
Мектепке дейінгі логопедтік пункттар – интегративті тәрбие беру және
мектепке дейінгі балаларды оқытудың бір нұсқасы болып табылады.
Коррекциялық әсер ету ұйымдастырылуының ең негізгі мақсаттарының
бірі ол: ерте анықтау, уақытылы коррекция және мектепке дейінгі балалардың
сөйлеу қабілетінің алдын алуы, мектепке дейінгі мекеме жұмысшыларының және
ата-аналардың профилактикасы және логопедтік үгеттелуі.
Балалар поликлиникасына қарасты мектепке дейінгі балалардың
логопедтік пункттерінде коррекциялық-педагогтық жұмыс және логопедтік
кабинет жұмыстарын және сөйлеу қабілеті нашар балаларға арналған арнайы
тобы логопед жұмысың біріктіреді.
Логопедтің негізгі міндеті ол сөйлеу қабілеті төмен ата-аналарға
және тәрбиешілерге кеңес беру.
МСМ тәжірибелік жұмыстарға фактілік кіріспесіне қарамастан,
нормативтік-құқықтық қамтамасыздандыру іс-әрекеттері осы уақытқа деін әлі
жоқ.
МСМ тәрбиенушілерге логопедтік көмекті қамтамасыздандыру үшін, білім
басқармасы және жергілік департаменттің бұйрығы негізінде ашылған
кабинеттер арқасында МСМ логопед-мамандарына деген қажеттілі өте жоғары.
Бұндай жағдайда, логопед тәрбиешіге өзінің көмекшісі болуға, медициналық
қызметкерлермен кәсіби және де сөйлеу қабілетінде ауытқуы бар балалардың
ата-аналарымен қарым-қатынаста болуға көмектеседі.
Заманаул МСМ іс-әрекеттерінің құрылуының маңызды проблемасы-тұтас
білім беру процессінің тиінде тәрбиешілер мен қомымша мамандардың қосылып
ұйымдасуының сұрағын Е. П. Ухабина қарастырады.
Оған педагогтардын өз қабілеттері жетілдіру, кәсіби жұмыстың
сараптамасы, біріккен проблематизация және ұйымдастырушылық яғни мазмұнды
сұрақтардың қаралуы жағдай жасайды.
Балабақшадағы тәрбиешілер және қосымша ұйымдастырушылық процессі оқу
іс-әрекеттік және пәндік аспектілер синтезіне бағытталған.
Тәрбиенің субъективті функциясы–педагогикалық қамтамасыздандырудың
тоқтатылмауы және баланың жеке басына көмек беру (тәрбиешіге тиісті).
Пәндік білім беру функциясы – дамытушылық орталық біртұтас пәндік
құрылуы.
Заманаул педагогикалық ғылымның актуалдық мақсаты – бірімен қарым –
қатынас нормаларына үйрету.
Тәрбиешілердің дайымдықтарының және қайта даярлануының тиімді
әдістеріне – семинар – тренингтер, шығармашылық семинар – симпозиумдар,
видео-тренингтер жатады.
Балабақшаның кәсіби жұмысшылар ұйымдастығының моделдер зерттеу
қорытындысының авторлары болған: ұйымдастырушылық – басқарушылық,
функционалдық, мазмұнды – іс-әрекетті.
Ұйымдастырушылық – басқарушылық моделге балабақша басшылармен қатар
кәсіби жұмысшы дайындаң және біріктірілген педагогикалық жаңа жұмыстың түрі
жатады.
Бағдарламаның шығыс пункты болып балабақшалық қызметкерлерінің
тренинг арқылы серіктестік қарым-қатынаста жеке басы даярлау.
Арнайы мамандардың ұйымдастыруымен өтетін оқулар тәрбиешілерге
спецификалық функцияларды орындауға мүмкіндік берді.
Мазмұнды – іс-әрекеттік қоса ұйымдастырашылық моделге біртұтас
біріккен жоспарлауының процессі, оқу жұмысының бірге жасалған сарап-білім
тамасының нәтижесі жатады.
Тәрбиешілердің функциясы субъектіге назар аудару, яғни оқу процессін
бірігіп жасаған кезде баланың қызығушылығын және байланысты арттырады.
Қосымша маман – бірінші ретте іс-әрекет субъектісіне назар аударады
– пәндік ортада баланың логикалық жүрісін реттейді.
Тәрбиешінің функциясына баланың жеке басының дамуыл
қамтамасыздандыру жатады: тәрбие беру үшін тәрбиешілер ішкі жеке басының
пәндік материалын байланыстырады.
Арнайы мамандардың педагогикалық іс-әрекет назары оқытуға және
білімалушылық –дамытушылықты бақылауға түседі.
Л. С. Выготский жазғандай, педагогикалық әсер ету ерте жастағы
балалардың даму процессіне әсерін тигізуі, дәл осы ерте жастағы балаларды
кейінгі өсу этаптарынан айырады. Неғұрлым коррекциялық жұмыс ерте басталса,
солғұрлым ол жұмыс жақсы болады.
Ол дегеніміз логопед коррекциялық мәселелерді шешеді, ал тәрбиеші
коррециялық жұмысты бекітуге тиіс, сонымен қоса тәрбиеші тәрбиелеу және
даму бағдарламасымен қарастырылған мақсаттарды сабақтарда шешуі тиіс.
Автор, коррекциялық мақсаттарды Балалық бағдарламасының дамыту
мақсаттарымең координация жүргізіп жасына қарай үш топқа арналған жоба
жасады: ортанғы мектепке дейінгі жас, ересек және дайындық .Әр-бір жастық
топтың ішінде бүкіл жұмыс үш кезенге бөлінеді. Әр кезең айтыларға бөлінген,
әр аптада бір сөйлеу тақырыбы оқылады. Бұл жағдайда, коррекцияның мақсатты
шешу жолдары жаңа емес, бірақта ол жаңа мазмұнмен толтырылған. Тәрбиешінің
танымашылдық сабақтарда өткен матереиалын, логопед өз сабақтарында жалпылап
бекітеді.Әр-бір тәрбиеші жалпыдамытатын мақсаттардан бөлек, оқыу жылының
басында балалардың диагностикасынан шығаратын коррекциялық мақсаттарды
шешеді.
Н.Л. Крылованың пікір бойынша, логопед пен тәрбиешінің арасында
материалдық бөлінуі келесі қағидаларға бағындырылған: тәрбие сабағы логопед
қарастырылған синтаксикалық және лексико-граматикалық модельдерді
қосқандағы белгілі бір тақырыпқа арналған, немесе онда оларды өңдеу үшін
база құрылады-балалар қажетті словарьді пайдалануда машықтанады, оларға
сөйлеуді ережелері үиретіліп есіне сақтандырылады: логопедтік сабақтар,
тәрбиешімен осы уақытта өңделудегі тақырыпты немесе өтілген бірнеше
материалды қосқандағы арнайы таңдап алынған материалдағы лексикалық-
граматикалық тақырыпқа арналған. Жұмыс жасау кезінде сөйлеу материалын бір-
бірте қиындату барысында логопед пен тәрбиенің жұмысындағы қабылдаушылықты
іске асыру кезінде маневр жасаудың үлкен еркіндігі пайда болады.
Сөйлеуді дамыту бойынша бүкіл тәрбие жұмысы Бала-бақшадағы оқыту
мен тәрбиелеу бағдарламасының талаптарын орындау мақсатында өтеді және үш
бағыт бойынша өткізіледі лексиканың дамуы, тілдің громатикасының дамуы.
Логопедтің ең алдымен дұрыс сөйлеу ережелерінің қалыптасуын бекіту тәрбиеші
үшін бағындырылған мақсат болып табылады; бірақта ол оны жадынан үнемі
шығармауға тиіс және бағдарламаның талаптарын орындау барысында оны іске
асыра білу қажет. Логопед балалардың сөйлеу қабілетінің дамуының жеке және
жалпы міндеттерің анықтайды, тәрбиешімен бірге бүкіл сөйлеу жұмысының
көлемі мен мазмұнын белгілеп береді. Тәрбиешілерді дайындаудың заманауй
деңгейі логопедтін оларға үнемі, бар ынтасымен кеңесбереп отыруын талап
етеді. Осылайтәрбиешілерге сөзбен жұмыс істеу қағидаларын, сөздік
материалды таңдау қағидаларын түсіндіріп тұру қажет, ьалалармен сұхбатасу
кезенде сұрақты тсүндіріп беруді ұсыну,логопат-балаларға көркем әдебиетін
оқыудың методикасы бойынша кеңес беру, балаларды әнгіме айтуға үйрету және
т.б. түсіндіру қажет. Егер мұны істемесе, онда тәрбиешінің шексіз
адалдығына қарамастан сабақтар дұрыс бағыт алмауы мүмкін.
Сөйлеу қабілеттері кем балалардың арнайы логопедиялық топтарда
болуының жақсы жақтарын қарастырсақ: бала саны аз болғандақтан тәрбиеші әр
балаға уақытты көп бөледі, бала мен тәрбиешінің арасында тығыз қатынас
пайда болады, тәрбиеші әр балаға ыңғайлы жағыдай жасай алады.
Бірақ, арнайы ашылған сөйлеу қабілеттері кем балаларды оқытатын
орындардың кемшілектерсіз болу мүмкін емес. Денсаулығы кем ұжымға
көзқарастың өзгешелігі.
Сөйлеу қабілеттері төмен балаларды оқыту қиынға соғып отыр, өйткені
білікті мамандар кем де кем. Бұл мәселені жас мамандар оқымайды деп
қарастыруға болмайды. Педагогика саласында дефектология мәселесі қолға
алынбаған болатын.
Дефектология мамандығы ашылғанмен жаңа технологияларға сай емес.
Логопед осы тапсырманың орындалу барысында тәрбиешіге көмектесіп ,
негізгі сөйлеу қабілеттерінің материалдарынын ойын немесе жаттығу түрінде
ұсынады: бұл негізгі сұрақтарға жауаптарды дайындау болуы мүмкін, уақытша
болмаса жазықтық түсімбеушіліктерді анықтау.
Белгілі бір мүмкіншіліктерді ана тілінің тапсырмаларын
коррекциондық тапсырмаларды оқыту түрінде көркем әдебиет жұмысын ұсынып
байланыстырады. Сонымен қатар тәрбиелік тапсырмалар орындалады, балалармен
қандай қиын түсімбеушіліктер байланыс текстерімен жеңіп шығады. Бірақ
әдебиетті балаларға әңгіме немесе өлең түрінде мақсатқа қолдану керек,
мысалы сөйлеу тәжірибесін бекіту.
Логопедтің тапсырмасында негізінен жоспарланған жүйе басқа да
тапсырмаларды сонын ішінде мысалы: математикадан, көркем өнер жұмыстарынаң,
конструкторлық, физикалық дайындықтарды ескеру қажет.
Сонымен қатар, балалардың оқу-тәрбиелік процестердің ауытқуын
жетілдірудің негізгі ерекшеліктеріне жатады. Дамудың ауытқу салдарын жою
үшін кешенді іс-қимыл, дифференциалдық, коррекционды-педагогтық
потенциалдық әсер ету жағдайы және жеке ауытқуларының көруіне тәуелді
болады. Коррекциондық бағыт және коррекциондық іс-шаралар балалардың
тәжірибелігінде қалаыптасады.
Балаларға әсер етудің коррекционды-педагогикалық арнайы
мамандандырылған немесе интеграцияланған әдісін таңдау ауытқуларды анықтау
уақытына байланысты, олардың құрамы мен ауырлық дәрежесі, компенсаторлық
жағдайына, балалардың психо-физикалық жетілдіру ерешеліктеріне, әлеуметтік
аймақ және әр түрлі факторларды міндетті түрде жеке қарастыру.
МСМ компенсациялық жетілдіру түрінің балаларға көмектесу жүйесі.
Коррекционды-жетілдіру процесінің екі жақты негізін ескере отырып,
жеке типологиялық балалардың сөйлеу қабілеттеріне әсер ету тиімділігін
айтуға тәуелді ғана емес, оның сапа деңгейіне де қатысты және логопед-
мұғалім мен тәрбиешінің кәсіби біліміне де қатысты.
Қазіргі уақытта педагогикада, педагогикалық психологияда әлеуметтік
ізденуге бұрылды. Коррекционды педагогикалық буын бағытталған болашақ
педагогиканың қалыптасу теориясын философ Гершунский Б.С., Каган М.С.
еңбектерінен табуға болады. Қазіргі орыс психологы мен педагог Гуатский
Б.С. мен Куликова Л.Н. және басқалар.
Діндар орыс философиясының тарихшысы айтқан, барлық педагогикалық
әрекеттерді қолдансақ та, оның барлығы да баланың өз орныңн табуына және
шығармашылық пен өзін жаңартып, өзіндегі мұраға қалған әлеуметтік және
рухани құндылықтарды табуы тиіс.
Арнайы әдебиетте талдау былай көрсетіледі , зерттеушілердің назары
кәсіби компонентік катеегориялық ақпарат түсінігіне аударылады.
Сөйлеу қабілеттері кем балаларды оқытқан кезде бала тілінің
кемістігі болғандықтан көп жаттығады. Бала тілінің дефектісі болғандықтан
қысылуы мүмкін, сондықтан бұл психикасында жер етеді. Өзің басқа балалардан
төмен санағандықтан көп сөйлей бермей, тығылады. Ынжық болып бәрін іштей
сақтайды .
Сондықтан тілінің кемістігі бар балаларды мектепке дейін және
білікті маман оқытуы тиіс. Әрине тілінің кемістігі бар бала сөздерінің
дұрыс айтылуына білмейді. Ал балалармең, ата-анасымен әсіресе білікті
логопедпен қарым-қатынасы тығыз болуы керек .
Сөйлеу адами қарым-қатынастың басты құралы болғандықтан, тіл
кемістігі деп кезінде емделгені дұрыс.
ҚР білім беру министрлігінің мәліметтеріне жүгінсек, білім беру
мекемелеріндегі арнайы білі бар педагогтарда ол көрсеткіш 5 пайызды ғана
құрайды. Денсаулығының мүмкіншілігі шектеулі балаларға арналған
коррекциялық педагогика бойынша арнайы бағытталған мамандардың
жетіспеушілігіне байланысты, сонымен қоса кәсіби деңгейін жоғарылату
қажеттілігімен байланысты маңызды рөл, біліктілікті жоғарылату жүйесі мен
педагогтарды даярлауға берілу қажет.
В. И. Лубовский , Е. М. Мастюкова және басқалары былай белгілейді,
жетілудің бұзылуы әртүрлі себептері ұқсас, көрініс себебі олардың сол кезде
психологиялық негіздеріне келеді. Мысалы: жалпы сөйлеу қабілті және
психологиялық дамуы жетіспеушілігі жеңіл түрінде, жалпы сөйлеу
қабілеттілігі нашар және психологиялық жетіспеушілігі кем дамыған кезде.
Сондықтанда коррекциялық – тәрбие жұмысында дифференциялды адекватты
методтар мектепке дейінгі даму кездері кем оқушыларға әсер еткізу керекті
жағдай.
Балалардың даму кезеңі жетіспеушіліктің жонында өзінің сөзін
жеткіземаушылық және қалып кету көп кездеседі. Бірақ оқып білу кезінде
мектепке деінгі балалардың сөйлеу қабілеті нашар дефекті болып табылады.
П. К. Анохин, Л.С. Выготский, Н. И. Жинкин, М. М. Кольцова, Н. И.
Красногорский, А. А. Леонтьев, А. Р. Лурия, Т. Н. Ушакова, Л. А. Чистович
және басқалары сөйлеу табады, өйткені адамның өмірінде психологиялық
жағдайға сезімталдыққа, қоршаған ортаға байланысты.
Мектепке дейінгі кезеңде сөйлеу қабілеті қиындап қалыптасып отырады
бірақ білімділікті қалыптастыруды тез қосады. Интенсивті кезең кезінде
сөйлеу қабілеті функционалды жүйеге әсер етеді.
Балалардың сенсорлық дамуы, қимылдау факторы кем сөйлеу қабілетіне
зиянын тигізеді.
Солармен бірге, мектепке дейінгі балалар бар, сөйлеу қабілеті кем
балаларға бұл дефект болып есептеледі. Бұл жағдайда бір біріне тәуелділік
бақыланады: сөйлеу қабілетінің даму кемшілік психологиялық процеске әсер
етуі мүмкін.
Р. А. Беловой-Давид, В. П. Глухова, Н. Н. Трауготт және басқалары,
баланың жалпы даму қабілеттілігі сөйлеу қабілеттілігіне байланысты екенін
көрсетеді. Қоршаған ортада баланың сөйлеуі қиындық туатын болса жетілу
дамуы кем процеске көмектеседі.
Жетіспеушілікті реттеу функциясы сөйлеу қабілетінің бузылуы арнайы
жетіспеушіліктің қалыптасуына барлық психикалық іс-әрекетіне арналады. Е.
М. Мастюкова, А. Г. Московкина ең алдымен ауыр сөйлеу қабілеті нашар
балалармен жеке жұмыс істеуіне көңіл бөледі олардың жетіспеушілік сөйлеу
қабілет басталмай турғанда, сондықтан қоршанен ортағы үлкен мәл беру керек,
мектепке дейінгі балалармен берілген категориясымен тәрбиелеу және оқыту.
Арнайы мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласындағы зерттеу
ерекшеліктері болып, олардың балалар дамуындағы ауытқуларды жеңіп шығуға
бағытталғаны ғана емес, сонымен қоса қоғамда мүмкіндігінше толыққанды
бейімделу мақсатында балалардың жан-жақты тұлғалық дамуының сұрақтарын
шешуге бағытталғаны табылады. Оларда Л. С. Выготскийдің дамудағы оқытудың
шешуші рөль атқаратындығы туралы идеясы растау тапты және эксперимент
жүзінде келесілер дәлелденді – коррекциялық-педагогикалық жұмыста ең көп
тиімділікке оның формасы мен мазмұнын жасағанда төмендегілерді есепке алса
ғана қөл жеткізіледі:
1)мектепке дейінгі жастағы балалар дамуының жалпы заңдылықтары және
психикалық процестерінің қалыптасуындағы сензетивті кезеңдер;
2)жастық пен психофизикалық мүмкіндіктерін, дефекттің құрылымы мен жеке
ерекшеліктерімен танысу негізінде аномальді мектепке дейінгі балалардың жан-
жақты даму қажеттілігін;
3)тәрбиеге белсене қатысу, ол дегеніміз бала іс-әрекетінің негізгі түрлері
тарапындағы тәрбие, оқу және коррекциялық жұмысының барлық түрлерін өткізу
және т.б.
Дамудағы ауытқулары бар мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу мен
оқыту, оның коррекциялық бағытталуымен және коррекциялық іс-шаралардың
балаларда тәжірибе қалыптасуымен тығыз байланыста болуының өзіндік
ерекшелігімен айрықшаланады. О. П. Гаврилушкина, Ю. Ф. Гаркуша, Л. А.
Головчиц, Н. А. Чевелева және басқалармен баланың әр-түрлі іс-әрекеттерінің
мүмкіншіліктері қарастырылған (ойын, пәндік-тәжірибелік, физикалық,
еңбектік), бұларды мектепке дейінгі бала тұлғасының қалыптасуы мен
психикалық процестерінің дамуы мақсатында коррекциялық-педагогикалық жұмыс
процесінде тиімді пайдалануға болады.
Баланың, болып жатқан шындықты игерудегі өзіндік іс-әрекеттері
ересектермен қалыптастырылуы мүмкін – ересектер әлеуметтік тәжірибеге ие
болғандықтан. Осыған байланысты Л. И. Божович, Л. С. Выготский, А. И.
Запорожец, Д. Б. Эльконин және басқалар, баланың бүкіл психикалық даму
процесінде, тәрбиелеу мен оқыту ең маңыздысы болып табылады деп есептейді,
себебі, баланың игерген біліміне сүйене отыра, ересектер айнала-төңіректегі
болып жатқан нәселердің жаңа беттерін игеру бойынша оның іс-әрекетін
ұйымдастырады. Тәрбиелеу, әсер етудің әйтеуір-бір арнайы іс-шараларының
қосындысы емес, ол баланың іс-әрекеті мен өмірін, оның қоршаған адамдармен
қарым-қатынасын, болып жатқан іс-әрекетке қатынас жүйесін сәйкесінше
ұйымдастыру, тұлғаның қалыптасуына белсенді және мақсатты бағытта әсер ету
болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы
Инкарбекова Н.
Деф 27-1
Мектепке дейінгі білім беру мекемеде түзету логопедиялық жұмысының
жетілдіру жолдары
Ғылыми жетекшісі: Дефектология және психология кафедрасының
аға оқытушысы Медетбекова А.С.
Тараз-2012
Мектепке дейінгі білім беру мекемеде түзету логопедиялық жұмысының
жетілдіру жолдары
Инкарбекова Н.
Кіріспе
1 Сөйлеу бұзылысы бар балалармен жүргізілетін түзету – педагогикалық жұмыс
мәселелерін теориялық талдау
1.1 Мектепке дейінгі бағдарламалық құжаттар мен мектепке дейінгі мекемелер
тәжірибесі бойынша сөйлеу дамуының мәселелері
1.2 Дамуында ауытқуы бар мектепке дейінгі балалардың коррекциялық даму
ортасын ұйымдастырудың вариативтілігі
2 Жалпы метепке дейінгі мекемелерде сөйлеу бұзылысы бар балаларды оқыту
және тәрбиелеу ерекшеліктерін зерттеу
2.1. Жалпы мектепке дейінгі мекемелердегі балалардың сөйлеу бұзылыстарының
көп таралуы ( скринингті зерттеу)
2.2 Мектепке дейінгі ересек балалардың сөйлеу тілінің дамуы
(эксперименталды топ)
2.3 Жалпы мектепке дейінгі мекемедегі тәрбиешілердің сөйлеуі бұзылған
балалармен жүргізілетін жұмысқа дайындығы
3 тәрбиешілер МЕН ата – аналарды Кешенді түзету жұмыстарға ҚАТЫСтырУдың
дайындығын қалыптастыру
3.1 Сөйлеу ауытқулары бар мектепке дейінгі балалармен түзету-логопедиялық
жұмысқа қатысу үшін тәрбиеші-педагогтарды даярлау
3.2 Тәрбиеші-педагог жұмысының түзету-логопедиялық аспектілері
3.3 Түзету-логопедиялық жұмыс кезіндегі ата-аналар рөлі
Қорытынды
Әдебиттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Балалардың денсаулығының қазіргі жағдайы және қолайсыз әлеуметтік
процестер дәрігер және мектеп мұғалімдерінің күшімен баланың ерте
диагностикасын, пропедевтикасын және оның даму бұзылыстарын түзетуге
қажеттілік түдырады. Қазақстан Республикасында 2011-2020 жж аралығында
Білім беруді дамыту Мемлекеттік Бағдарламасында мүмкіндігі шектеулі
балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселесіне көп көңіл бөлінген. Бала дамуының
жалпы қолайсыздығы (сонымен қатар сөйлеу бұзылысы) арнайы мектепке дейінгі
мекемелерде тәрбиешілердің баланың тәжірибелік қабілетін ескере отырып,
арнайы дайындықтармен қатар, түзету – педагогикалық жұмыстың элементтерін
қоса жүргізуді міндеттейді. Әр жылдардағы әдебиеттердегі мәліметтер жалпы
тіл кемістігі балабақшадағы дайындық топтарында көптеп кездесетінін
дәлелдейді.
Тәрбиеші педагогикалық жүйенің орталық түйіні болып табылады, оның
өзінің түзету – логопедиялық жұмыстарында жүргізген білікті бақылауы, бала
тілінің дамуы туралы құнды мәлімет алуға көмектеседі. Баланың жанұясымен
логопедтің тығыз қарым – қатынаста болуы тәрбиеші жұмысының маңызды
аспектісі және ол түзету жұмысының нәтижелі болуында өз септігін тигізеді.
Қазіргі сөйлеу бұзылысын жою баланың жалпы дамуына маңызды әсер
етеді, сонымен қатар, сөйлеу бұзылысы қандай дәрежеде болмасын, ешқашан
өздігінен пайда болмайды (Л.С. Выготский). Баланың ақыл – ой, адамгершілік,
эстетикалық, физикалық және еңбекке тәрбиелеу барысында, балабақшада және
отбасында балаға жеке тұлғаның қасиеттерін және қоршаған ортада өзін - өзі
ұстау дағдысын меңгерту қажет.
Сөйлеу бұзылысы бар балалармен жұмыс жүргізетін мұғалімдер даярлау
жайлы Е.Б.Агеева, Л.А. Головчиц, Л.Р. Давидович, Г.Ф. Кумарина, Р.А.
Лалаева, С.Н. Сазанова, В.И. Селиверстов, О.А. Степанова, Т.А. Тканченка,
Т.Б. Филичева, М.Ф. Фомичева, М.Е. Хватцев, Н.А. Чевелева, Г.В. Чиркина,
С.Н. Шаховская және т.б. айналысқан. Зерттеулерде көрсеткендей тәрбиешінің
ең үлкен жауапкершілігі баланың сөйлеу тілін дұрыс қалыптастыру, сонымен
қатар, жүйелі және міндетті логопедиялық жұмыс жүргізу ескертіледі. Бір
сөйлеу бұзылысын уақытысында жоймаса, ол екінші бір кемістіктің пайда
болуына әкеп соғады (М.Е.Хватцев). Баланың сөйлеу дамуындағы отбасының рөлі
және өз уақытындағы сөйлеу тілін түзету жұмыстары негізгі міндеттердің бірі
болып табылады.
Қазіргі таңда белгілі қарама – қайшылық орын алған, бұл қарама –
қайшылық жалпы мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиеленушілердің сөйлеу
тілінің бұзылысының көптеп кездесуі, сөйлеу бұзылысын алдын алу жұмыстарына
тәрбиешілер мен ата – аналар араласпауы және қатыспауы.
Осыған байланысты зерттеу тақырыбын Мектепке дейінгі білім беру
мекемеде түзету логопедиялық жұмысының жетілдіру жолдары деп алуға
мүмкіндік туындады.
Зерттеу мақсаты: жалпы мектепке дейінгі мекемелерде логопедиялық
жұмыстарды ұйымдастыру барысында тәрбиешілер мен ата–аналардың
түзету–логопедиялық біліктілігін арттыруға жол іздену.
Зерттеу нысаны: жалпы мектепке дейінгі мекемелерде түзету–
логопедиялық жұмыстарға тәрбиешілер мен ата – аналардың қатысу барысы.
Зерттеу пәні: тәрбиешілердің сөйлеу бұзылысы бар балалармен жұмыс
жүргізуге жоғары дайындығы, ата – ананың педагогикалық біліктілігі және
түзету–логопедиялық жұмыс жоғары нәтиже беру үшін ата–анамен тәрбиешінің
тығыз қарым – қатынасы.
Зерттеу болжамы: жалпы мектепке дейінгі мекемелерде сөйлеу бұзылысы
бар балалардың көп тәрбиеленеді және кешенді түзету – логопедиялық әсер
етуді қажет етеді. Сондықтан, логопедпен қарым – қатынас жасау үшін
педагог–тәрбиеші және ата–аналар теориялық білімді және тәжірибелік
біліктілік пен дағдыны жеткілікті игеру қажет.
Зерттеу міндеттері:
1.мәселенің теориялық анализін жүргізу;
2.жалпы білім беретін мекемедегі дайындық сыныбындағы баланың көп таралған
және түрлі сөйлеу бұзылысына скринингті зерттеу жүргізу;
3. 6 жастағы балалардың жалпы сөйлеу дамуының деңгейіне анализ жасау
(эксперименталды топ), сөйлеу бұзылысы бар баламен жүргізілетін жұмысқа
тәрбиешінің дайындық жұмыс деңгейін анықтау;
4.сөйлеуі бұзылған балалармен эксперименталды білім алу кезінде ата – ана
мен балалардың педагогикалық қарым – қатынасын, мектепке дейінгі мекеме
маманының сабаққа дайындалу технологиясын өңдеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі: Л.С. Выготскийдің
тұжырымдамасы: даму бұзылысының ауыр структурасы, бірінші және екінші
кемістіктің нәтижесінде пайда болады; дамудың сензитивтік кезеңінің
максималды орындалуы; оқу - тәрбиелік жүйенің түзетуге бағытталуы
(В.И.Селиверстов, Т.А. Тканченка, Т.Б.Филичева, Г.В. Чиркина және т.б,);
Е.А.Стребелева, Е.В. Кожевникова, Р.А. Сүлейменова, Н.Д.Шматконың ерте
жастан әсер ету концепциясы; Н.Н. Малофеев, Н.М.Назарарова, Л.М.
Шипицинаның интеграциялық процестің идеялары; Қ.Р. заңды мемлекеттік
құжаттары; Білім туралы заңы, 2011-2020 жж Білімді дамытудың мемелекеттік
бағдарламасы; Мүмкіндігі шектеулі балаларды медициналық-педагогикалық
түзету және әлеуметтік қорғау заңы, Мемлекеттік білім беру бағдарламасы,
мүгедектер мен балалар құқығы жөніндегі БҰҰ-ң халықаралық конвенциясы,
мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың тәуелсіз өмір сүру концепциясы, білімді
ерекше білім беруді қажет ететін тұлғаларды әлеуметтік оңалту, бүкіл
өмірлік білім беру концепциясы.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша әлеуметтік, әлеуметтік –
психологиялық және педагогикалық әдебиеттердің теориялық талдауы;
бағдарламалық құжаттарының талдауы; педагог–тәрбиеші мен ата– аналардан
анкета, сұхбат алу; педагогикалық бақылау, эксперимент.
Зерттеудің теориялық негізі:
Зерттеудің тәжірибелік маңызы: зерттеудің едәуір тұшымды нәтижеге жетуі
жалпы мектепке дейінгі мекемедегі түзету – логопедиялық жұмыстарына ата –
ананың қатысып, тәрбиешінің түзету сабақтарына арнайы дайындалып келуімен
негізделеді; мектепке дейінгі мекемедегі практикалық іс - әрекет теориялық
тұрғыда негізделген және жүзеге асырылған, тәрбиешінің логопедпен бірге
жүргізетін түзету – логопедиялық жұмысқа дайындығының критерилерімен
деңгейлері анықталған, мұның барлығы жұмыстың нәтижелі болуына көмектеседі.
Зерттеудің эксперименттік базасы: Тараз қаласының № 6 және № 8 бала
бақшасы.
Зерттеу кезеңдері:
бірінші кезең (2008-2009 жж)- мәселенің жалпы жағдайын зерттеу;
екінші кезең (2009-2010 жж) – эксперименталды зерттеудің әдістемесінің
теориялық негізделуі;
үшінші кезең (2010-2011 жж) – бала-бақша – мектеп деңгейінде СТФФЖ бар
балалармен құрастырылған бағдарлама бойынша логопедиялық көмек
ұйымдастырылу; бақылау тәжірибелерін жүргізу, ұсынылған тәсілдердің
нәтижелілігін бағалау;
төртінші кезең (2011-2012 жж) – қарастырылған мәселе бойынша мәліметтерді
жүйелеу және талдау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: ғылыми еңбекке кіріспе, үш бөлім, қорытынды,
әдебиеттер тізімі, қосымша кіреді.
1 Сөйлеу бұзылысы бар балалармен жүргізілетін түзету – педагогикалық
жұмыс мәселелерінің теориялық талдауы
1.1 Мектепке дейінгі бағдарламалық құжаттармен мектепке дейінгі
мекемелер тәжірибесі бойынша сөйлеу дамуының мәселелері
Мектепке дейінгі балалардың сөйлеу тілін дамыту міндеттері ең
алғаш мектепке дейінгі мекеменің бағдарламалық құжаттарында көрініс тапқан.
Дегенмен, бұл міндеттерді қою жалпы мінездеме көтереді. 1932 жылдан бастап
балабақшалар бағдарламасы ең бірінші баланың әр түрлі іс - әрекеті мен
жасына қарай құралады. Бірақ мектепке дейінгі мекемелерде оқуға арналған
кітаптар және түсінік айтатын мәтіндер тәрбиеленушілерге түсініксіз болды
және тілге оқытуға аз көңіл бөлінді. Бұл мекемелерде оқуға, түсінік айтуға,
әңгіме – дүкен құратын материалдарға және қазіргі заманауи іс - әрекеттерге
деген қызығушылығын арттыруға, өмірге деген құштарлығын оятуға негізгі
көңіл бөлінеді. Балалармен жүргізілетін жұмыстың негізгісі әңгіме (нақты
тақырыпқа байланысты сұрақ – жауап), әңгіменің тақырыбы балалар
кітапшаларынан алынған, бірақ ескі қиял – ғажайып ертегілері балалар
идеологиясы үшін тиімсіз болғандықтан, жұмысқа қысқа газеттегі мақалалар
қолданылады.
Заманауи бағдарламалық құжаттардың арасында, сөйлеу тілін дамыту
сұрақтарын қарастыратын Мектепке дейінгі білім берудің мазмұнын жаңартудың
бағыты мен талаптары деген әдістемелік ұсынымды бөліп көрсетуге болады.
Авторлар мектепке дейінгі мекеменің өзіндік идеясын қолдап, жүйені
сынауда. Авторлар сабақтың 3 түрін ұсынады: танымдық, продуктивті қызметтің
дамуы және ритмикалық. Мұнда барлық сабақтар шеңберінде қарастырылатын,
сөйлеуді дамыту тапсырмаларына көп көңіл бөлінген; сөйлеуді дамыту үшін
үлкен және дайындық сыныптарына арнайы сабақтар бөлінген (сауаттылықты
игеру үшін дайындық сабақтары).
Бұл жағдайлар Ушакованың Т.Н. Балабақшадағы дайындық сыныбындағы
балалардың сөйлеу тілін дамыту бағдарламасында қарастырылған, сонымен
қатар бұл бағдарламада психологтардың, педагогтардың, лингвистердің
лингвистикалық және комуникативтік сферадағы тілге оқытудың мәселелерін
қарастырған зерттеу нәтижелері ұсынылған.Сөйлеу тілін дамыту ауызша
сөйлеуді дамыту, сөздік қорын байыту, грамматикалық сөздік қатарды
құрастыру, дыбыстық сөйлеу мәдениетін дамыту тапсырмаларымен қатар
қарастырылады. Бұл тапсырмалыр 2 – кіші топтан бастап жүргізіледі. Тілге
оқыту үшін арнайы бағдарламалардың құрылу міндеттілігі, дайындық сыныбының
мұғалімдерінің айтуынша балалардың сөйлеуіне байланысты сабаққа
дайындықтары өте төмен деңгейде: сөздік қоры аз, дыбыстарды дұрыс айтпайды,
әңгіме құрастыра алмайды, сөйлеу мәдениеті өте төмен және т.б.
Қазіргі таңда әрбір мектепке дейінгі мекемелер өздігінше оқыту және
тәрбиелеу бағдарламаларын таңдауға құқылы. Балалар құқығын қорғау
Конвенциясына сәйкес бала тәрбиесі ақыл – ойды, рухани және физикалық
мүмкіндіктерді дамытуға бағытталуы қажет. Мемлекет барлық балалардың дамуын
бірдей қамтамасыз етеді. В.И. Селиверстов және Л.А. Головчиц айтқандай
егер құрайтындардың біреуі – сауықтыру болса, онда түзету және дамыту –
түсіп қалады, сондықтан да бұл бағдарлама заманауи мектепке дейінгі
мекемелердің талаптарына сәйкес келмейді.
Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу бағдарламаларын тәрбиешілер
жүргізеді, бұл жұмыстарға күнделікті сабақты жүргізу, әлеуметтік және
еңбекке бейімдеу; психологтың ұсынысымен мектепке дейінгі балалардың жеке
мүмкіндіктерін ескере отырып түзете–дамыту жұмыстарын ұйымдастыруды жүргізу
және жоспарлау, психофизиологиялық мүмкіндіктерін дамыту. Осыған орай
мұғалім–тәрбиешілердің жұмыстарының барлық түрлері түзету–педагогикалық
бағыт бойынша жүргізіледі және жалпы мектепке дейінгі мекемелердің
жұмыстарының жартысы осы негізде қарастырылады. Мұғалім–тәрбиешілердің
балалардың сөйлеу тілін дамыту тапсырмаларына көңіл аудара отырып, бірнеше
бағдарламаларды талдайық. Балабақшадағы оқыту және тәрбиелеу
бағдарламасында негізгі критериі баланың мектепке дайындығы, психикалық
дамуының жоғарғы деңгейге жетуі болып есептелінеді. Бұл бағдарламада
негізгі басымдылық тәрбиешіге қойылған, яғни ол баланың сөздік қорын
дамытады және белсендіреді, дұрыс дыбыс айтуды қалыптастырады,
байланыстырушы сөзді дамытады және т.б. Әр топтарға жасына байланысты
сөйлеу тапсырмалары енгізілген. Дегенмен, Бағдарламада сөйлеу бұзылыстарын
түзеу көрсетілмеген, ауызша сөйлеу тілінде бұзылысы бар балалармен
жүргізілетін жұмыс әдісінің негізгі бағыты анықталмаған, Мектепке дейінгі
орталықтардың дамыту бағдарламасы А.В.Запорожецтың Мектепке дейінгі
балалық, Истоки еңбектерінде бейнеленгендей мектепке дейінгі балалық шақ
ең керемет кезең, адамның даму болашағының негізі. Мұғалімнің шығармашылық
мүмкіндіктерін ашу үшін бағдарламада баланы дамытудың негізгі стандарттары
бар және оның жүзеге асуы үшін нұсқалар көрсетілген. Оның мақсаты – жан-
жақтылық, өзінің жас мүмкіндіктеріне және талаптарына сай баланың заманауи
толыққанды дамуы.Ол бала дамуының амплификациясын және оның барлық
жақтарының қарым – қатынастарын қарастырады. Мектепке дейінгі мекемелердегі
мұғалімдердің жұмысының негізгі принциптері жалпы педагогикалық жүйеде
баланың отбасымен тең дәрежеде серіктестік байланыста болу. Сөйлеу және
сөйлеуді дамыту бөлімінде сөйлеу тілін дамыту тапсырмалары бөлінген:
сөздің қызметі және формасы, сөздік, грамматикалық қатар, дыбыстық сөйлеу
мәдениеті. Бағдарламада негізгі көңіл баланың үлкендермен және өзінің құрбы
– құрдастарымен дұрыс әрі түсінікті қарым – қатынасқа түсуіне бөлінеді.
Диалог – қарым-қатынасқа түсудің негізгі түрі болып табылады. Тілді
дамытуда жаңа сөздерді жасаудың, ойын кезінде дыбыстарды және ұйқастарды
пайдаланудың рөлі зор. Сөйлеу тілін дамыту кезінде ойын әрекетінде баланың
қарым – қатынасы және сөздік қорына ерекше мән беріледі. Баланың сөйлеу
тілін дамыту әдіс – тәсілдері әртүрлі, мұнда баланың танымдық процестеріне
және сөйлеу тілінің фонетикалық және грамматикалық жағына көп көңіл
бөлінеді.З.А.Михайлованың Детство деп аталатын балабақшадағы оқыту –
тәрбиелеу жұмыстарының жоспар-бағдарламасы ең алғаш 1997 жылы жарық көрген
болатын. Қарым – қатынас бөлімінде сөйлеу тілін дамытуға Әлеуметтік –
болмыстық тәрбие де кіреді. Бұл бөлімде сөздік – логикалық ойлауға
бағытталған байланыстырып сөйлеу тілін дамытуға арналған Сөйлеу
тапсырмалары деген тақырып бар. Бұл бағдарламада қызықты әрі пайдалы жаңа
кірістірілген жаттығу – психогимнастика. Бұл саусақтық гимнастика
жаттығулары жас шамасына байланысты күніне 15 – 20 мәрте жасалады.
Заманауи теорияда және тәжірибеде әртүрлі сөйлеу бұзылысы бар
мектепке дейінгі балаларды дамытудың нұсқалары мен бағдарламалары
ұсынылған.
Мектепке дейінгі мекемелерінде балаларды оқыту және тәрбиелеу
бағдарламаларын еркін таңдаудың нәтижесінде балалардың сөйлеу тілін дамыту
жоғары нәтижеге жетіп отыр. Жұмыстың теориялық аспекті жеткілікті түрде
оқылған және өңделген. Дегенмен, кез келген заманауи бағдарламада сөйлеу
бұзылысының уақытылы профилактикасы көрсетілмеген.
Ата – анамен жұмыс жүргізуді былайша болжайжы: олардың педагогикалық
бақылауының деңгейін анықтау ата – ананың балаларымен қарым – қатынасы және
балалардың тіл кемістіктері, баланың оқуға мотивтік қатынас жасау
стимуляцияның мақсатымен ата – ананың балаларының сабаққа деген
қызығушылығын арттыруды қалыптастыру.
Әдеби құндылықтардың зерттеулері көрсеткедей, түзету – логопедиялық
жұмыстың тәрбиешілермен, логопедтермен және ата – аналарымен бірігіп
жүргізілуі мектепке дейінгі мекемелердің тәжірибесінде маңызды тапсырма
болып табылады. Мұғалім – логопедтің алдына қойылған міндеттерге баланың
сөйлеу тілі бұзылысын алдын – алу сұрақтары бойынша тәрбиешімен және ата –
аналармен кеңес жүргізу жатқызылады. Дегенмен, түрлі себептерден, тәжірибе
барысында бұл жұмыстың нәтиже беруінде көптеген қиындықтар кездеседі.
Сонымен қатар көп жағдайда осы жұмыстарға тәрбиешінің теориялық және
тәжірибелік дайындық деңгейі ескеріле бермейді. Баланың сөйлеу тілі
кемістігін нәтижелі алдын – алу үшін логопедиялық түзету жұмыстарында ата –
ананың рөлі жетекші орын алады. Ата – ананың педагогикалық мәдениеттілігін
арттыру және балалардың сөйлеу тілін дамыту эпизодтық сипаттамаға ие.
1.2 Дамуында ауытқуы бар мектеп жасына дейінгі балалардың
коррекциялық даму ортасын ұйымдастырудың вариативтілігі
Қоғамның қазіргі даму этапында арнайы білім беру саласындағы
мемлекеттің саясаты, арнайы білім алу қажеттілігі бар әрбір балаға,
адекватты вариативтік оқу ортасында өздерінің қабілеті мен мүмкіншілігіне
сәйкес білім алу жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған. Балдардың
тәрбиелену және оқу ортасының вариативтігі , арнайы білім беру жүйесінде
бір – бірімен байланысты екі бағыттың қатар жүруімен қамтамасыз етіледі:
біріншісі – физикалық және ақыл - ой дамуы бұзылған балаларға арналған
мекепке дейінгі сауықтыру мекемелер мен арнайландырылған мектептер жүйесін
құру мен оларды жақсарту, екіншісі – дамуында ауытқулары бар балдармен
жалпы білім беру мекемелерінде (интегративті оқыту ) немесе медициналық
мекемелерде коррекциялық жұмыс өткізу.
Арнайы психологиялық – педагогикалық көмектің тиімділігі
көзқарасынан бірінші және екінші бағыттағы мекемелер, өздерінің тіршілік
етуінің дұрыс екендігін және дамуы бұзылған балаларға коррекциялық әсер
етуді жүзеге асырудағы рөлінің маңыздылығын растайды. Әр – түрлі тарихтың
кезеңдерде олардың пайда болуы және дамуы Н.Н Малофеевтің пікірі бойынша
мемлекеттің әлеуметтік – эканомикалық құрылымы мен, қоғамның құндылық
бағытымен дамуында ауытқулары бар балаларға қатысты мемлекеттің саясатымен
білім беру саласындағы заңдармен, дефектологиялық ғылымның даму деңгейімен
байланысты болады.
Мемлекетімізде дамуы бұзылған балаларға арналған арнайы МСМ – дың
дифференциацияланған жүйесі құрылған. Бұл жүйе дамуында жетіспеушілігі бар
тұлғаларға арналған үздіксіз арнайы білім алу жүйесінде қажетті бастапқы
бөлшегі болып табылады.
ҚР білім министрлігінің статистикасы 2011 жылы компенсациялау және
қосаландырылған түрлі МСМ – де 382 500 бала болғаны туралы куәландырылады.
2002 жылдың мәліметтерімен салыстырғанда – мұндай балалар 152 000 болған.
Бұл сандар сөйлеу ауытқуларын есепке алғандағы дамуындағы диагностикаланған
ауытқулары бар мектепке дейінгі балалардың саны өскенін көрсетеді. Бірақта,
сөйлеу ауытқуларын есепке алғандағы дамуындағы портциалды ауытқулары бар
мектепке дейінгі балалардың үлкен бөлігі көпшілік мектепке дейінгі
мекемелерге қатысады. Бірақ ол жерде оларға тіл дамыту профилактикада,
диагностикада және сөйлеу бұзылуларын реттеудегі мәселелерді шешуде білікті
көмек көрсетіле алмайды.Осыған байланысты 2005 жылы балалардың білім алу
мекемелері туралы типтік ережелерге сәйкес мұндай шарт негізгілердің
бірі болып анықталады. Коррекциялық әсер етудің табысты іске асуының
шарттары болып дамудың барлық жағына бүтіндей әсер ету және баланың
тұлғасы, тәрбиешінің іс - әрекетіндегі коррекциялық – дамыту бағыттығы ,
ата – аналардың коррекциялық – педагогикалық процеске қатысуы аталған.
Құжатта, логопедтің тәрбиешісінің және ата – аналардың көпшілік МСМ – дегі
тәрбиелеу – білім алу процесіндегі рөлін анықтау қажеттілігі көрсетілген.
Арнайы типтік мекемелердегі мектепке дейінгі балаларға коррекциялық
– педагогикалық әсер ету проблемалары О.П.Гаврилушкина, Л.А.Головчиц,
Л.Р.Давидович, Г.А.Колис, С.А.Миронова, Л.П.Носкова, Л.И.Плаксина,
В.И.Селиверстов, Т.Б.Филичева, Н.А.Чевелева және басқалардың жұмыстарында
шешілімдерін тапты. Оларда мектепке дейінгі балалардың сөйлеу, тыңдау,
көру, интелект, тірек – қозғалыс аппаратының ауытқуларының корркециясы мен
компенсациясының балалармен жан – жақты коррекциялық - педагогикалық жұмыс
істеу процесіндегі тиімді жолдары ұсынылған .
Г.А.Волкова, Ю.Ф.Гаркуша, Ю.Г.Демьянов, Л.Н.Ефименкова,
Н.Л.Крылова, Э.В.Миронова, Н.В.Новаторцева, В.И.Селиверстов, Т.Б.Филичева,
Г.В.Чиркина және т.б. балаларға коррекциялық – педагогикалық әсер етуді ата-
аналардың қатысуымен бірге көптеген мамандардың күшімен өткізу қажет.
Жұмыстарда арнайы мектепке дейінгі мекемелердің медициналық
қызметкерлерінің, дефектологтардың және тәрбиешілердің жұмысында
қабылдаушылықты ұйымдастыру бойынша, балалар ата – аналарын
коррекциялық–дамытушылық оқыту процесіне енгізу бойынша ұсыныс келтірілген.
Өмірдің өзгерген әлеуметтік–экономикалық жағдайы 80-ші жылдардың
аяғында 90-шы жылдардың басында күрделі түрде ауытқуы бар балаларды
оқытудың және тәрбиелеудің жаңа әдістерін іздеу мәселесін нақтылады.
Н.Н.Малофеев, 90-шы жылдары Ресейде интеграцияны арнайы білім беру
жүйесінің дамуын жетекші тенденция деп тану керектігін
айтады.Интеграцияланған, былайша айтқанда физикалық және (немесе)
психикалық жетіспеушіліктері бар тұлғалар мен бұндай жетіспеушіліктері жоқ
тұлғаларды арнайы құралдармен әдістерді пайдаланып және педагог –
мамандардың қатысуымен өтетін бірге оқытуды қоғамда ерекше қажеттілігі бар
балалардың ассимиляциясы ретінде емес, керісінше бұндай балаларды қоғамның
толыққанды мүшесі ретінде қабылдау қажет.Осы ретте Л.С.Выготскийдің арнайы
және жалпы тәрбиелеудің қосалқыланған жүйесін құру туралы және арнайы білім
алу қажеттіліктері бар балаларды өмірге мүмкіндігінше ертерек және
тығыздырақ енгізу қажет деген сөздері актуальді болып естіледі.
А. Н. Дьячков көрсеткендей, егер 20-шы жылдары дефектологтардың
назары, көпшілік мектептердің оқушыларынан күрт ерекшеленетін және арнайы
мектептерде оқитын керең, соқыр және ой-ақылы қалық балалардың тәрбиелеу –
білім беру процесінің әр-түрлі қырын өңдеуге бағытталған болса, енді
дефектологтар мен жалпы педагогика мамандары көпшілік білім беру
мекемелерінде оқуға тиісті болатын балалармен жұмыс жасайды. Бұл, бала
бақша мен көпшілік мектептің міндеттерін бұзбай, оларды оқытуды баланың
дамуындағы ауытқуларды жөндеу үшін мүмкіндік беретіндей қылын оқытуды
құруға міндеттейді.
Т. А. Власова, М.С. Певзнер көрсеткендей, психикасында күрт
білінетін өзгерістерсіз, дамуында ауытқуы бар балалардың негізгі бөлігі
көпшілік мектепке қалуы тиіс және педагогтың міндеті – бар дефекті жою
мақсатындағы оның жеке дара ерекшеліктерін терең зерттеу арқылы
педагогикалық жол табу. Р. М. Боскис, А. И. Максакова, В. И. Селиверстова,
Л. Ф. Спирова, А. В. Ястребова, М.Ф. Фомичева, М.Е. Хватцевтың көпшілік
мекемелердің оқытушысына (тәрбиешісіне) арналған жұмыстарында сөйлеу, есту,
қозғалыс саласының, психикалық дамуының кешігуінде ауытқулары бар балаларды
коррекциялық оқытудың жекешелендірілген әдістерін әске асыру ұсыныстары
келтірілген.
Қазіргі уақытқа дейін ерекше қажеттілігі бар балалар мен олардың
әдеттегідей дамудағы құрбыларының бірге оқуының проблемалары жеткіліксіз
толық көрсетілген еді, тек балалардың кейбір категорияларына қатысты:
сөйлеуінде ауытқуы бар (Л.Н. Ефименкова, Г. Н. Мисаренко, Н. В.
Новотворцева, А. В. Ястребова және т.б.), естуі төмен (Р.М. Боскис, Э.В.
Миронова, Н. Д. Шматко және т.б.), интеллектуалды дамуы бұзылған (Д. М.
Шипицина және т.б.) және психикалық дамуы қарастырылған. Көбінесе
зерттеушілер мектеп оқушыларының интегрирленген оқыту сұрақтарын
қарастырылған және мектепке дейінгі жасты қарастыратын жұмыстар аз болған.
Осы арада, дамуында бар ауытқуды жоюға ең қолайлы және жағымды уақыт
ретінде, балалардың осы даму кезеңіне ерекше назар аударылуы тиіс.
Бір қатар себептерге байланысты психикалық дамуында азғантай ауытқуы
бар едәуір балалар көпшілік МСМ-нен бірақ шығады. Әдебиет мәліметтері
бойынша, өмірдің 4-ші жылында денсаулықтың нервтік – психикалық жағдайының
патологиялық өзгерулері балалардың 9%-да анықталады, ал функционалдық
ауытқулар – 62% ; өмірдің 7-ші жылында функционалдық ауытқулар, кейбір
ауытқулардың уақытша сипаттамаларына және балалық жастың үлкен
компенсаторлық мүмкіндігіне, байланысты – 38%, бірақта патологиялық
өзгерістер балалардың 27% бар (С.Г. Шевченконың цитатасынан).
Н. В. Новоторцева, 5 жастағы МСМ тәрбиеленушілердің 59% мектеп
оқуына сөйлеу мен ақыл-ой қабілеті жеткіліксіз. Бұл, сөйлеу нормасынан әр-
түрлі ауытқу арқылы, танымалдық пен жігерлік процестерінің жеткіліксіз
толықтығымен көрінеді. Ал олар болса, балалардың келешектегі оқуына қиындық
туғызудың алдын алу мақсатымен уақытылы жоюды талап етеді.
Мектепке дейінгі білім беру жүйесінің қазіргі уақыттағы өзгерістері,
мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің жұмыс түрлері мен мазмұнын қайта
қарау балалардың дамуындағы ауытқуларды қажетті коррекциялауды іске асыруды
мектепке дейінгі білім беру мамандарының негізгі мақсаттарының бірі қылады
(Типтік ережелер... 1995). Педагогикалық процестің гуманизациялау мен
дамытушылық тиімділігінің жоғарылау-бағытындағы өзгерістер (мектепке
дейінгі балалармен педагогтың қарым-қатынас формаларының өзгеруі, оқыту
сабақтардың түрі мен мазмұны, т.б.) тәрбиелеушілерге балалармен жұмыс
жасаудың тәсілдері мен қуралдарын таңдауға индивидуалды түрде қарауға
мүмкіндік береді, сондықтан оны жан-жақты зерттеу, іс-қимылдың түрлі
түлеріндегі бүкіл ауытқулар кешенін коррекциялау (оқулық, ойындық,
жұмыстық) негізінде баланың тұлғалық дамуына ерекше назар аударуға
мүмкіндік береді.
В. Г. Рудинский педагогикалық колледж жағдайында студенттердің
коррекциялық – педагогикалық дайындығын жақсарту проблемаларын қарастыру
барысында психофизикалық дамуында, интеллектінің, естуінде, көруінде,
сөйлеуінде, қозғалыс саласында, мінез-қылығында әр-түрлі деңгейдегі
ауытқулары барлығын айтады - әр-түрлі факторлардың әсерінен жеңіл
ауытқулардан ауыр формаларына дейін (экологиялық, әлеуметтік –
экономикалық, демографиялық, мәдени-психологиялық факторлардың әсерінен).
Сонымен қоса осы уақытта балаларға дамуының жеткіліксіздігін анықтайтын,
олардың дифференциалды диагностикалануы, емдеу-сауықтыружәне коррекциялық
психологтық-педагогикалық көмек, ата-аналарға кеңес берулер әр-түрлі
мамандар тарапынан қажетті, уақтылы, білікті көмек көбінесе берілмейді.
Осындай балалармен жұмыс жүргізу спецификасы іс-жүзінде МСМ тәрбиешілерінің
құзыреттігін кеңейту қажеттігіне алып келеді – тәрбиеші логопедпен,
дефектологпен және басқада мамандармен бірге коррекциялық – тәрбиешілік
мәселелерді шешу тиіс.
О. А. Степанова МСМ-гі балалар коррекциялық-педагогикалық жұмысты
жақсарту жолдарын қарастырады. Арнайы МСМ-ң көп түрлігіне қарамастан,
көпшілік бала-бақшаларға психикалық дамуындағы ауытқушылығы бар едәуір
балалар барады. Сонымен, бала-бақшалардың көбісінде дамуында проблемалары
бар мектепке дейінгі оқушылардың және олардың әдеттегі дамудағы
құрбыларынын, бірге тәрбиеленуі мен оқытылуы жүргізіледі. Бала-бақшаның оқу
– тәрбие жұмыстарының кейбір кемшіліктері көбінесе осымен түсіндіріледі.
Тәрбиешілер сөйлеу функциясының құрылымдауын ынталандыруымен, сөйлеу
ауытқуларын ерте диагностикалаудың әдістерімен қаруландырылмаған. Бала
бақшада қатерлі топ балаларымен ерте коррекциялық-педагогикалық жұмыс
жүргізілмейді, балалардың дислексиясы және дисграфиясының алдын-алу мен
сөйлеу қабілетінің кемшіліктерін жою бойынша жұмыстар жүргізілмейді.
Әдебиеттер мәліметтері бойынша, мектепке дейінгі ересек жастағы
балалардың 60%-на дейінгілері, барлық немесе кейбір тараулар бойынша
көпшілік МСМ бағдарламаларын игеруде қиындық танытады. Е.Б. Агеева, Н.Н.
Малофеев, Н. В. Новоторцев бұның себептерінің бірі болып – жалпы
көріністегі бала бақшаларда бұл балалардың толыққанды дамуына жағдайдай
жоқтығын айтады. МСМ-ң тәрбиешілері кррекциялық іс-қимылға дайындалмаған
және балалардағы дамудағы ауытқулардың құрылымына сәйкес адекватты көмек
көрсете алмайды. Бұған ата-аналардадайын емес, өйткені олар өздерінің
балаларының даму деңгейін сирек объективті түрде бағалайды.
Медициналық диспансеризация кезінде балаларды сауықтыру бойынша
ұсыныстар беріледі, ал олардың ақыл-ойлық, психикалық және сөйлеу дамуының
ерекшеліктері дәрігерлердің назарынан тыс қалады немесе формальді түрде
қаралады. Бұл жағдай, мектепке осы балалар келгенде, олар қатер тобын
құрайдыда үлгермеушілер санатына түсуін қамтамасыз етеді.
Көпшілік бала бақшалардың дамуында проблемасы бар тәрбиеленушілерін
зерттеу – олардың көбісінде ауытқулар күшті емес, парциалды сипаттамалы
болады және сәйкес жағдай жасаған кезде мектепке дейінгі жаста жемісті жоя
алуға болады деген шешімге алып келеді. Нақты осы кезеңдегі коррекциалық-
педагогикалық жұмыс балалардың толыққанды адаптациясына себеп болады,
олардың дамуындағы екінші реттегі ерекшеліктердің пайда болуының алдын
алады және нәтижелірек болуына әкеп соқтырады. Тәрбиеленушілер және ата-
аналармен өткізіл етін консультативті - әдістемелік жұмыс жеткіліксіз. Г.
В. Гуровец, Ю.Г.Демьянов, В.И. Лубовский, Е.М. Мастюкова балалардың
дамуының ауытқуын жою бойынша және алдын-алу бойынша өткізілетін жұмысты
ерте кезеңдерде бастау қажет деп санайды. Бұл жағдайда бірнеше маманның
күшімен жүргізілетін жұмысқа міндетті түрде ата-аналарды қосу қажет.
В.И. Селиверстов МСМ педагогтарына дамудың барлық негізгі түрлерін
білу қажеттігін нақтылайды, соның ішінде ең алдымен – сөйлесуліктерді,
олардың пайда болу себептерін, олардың алдын-алу жолдары мен жоюының
жолдарын білуі тиіс. Ал бұл болса дефектология негіздерін (логопедияда
кіреді) білу деген сөз.
Жалпы және арнайы педагогикада, балалардың дамуының сөйлеу
ауытқулары мен басқада ауытқуларын ерсымдық алған. Ата-аналар мен
педагогтардың, баланың дамуындағы кідірісті уақтылы анықтау мен оны жоюға
бағытталу, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына әсері үлкен, мектепке
дайындалуынада зор әсер етеді. Бұл жағдайда балаларға арналған мектепке
дейінгі мекемелердің қызметкерлеріне үлкен жауапкершілік жүктеледі өйткені
біздің елде мектепке дейінгі жастағы балалардың едәуір болігі қоғамдық
тәрбиемен қамтылған.
М.Ф. Фомичева МСМ-ң алдында тұрған мақсаттар қатарында балаларды
мектепке дайындау мақсаты ерекше орын алады. Жемісті оқуға баланың
дайындығының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып жақсы, дұрыс дамыған
сөйлеу табылады. Сөйлеу қабілетін уақтылы дамыту, баланың бүкіл психикасын
реттейді, қоршаған әлемнің көріністерін түсініп қабылдауға мүмкіндік
береді. Сөйлеу қабілетінің бұзылуы кез-келген дәрежеде баланың мінез-қылығы
мен іс-қимылына әсер етеді. Әсіресе, оқу кезеңінде балалардың дыбыстар мен
сөздерді нақты, дұрыс айтуы зор мәнге ие, өйткені жазба білім ауызша сөйлеу
негізінде қалыптасады, сондықтан ауызша сөйлеудің кемшіліктері
үлгермеушілікке алып кеп соқтыруы мүмкін.
Автормен, тәрбиешінің балалардың сөйлеу ауытқуларын коррекциялауға
қатысу мәселелері қарастырылған, мектепке дейінгі балалардың дұрыс
сөйлеуінің қалыптасуы бойынша тәрбиешінің жұмысы көрсетілген, ата-аналармен
жұмыс жүргізу жұмыстары ашылып көрсетілген және т.б.
МСМ-де логопедтік жұмыс екі негізгі бағытта жүргізіледі:
коррекциялық және профилактикалық. Тәрбиешіге, сөйлеу ауытқулары туралы,
олардың пайда болу уақыты мен себептері туралы, оларды анықтау және жою
тәсілдері туралы (коррекциялық бағыт) білу қажет. Педагог-тәжірибешіге
бұдан да маңыздырақ болып профилактикалық бағыт, өзінің мақсаттары бойынша
және мазмұны бойынша, Бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқыту бағдарламасымен
қарастырылған, сөйлеуді дамыту бойынша жұмыспен сәйкес келеді.
МСМ-ң болашақ тәрбиешілеріне, балалардың дұрыс сөйлеу қабілетінің
қалыптасуы бойынша жұмыс, бас мақсатқа тәуелді болуы тиіс екенін түсіну
қажет (бас мақсат → мектепке оқуға дайындық) және бұл жұмыстағы жеңіс тек
педагогтар, ата-аналар мен логопедтердің тығыз байланыста болған жағдайда
ғана келетінін ұғу қажет.
Балаларда болуы мүмкін сөйлеу ауытқуларының арасынан, тәрбиешіге
негізінен дыбысты шығарудың әр-түрлі кемшіліктерімен кезесуге тура келеді.
Оларды кейде фронталды сабақтардада және үйдегі жеке жұмыс кезіндегі
жүйеленген жұмыс барасындада жөндей ала алмайсын. Тәрбиеші, дыбыс шығарудың
қалыптасуы бойынша жұмыстың дыбыс шығаруды жөндеу бойынша жұмыстан негізгі
айырмашылығын білу тиіс.
ша және алдын-алу бойынша өткізілетін жұмысты ерте кезеңдерде
басталу қажет деп санайды. Бұл жағдайда бірнеше маманның күшімен
жүргізілетін жұмысқа міндетті түрде ата-аналарды қосу қажет.
Логопедтің сабақтарына қатысатын және жалпы түрдегі МСМ қалатын
балаларға қатысты тәрбиешінің міндеттері нақтыланған. Ол міндеттер әр
баламен жеке жұмыс жасау.
М.Ф. Фомичева тәрбиешілер мен логопедтердің мектепке дейінгі
балалардаң ата-аналарына азарташулық ролы, ашты, өйткені кейбір ата-ана
балаларымен анықеметілдерін түсінбейді. Немесе кейін түзелердеп кені
бермейді.
Кейде қиын жағдайлардатілдің анық болмауы көптеген кемшіліктерге
әселіп соғуы мүлекін: коммуникацияның және танып білу іс-әрекеттерінің
ауытқуы, ақыл-есі дамуының шектелуі, негативтік мінез-құлығының пайда
болуы.
Мұнда автор тәрбиешіге, балалардың дұрыс сөйлеуін қалыптастыру үшін
жоспарлауын немесе мазмұнды толықтыру жұмысын, басқаша айтқанда,
пропедевтикалық жұмысын көрсеткен.
Педагогтың бұл іс-әрекеттері мектепке дейін балалардың буындық
құрамының және сөздіктің қалыптасуына сөйлеу қабілетінің дамуына және
грамматикалық тәжірибелі тәрбиешуге және де жеңіл түрлерінде түрлі
ауытқулардын жоюға әсер етеді.
Мектепке дейінгі логопедтік пункттар – интегративті тәрбие беру және
мектепке дейінгі балаларды оқытудың бір нұсқасы болып табылады.
Коррекциялық әсер ету ұйымдастырылуының ең негізгі мақсаттарының
бірі ол: ерте анықтау, уақытылы коррекция және мектепке дейінгі балалардың
сөйлеу қабілетінің алдын алуы, мектепке дейінгі мекеме жұмысшыларының және
ата-аналардың профилактикасы және логопедтік үгеттелуі.
Балалар поликлиникасына қарасты мектепке дейінгі балалардың
логопедтік пункттерінде коррекциялық-педагогтық жұмыс және логопедтік
кабинет жұмыстарын және сөйлеу қабілеті нашар балаларға арналған арнайы
тобы логопед жұмысың біріктіреді.
Логопедтің негізгі міндеті ол сөйлеу қабілеті төмен ата-аналарға
және тәрбиешілерге кеңес беру.
МСМ тәжірибелік жұмыстарға фактілік кіріспесіне қарамастан,
нормативтік-құқықтық қамтамасыздандыру іс-әрекеттері осы уақытқа деін әлі
жоқ.
МСМ тәрбиенушілерге логопедтік көмекті қамтамасыздандыру үшін, білім
басқармасы және жергілік департаменттің бұйрығы негізінде ашылған
кабинеттер арқасында МСМ логопед-мамандарына деген қажеттілі өте жоғары.
Бұндай жағдайда, логопед тәрбиешіге өзінің көмекшісі болуға, медициналық
қызметкерлермен кәсіби және де сөйлеу қабілетінде ауытқуы бар балалардың
ата-аналарымен қарым-қатынаста болуға көмектеседі.
Заманаул МСМ іс-әрекеттерінің құрылуының маңызды проблемасы-тұтас
білім беру процессінің тиінде тәрбиешілер мен қомымша мамандардың қосылып
ұйымдасуының сұрағын Е. П. Ухабина қарастырады.
Оған педагогтардын өз қабілеттері жетілдіру, кәсіби жұмыстың
сараптамасы, біріккен проблематизация және ұйымдастырушылық яғни мазмұнды
сұрақтардың қаралуы жағдай жасайды.
Балабақшадағы тәрбиешілер және қосымша ұйымдастырушылық процессі оқу
іс-әрекеттік және пәндік аспектілер синтезіне бағытталған.
Тәрбиенің субъективті функциясы–педагогикалық қамтамасыздандырудың
тоқтатылмауы және баланың жеке басына көмек беру (тәрбиешіге тиісті).
Пәндік білім беру функциясы – дамытушылық орталық біртұтас пәндік
құрылуы.
Заманаул педагогикалық ғылымның актуалдық мақсаты – бірімен қарым –
қатынас нормаларына үйрету.
Тәрбиешілердің дайымдықтарының және қайта даярлануының тиімді
әдістеріне – семинар – тренингтер, шығармашылық семинар – симпозиумдар,
видео-тренингтер жатады.
Балабақшаның кәсіби жұмысшылар ұйымдастығының моделдер зерттеу
қорытындысының авторлары болған: ұйымдастырушылық – басқарушылық,
функционалдық, мазмұнды – іс-әрекетті.
Ұйымдастырушылық – басқарушылық моделге балабақша басшылармен қатар
кәсіби жұмысшы дайындаң және біріктірілген педагогикалық жаңа жұмыстың түрі
жатады.
Бағдарламаның шығыс пункты болып балабақшалық қызметкерлерінің
тренинг арқылы серіктестік қарым-қатынаста жеке басы даярлау.
Арнайы мамандардың ұйымдастыруымен өтетін оқулар тәрбиешілерге
спецификалық функцияларды орындауға мүмкіндік берді.
Мазмұнды – іс-әрекеттік қоса ұйымдастырашылық моделге біртұтас
біріккен жоспарлауының процессі, оқу жұмысының бірге жасалған сарап-білім
тамасының нәтижесі жатады.
Тәрбиешілердің функциясы субъектіге назар аудару, яғни оқу процессін
бірігіп жасаған кезде баланың қызығушылығын және байланысты арттырады.
Қосымша маман – бірінші ретте іс-әрекет субъектісіне назар аударады
– пәндік ортада баланың логикалық жүрісін реттейді.
Тәрбиешінің функциясына баланың жеке басының дамуыл
қамтамасыздандыру жатады: тәрбие беру үшін тәрбиешілер ішкі жеке басының
пәндік материалын байланыстырады.
Арнайы мамандардың педагогикалық іс-әрекет назары оқытуға және
білімалушылық –дамытушылықты бақылауға түседі.
Л. С. Выготский жазғандай, педагогикалық әсер ету ерте жастағы
балалардың даму процессіне әсерін тигізуі, дәл осы ерте жастағы балаларды
кейінгі өсу этаптарынан айырады. Неғұрлым коррекциялық жұмыс ерте басталса,
солғұрлым ол жұмыс жақсы болады.
Ол дегеніміз логопед коррекциялық мәселелерді шешеді, ал тәрбиеші
коррециялық жұмысты бекітуге тиіс, сонымен қоса тәрбиеші тәрбиелеу және
даму бағдарламасымен қарастырылған мақсаттарды сабақтарда шешуі тиіс.
Автор, коррекциялық мақсаттарды Балалық бағдарламасының дамыту
мақсаттарымең координация жүргізіп жасына қарай үш топқа арналған жоба
жасады: ортанғы мектепке дейінгі жас, ересек және дайындық .Әр-бір жастық
топтың ішінде бүкіл жұмыс үш кезенге бөлінеді. Әр кезең айтыларға бөлінген,
әр аптада бір сөйлеу тақырыбы оқылады. Бұл жағдайда, коррекцияның мақсатты
шешу жолдары жаңа емес, бірақта ол жаңа мазмұнмен толтырылған. Тәрбиешінің
танымашылдық сабақтарда өткен матереиалын, логопед өз сабақтарында жалпылап
бекітеді.Әр-бір тәрбиеші жалпыдамытатын мақсаттардан бөлек, оқыу жылының
басында балалардың диагностикасынан шығаратын коррекциялық мақсаттарды
шешеді.
Н.Л. Крылованың пікір бойынша, логопед пен тәрбиешінің арасында
материалдық бөлінуі келесі қағидаларға бағындырылған: тәрбие сабағы логопед
қарастырылған синтаксикалық және лексико-граматикалық модельдерді
қосқандағы белгілі бір тақырыпқа арналған, немесе онда оларды өңдеу үшін
база құрылады-балалар қажетті словарьді пайдалануда машықтанады, оларға
сөйлеуді ережелері үиретіліп есіне сақтандырылады: логопедтік сабақтар,
тәрбиешімен осы уақытта өңделудегі тақырыпты немесе өтілген бірнеше
материалды қосқандағы арнайы таңдап алынған материалдағы лексикалық-
граматикалық тақырыпқа арналған. Жұмыс жасау кезінде сөйлеу материалын бір-
бірте қиындату барысында логопед пен тәрбиенің жұмысындағы қабылдаушылықты
іске асыру кезінде маневр жасаудың үлкен еркіндігі пайда болады.
Сөйлеуді дамыту бойынша бүкіл тәрбие жұмысы Бала-бақшадағы оқыту
мен тәрбиелеу бағдарламасының талаптарын орындау мақсатында өтеді және үш
бағыт бойынша өткізіледі лексиканың дамуы, тілдің громатикасының дамуы.
Логопедтің ең алдымен дұрыс сөйлеу ережелерінің қалыптасуын бекіту тәрбиеші
үшін бағындырылған мақсат болып табылады; бірақта ол оны жадынан үнемі
шығармауға тиіс және бағдарламаның талаптарын орындау барысында оны іске
асыра білу қажет. Логопед балалардың сөйлеу қабілетінің дамуының жеке және
жалпы міндеттерің анықтайды, тәрбиешімен бірге бүкіл сөйлеу жұмысының
көлемі мен мазмұнын белгілеп береді. Тәрбиешілерді дайындаудың заманауй
деңгейі логопедтін оларға үнемі, бар ынтасымен кеңесбереп отыруын талап
етеді. Осылайтәрбиешілерге сөзбен жұмыс істеу қағидаларын, сөздік
материалды таңдау қағидаларын түсіндіріп тұру қажет, ьалалармен сұхбатасу
кезенде сұрақты тсүндіріп беруді ұсыну,логопат-балаларға көркем әдебиетін
оқыудың методикасы бойынша кеңес беру, балаларды әнгіме айтуға үйрету және
т.б. түсіндіру қажет. Егер мұны істемесе, онда тәрбиешінің шексіз
адалдығына қарамастан сабақтар дұрыс бағыт алмауы мүмкін.
Сөйлеу қабілеттері кем балалардың арнайы логопедиялық топтарда
болуының жақсы жақтарын қарастырсақ: бала саны аз болғандақтан тәрбиеші әр
балаға уақытты көп бөледі, бала мен тәрбиешінің арасында тығыз қатынас
пайда болады, тәрбиеші әр балаға ыңғайлы жағыдай жасай алады.
Бірақ, арнайы ашылған сөйлеу қабілеттері кем балаларды оқытатын
орындардың кемшілектерсіз болу мүмкін емес. Денсаулығы кем ұжымға
көзқарастың өзгешелігі.
Сөйлеу қабілеттері төмен балаларды оқыту қиынға соғып отыр, өйткені
білікті мамандар кем де кем. Бұл мәселені жас мамандар оқымайды деп
қарастыруға болмайды. Педагогика саласында дефектология мәселесі қолға
алынбаған болатын.
Дефектология мамандығы ашылғанмен жаңа технологияларға сай емес.
Логопед осы тапсырманың орындалу барысында тәрбиешіге көмектесіп ,
негізгі сөйлеу қабілеттерінің материалдарынын ойын немесе жаттығу түрінде
ұсынады: бұл негізгі сұрақтарға жауаптарды дайындау болуы мүмкін, уақытша
болмаса жазықтық түсімбеушіліктерді анықтау.
Белгілі бір мүмкіншіліктерді ана тілінің тапсырмаларын
коррекциондық тапсырмаларды оқыту түрінде көркем әдебиет жұмысын ұсынып
байланыстырады. Сонымен қатар тәрбиелік тапсырмалар орындалады, балалармен
қандай қиын түсімбеушіліктер байланыс текстерімен жеңіп шығады. Бірақ
әдебиетті балаларға әңгіме немесе өлең түрінде мақсатқа қолдану керек,
мысалы сөйлеу тәжірибесін бекіту.
Логопедтің тапсырмасында негізінен жоспарланған жүйе басқа да
тапсырмаларды сонын ішінде мысалы: математикадан, көркем өнер жұмыстарынаң,
конструкторлық, физикалық дайындықтарды ескеру қажет.
Сонымен қатар, балалардың оқу-тәрбиелік процестердің ауытқуын
жетілдірудің негізгі ерекшеліктеріне жатады. Дамудың ауытқу салдарын жою
үшін кешенді іс-қимыл, дифференциалдық, коррекционды-педагогтық
потенциалдық әсер ету жағдайы және жеке ауытқуларының көруіне тәуелді
болады. Коррекциондық бағыт және коррекциондық іс-шаралар балалардың
тәжірибелігінде қалаыптасады.
Балаларға әсер етудің коррекционды-педагогикалық арнайы
мамандандырылған немесе интеграцияланған әдісін таңдау ауытқуларды анықтау
уақытына байланысты, олардың құрамы мен ауырлық дәрежесі, компенсаторлық
жағдайына, балалардың психо-физикалық жетілдіру ерешеліктеріне, әлеуметтік
аймақ және әр түрлі факторларды міндетті түрде жеке қарастыру.
МСМ компенсациялық жетілдіру түрінің балаларға көмектесу жүйесі.
Коррекционды-жетілдіру процесінің екі жақты негізін ескере отырып,
жеке типологиялық балалардың сөйлеу қабілеттеріне әсер ету тиімділігін
айтуға тәуелді ғана емес, оның сапа деңгейіне де қатысты және логопед-
мұғалім мен тәрбиешінің кәсіби біліміне де қатысты.
Қазіргі уақытта педагогикада, педагогикалық психологияда әлеуметтік
ізденуге бұрылды. Коррекционды педагогикалық буын бағытталған болашақ
педагогиканың қалыптасу теориясын философ Гершунский Б.С., Каган М.С.
еңбектерінен табуға болады. Қазіргі орыс психологы мен педагог Гуатский
Б.С. мен Куликова Л.Н. және басқалар.
Діндар орыс философиясының тарихшысы айтқан, барлық педагогикалық
әрекеттерді қолдансақ та, оның барлығы да баланың өз орныңн табуына және
шығармашылық пен өзін жаңартып, өзіндегі мұраға қалған әлеуметтік және
рухани құндылықтарды табуы тиіс.
Арнайы әдебиетте талдау былай көрсетіледі , зерттеушілердің назары
кәсіби компонентік катеегориялық ақпарат түсінігіне аударылады.
Сөйлеу қабілеттері кем балаларды оқытқан кезде бала тілінің
кемістігі болғандықтан көп жаттығады. Бала тілінің дефектісі болғандықтан
қысылуы мүмкін, сондықтан бұл психикасында жер етеді. Өзің басқа балалардан
төмен санағандықтан көп сөйлей бермей, тығылады. Ынжық болып бәрін іштей
сақтайды .
Сондықтан тілінің кемістігі бар балаларды мектепке дейін және
білікті маман оқытуы тиіс. Әрине тілінің кемістігі бар бала сөздерінің
дұрыс айтылуына білмейді. Ал балалармең, ата-анасымен әсіресе білікті
логопедпен қарым-қатынасы тығыз болуы керек .
Сөйлеу адами қарым-қатынастың басты құралы болғандықтан, тіл
кемістігі деп кезінде емделгені дұрыс.
ҚР білім беру министрлігінің мәліметтеріне жүгінсек, білім беру
мекемелеріндегі арнайы білі бар педагогтарда ол көрсеткіш 5 пайызды ғана
құрайды. Денсаулығының мүмкіншілігі шектеулі балаларға арналған
коррекциялық педагогика бойынша арнайы бағытталған мамандардың
жетіспеушілігіне байланысты, сонымен қоса кәсіби деңгейін жоғарылату
қажеттілігімен байланысты маңызды рөл, біліктілікті жоғарылату жүйесі мен
педагогтарды даярлауға берілу қажет.
В. И. Лубовский , Е. М. Мастюкова және басқалары былай белгілейді,
жетілудің бұзылуы әртүрлі себептері ұқсас, көрініс себебі олардың сол кезде
психологиялық негіздеріне келеді. Мысалы: жалпы сөйлеу қабілті және
психологиялық дамуы жетіспеушілігі жеңіл түрінде, жалпы сөйлеу
қабілеттілігі нашар және психологиялық жетіспеушілігі кем дамыған кезде.
Сондықтанда коррекциялық – тәрбие жұмысында дифференциялды адекватты
методтар мектепке дейінгі даму кездері кем оқушыларға әсер еткізу керекті
жағдай.
Балалардың даму кезеңі жетіспеушіліктің жонында өзінің сөзін
жеткіземаушылық және қалып кету көп кездеседі. Бірақ оқып білу кезінде
мектепке деінгі балалардың сөйлеу қабілеті нашар дефекті болып табылады.
П. К. Анохин, Л.С. Выготский, Н. И. Жинкин, М. М. Кольцова, Н. И.
Красногорский, А. А. Леонтьев, А. Р. Лурия, Т. Н. Ушакова, Л. А. Чистович
және басқалары сөйлеу табады, өйткені адамның өмірінде психологиялық
жағдайға сезімталдыққа, қоршаған ортаға байланысты.
Мектепке дейінгі кезеңде сөйлеу қабілеті қиындап қалыптасып отырады
бірақ білімділікті қалыптастыруды тез қосады. Интенсивті кезең кезінде
сөйлеу қабілеті функционалды жүйеге әсер етеді.
Балалардың сенсорлық дамуы, қимылдау факторы кем сөйлеу қабілетіне
зиянын тигізеді.
Солармен бірге, мектепке дейінгі балалар бар, сөйлеу қабілеті кем
балаларға бұл дефект болып есептеледі. Бұл жағдайда бір біріне тәуелділік
бақыланады: сөйлеу қабілетінің даму кемшілік психологиялық процеске әсер
етуі мүмкін.
Р. А. Беловой-Давид, В. П. Глухова, Н. Н. Трауготт және басқалары,
баланың жалпы даму қабілеттілігі сөйлеу қабілеттілігіне байланысты екенін
көрсетеді. Қоршаған ортада баланың сөйлеуі қиындық туатын болса жетілу
дамуы кем процеске көмектеседі.
Жетіспеушілікті реттеу функциясы сөйлеу қабілетінің бузылуы арнайы
жетіспеушіліктің қалыптасуына барлық психикалық іс-әрекетіне арналады. Е.
М. Мастюкова, А. Г. Московкина ең алдымен ауыр сөйлеу қабілеті нашар
балалармен жеке жұмыс істеуіне көңіл бөледі олардың жетіспеушілік сөйлеу
қабілет басталмай турғанда, сондықтан қоршанен ортағы үлкен мәл беру керек,
мектепке дейінгі балалармен берілген категориясымен тәрбиелеу және оқыту.
Арнайы мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту саласындағы зерттеу
ерекшеліктері болып, олардың балалар дамуындағы ауытқуларды жеңіп шығуға
бағытталғаны ғана емес, сонымен қоса қоғамда мүмкіндігінше толыққанды
бейімделу мақсатында балалардың жан-жақты тұлғалық дамуының сұрақтарын
шешуге бағытталғаны табылады. Оларда Л. С. Выготскийдің дамудағы оқытудың
шешуші рөль атқаратындығы туралы идеясы растау тапты және эксперимент
жүзінде келесілер дәлелденді – коррекциялық-педагогикалық жұмыста ең көп
тиімділікке оның формасы мен мазмұнын жасағанда төмендегілерді есепке алса
ғана қөл жеткізіледі:
1)мектепке дейінгі жастағы балалар дамуының жалпы заңдылықтары және
психикалық процестерінің қалыптасуындағы сензетивті кезеңдер;
2)жастық пен психофизикалық мүмкіндіктерін, дефекттің құрылымы мен жеке
ерекшеліктерімен танысу негізінде аномальді мектепке дейінгі балалардың жан-
жақты даму қажеттілігін;
3)тәрбиеге белсене қатысу, ол дегеніміз бала іс-әрекетінің негізгі түрлері
тарапындағы тәрбие, оқу және коррекциялық жұмысының барлық түрлерін өткізу
және т.б.
Дамудағы ауытқулары бар мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу мен
оқыту, оның коррекциялық бағытталуымен және коррекциялық іс-шаралардың
балаларда тәжірибе қалыптасуымен тығыз байланыста болуының өзіндік
ерекшелігімен айрықшаланады. О. П. Гаврилушкина, Ю. Ф. Гаркуша, Л. А.
Головчиц, Н. А. Чевелева және басқалармен баланың әр-түрлі іс-әрекеттерінің
мүмкіншіліктері қарастырылған (ойын, пәндік-тәжірибелік, физикалық,
еңбектік), бұларды мектепке дейінгі бала тұлғасының қалыптасуы мен
психикалық процестерінің дамуы мақсатында коррекциялық-педагогикалық жұмыс
процесінде тиімді пайдалануға болады.
Баланың, болып жатқан шындықты игерудегі өзіндік іс-әрекеттері
ересектермен қалыптастырылуы мүмкін – ересектер әлеуметтік тәжірибеге ие
болғандықтан. Осыған байланысты Л. И. Божович, Л. С. Выготский, А. И.
Запорожец, Д. Б. Эльконин және басқалар, баланың бүкіл психикалық даму
процесінде, тәрбиелеу мен оқыту ең маңыздысы болып табылады деп есептейді,
себебі, баланың игерген біліміне сүйене отыра, ересектер айнала-төңіректегі
болып жатқан нәселердің жаңа беттерін игеру бойынша оның іс-әрекетін
ұйымдастырады. Тәрбиелеу, әсер етудің әйтеуір-бір арнайы іс-шараларының
қосындысы емес, ол баланың іс-әрекеті мен өмірін, оның қоршаған адамдармен
қарым-қатынасын, болып жатқан іс-әрекетке қатынас жүйесін сәйкесінше
ұйымдастыру, тұлғаның қалыптасуына белсенді және мақсатты бағытта әсер ету
болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz