ПЕДИАТРИЯ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ БАЛАЛАР ГИГИЕНАСЫ
Ф-ӘД-001026
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ПЕДИАТРИЯ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ БАЛАЛАР ГИГИЕНАСЫ
пәнінен
050101 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығына арналған
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
ОӘК құрастырған: п.ғ.к., доцент Жумадуллаева А.А.
Мекен жайы, тел. және Е-mail: Түркістан қ. 3-21-67 (119)
Кафедрадағы жұмыс уақыты: дүйсенбі 9.00-12.00, сейсенбі 9.00-12.00.
СӨЖ қабылдау мен кеңес беру күндері, уақыты және қабылдау
орны: сәрсенбі 9.00 – 17.00, №7 ғимарат, кафедра.
ТҮРКІСТАН 2012
1. КІРІСПЕ
Пєн туралы қысқаша сипаттама. Педиатрия нагіздері және балалар
гигиенасы пәнінен студенттер териялық мәліметтер және практикалық
дағдыларды игеріп, мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың денсаулығын
сақтауға, денесінің дұрыс дамып жетілуіне пайдалана алады. Болашақ мамандар
мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың денсаулығының қалыптасуы, оның
болашақтағы бүкіл өміріндегі жұмысқа деген қабілетіне, ұзақ өмір сүруіне
кепіл бола аладығын меңгереді.
Пєннің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалар денсаулығы және
оны қорғау туралы студенттердің білім ауқымын кеңейту, белгілі бір ғылыми
жүеге келтірілген нақты міліметтерді ұсына отырып, аталмыш пән бойынша
териялық деректерді өз бетімен оқып – үйренулерін қамтамасыз ету.
Пєннің міндеттері: педиатрия педагогикалық ғылыми білімнің
саласы ретіндегі ұғымы туралы, қазіргі кезеңдегі жағдайы мен дамуының
бағыттары жайлы білімдерді беру;
- Болашақ тәрбиешілердің балалар гигиенасы және педиатрия негіздері
курсының негізгі мәселелері мен әлеуметтік маңызын меңгертіп, оны жүзеге
асыруларын қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу;
- Студенттерді мектепке дейінгі ұйым балаларының денсаулығын сақтауға,
олардың үйлесімді дамуы мен тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз
ететіндей нормативтік құжаттар және ережелермен таныстыру;
- Балалардың денсаулығына ықпал ететін қоршаған орта факторларының әсері
туралы студентердің білімдерін тереңдету.
Пререквизиттер: жас ерекшелік және педагогикалық психология,
жалпы педагогика, патопсихология, жас ерекшелік физиологиясы,
невропотология, жалпы және медициналық генетика, арнайы психология т.б.
Постреквизиттер: Арнайы педагогика, балалар психологиясын танып
біле отырып, келешек ұрпақтың кейбір кемтарлық жағдайларын түзету, дұрыстау
мәселелеріне әсіресе мектепке дейінгі мекемелердің аталған мәселелер
бойынша шешілмей жатқан күрделі түзету іс-әрекеттеріне көмек көрсете алады.
1. Лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі гигиена және педиатрия пәні және міндеттері. Балалардың
өсуі және дамуының жалпы заңдылықтары
2. Лекция жоспары:
1. Мектепке дейінгі гигиена және педиатрияның даму тарихы.
2. Мектепке дейінгі балалар гигиенасы және педиятрияның зерттеу әдістері.
3. Даму және өсу процесінің негізгі заңдылықтары.
4. Жас ерекшеліктері кезеңдері
3. Лекция мақсаты: Мектепке дейінгі балалар денсаулығы және оны қорғау
туралы студенттердің білім ауқымын кеңейту.Студенттерді мектепке дейінгі
мекемелердегі тәрбиеленушілердің денсаулығының сақтауға олардың гармониялық
мен дамуы мен тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз ететіндей
нормативтік құжаттар және ережелерін үйрету.
4. Лекцияның мазмұны:
Педиатрия негіздері және мектепке дейінгі гигиена пәні ғылымның екі
саласын қамтиды: баланың денсаулығын , адам организмінің жеке мүшелері және
мүшелер жүйелерінің қызметтерінің жас ерекшеліктер заңдылықтарын,даму
жолдарын қарастыратын жасқа байланысты физиология және адамның денсаулығын
сақтауға қажетті жағдайларды қарастырып, анықтап, түрлі ұсыныстар жасайтын
гигиена ғылымдары.
Бұл пән анатомия, физиология, жалпы және медициналық гигиена, биохимия,
биофизика, психология, педагогика, гистология, цитология, генетика,
биология т.б.ғылымдардың табыстарына сүйенеді. Педиатрия негіздері және
мектепке дейінгі гигиена пәнінің міндеттері:
1. Педагогтарға қажетті балалар анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктерін
үйрету.
2.Өсу мен дамудың негізгі биологиялық заңдылықтары туралы дұрыс түсінікті
қалыптастыру
3.Оқыту және тәрбиелеу жұмыстарында маңызды орын алатын шартты
рефлекстердің негізімен таныстыру.
4.Сезім, қабылдау, түйсік, ес, ойлану, сана-сезім, сөйлеу, көңіл
күй(эмоция) іспетті функциялардың физиологиялық негіздерін түсіндіру.
5. Болашақ мамандарды балалар мен жастардың, жалпы адам организмінің жас
ерекшеліктерін
іс жүзінде пайдалана білуге үйрету
Педиатрия негіздері және мектепке дейінгі гигиена пәні педагогика ғылымымен
байланысты, себебі педогогика жүйке жүйесінің әрекетінің заңдарына сүйене
отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын ғылыми негізде іске асырады.
Көне Греция мен Рим империясындағы дәрігерлердің адам
құрылымын, қызметін зерттеуден басталған бұл ғылымға 19-20 ғасырларда орыс
ғалымдары И.П.Сеченов пен И.П. Павлов өз үлестерін қосты. Қазақстанда
организм анатомиясын зерттеуде Ф.М.Мұхаметқалиев, А.Р.Рақышев физиологияның
қалыптасуында 1938 жылдан бастап проф. А.П.Полосухиннен бастап академик
Н.О.Базенова мен шәкірттері және проф.Қ.Е.Рымжановтар үлестерін қосты.
Гигиена ғылымының бір саласы – мектепке дейінгі гигиенасы.
Гигиена адам денсаулығына қажетті сыртқы ортаның жағдайларын және аурудың
алдын алуға бағытталған шараларды зерттейді. Қазақстанда гигиена ғылымының
негізін қалаған проф. Б. А. Атшабаров пен академик Т. Ш. Шарманов.
Мектепке дейінгі балалар гигиенасы және педиятрияның зерттеу әдістері
1 Бақылау – сыртқы ортаны танудағы негізгі әдістеме, барлық ғылым
салаларында кеңінен пайдаланылады, бірақ басқа әдістерден бөлек талдауға
болмайды.
2 Табиғи тәжірибе – байқау мен лабораториялық эксперименттің аралық түрі.
Тәжірибе қалыпты (табиғи) жағдайда қолданылады.
3 Лабораториялық тәжірибе – зерттеу тәжірибесі арнайы жағдайда жүргізіледі.
Жағдай өзгерту арқылы қызметінің өзгеруін анықтайды.
4 Функциалық жүктеме немесе сынау әдісі – организм мүшелерінің қызметін
жүктеме беру арқылы өзгертіп, анықтайды.
5 Телеметрия – радиотехника аспаптары арқылы организмді қашықтан анықтау.
6 Антропометрия – дененің физикалық көрсеткіштерін өлшеу әдісі. Баланың
бойын, кеуде шеңберін дене салмағын өлшейді. Бойы мен кеуде шеңбері дем
алғанда, дем шығарғанда, тыныштық кезде өлшенеді. Дене салмағы таңертең
ұйқыдан тұрғанда, тамаққа дейін өлшенеді.
Өсу мен даму.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Негізгі үш көрсеткіш бойынша :бойы,
салмағы, кеуде шеңбері. Организмнің дамуы сан көрсеткіштерінің сапалық
көрсеткіштерге айналып, ұлпалардың жекешеленіп белгілі қызмет атқаруға
бейімденуін, организм мен жеке мүшелер қызметінің артуын, ақыл-ой
өрістерінің молаюын айтады. Организмнің дамуының 2 түрі болады.
1. Физикалық даму көрсеткіштері барлық мүшелерге бірдей: мүшенің
ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы, салмағы, орны.
2. Функциялық даму – мүшенің атқаратын қызметіне байланысты.
Адам өмірінің 3 кезеңі бар: өсіп даму жетілу; кемелдену; қартаю.
Олардың айырмашылығы дене көрсеткіштерінде және даму дәрежесінде.
Кәмелетке келу (дамып жетілу) – жыныстық жетілу және ұрпақ жалғастыру
қабілеттілігінің пайда болуы сонымен бірге әлеуметтік қызмет атқару, еңбек
ету. Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста, қыз 16-18,
ұл 18-20 жаста жетіледі.
Өсу мен даму заңдылықтары
1 Өсу мен даму гетерохронды болады, үнемі біркелкі емес.
2 Мүшелер мен жүйелер өсу мен даму қарқыны әртүрлі.
3 Өсу мен даму баланың жынысына байланысты.
4 Функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық
беріктігі немесе мықты болуы.
5 Өсу мен даму тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы орта жағдайларына
тәуелділігі.
6 Өсу мен даму акселерациясы.
Өсу мен даму гетерехрондылығы (гетерос - әртүрлі, хронос – уақыт) жыл
мезгілінде, әр кезеңде әртүрлі. Өсу қарқыны өмірде
3 рет күшейеді:
1) туғаннан 3 жасқа дейін
2) 3-7 жас арасында
3)жыныстық жетілу кезеңінде
Өсу мен даму сыртқы белгісі – дене пропорциясының өзгеруі – адамның
бойының тұла бойы мен аяқтарының ұзындығына қатынасы.
Дене пропорциясы 1 жасқа дейін:
баланың басының ұзындығы . тұла бой ұзындығы. аяқ ұзындығы
1 жаста: 1:4 2:4
1:4
2 жаста 1:5 2:5
2:5
6 жаста 1:6 2:6
3:6
7 жаста 1:7 3:7
3:7
12 жаста 1:8 3:8,
4:8.
Өсу мен дамуға сыртқы орта жағдайы негізгі тұқым қуалайтын
заңдылықтардан асып кете алмайды.
Өсу мен даму акселерациясы деп балалардың белгілі бір жас мерзімінде
олардың ата – аналарының сол жасындағы денесінен ірі болып, ерте жетілуін
айтады. Өсу мен даму акселерациясын анықтау үшін баланың нақтылы бір жас
мерзімін алып оның көрсеткіштерін ата-анасының сол жастағы
көрсеткіштерімен немесе сол жерде бұрын өмір сүрген балалардың орта
көрсеткіштерімен салыстырады. Өсу мен даму акселерациясы белгілері:
- жаңа туған нәрестенің ірі болуы
- белгілі бір жас мерзімінде денесінің ірі болуы
- ерте жыныстық жетілу
- бала сүйегінің ерте қатаюы
- бой өсуінің ерте тоқтауы.
Адам жасының кезеңдері.
Адам жасының кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады.
1965 ж Мәскеуде болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің жиналысында оны 12-ге
бөлді:
1. жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн)
2. емшектегі сәби (10 күн 1 жас)
3. алғашқы балалық шақ (1-3 жас)
4. бірінші балалық шақ (4-7 жас)
5. 2-ші балалық шақ (қыз 8-11, ұл 8-12)
6. жеткіншек немесе жас өспірім (қыз 12-15, ұл 13-16)
7. кәмілеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыз 16-20, ұл 17-21)
8. кемелге келу немесе ересектік мерзімнің бірінші жартысы (21-35 әйел,
22-35 ер)
9. ересектік мерзімнің екінші жартысы (36-55 әйел, 36-60 ер)
10. егде жас (әйел 55-74, ер 60-74)
11. қариялар (74-90)
12. ұзақ өмір сүрушілер (90-нан асқандар).
5. Бақылау сұрақтары:
1. Мектепке дейінгі гигиена және педиатрияның даму тарихы.
2. Мектепке дейінгі балалар гигиенасы және педиятрияның зерттеу әдістері.
3. Даму және өсу процесінің негізгі заңдылықтары.
4. Жас ерекшеліктері кезеңдері
2. Лекция тақырыбы:
Балалардың дене дамуы және денсаулығы. Акселерация. Балалардың мектепке
дейінгі мекемелерде адаптациялануы (бойы ұйренуі, көндігуі)
2. Лекция жоспары:
1. Балалардың дене дамуы және денсаулығы.
2. Акселерация
3. Балалардың мектепке дейінгі мекемелерде адаптациялануы (бойы ұйренуі,
көндігуі)
3. Лекция мақсаты:
Мектепке дейінгі балалар денсаулығы және оны қорғау туралы студенттердің
білім ауқымын кеңейту.Студенттерді мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиеленушілердің денсаулығының сақтауға олардың гармониялық мен дамуы мен
тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз ететіндей нормативтік құжаттар
және ережелерін үйрету.
4. Лекцияның мазмұны:
Физикалыќ Ұсу денеміздегі антрополыќтар, спорттыќ медицина мамандары
организмніњ ішкі ќорын аныќтайтын, морфофункционалдыќ ќасиеттер комплексі
дейді.
Балалардың физикалық дамуының негізгі көрсеткіштері: дене салмағы,
дене ұзындығы (бойы), кеуде клеткасының орамы. Физикалық дамуды терең
бағалауда ескерілетін басқа да көрсеткіштері.
1. Соматометриялық (дене, аяқ, қол ұзындығы, отырған кездегі бойы, иық пен
жамбас ені, бас өлшемдері – орамы, биіктігі, иық, білек, сан, тізе
өлшемдері).
2. Соматоскопиялық (кеуде клеткасын, арқа табан формаларын, қалпы
мускулатура жағдайы, тері асты май қабаты, терінің эластикалығы,
жыныстық жетілуі).
3. Функциональды (өкпенің өмірлік сиымдылығы, жұдырық күші т.б.).
Физикалық даму бала денсаулық жағдайының комплексті көрсеткіші болып
табылады.
Баланың физикалық дамуы тұқым қуалаушы факторлармен қоршаған сыртқы орта
факторлары әсерінен қалыптасады.
Антропометриялық өлшеу техникасы
Барлық физикалық даму көрсеткіштерін өлшеу таңертең стандартты өлшегіш
құралдарымен жасалынады.
Бойы: 2 жасқа дейінгі балаларды горизонтальды жағдайда жалпақ тақтай
түріндегі ростомермен өлшейді. 2 жастан жоғары балаларда тұрғызып тұрып
өлшенеді.
Дене салмағы: 2 жасқа дейінгі балаларды реттелген балалар таразысында,
2 жастан жоғарғы балаларда медициналық таразыға салып өлшейді. Кеуде
сарайын бала қалыпты дем алған кезде өлшейді.
Сантиметрлік лентаны жауырын асты бұрышы мен сүт безі үрпісі мен
жүргізеді. Бас айнала өлшемін шүйде төмпегі мен қас үсті доғасымен
жүргізеді.
Аяқ-қолдардың, дененің өлшемін Мартин антропометрмен немесе сантиметрлік
лентамен жүргізеді. Дене ұзындығы – VІІ мойын омыртқасы өсіндісімен
құйымшақ арасы, аяқ ұзындығы – санның үлкен ұршығы мен табан, қол ұзындығы
– акромион мен ІІІ саусақ ұшы.
Негізгі антропометриялық мәліметтер.
Эмбрион мен ұрықтың құрсақ ішілік дамуы.
Құрсақ ішілік дамудың қалыпты циклы 270 күніне 280 күнге созылады. 9
аптаға дейін эмбрион, 9 аптадан кейін ұрық деп аталынады.
Ұрық ана организімінен байланысты болады және жүктілік кезінде ана –
планцента - ұрық жүйесі арқылы оптимальді жағдай қалыптасады. Құрсақ ішілік
дамуда ұрыққа бір қатар эндо және экзогендік факторлар әсер етіп, баланың
физикалық дамуын анықтайды.
1. Жаңа туылған нәрестенің дене салмағы орташа алғанда 3350 қыздар
3500 - ұлдар болады. Өмірінің алғашқы күндері бала салмағының 6-8%
жоғалтады. Ол бір қатар себептерге байланысты: бүйрек, ішек арқылы
бөлінетін су ең көп өкпемен тері арқылы 70-75% құрайды. 10-20% бөлінділер
(зәр, меконий) арқылы, 3% босану кезіндегі ұрық маңы сулармен және кіндік
жарасының кебуі есебінен. Бұл кезде тамақтану факторы шешуші роль атқарады.
Жетіліп туылған баланың дене салмағы алғашқы жылы мына реттілікпен
жүреді. Туылған кездегі салмағына 1-ші айда – 600г. 2-3 айда – 800гр.
қосылады. Содан кейінгі айларда 500 г. кем салмақ қосылады. Яғни, мыс: 4
айда 750, 5-700г, 6-айда – 650 гр. 6 айға дейінгі бала салмағын мына
формула арқылы есептеп шығарады.
Туылған кездегі салмақ + 800 х п
800 – орташа айлық қосылатын салмақ.
п – ай саны.
7-12 айлық балалардың дене салмағын есептеу үшін формула.
Туылған кездегі салмақ - (800х6) + 400г. (п-6).
800–1-ші жарты жылдық қосылатын салмақ
6 - ай саны.
400-орташа айлық қосылатын салмақ.
2-11 жасар балалардың дене салмағын есептеу үшін формула.
10,5 кг +2п.
п- бала жасы.
10,5 – 1 жасар бала орташа салмағы.
12-15 жасар балалардың дене салмағын есептеу үшін формула.
п х 5 – 20кг.
п – бала жасы.
2. Жаңа туылған нәрестенің бойы 46-56см.аралығында, 50,2 - қыздар,
50,7 - ұлдарда болады. Бастапқы 3 айда 3 см, 4,5-6 айда 2,5 см, 7,8 – 9
айда 1,5-2 см, соңғы 3 айда 1 см қосып отырады. Бір жасар бала бойы 25
см.өсіп 75 см.құрайды.
Содан кейін бойы өсуі аздап баяулайды. 2 жаста 12-13см, 3 жаста 7-8
см, 4 жастан бастап 6 см-ге өседі. Бір жастан асқан баланың бойын мына
формулалар арқылы есептеуге болады.ү
100 см – 8 (4-п) п – бала жасы.
Егер бала жасы 4-тен жоғары болса.
100 см + 6 (п-4) п-бала жасы.
3. Жаңа туылған нәрестелердің кеуде сарайының өлшемі 32-34 см. Алғашқы
3 айда – 2,5 – 3 см, 2-ші кварталда 1-1,5 см, 3-4-ші кварталда 0,5-1 см.
қосылып бір жасар баланың кеуде сарайы 13-15 см.өседі. 5 жаста – 55 см, 10
жаста – 63 см, 14-15 жасар баланың кеуде сарайын өлшеу үшін мына формула
пайдалынады.
63 см – 1,5 см (10 - п) п-бала жасы.
Егер бала жасы 10 жастан жоғары болса.
63 см + 3 см (п - 10) п-бала жасы.
4. Бас өлшемі жаңа туылған нәрестелерде 35 см.болады. Алғашқы 3 айда 2
см, 3-4-5 айда 1 см-ден, ал 2-ші жарты жылдықта 2,5 см.қосылады.
5. Жаңа туылған және емізулі балаларда ересектерге қарағанда дене
бөліктерінің қатынасы әртүрлі болады. Аяқ-қолдары қысқа, басы үлкен,
мойыны мен кеудесі қысқа, ал іші ұзын, жамбасы әлсіз дамыған.
Сүт тістерінің ауысу периодында баланың дене құрылысында келесі
өзгерістер болады; аяқ-қолдары ұзарады, шайнау аппараты мен бет рельефі
күшейеді, майлы жастықша азаяды. Бұлшық еті жақсы дамиды.
6. Дененің беткі көрінісі: бүйрек, қан айналым, сыртқы тыныстың
функциональды жағдайының көрсеткіштері дененің бетімен тығыз байланысты.
Көптеген препараттар мен инфузиялық терапия компоненттерін дене беті
бірлігіне есептеу керек.
Жаңа туылған нәрестенің дене беті 1 кг.дене салмағына шаққанда
ересектерге қарағанда 3 есе үлкен.
Жобалап мына формулалар арқылы есептеуге болады.
Дене салмағы 1,5-100 кг. балалар үшін
S = 4 + 7
м + 90
S – дене бетінің ауданы,
М – масса. Бөліндідегі М – 0,25 кг; бөлгіштегі М – 1 кг дейін
бүтінделеді. 10 – 17 жасар
бала үшін;
S (м2) = n - 1
10
S – дене беті
n – бала саны
7. Май қабаттарын бағалау. Тері асты май қабатының қалыңдығын калипер
арқылы 3 аймақтан анықтайды: кіндік деңгейінде, жауырынның төменгі бұрышы
және иықтың артқы беті. Кез келген жастағы баланың физиологиялық жамуын
бағалау дене салмағы, бойы және т.б. көрсеткіштерді салыстыра отырып
жасалынады.
Акселерация процесі құрсақ ішілік даму периодын қамтиды. Ол барлық
жастық кезеңдерде байқалады және дүние жүзін қамтиды. Акселерация процесіне
әсер етеді: күн радиациясы әсері, магнитті алаң, космостық радиация,
өндірістің өркендеуіне байланысты көмір қышқыл газының концентрациясының
жоғарылауы өмір сүру жағдайының жекелеген факторлары (алиментарлы,
урбонизация т.б.) және генетикалық факторлар.
Патологияда дене салмағы көп не аз болады. Салмақтың өсуі семіздік,
конституция анатомиялары мен энергия алмасудың төмендеуі әсерінен болады.
Семіздік гипофизарлы генитальды және церебральды болады. Егер бала салмағы
10% көлемінде аз не көп болса – нормотрофия деп аталады. Егер 10%-тен көп
болса - паратрофия І-дәрежелі гипертрофиядан – 10 – 15% - ІІ-дәрежеліде –
15 – 30%, ІІІ-дәрежелі не атрепсияда 30% салмақ дефициті болады.
Бала бойының бұзылыстары жіктеледі:
І. Нанизм және субнанизм.
ІІ. Гигантизм және субгигантизм.
Әр қайсысы пропорциональды және пропорциональды емес болып бөлінеді. Ересек
адамның бойы 120-см кем болса – ергежейлі, ал 190-см жоғары болса – алып
болып саналады.
Бала бейімделу кезін жеңілдету үшін бұл сұрақты кешенді жағынан қарастыру
керек. Мәселен баланы балалар емханасында тексеруден өткізу және мектепке
дейінгі мекемеге жаңадан түскен баланың ой қабілетін ұйымдастыру.
Балалар емханасында бөлімшенің бала дәрігері және бөлімшенің
мейірбикесі баланы сауықтыруда және отбасында баланы дұрыс тәрбиелеуді
үйретуде бірнеше іс шараларды жүзеге асырады.
Сонымен қатар балабақшада бала өмірін ұйымдастыру жүйесі қамтамасыз
етіледі, яғни бұл баланың психикалық күйзеліске түсіруін болдырмау.
Жаңа балалардың келу қарсаңында топта барлық нәрсе дайын тұруы керек.
(мысалы баланы қалай және немен тамақтандыру, қай жерде ұйықтату және т.б.
мәселелер).
Тәрбиеші топқа жаңа баланың келуін алдын ала білуі шарт. Егер де бала
үлкен топқа түссе, онда бұл жағдайда айту керек. Тәрбиеші үлкен топтағы
балаларға жаңадан келген баланы сыйлау керек, қалай қарсы алу керектігін
үйретеді. Тәрбиешілер әр балаға қамқорлықпен, мейірімділікпен қарау керек.
Балабақшаға жаңадан түскен балалар бірден қабылдана бермейді, яғни
жарты айдың көмегінде 20 адам қабылданады, яғни топқа 2-3 адамнан
қабылданады. Балалар балабақшадан мектепке ауысқанда балаларды қабылдау
күні 15 шілдеден басталады. Үлкен топты жинаған кезде бір мезгілде 2-3
баланы қабылдауды рұқсат етеді. Сонда топтағы 25 адам жарты айдың көлемінде
қабылданады.
Дәрігер баланы қабылдау кезінде баланың анализіне және денсаулық
жағдайына аса назар аударады. Денсаулық жағдайына қарап баланың бейімделу
кезінде белгілі бір медициналық белгілеу белгілейді (күн тәртібін,
тамақтануын, күндізгі ұйқыны ұйымдастыру).
Бейімделу кезінде әдеттегідей баланың тамақтану, ұйықтау тәртіптері
міндетті түрде сақталынады. Ұйықтау кезінде баланы тербетуге немесе жақсы
көретін ойыншығын беруге болады.
Баланың тәрбиелік әдісінің уақытша әдетке айналып сақталуы балаға
жаңа жағдайға бейімдеуге көмектеседі. Кейде қиын жағдайда балаға
бөлмелердің үлкен кеңістігі туғызады, мұндай жағдайда баланы шағын бөлмеге
орналастыру керек.
Жаңа жағдайға баланың тез бейімдеуге мынандай жағдайлар көмектеседі:
балаға айтылатын еркелік сөздерді айту, қасына ойнатуға рұқсат ету.
Баланы балалардың емес үлкендердің жанына ойнатса, онда бала өзінің
құрдастарына тез үйреніп кетеді.
Егер бала өз шешесіне немесе әжесіне үйреніп қалған жағдайда, онда
алғашқы кезде 3-4 күн олардың балабақшаға келіп тұруына мүмкіндік беріледі.
Алғашқы кезде жаңадан келген балаға ауыр тиетін процедураларды жасауға
болмайды: егу салуға, шашын қысқартуға т.б. Егер балаға денсаулық жағдайына
байланысты укол салуға тиым салынса, онда укол бейімделу кезінен кейін
салыну керек, бірақ балабақшаға түскен соң біра айдан кейін салынады.
Бейімделу кезінде тәрбиеші баланың істеген іс - әрекетін мұқият қадағалап
отырады. Кейде баланың эмоционалдық күйі бұзылса, онда баланы 2-3 күн үйіне
жіберу керек. Балада бейімделу кезінің аяқталуын мынандай жағдайларға қарап
түсінуге, білуге болады: жақсы ұйқыдан, көтеріңкі эмоционалдық көңіл –
күйден, салмағының өсуінен, жаңа тәбетінен білуге болады.
Бағылаудың нәтижесіне сүйенсек жаңа жағдайға бейімделуге балаға
алғашқы кезде тәбет жақсарса ұйқының жақсаруы бұзылады.
Әрине бейімделу кезінде баланың өмірін ұйымдастыруда меңгеруші
тәрбиешілер және ата аналар қатысады.
Ата – аналар балабақшада беретін тәрбие тәсілін қолданса, онда бала
тез бейімделеді. Бала өмірде өзгерген жағдайға бейімделуі өте қиын.
Сондықтан балабақшада тәрбиешілерді көп ауыстырып және баланы бірінші
топтан екінші топқа аустыруға болмайды. Баланы басқа топқа ауыстырудың өзі
дұрыс ұйымдастыруды талап етеді. Баланы басқа тәрбиешіге, жаңа ұжымға
ауысуы кейбір балалардың әдеттегі жүріс тұрысы өзгереді.
Сол жағдайды болдырмау үшін, тәрбиешілер баланың ерекшелігін нені
жақсы көретіндігін, тәрбиелеуде қандай әдіс тәсілдерді қолдану керектігін
айту керек.
Кіші топтан үлкен топқа ауысқан балаларға дәрігерлік – педагогикалық
іс – шараларды қолдану керек. Тәрбиеші балалардың мектепке түскенде,
олардың қал жағдайын білу керек.
Мектепке барғанда бала бейімделу кезінен қайтадан өтеді.
Бірінші бейімделу кезінде бірінші сынып оқушысының белгілі бір қауіп
төндіретін факторлар болатыны дәлелденген.
Әлеуметтік қауіп төндіретін факторлар бұл ата –аналардың зиянды
әрекеттері: ішімдік ол отбасыда жан – жал туғызады, балаға сүйіспеншілікпен
қарамау оның сабақта көрсететін белсенділігінің төмендігі болып табылады.
Биологиялық қауіп төндіретін факторлар бұл бірінші кезекте ананың
жүктілік кезіндегі таксикозы, баланың туылған кездегі асфиксиясы т.б.
Екі және үш жасар балаларды баќылау:
Осы жастаѓы балалардыњ алдын-алу ќабылдауында аса кҰњіл аударылатын
жєйттарѓа жатады: дене массасыныњ жєне бойдыњ динамикалыќ ‰лкейюі,
физикалыќ даму. Ж‰йке-психикасын балаѓанда негізгі кҰњіл аударылады:
сҰйлеудіњ ќалыптасуы жєне ойнау негіздері, айналадаѓы заттарды жєне
жануарларды тани алу. Ќабілеттілігі, фразалар жєне сҰз тіркестерді жасау,
таќпаќтарды жаттау, жењіл есептерді шешу, тепшекте ж‰ре алуы, ќҒрдастары
жєне ‰лкендермен ара-ќатынасы, тазалыќ жєне гигиеналыќ негіздерді жасай
алауы. К‰н тєртібіне, тамаќтандыру єдісіне, азыќ-т‰ліктердіњ тањдауына,
тамаќтану рационыныњ т‰рлілігіне кҰп кҰњіл бҰлінеді. Сонымен ќатар анаѓа
баланы емшектен алу єдістерімен ‰йретіледі.
Тістер санына, тамаќты шайнай алу ќабілетіне, Ұздігінен тамаќтандырудыњ
дамуына, шыныќтыру процедураларыныњ эффективтілігіне, таза ауада
серуендеудіњ регуляциясына да кҰњіл бҰлінеді.
Екі жасар балаларды баќылау жиі ж‰ргізіледі, себебі олардыњ аурудыњ
пайыздыќ кҰрсеткіші жоѓары. Балалардыњ кҰп бҰлігі мектепке дейінгі
мекемелерге бармайды жєне ‰йде тєрбиеленеді. Сол себепті екі, сонымен
ќатар бір жасар балалар айќын алдын-алу тобына жатќызылып, оларѓа жиі
баќылау ж‰ргізіледі
5. Бақылау сұрақтары:
1. Балалардың дене дамуы және денсаулығы.
2. Акселерация
3. Балалардың мектепке дейінгі мекемелерде адаптациялануы (бойы ұйренуі,
көндігуі)
3. Лекция тақырыбы: Жүйке жүйесінің гигиенасы.
2. Лекция жоспары:
1. Жүйке жүйесінің анатомия-физиологиялық ерекшеліктері.
2. Баланың жүйке жүйесіне тұрмыс жағдайы және тәрбиенің тигізетін әсері.
3. Нәрестенің шартсыз,шартты рефлекстері, сөйлеудің дамуы, ұйқының әсері,
баланың қозғалысының даму заңдылықтары
3. Лекция мақсаты:
Мектепке дейінгі балалар денсаулығы және оны қорғау туралы студенттердің
білім ауқымын кеңейту.Студенттерді мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиеленушілердің денсаулығының сақтауға олардың гармониялық мен дамуы мен
тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз ететіндей нормативтік құжаттар
және ережелерін үйрету.
4. Лекцияның мазмұны:
Тірі организмдер екі түрлі қалыпты жағдайда болады: физиологиялық
тыныштық және физиологиялық белсенділік.Физиологиялық тыныштық деп
организмнің көзін жұмып, тыныш, ештеңені ойламай, тыңдамай, денесін
босатып, демалып, ояу жатқан қалпын айтады. Бұл кезде организмнің өзінің
тіршілігіне қажетті құрылымдары (жүрек-қан тамырлар, тыныс алу, зәр шығару
т.с.с.) белгілі шамада қызмет атқарады. Бұл кезде ұлпалардың клеткаларында
белгілі мөлшерде зат алмасуы жүріп жатады. Осындай қалыпта жатқанда сыртқы
ортаның қандай да болмасын бір жағдайлары әсер етсе, организм физиологиялық
тыныштықтан физиологиялық белсенділікке ауысады. Организмнің қандай да
болмасын жеке мүшесі немесе мүшелер жүйесі, тіпті бүкіл организмнің қызмет
атқаратын жағдайын физиологиялық белсенділік дейді. Физиологиялық
белсенділік кезінде зат алмасуы артады, бірнеше мүшелер,мүшелер жүйелері
қызметін күшейтеді. Мұндай жағдайда сыртқы ортаның әсері денедегі
ұлпаларды, клеткаларды тітіркендіреді. Адам денесіндегі көпшілік тірі
клеткалардың тітіркену қасиеті болады. Тітіркену деп сыртқы және ішкі
орталардың түрлі әсерлеріне жауап беру қабілетін айтады. Сыртқы және ішкі
орталардың әсерлерін тітіркендіргіш деп атайды. Олардың әсерінен организм,
оның жеке ұлпалары физиологиялық тыныштықтан белсенділікке ауысады.
Тітіркендіргіштерді тегіне қарай төртке бөледі: физикалық, химиялық, физико-
химиялық және биологиялық тітіркендіргіштер.
Физикалық тітіркендіргіштер деп түрлі механикалық (соққы, шаншу, қысым,
т.б.) және электрлік әсерлерді айтады.
Химиялық тітіркендіргіштерге тамақтың құрамындағы органикалық және
бейорганикалық заттар, дәрілер, улы заттар, сілтілер, қышқылдар, тұздар
және олардың ерітінділері тәрізді көптеген химиялық заттардың әсері жатады.
Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ерітінділердегі заттардың парциалдық
қысымы, осмостық қысымы, иондардың (аниондар мен катиондар) және түрлі
заттардың концентрация айырмашылықтарының әсері (айталық, 5% және 7% тұз
қышқылының ерітінділерінің әсерінің айырмашылығы) жатады.
Биологиялық тітіркендіргіштерге түрлі макро және микроорганизмдердің
әсерін жатқызуға болады. Тітіркендіргіштердің әсерінен тітіркене алатын
ұлпаларды тітіркенгіш ұлпалар деп атайды. Оларға нерв, ет, без ұлпалары
жатады. Олар тітіркендіргіштің әсеріне қозумен жауап береді. Қозу аталған
ұлпалардың жұмыс қабілеті. Қозу кезінде бұл ұлпалардың электрлік және
биохимиялық қасиеттері өзгереді, ұлпалар қызмет атқарады, олардың қызметі
күшейеді. Сыртқы ортаның кейбір тітіркендіргіштері әсер еткенде қозғыш
ұлпалардың қозуы бәсеңдейді немесе мүлдем тоқтап қалады. Мұны тежелу деп
атайды. Тежелу де қозу іспетті тірі ұлпалардың белсенді қызмет атқару күйі.
Бірақ тежелу кезінде жеке мүшелерде немесе организмде бұрын басталған
қызмет баяулайды, я болмаса мүлде тоқталады.
Нерв клеткасы – нейронның құрылысы мен қызметі.
Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі – нерв клеткасы немесе
нейрон. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды қосымша клеткалар – глиялар
қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв ұлпасын құрайды. Глиялар нерв
клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және электр изоляторы
қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының саны глиялардан
анғұрлым көп болады. 20-30 жаста олардың саны олардың бір-бірімен теңеседі
де кейін адамның жасы ұлғайған сайын нейрондардың үлесі азайып, глиялардың
үлесі көбейеді. Нерв клеткасының құрылысы күрделі. Нейронның денесін сома
деп атайды. Оның пішіні әр түрлі: сопақша, ұршық тәрізді, дөңгелек,
домалақ, үшбұрышты, төрт бұрышты, жұлдыз тәрізді т.б. Денесінен ұзынды -
қысқалы өсінділері – нерв талшықтары шығады. Ұзын талшығын аксон (грекше
аксон – тірек деген мағынада), қысқа талшықтарын дендрит деп атайды
(дендрон-ағаш). Аксонның сыртын қоршаған миелин қабығы бар. Миелин – ақ май
тәрізді (липид) заттан түзілген. Мүшелерге келген аксондардың ұшы
тармақталып нерв ұштарына айналады. Нерв ұштары қызметіне байланысты екі
түрлі болып келеді: сезгіш ұштар – рецепторлар және қозғаушы ұштар
эффекторлар. Рецепторлар сыртқы және ішкі ортаның қандай да болмасын
тітіркендіргішінің әсерінен нерв импульстеріне - қозуға айналдырады. Ал
эффектор орталық жүйке жүйесінен келген қозуды жұмысшы мүшеге жеткізеді.
Дендриттер – тармақталған қысқа өсінділер. Олардың ұштары сәл жуандап
бұдырланады. Бұл – нейрондардың басқа клеткалармен ұштасу ауданын
үлкейтеді. Нерв клеткаларының аксоны көбіне біреу – ақ болады. Бірен –
саранында ғана екі аксон кездеседі. Олар ұзын бодады: бірнеше сантиметрден
1-1,5 метрге дейін. Дендриттер көп болады. Олар – нейронның кірер есігі.
Дендриттердің бүртіктері бала туғаннан кейін көбейе түседі.
Нейрондардың бір-бірімен байланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше
құрылым арқылы іске асады. Синапстың құрылысы мен қызметі. Синапс 2
бөлімнен тұрады: пресинапстық (синапстың алдындағы) және постсинапстық
(синапстың соңындағы) бөлімдер. Пресинапстық бөлімнің пресинапстық
мембранасы бар. Пресинапстық мембрана нейронның аксонының жуандаған ұшы –
синапс түймешесінің қабығы. Синапс түймешесінің ішкі синапстық көбікке толы
болады. Бұл көбік медиатор деп аталатын белсенді химиялық заттан тұрады
(лат. Медиатор – делдал, арада жүруші). Қабылдаушы нейронның пресинапстық
бөлімімен жалғасатын жерінің қабығын постсинапстық мембрана деп атайды.
Пресинапстық және постсинапстық мембраналардың арасында синапс аралығы
болады. Ол – клетка аралық сұйыққа толы кеңістік.
Нервтер мен нерв талшықтары. Сырты қабықпен қапталған нерв клеткасының
өсінділерін нерв талшықтары деп атайды. Нерв талшықтары екі түрлі болады:
миелинді және миелинсіз. Қозуды орталыққа өткізетін нервтерді орталыққа
тепкіш немесе афференттік нервтер деп атайды, ал қозуды орталықтан жұмысшы
мүшеге таситын нервтерді орталықтан тепкіш немесе эфференттік нерв деп
атайды. Нервтердің көпшілігі аралас нервтер. Олардың құрамында афференттік
және эфференттік нервтер болады.
Шеткі және орталық жүйке жүйелерінің құрылысы,қызметі мен дамуы
Жүйке жүйесінің маңызы. Адамның жүйке жүйесінің маңызын оның
қызметіне қарай былай анықтауға болады:
- мүшелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің бір тұтастығын іске
асырады;
- денедегі барлық мүшелердің және мүшелер жүйелерінің қызметтерін реттейді;
- организмді сыртқы ортамен байланыстырады;
- сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына организмді бейімдейді;
- денедегі барлық клеткалардың, ұлпалардың, мүшелердің, бүкіл организмнің
тірлігін қамтамасыз етеді;
Жүйке жүйесінің құрылысы. Адамның жүйке жүйесі орталық және шеткі немесе
перифериялық (лат.периферикус – шеттік) жүйке жүйесі болып бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. Жұлын омыртқа өзегінде
орналасқан, ұзындығы ересек адамда жарты метрге жуық, салмағы 37-38 г.
Жұлынның жоғарғы жағы сопақша мимен жалғасады да төменгі ұшы шашақтанып І
және ІІ бел омыртқа тұсында бітеді. Жұлын арасы қосылып кеткен симметриялы
оң және сол жақ екі жарты бөлімдерден тұрады.
Адамның жұлыны 31-33 сегменттен (лат. сегментум-бөлік, кесінді) тұрады: 8
мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкөз және 1-3 құйымшақ бөлімдері. Әрбір
бөлімнен қос-қостан шыққан нерв түйіндері екі жұлын нервтеріне айналады
(орталыққа тебетін немесе сезгіш орталықтан тебетін немесе қозғаушы
нервтер). Жұлын омыртқа жотасынан қысқалау болғандықтан аталған бөлімдер
омыртқаның аттарына сәйкес келмейді. Жұлын нервтері жұлын өзегінен шығып (І-
жұптан басқасы) дененің терісін, аяқ-қолдарын, дене тұлғасының еттерін
нервпен қамтамасыз етеді. Әрбір бөлім дененің өзіне тән жерлерін
нервтендіреді.
Адамның миы ми сауытында орналасқан. Ми сопақша ми, көпір, мишық,
ортаңғы ми, арлық ми және екі ми сыңарларынан тұрады.
Үлкен ми сыңарлары (ми жарты шарлары).
Үлкен ми сыңарлары мидың ең үлкен, ең маңызды бөлімі. Адам миының
барлық салмағының 80 % - ын ми сыңарлары алып жатыр. Онда 17 миллиард нерв
клеткалары бар, яғни орталық жүйке жүйесінің нейрондарының тең жартысы осы
ми сыңарларында орналасқан. Ми сыңарлары қызметін жоғары жүйке әрекетіне
жатқызады. Ол өзінен төмен орналасқан орталық жүйке жүйесінің барлық
бөлімдерінің қызметін реттеп отырады. Бұған қоса, біздің санамыз, ойлау
қабілетіміз осы ми сыңарларының қасиетіне негізделген.
Ми сыңарларының сыртында нейрондардың денесінен тұратын қалыңдығы 2-4
мм сұр затты ми жарты шарларының қыртысы немесе ми қыртысы деп атайды. Ми
жарты шарларының қалған аумағы миелин қабығымен қапталған нерв
клеткаларының аксондарынын тұрады.
Ми жарты шарлары мөлшерлері мен пішіні әртүрлі нейрондардан тұрады. Ми
қыртысының нейрондары 14 түрлі және оның құрамында нейроглиялар да болады.
Олар нейрондардың тірегі қызметін атқарады әрі оларды қоректендіреді.
Нейроглиялардың саны нейрондардан 10 есе артық болады. Ми жарты шарларының
жалпы көлемі 1700-1800 см2 , бірақ оның 23 бөлігі қатпарларында
орналасқан, тек 13 бөлігі сайларының үстіңгі жағынан орын алады.
Ми сыңарларының дамуы. Бір жастағы баланың ми сыңарларының маңдай
бөлімі нашар дамыған, оның сайлары мен қатпарлары ұсақ, таяз, қысқа болады.
Олардың ми сыңарларының нейрондар саны ересектермен бірдей болғанымен,
пішіндері қалыптаспаған, 14 түрлі болып дифференцияланбаған. Тек қана 1- ші
жылдың аяғында 6-7 қабаттағы нейрондар қалыптаса бастайды. Ми қыртыстарының
қызметі нашар, қыртыс асты бөлімін бақылауы төмен дәрежеде. Жұлынға ықпалы
аз болғанғандықтан баланың ретсіз қимылдары көп болады.
Ми қыртысының қызметінің толық жетілуі оның ЭЭГ-сында айқын көрінеді.
Баланың сергек кезіндегі ЭЭГ-сын тек 2-3 айдан кейін ғана жазып алуға
болады.
Шеткі жүйке жүйесі. Шеткі жүйке жүйесі ми мен жұлыннан шығып бүкіл
мүшелерге, олардың ұлпаларына, клеткаларына тараған нерв клеткалары мен
нерв талшықтарынан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі соматикалық (лат сома-дене;
анималдық деп те атайды) және вегетативтік ( ішкі мүшелерді нервтендіретін)
жүйке жүйелеріне бөлінеді.
Соматикалық жүйке жүйесі организмнің сыртқы мүшелерін және сырт
тұлғасын нервтендіреді. Вегетативтік жүйке жүйесі симпатикалық және
парасимпатикалық жүйке жүйелерінен тұрады. Бұл екеуінің қызметі бір-біріне
қарама-қарсы: егер сипатикалық жүйке жүйесі мүшенің қызметін күшейтсе,
парасимпатикалық жүйке жүйесі оның қызметін, керісінше, төмендетеді. Сөйтіп
антагонистік әсер етуі арқылы мүшелердің қызметін қалпына тез келтіріп,
организмнің функциялық тұрақтылығын сақтайды.
Вегетативтік жүйке жүйесі. Ол симпатикалық және парасимпатикалық жүйке
жүйелерінен тұрады. Симпатикалық жүйке жүйесі орталық және шеткі
(перифериялық) бөлімнен тұрады.
Парасимпатикалық бөлімінің де орталық және перифериялық (шеткі)
бөліктері бар. Орталық бөлігінің ядролары ми бағанасы мен жұлында
орналасқан.
Нерв жүйесіндегі қозу мен тежелу. Орталық тежелу.
Жалпы алғанда, жүйке жүйесінің қызметі екі нерв қызметіне – нейрондағы
қозу мен тежелуге негізделген. Қозу мен тежелу екеуі де нейрондардың
белсенді қызмет қабілеті. Тек қозу кезінде ғана нейрондардың қызметі пайда
болады, ал бұрын жасап жатқан қызметі күшейеді. Тежелу кезінде, керісінше,
нейронның қозуы төмендеп, сосын мүлде тоқтап қалады да оның қызметі өшеді.
Қозу мен тежелудің пайда болуы нейрондарда жүріп жататын зат алмасуының
өзгеруіне байланысты. Екеуінде де энергия жұмсалып, нейронның биоэлектрлік
қасиеттері өзгереді.
4. Рефлекс және оның түрлері
Нерв жүйесінің қызметінің негізі-рефлекс. Рефлекс деп сыртқы ортаның
тітіркендіргіштерінің әсеріне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің берген
жауабын айтады. Рефлекстің пайда болуына қажетті уақытты рефлекс уақыты
немесе рефлекстің латентті кезеңі деп атайды. Жүйке жүйесінің рефлекстік
қызметіне байланысты организм ішкі және сыртқы ортаның әсерлеріне тез жауап
береді. Барлық рефлекстер дененің бір жеріне – рефлекс аймағына –
тітіркендіргіш әсер еткенде пайда болады. Рефлекс аймағында
тітіркендіргіштің әсерін сезетін сезгіш рецепторлар орналасады. Рефлекстің
болмысына байланысты рефлекстер қорғаныс, ас қорыту, тамақтану, зәр шығару,
жыныс, тыныс, жүрек-қан тамырлар рефлекстері, т. б. болып бөлінеді.
Қозудың орталық жүйке жүйесі арқылы өтетін жолына байланысты жұлын,
қыртыс, мишық , сопақша ми, таламустық , гипоталамустық болып бөлінеді.
Рефлектолы доға, оның бөлімдері. Рефлекс кезінде қозудың жүретін жолын
рефлекторлы доға деп атайды. Қатысатын нейрондардың санына қарай
рефлекторлы доға қос нейронды, үш нейронды және көп нейронды болып
бөлінеді. Рефлекторлы доға бірнеше бөлімнен тұрады:
1. Сезгіш бөлім. Мұнда орналасқан сезгіш рецепторлар тітіркендіргіштің
әсерін қабылдауынан қозу пайда болады.
2. Афферентік жол рецепторларда пайда болған қозуды орталық жүйке
жүйесіне тасиды.
3. Нерв орталығы. Орталық жүйке жүйесінде орналасқан, белгілі бір қызмет
атқаруға бейімделген нейрондар тобы орталыққа келген қозуды талдап
орталық жүйке жүйесінің жауабын тудырады.
4. Эфферентік жол орталық жүйке жүйесінде пайда болған жауап қозуды
эффекторға (жұмысшы мүшеге) әкеледі.
5. Эффектор орталықтан келген қозуға байланысты қызмет атқарады.
6. Эффектордың рецепторлық құрылымы. Жұмысшы мүше қызмет атқарғанда ол
мүшенің биохимиялық және электрлік өзгерістері пайда болады. Осы
өзгерістерді мүшеде орналасқан сезгіш рецепторлар қабылдап, мүшенің
жағдайына байланысты оларда қозу пайда болады.
7. Эффектордың эфференттік жолы. Эффектордың рецепторында пайда болған
қозуды сол мүшенің афференттік нерв талшығы қайтадан орталық жүйке
жүйесіне, оның нерв орталығына жеткізеді. Мұндағы нерв орталығы келген
қозуды талдап, жұмысшы мүшенің қызметін тоқтатып немесе қажеттігіне
қарай жалғастыратын жауап қозу пайда болады.
Орталық жүйке жүйесіндегі организмнің қызметінің үйлестірілуі
(координациялануы). Адам организміндегі қандай да болмасын әрекеттер жүйке
жүйесінің қызметіне байланысты және соған қатысатын нерв орталықтарының,
ондағы нейрондарының қызмет қабілетінің жағдайына байланысты. Барлық
мүшелер мен мүшелер жүйелерінің қызметтері организмде бір-бірімен
үйлестіріліп отырады, үйлесімді орындалып өзара кедергі жасамайды. Былайша
айтқанда, организм ішкі және сыртқы орталардың әсерлеріне біртұтас құрылым
ретінде жауап береді. Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп,
байланыстырып, сыртқы ортаның әсерлеріне бейімделуін орталық жүйке
жүйесінде организмнің қызметін үйлестіру немесе кординациялауы (лат
координация-үйлесімділік, келісімділік) дейді. Орталық жүйке жүйесінің
рефлекторлы реакцияларды үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен
байланысына және олардың қасиеттеріне негізделген иррадиация, индукция,
доминанта, концентрациялау және конвергенцияның қатысуымен іске асады.
Орталық жүйке жүйесіндегі бір нерв орталығында пайда болған қозу мен
тежелудің көрші орталықтарына жайылуын, таралуын иррадиациялану (лат
иррадиация-таралу, жайылу) дейді. Нерв орталықтарында қозу тежелуге және
керісінше, тежелу қозуға жылдам ауысады. Сонымен қатар, бір нерв
орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв орталығының қозуы тежеледі
және керісінше, бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің қозуы күшейеді.
Мұны қозу мен тежелудің индукциясы (лат индукция-орнату,кіргізу) дейді.
Егер нерв орталығында қозу тежелуге ауысса-теріс индукция, ал тежелу қозуға
ауысса-оң индукция.
Бірнеше нерв орталығындағы қозу мен тежелу бір орталыққа жинақталады.
Мұны қозу мен тежелудің жинақталуы дейді. Жинақталу таралуға қарама-қарсы
құбылыс. Балалларда ол нашар болады.
Нерв орталықтарының қызмет атқаруының негізгі қасиеттерінің біріне
доминанта жатады. Оның негізін ең алғаш А. А. Ухтомский ұсынған. Оның қозу
мен тежелудің доминантасы (лат Доминанта-басым) туралы ілімі бойынша жүйке
жүйесінің қызметінде бір нерв орталығының қозуы басқалардың қозуын өзіне
тарту арқылы белгілі бір сәтте басымырақ болады да,басқа орталықтарының
қызметін өзіне бағындырады.
Нервтік орталық байланыстың молдылығынан бір нерв клеткасына жүйке
жүйесінің бірнеше жерінен нерв импульстері болуы мүмкін. Әртүрлі талшықтар
арқылы келген қозулардың ұшырасуын конвергенция (лат конвергенс-түйісу) деп
атайды. Айталық, дыбыс, көру, тері рецепторларынан келген қозулар бір
нейронда түйісуі мүмкін. Жалпы алғанда балалардың жасына қарай
ұшырайтын үйлесімділіктің кейбір кемшіліктері жасы ұлғайған сайын бәсеңдеп,
18-20 жаста толық жойылады да, үйлестіру қабілеті толық қалыптасады.
Жоғары жүйке әрекеті және оның жасқа сай ерекшеліктері
1. Жоғары жүйке әрекеті туралы түсініктің пайда болуы.
Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
жатады. Жоғары жүйке әрекеті адам организмінің сыртқы ортамен қарым-
қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес,
сана, ойлау, көңіл-күйі, ұйқы, түс көру, гипноз, т.с.с. ми сыңарлары мен
олардың қыртысының негізгі қызметі болып есептеледі.
Мұғалімдер жоғары жүйке әрекетін жете түсіну арқылы балалардың мінез-
құлықтарын біліп, оқыту, үйрету, тәрбиелеу жұмыстарын жөнге келтіріп, жан-
жақты білімді, дұрыс дамыған жастарды тәрбиелей алады.
Балалардың шартты рефлекстері
Балалардың шартты рефлекстерінің маңызы және олардың шартсыз
рефлекстен айырмашылығы. И.П.Павлов барлық рефлекстерді екі топқа: шартты
және шартсыз рефлекстер деп бөлген. Шартсыз рефлекстер алғашқы кезде
организмнің тірлігін сақтау үшін қажет. Балалардың шартсыз рефлекстерін
туысымен тексеру арқылы олардың жүйке жүйесінің дамуын анықтайды. Шартсыз
рефлекстер туа пайда болып, өздерінің орындалуы үшін ешқандай қосымша
жағдайларды қажет етпейді: тітіркендіргіш әсер етісімен шартсыз жауап пайда
болады. Олар тұқым қуалайды.
Шартты рефлекстер тұқым қуаламайды. Тек өмір тәжірибесінің негізінде
сыртқы ортамен байланыстың арқасында пайда болып отырады. Әркімнің өзінің
тұрмыс жағдайына қарай әр түрлі шартты рефлекстер болады. Олардың
рефлекторлы доғасы ми сыңарларының қыртысында қалыптасады. Шартты
рефлекстер организмді сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына бейімдейді.
Балалардың шартты рефлекстерін бақылау арқылы олардың миының даму дәрежесін
ақыл-ойының дамуын бақылауға болады. Барлық балаларды шамамен бір мезгілде
пайда болатын шартты рефлекстерді (тұрақты шартты рефлекстерді) бақылай
отырып, бала дәрігерлері оның жоғарғы жүйке әрекетінің дамуын біледі.
Шартты рефлекстердің пайда болуына қажетті жағдайлар. Барлық шартты
рефлекстердің қалыптасуы үшін, сыртқы ортаның қосымша белгілері бір
жағдайларын тудыру керек:
- әсер етуші шартты және шартсыз тітіркендіргіштердің болуы;
- шартты тітіркендіргіштердің әсері шартсыз тітіркендіргіштің әсерінен сәл
бұрынырақ басталып (15-20 сек.), олар біраз уақыт бірге әсер етуі тиіс;
- тітіркендіргіштердің тұрақты ретпен әсер етуі;
- аталған жағдайлардың ұзақ уақыт көп қайталануы;
- шартты тітіркендіргіштің шартсыз тітіркендіргіштен әлсіздеу болуы;
- жүйке жүйесінің маңызды бөлімі ми қыртысының қызмет қабілетінің дұрыс
қалыпта болуы.
Шартты рефлекстердің түрлері.
Экстерорецепті шартты рефлекстер шартты тітіркендіргіштер сыртқы
сезім мүшелеріне әсер еткенде пайда болады: көзге, құлаққа, иіс мүшесіне,
дәм сезу мүшесіне, тері рецепторларына.
Проприрорецепті шартты рефлекстер қаңқаның бұлшық еттерін
тітіркенбіргенде, яғни оның проприрорецепторларына әсер еткенде пайда
болады. Бұл топтағы рефлекстерге адамның басы қозғалғанда тепе-теңдік
(вестибулярлық) аппараты тітіркендіру арқылы пайда болған теңдік сақтау
рефлекстері де кіреді.
Интерорецепті шартты рефлекстер ішкі мүшелерді тітіркендіргенде
олардың рецерторларына әсер ету арқылы пайда болады. Бұл топқа қаңқа түрлі
химиялық заттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ПЕДИАТРИЯ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ БАЛАЛАР ГИГИЕНАСЫ
пәнінен
050101 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығына арналған
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
ОӘК құрастырған: п.ғ.к., доцент Жумадуллаева А.А.
Мекен жайы, тел. және Е-mail: Түркістан қ. 3-21-67 (119)
Кафедрадағы жұмыс уақыты: дүйсенбі 9.00-12.00, сейсенбі 9.00-12.00.
СӨЖ қабылдау мен кеңес беру күндері, уақыты және қабылдау
орны: сәрсенбі 9.00 – 17.00, №7 ғимарат, кафедра.
ТҮРКІСТАН 2012
1. КІРІСПЕ
Пєн туралы қысқаша сипаттама. Педиатрия нагіздері және балалар
гигиенасы пәнінен студенттер териялық мәліметтер және практикалық
дағдыларды игеріп, мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың денсаулығын
сақтауға, денесінің дұрыс дамып жетілуіне пайдалана алады. Болашақ мамандар
мектеп жасына дейінгі кезеңдегі баланың денсаулығының қалыптасуы, оның
болашақтағы бүкіл өміріндегі жұмысқа деген қабілетіне, ұзақ өмір сүруіне
кепіл бола аладығын меңгереді.
Пєннің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалар денсаулығы және
оны қорғау туралы студенттердің білім ауқымын кеңейту, белгілі бір ғылыми
жүеге келтірілген нақты міліметтерді ұсына отырып, аталмыш пән бойынша
териялық деректерді өз бетімен оқып – үйренулерін қамтамасыз ету.
Пєннің міндеттері: педиатрия педагогикалық ғылыми білімнің
саласы ретіндегі ұғымы туралы, қазіргі кезеңдегі жағдайы мен дамуының
бағыттары жайлы білімдерді беру;
- Болашақ тәрбиешілердің балалар гигиенасы және педиатрия негіздері
курсының негізгі мәселелері мен әлеуметтік маңызын меңгертіп, оны жүзеге
асыруларын қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу;
- Студенттерді мектепке дейінгі ұйым балаларының денсаулығын сақтауға,
олардың үйлесімді дамуы мен тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз
ететіндей нормативтік құжаттар және ережелермен таныстыру;
- Балалардың денсаулығына ықпал ететін қоршаған орта факторларының әсері
туралы студентердің білімдерін тереңдету.
Пререквизиттер: жас ерекшелік және педагогикалық психология,
жалпы педагогика, патопсихология, жас ерекшелік физиологиясы,
невропотология, жалпы және медициналық генетика, арнайы психология т.б.
Постреквизиттер: Арнайы педагогика, балалар психологиясын танып
біле отырып, келешек ұрпақтың кейбір кемтарлық жағдайларын түзету, дұрыстау
мәселелеріне әсіресе мектепке дейінгі мекемелердің аталған мәселелер
бойынша шешілмей жатқан күрделі түзету іс-әрекеттеріне көмек көрсете алады.
1. Лекция тақырыбы:
Мектепке дейінгі гигиена және педиатрия пәні және міндеттері. Балалардың
өсуі және дамуының жалпы заңдылықтары
2. Лекция жоспары:
1. Мектепке дейінгі гигиена және педиатрияның даму тарихы.
2. Мектепке дейінгі балалар гигиенасы және педиятрияның зерттеу әдістері.
3. Даму және өсу процесінің негізгі заңдылықтары.
4. Жас ерекшеліктері кезеңдері
3. Лекция мақсаты: Мектепке дейінгі балалар денсаулығы және оны қорғау
туралы студенттердің білім ауқымын кеңейту.Студенттерді мектепке дейінгі
мекемелердегі тәрбиеленушілердің денсаулығының сақтауға олардың гармониялық
мен дамуы мен тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз ететіндей
нормативтік құжаттар және ережелерін үйрету.
4. Лекцияның мазмұны:
Педиатрия негіздері және мектепке дейінгі гигиена пәні ғылымның екі
саласын қамтиды: баланың денсаулығын , адам организмінің жеке мүшелері және
мүшелер жүйелерінің қызметтерінің жас ерекшеліктер заңдылықтарын,даму
жолдарын қарастыратын жасқа байланысты физиология және адамның денсаулығын
сақтауға қажетті жағдайларды қарастырып, анықтап, түрлі ұсыныстар жасайтын
гигиена ғылымдары.
Бұл пән анатомия, физиология, жалпы және медициналық гигиена, биохимия,
биофизика, психология, педагогика, гистология, цитология, генетика,
биология т.б.ғылымдардың табыстарына сүйенеді. Педиатрия негіздері және
мектепке дейінгі гигиена пәнінің міндеттері:
1. Педагогтарға қажетті балалар анатомиялық, физиологиялық ерекшеліктерін
үйрету.
2.Өсу мен дамудың негізгі биологиялық заңдылықтары туралы дұрыс түсінікті
қалыптастыру
3.Оқыту және тәрбиелеу жұмыстарында маңызды орын алатын шартты
рефлекстердің негізімен таныстыру.
4.Сезім, қабылдау, түйсік, ес, ойлану, сана-сезім, сөйлеу, көңіл
күй(эмоция) іспетті функциялардың физиологиялық негіздерін түсіндіру.
5. Болашақ мамандарды балалар мен жастардың, жалпы адам организмінің жас
ерекшеліктерін
іс жүзінде пайдалана білуге үйрету
Педиатрия негіздері және мектепке дейінгі гигиена пәні педагогика ғылымымен
байланысты, себебі педогогика жүйке жүйесінің әрекетінің заңдарына сүйене
отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын ғылыми негізде іске асырады.
Көне Греция мен Рим империясындағы дәрігерлердің адам
құрылымын, қызметін зерттеуден басталған бұл ғылымға 19-20 ғасырларда орыс
ғалымдары И.П.Сеченов пен И.П. Павлов өз үлестерін қосты. Қазақстанда
организм анатомиясын зерттеуде Ф.М.Мұхаметқалиев, А.Р.Рақышев физиологияның
қалыптасуында 1938 жылдан бастап проф. А.П.Полосухиннен бастап академик
Н.О.Базенова мен шәкірттері және проф.Қ.Е.Рымжановтар үлестерін қосты.
Гигиена ғылымының бір саласы – мектепке дейінгі гигиенасы.
Гигиена адам денсаулығына қажетті сыртқы ортаның жағдайларын және аурудың
алдын алуға бағытталған шараларды зерттейді. Қазақстанда гигиена ғылымының
негізін қалаған проф. Б. А. Атшабаров пен академик Т. Ш. Шарманов.
Мектепке дейінгі балалар гигиенасы және педиятрияның зерттеу әдістері
1 Бақылау – сыртқы ортаны танудағы негізгі әдістеме, барлық ғылым
салаларында кеңінен пайдаланылады, бірақ басқа әдістерден бөлек талдауға
болмайды.
2 Табиғи тәжірибе – байқау мен лабораториялық эксперименттің аралық түрі.
Тәжірибе қалыпты (табиғи) жағдайда қолданылады.
3 Лабораториялық тәжірибе – зерттеу тәжірибесі арнайы жағдайда жүргізіледі.
Жағдай өзгерту арқылы қызметінің өзгеруін анықтайды.
4 Функциалық жүктеме немесе сынау әдісі – организм мүшелерінің қызметін
жүктеме беру арқылы өзгертіп, анықтайды.
5 Телеметрия – радиотехника аспаптары арқылы организмді қашықтан анықтау.
6 Антропометрия – дененің физикалық көрсеткіштерін өлшеу әдісі. Баланың
бойын, кеуде шеңберін дене салмағын өлшейді. Бойы мен кеуде шеңбері дем
алғанда, дем шығарғанда, тыныштық кезде өлшенеді. Дене салмағы таңертең
ұйқыдан тұрғанда, тамаққа дейін өлшенеді.
Өсу мен даму.
Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене
көрсеткіштерінің артуын өсу деп атайды. Негізгі үш көрсеткіш бойынша :бойы,
салмағы, кеуде шеңбері. Организмнің дамуы сан көрсеткіштерінің сапалық
көрсеткіштерге айналып, ұлпалардың жекешеленіп белгілі қызмет атқаруға
бейімденуін, организм мен жеке мүшелер қызметінің артуын, ақыл-ой
өрістерінің молаюын айтады. Организмнің дамуының 2 түрі болады.
1. Физикалық даму көрсеткіштері барлық мүшелерге бірдей: мүшенің
ұзындығы, ені, тереңдігі, көлемі, аумағы, салмағы, орны.
2. Функциялық даму – мүшенің атқаратын қызметіне байланысты.
Адам өмірінің 3 кезеңі бар: өсіп даму жетілу; кемелдену; қартаю.
Олардың айырмашылығы дене көрсеткіштерінде және даму дәрежесінде.
Кәмелетке келу (дамып жетілу) – жыныстық жетілу және ұрпақ жалғастыру
қабілеттілігінің пайда болуы сонымен бірге әлеуметтік қызмет атқару, еңбек
ету. Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста, қыз 16-18,
ұл 18-20 жаста жетіледі.
Өсу мен даму заңдылықтары
1 Өсу мен даму гетерохронды болады, үнемі біркелкі емес.
2 Мүшелер мен жүйелер өсу мен даму қарқыны әртүрлі.
3 Өсу мен даму баланың жынысына байланысты.
4 Функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық
беріктігі немесе мықты болуы.
5 Өсу мен даму тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы орта жағдайларына
тәуелділігі.
6 Өсу мен даму акселерациясы.
Өсу мен даму гетерехрондылығы (гетерос - әртүрлі, хронос – уақыт) жыл
мезгілінде, әр кезеңде әртүрлі. Өсу қарқыны өмірде
3 рет күшейеді:
1) туғаннан 3 жасқа дейін
2) 3-7 жас арасында
3)жыныстық жетілу кезеңінде
Өсу мен даму сыртқы белгісі – дене пропорциясының өзгеруі – адамның
бойының тұла бойы мен аяқтарының ұзындығына қатынасы.
Дене пропорциясы 1 жасқа дейін:
баланың басының ұзындығы . тұла бой ұзындығы. аяқ ұзындығы
1 жаста: 1:4 2:4
1:4
2 жаста 1:5 2:5
2:5
6 жаста 1:6 2:6
3:6
7 жаста 1:7 3:7
3:7
12 жаста 1:8 3:8,
4:8.
Өсу мен дамуға сыртқы орта жағдайы негізгі тұқым қуалайтын
заңдылықтардан асып кете алмайды.
Өсу мен даму акселерациясы деп балалардың белгілі бір жас мерзімінде
олардың ата – аналарының сол жасындағы денесінен ірі болып, ерте жетілуін
айтады. Өсу мен даму акселерациясын анықтау үшін баланың нақтылы бір жас
мерзімін алып оның көрсеткіштерін ата-анасының сол жастағы
көрсеткіштерімен немесе сол жерде бұрын өмір сүрген балалардың орта
көрсеткіштерімен салыстырады. Өсу мен даму акселерациясы белгілері:
- жаңа туған нәрестенің ірі болуы
- белгілі бір жас мерзімінде денесінің ірі болуы
- ерте жыныстық жетілу
- бала сүйегінің ерте қатаюы
- бой өсуінің ерте тоқтауы.
Адам жасының кезеңдері.
Адам жасының кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады.
1965 ж Мәскеуде болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің жиналысында оны 12-ге
бөлді:
1. жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн)
2. емшектегі сәби (10 күн 1 жас)
3. алғашқы балалық шақ (1-3 жас)
4. бірінші балалық шақ (4-7 жас)
5. 2-ші балалық шақ (қыз 8-11, ұл 8-12)
6. жеткіншек немесе жас өспірім (қыз 12-15, ұл 13-16)
7. кәмілеттік немесе жігіттік бойжеткендік (қыз 16-20, ұл 17-21)
8. кемелге келу немесе ересектік мерзімнің бірінші жартысы (21-35 әйел,
22-35 ер)
9. ересектік мерзімнің екінші жартысы (36-55 әйел, 36-60 ер)
10. егде жас (әйел 55-74, ер 60-74)
11. қариялар (74-90)
12. ұзақ өмір сүрушілер (90-нан асқандар).
5. Бақылау сұрақтары:
1. Мектепке дейінгі гигиена және педиатрияның даму тарихы.
2. Мектепке дейінгі балалар гигиенасы және педиятрияның зерттеу әдістері.
3. Даму және өсу процесінің негізгі заңдылықтары.
4. Жас ерекшеліктері кезеңдері
2. Лекция тақырыбы:
Балалардың дене дамуы және денсаулығы. Акселерация. Балалардың мектепке
дейінгі мекемелерде адаптациялануы (бойы ұйренуі, көндігуі)
2. Лекция жоспары:
1. Балалардың дене дамуы және денсаулығы.
2. Акселерация
3. Балалардың мектепке дейінгі мекемелерде адаптациялануы (бойы ұйренуі,
көндігуі)
3. Лекция мақсаты:
Мектепке дейінгі балалар денсаулығы және оны қорғау туралы студенттердің
білім ауқымын кеңейту.Студенттерді мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиеленушілердің денсаулығының сақтауға олардың гармониялық мен дамуы мен
тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз ететіндей нормативтік құжаттар
және ережелерін үйрету.
4. Лекцияның мазмұны:
Физикалыќ Ұсу денеміздегі антрополыќтар, спорттыќ медицина мамандары
организмніњ ішкі ќорын аныќтайтын, морфофункционалдыќ ќасиеттер комплексі
дейді.
Балалардың физикалық дамуының негізгі көрсеткіштері: дене салмағы,
дене ұзындығы (бойы), кеуде клеткасының орамы. Физикалық дамуды терең
бағалауда ескерілетін басқа да көрсеткіштері.
1. Соматометриялық (дене, аяқ, қол ұзындығы, отырған кездегі бойы, иық пен
жамбас ені, бас өлшемдері – орамы, биіктігі, иық, білек, сан, тізе
өлшемдері).
2. Соматоскопиялық (кеуде клеткасын, арқа табан формаларын, қалпы
мускулатура жағдайы, тері асты май қабаты, терінің эластикалығы,
жыныстық жетілуі).
3. Функциональды (өкпенің өмірлік сиымдылығы, жұдырық күші т.б.).
Физикалық даму бала денсаулық жағдайының комплексті көрсеткіші болып
табылады.
Баланың физикалық дамуы тұқым қуалаушы факторлармен қоршаған сыртқы орта
факторлары әсерінен қалыптасады.
Антропометриялық өлшеу техникасы
Барлық физикалық даму көрсеткіштерін өлшеу таңертең стандартты өлшегіш
құралдарымен жасалынады.
Бойы: 2 жасқа дейінгі балаларды горизонтальды жағдайда жалпақ тақтай
түріндегі ростомермен өлшейді. 2 жастан жоғары балаларда тұрғызып тұрып
өлшенеді.
Дене салмағы: 2 жасқа дейінгі балаларды реттелген балалар таразысында,
2 жастан жоғарғы балаларда медициналық таразыға салып өлшейді. Кеуде
сарайын бала қалыпты дем алған кезде өлшейді.
Сантиметрлік лентаны жауырын асты бұрышы мен сүт безі үрпісі мен
жүргізеді. Бас айнала өлшемін шүйде төмпегі мен қас үсті доғасымен
жүргізеді.
Аяқ-қолдардың, дененің өлшемін Мартин антропометрмен немесе сантиметрлік
лентамен жүргізеді. Дене ұзындығы – VІІ мойын омыртқасы өсіндісімен
құйымшақ арасы, аяқ ұзындығы – санның үлкен ұршығы мен табан, қол ұзындығы
– акромион мен ІІІ саусақ ұшы.
Негізгі антропометриялық мәліметтер.
Эмбрион мен ұрықтың құрсақ ішілік дамуы.
Құрсақ ішілік дамудың қалыпты циклы 270 күніне 280 күнге созылады. 9
аптаға дейін эмбрион, 9 аптадан кейін ұрық деп аталынады.
Ұрық ана организімінен байланысты болады және жүктілік кезінде ана –
планцента - ұрық жүйесі арқылы оптимальді жағдай қалыптасады. Құрсақ ішілік
дамуда ұрыққа бір қатар эндо және экзогендік факторлар әсер етіп, баланың
физикалық дамуын анықтайды.
1. Жаңа туылған нәрестенің дене салмағы орташа алғанда 3350 қыздар
3500 - ұлдар болады. Өмірінің алғашқы күндері бала салмағының 6-8%
жоғалтады. Ол бір қатар себептерге байланысты: бүйрек, ішек арқылы
бөлінетін су ең көп өкпемен тері арқылы 70-75% құрайды. 10-20% бөлінділер
(зәр, меконий) арқылы, 3% босану кезіндегі ұрық маңы сулармен және кіндік
жарасының кебуі есебінен. Бұл кезде тамақтану факторы шешуші роль атқарады.
Жетіліп туылған баланың дене салмағы алғашқы жылы мына реттілікпен
жүреді. Туылған кездегі салмағына 1-ші айда – 600г. 2-3 айда – 800гр.
қосылады. Содан кейінгі айларда 500 г. кем салмақ қосылады. Яғни, мыс: 4
айда 750, 5-700г, 6-айда – 650 гр. 6 айға дейінгі бала салмағын мына
формула арқылы есептеп шығарады.
Туылған кездегі салмақ + 800 х п
800 – орташа айлық қосылатын салмақ.
п – ай саны.
7-12 айлық балалардың дене салмағын есептеу үшін формула.
Туылған кездегі салмақ - (800х6) + 400г. (п-6).
800–1-ші жарты жылдық қосылатын салмақ
6 - ай саны.
400-орташа айлық қосылатын салмақ.
2-11 жасар балалардың дене салмағын есептеу үшін формула.
10,5 кг +2п.
п- бала жасы.
10,5 – 1 жасар бала орташа салмағы.
12-15 жасар балалардың дене салмағын есептеу үшін формула.
п х 5 – 20кг.
п – бала жасы.
2. Жаңа туылған нәрестенің бойы 46-56см.аралығында, 50,2 - қыздар,
50,7 - ұлдарда болады. Бастапқы 3 айда 3 см, 4,5-6 айда 2,5 см, 7,8 – 9
айда 1,5-2 см, соңғы 3 айда 1 см қосып отырады. Бір жасар бала бойы 25
см.өсіп 75 см.құрайды.
Содан кейін бойы өсуі аздап баяулайды. 2 жаста 12-13см, 3 жаста 7-8
см, 4 жастан бастап 6 см-ге өседі. Бір жастан асқан баланың бойын мына
формулалар арқылы есептеуге болады.ү
100 см – 8 (4-п) п – бала жасы.
Егер бала жасы 4-тен жоғары болса.
100 см + 6 (п-4) п-бала жасы.
3. Жаңа туылған нәрестелердің кеуде сарайының өлшемі 32-34 см. Алғашқы
3 айда – 2,5 – 3 см, 2-ші кварталда 1-1,5 см, 3-4-ші кварталда 0,5-1 см.
қосылып бір жасар баланың кеуде сарайы 13-15 см.өседі. 5 жаста – 55 см, 10
жаста – 63 см, 14-15 жасар баланың кеуде сарайын өлшеу үшін мына формула
пайдалынады.
63 см – 1,5 см (10 - п) п-бала жасы.
Егер бала жасы 10 жастан жоғары болса.
63 см + 3 см (п - 10) п-бала жасы.
4. Бас өлшемі жаңа туылған нәрестелерде 35 см.болады. Алғашқы 3 айда 2
см, 3-4-5 айда 1 см-ден, ал 2-ші жарты жылдықта 2,5 см.қосылады.
5. Жаңа туылған және емізулі балаларда ересектерге қарағанда дене
бөліктерінің қатынасы әртүрлі болады. Аяқ-қолдары қысқа, басы үлкен,
мойыны мен кеудесі қысқа, ал іші ұзын, жамбасы әлсіз дамыған.
Сүт тістерінің ауысу периодында баланың дене құрылысында келесі
өзгерістер болады; аяқ-қолдары ұзарады, шайнау аппараты мен бет рельефі
күшейеді, майлы жастықша азаяды. Бұлшық еті жақсы дамиды.
6. Дененің беткі көрінісі: бүйрек, қан айналым, сыртқы тыныстың
функциональды жағдайының көрсеткіштері дененің бетімен тығыз байланысты.
Көптеген препараттар мен инфузиялық терапия компоненттерін дене беті
бірлігіне есептеу керек.
Жаңа туылған нәрестенің дене беті 1 кг.дене салмағына шаққанда
ересектерге қарағанда 3 есе үлкен.
Жобалап мына формулалар арқылы есептеуге болады.
Дене салмағы 1,5-100 кг. балалар үшін
S = 4 + 7
м + 90
S – дене бетінің ауданы,
М – масса. Бөліндідегі М – 0,25 кг; бөлгіштегі М – 1 кг дейін
бүтінделеді. 10 – 17 жасар
бала үшін;
S (м2) = n - 1
10
S – дене беті
n – бала саны
7. Май қабаттарын бағалау. Тері асты май қабатының қалыңдығын калипер
арқылы 3 аймақтан анықтайды: кіндік деңгейінде, жауырынның төменгі бұрышы
және иықтың артқы беті. Кез келген жастағы баланың физиологиялық жамуын
бағалау дене салмағы, бойы және т.б. көрсеткіштерді салыстыра отырып
жасалынады.
Акселерация процесі құрсақ ішілік даму периодын қамтиды. Ол барлық
жастық кезеңдерде байқалады және дүние жүзін қамтиды. Акселерация процесіне
әсер етеді: күн радиациясы әсері, магнитті алаң, космостық радиация,
өндірістің өркендеуіне байланысты көмір қышқыл газының концентрациясының
жоғарылауы өмір сүру жағдайының жекелеген факторлары (алиментарлы,
урбонизация т.б.) және генетикалық факторлар.
Патологияда дене салмағы көп не аз болады. Салмақтың өсуі семіздік,
конституция анатомиялары мен энергия алмасудың төмендеуі әсерінен болады.
Семіздік гипофизарлы генитальды және церебральды болады. Егер бала салмағы
10% көлемінде аз не көп болса – нормотрофия деп аталады. Егер 10%-тен көп
болса - паратрофия І-дәрежелі гипертрофиядан – 10 – 15% - ІІ-дәрежеліде –
15 – 30%, ІІІ-дәрежелі не атрепсияда 30% салмақ дефициті болады.
Бала бойының бұзылыстары жіктеледі:
І. Нанизм және субнанизм.
ІІ. Гигантизм және субгигантизм.
Әр қайсысы пропорциональды және пропорциональды емес болып бөлінеді. Ересек
адамның бойы 120-см кем болса – ергежейлі, ал 190-см жоғары болса – алып
болып саналады.
Бала бейімделу кезін жеңілдету үшін бұл сұрақты кешенді жағынан қарастыру
керек. Мәселен баланы балалар емханасында тексеруден өткізу және мектепке
дейінгі мекемеге жаңадан түскен баланың ой қабілетін ұйымдастыру.
Балалар емханасында бөлімшенің бала дәрігері және бөлімшенің
мейірбикесі баланы сауықтыруда және отбасында баланы дұрыс тәрбиелеуді
үйретуде бірнеше іс шараларды жүзеге асырады.
Сонымен қатар балабақшада бала өмірін ұйымдастыру жүйесі қамтамасыз
етіледі, яғни бұл баланың психикалық күйзеліске түсіруін болдырмау.
Жаңа балалардың келу қарсаңында топта барлық нәрсе дайын тұруы керек.
(мысалы баланы қалай және немен тамақтандыру, қай жерде ұйықтату және т.б.
мәселелер).
Тәрбиеші топқа жаңа баланың келуін алдын ала білуі шарт. Егер де бала
үлкен топқа түссе, онда бұл жағдайда айту керек. Тәрбиеші үлкен топтағы
балаларға жаңадан келген баланы сыйлау керек, қалай қарсы алу керектігін
үйретеді. Тәрбиешілер әр балаға қамқорлықпен, мейірімділікпен қарау керек.
Балабақшаға жаңадан түскен балалар бірден қабылдана бермейді, яғни
жарты айдың көмегінде 20 адам қабылданады, яғни топқа 2-3 адамнан
қабылданады. Балалар балабақшадан мектепке ауысқанда балаларды қабылдау
күні 15 шілдеден басталады. Үлкен топты жинаған кезде бір мезгілде 2-3
баланы қабылдауды рұқсат етеді. Сонда топтағы 25 адам жарты айдың көлемінде
қабылданады.
Дәрігер баланы қабылдау кезінде баланың анализіне және денсаулық
жағдайына аса назар аударады. Денсаулық жағдайына қарап баланың бейімделу
кезінде белгілі бір медициналық белгілеу белгілейді (күн тәртібін,
тамақтануын, күндізгі ұйқыны ұйымдастыру).
Бейімделу кезінде әдеттегідей баланың тамақтану, ұйықтау тәртіптері
міндетті түрде сақталынады. Ұйықтау кезінде баланы тербетуге немесе жақсы
көретін ойыншығын беруге болады.
Баланың тәрбиелік әдісінің уақытша әдетке айналып сақталуы балаға
жаңа жағдайға бейімдеуге көмектеседі. Кейде қиын жағдайда балаға
бөлмелердің үлкен кеңістігі туғызады, мұндай жағдайда баланы шағын бөлмеге
орналастыру керек.
Жаңа жағдайға баланың тез бейімдеуге мынандай жағдайлар көмектеседі:
балаға айтылатын еркелік сөздерді айту, қасына ойнатуға рұқсат ету.
Баланы балалардың емес үлкендердің жанына ойнатса, онда бала өзінің
құрдастарына тез үйреніп кетеді.
Егер бала өз шешесіне немесе әжесіне үйреніп қалған жағдайда, онда
алғашқы кезде 3-4 күн олардың балабақшаға келіп тұруына мүмкіндік беріледі.
Алғашқы кезде жаңадан келген балаға ауыр тиетін процедураларды жасауға
болмайды: егу салуға, шашын қысқартуға т.б. Егер балаға денсаулық жағдайына
байланысты укол салуға тиым салынса, онда укол бейімделу кезінен кейін
салыну керек, бірақ балабақшаға түскен соң біра айдан кейін салынады.
Бейімделу кезінде тәрбиеші баланың істеген іс - әрекетін мұқият қадағалап
отырады. Кейде баланың эмоционалдық күйі бұзылса, онда баланы 2-3 күн үйіне
жіберу керек. Балада бейімделу кезінің аяқталуын мынандай жағдайларға қарап
түсінуге, білуге болады: жақсы ұйқыдан, көтеріңкі эмоционалдық көңіл –
күйден, салмағының өсуінен, жаңа тәбетінен білуге болады.
Бағылаудың нәтижесіне сүйенсек жаңа жағдайға бейімделуге балаға
алғашқы кезде тәбет жақсарса ұйқының жақсаруы бұзылады.
Әрине бейімделу кезінде баланың өмірін ұйымдастыруда меңгеруші
тәрбиешілер және ата аналар қатысады.
Ата – аналар балабақшада беретін тәрбие тәсілін қолданса, онда бала
тез бейімделеді. Бала өмірде өзгерген жағдайға бейімделуі өте қиын.
Сондықтан балабақшада тәрбиешілерді көп ауыстырып және баланы бірінші
топтан екінші топқа аустыруға болмайды. Баланы басқа топқа ауыстырудың өзі
дұрыс ұйымдастыруды талап етеді. Баланы басқа тәрбиешіге, жаңа ұжымға
ауысуы кейбір балалардың әдеттегі жүріс тұрысы өзгереді.
Сол жағдайды болдырмау үшін, тәрбиешілер баланың ерекшелігін нені
жақсы көретіндігін, тәрбиелеуде қандай әдіс тәсілдерді қолдану керектігін
айту керек.
Кіші топтан үлкен топқа ауысқан балаларға дәрігерлік – педагогикалық
іс – шараларды қолдану керек. Тәрбиеші балалардың мектепке түскенде,
олардың қал жағдайын білу керек.
Мектепке барғанда бала бейімделу кезінен қайтадан өтеді.
Бірінші бейімделу кезінде бірінші сынып оқушысының белгілі бір қауіп
төндіретін факторлар болатыны дәлелденген.
Әлеуметтік қауіп төндіретін факторлар бұл ата –аналардың зиянды
әрекеттері: ішімдік ол отбасыда жан – жал туғызады, балаға сүйіспеншілікпен
қарамау оның сабақта көрсететін белсенділігінің төмендігі болып табылады.
Биологиялық қауіп төндіретін факторлар бұл бірінші кезекте ананың
жүктілік кезіндегі таксикозы, баланың туылған кездегі асфиксиясы т.б.
Екі және үш жасар балаларды баќылау:
Осы жастаѓы балалардыњ алдын-алу ќабылдауында аса кҰњіл аударылатын
жєйттарѓа жатады: дене массасыныњ жєне бойдыњ динамикалыќ ‰лкейюі,
физикалыќ даму. Ж‰йке-психикасын балаѓанда негізгі кҰњіл аударылады:
сҰйлеудіњ ќалыптасуы жєне ойнау негіздері, айналадаѓы заттарды жєне
жануарларды тани алу. Ќабілеттілігі, фразалар жєне сҰз тіркестерді жасау,
таќпаќтарды жаттау, жењіл есептерді шешу, тепшекте ж‰ре алуы, ќҒрдастары
жєне ‰лкендермен ара-ќатынасы, тазалыќ жєне гигиеналыќ негіздерді жасай
алауы. К‰н тєртібіне, тамаќтандыру єдісіне, азыќ-т‰ліктердіњ тањдауына,
тамаќтану рационыныњ т‰рлілігіне кҰп кҰњіл бҰлінеді. Сонымен ќатар анаѓа
баланы емшектен алу єдістерімен ‰йретіледі.
Тістер санына, тамаќты шайнай алу ќабілетіне, Ұздігінен тамаќтандырудыњ
дамуына, шыныќтыру процедураларыныњ эффективтілігіне, таза ауада
серуендеудіњ регуляциясына да кҰњіл бҰлінеді.
Екі жасар балаларды баќылау жиі ж‰ргізіледі, себебі олардыњ аурудыњ
пайыздыќ кҰрсеткіші жоѓары. Балалардыњ кҰп бҰлігі мектепке дейінгі
мекемелерге бармайды жєне ‰йде тєрбиеленеді. Сол себепті екі, сонымен
ќатар бір жасар балалар айќын алдын-алу тобына жатќызылып, оларѓа жиі
баќылау ж‰ргізіледі
5. Бақылау сұрақтары:
1. Балалардың дене дамуы және денсаулығы.
2. Акселерация
3. Балалардың мектепке дейінгі мекемелерде адаптациялануы (бойы ұйренуі,
көндігуі)
3. Лекция тақырыбы: Жүйке жүйесінің гигиенасы.
2. Лекция жоспары:
1. Жүйке жүйесінің анатомия-физиологиялық ерекшеліктері.
2. Баланың жүйке жүйесіне тұрмыс жағдайы және тәрбиенің тигізетін әсері.
3. Нәрестенің шартсыз,шартты рефлекстері, сөйлеудің дамуы, ұйқының әсері,
баланың қозғалысының даму заңдылықтары
3. Лекция мақсаты:
Мектепке дейінгі балалар денсаулығы және оны қорғау туралы студенттердің
білім ауқымын кеңейту.Студенттерді мектепке дейінгі мекемелердегі
тәрбиеленушілердің денсаулығының сақтауға олардың гармониялық мен дамуы мен
тәрбиенің дұрыс жолға қойылуын қамтамасыз ететіндей нормативтік құжаттар
және ережелерін үйрету.
4. Лекцияның мазмұны:
Тірі организмдер екі түрлі қалыпты жағдайда болады: физиологиялық
тыныштық және физиологиялық белсенділік.Физиологиялық тыныштық деп
организмнің көзін жұмып, тыныш, ештеңені ойламай, тыңдамай, денесін
босатып, демалып, ояу жатқан қалпын айтады. Бұл кезде организмнің өзінің
тіршілігіне қажетті құрылымдары (жүрек-қан тамырлар, тыныс алу, зәр шығару
т.с.с.) белгілі шамада қызмет атқарады. Бұл кезде ұлпалардың клеткаларында
белгілі мөлшерде зат алмасуы жүріп жатады. Осындай қалыпта жатқанда сыртқы
ортаның қандай да болмасын бір жағдайлары әсер етсе, организм физиологиялық
тыныштықтан физиологиялық белсенділікке ауысады. Организмнің қандай да
болмасын жеке мүшесі немесе мүшелер жүйесі, тіпті бүкіл организмнің қызмет
атқаратын жағдайын физиологиялық белсенділік дейді. Физиологиялық
белсенділік кезінде зат алмасуы артады, бірнеше мүшелер,мүшелер жүйелері
қызметін күшейтеді. Мұндай жағдайда сыртқы ортаның әсері денедегі
ұлпаларды, клеткаларды тітіркендіреді. Адам денесіндегі көпшілік тірі
клеткалардың тітіркену қасиеті болады. Тітіркену деп сыртқы және ішкі
орталардың түрлі әсерлеріне жауап беру қабілетін айтады. Сыртқы және ішкі
орталардың әсерлерін тітіркендіргіш деп атайды. Олардың әсерінен организм,
оның жеке ұлпалары физиологиялық тыныштықтан белсенділікке ауысады.
Тітіркендіргіштерді тегіне қарай төртке бөледі: физикалық, химиялық, физико-
химиялық және биологиялық тітіркендіргіштер.
Физикалық тітіркендіргіштер деп түрлі механикалық (соққы, шаншу, қысым,
т.б.) және электрлік әсерлерді айтады.
Химиялық тітіркендіргіштерге тамақтың құрамындағы органикалық және
бейорганикалық заттар, дәрілер, улы заттар, сілтілер, қышқылдар, тұздар
және олардың ерітінділері тәрізді көптеген химиялық заттардың әсері жатады.
Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ерітінділердегі заттардың парциалдық
қысымы, осмостық қысымы, иондардың (аниондар мен катиондар) және түрлі
заттардың концентрация айырмашылықтарының әсері (айталық, 5% және 7% тұз
қышқылының ерітінділерінің әсерінің айырмашылығы) жатады.
Биологиялық тітіркендіргіштерге түрлі макро және микроорганизмдердің
әсерін жатқызуға болады. Тітіркендіргіштердің әсерінен тітіркене алатын
ұлпаларды тітіркенгіш ұлпалар деп атайды. Оларға нерв, ет, без ұлпалары
жатады. Олар тітіркендіргіштің әсеріне қозумен жауап береді. Қозу аталған
ұлпалардың жұмыс қабілеті. Қозу кезінде бұл ұлпалардың электрлік және
биохимиялық қасиеттері өзгереді, ұлпалар қызмет атқарады, олардың қызметі
күшейеді. Сыртқы ортаның кейбір тітіркендіргіштері әсер еткенде қозғыш
ұлпалардың қозуы бәсеңдейді немесе мүлдем тоқтап қалады. Мұны тежелу деп
атайды. Тежелу де қозу іспетті тірі ұлпалардың белсенді қызмет атқару күйі.
Бірақ тежелу кезінде жеке мүшелерде немесе организмде бұрын басталған
қызмет баяулайды, я болмаса мүлде тоқталады.
Нерв клеткасы – нейронның құрылысы мен қызметі.
Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі – нерв клеткасы немесе
нейрон. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды қосымша клеткалар – глиялар
қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв ұлпасын құрайды. Глиялар нерв
клеткаларының тірегі болып, оны қоректендіреді және электр изоляторы
қызметін атқарады. Жаңа туған нәрестенің нейрондарының саны глиялардан
анғұрлым көп болады. 20-30 жаста олардың саны олардың бір-бірімен теңеседі
де кейін адамның жасы ұлғайған сайын нейрондардың үлесі азайып, глиялардың
үлесі көбейеді. Нерв клеткасының құрылысы күрделі. Нейронның денесін сома
деп атайды. Оның пішіні әр түрлі: сопақша, ұршық тәрізді, дөңгелек,
домалақ, үшбұрышты, төрт бұрышты, жұлдыз тәрізді т.б. Денесінен ұзынды -
қысқалы өсінділері – нерв талшықтары шығады. Ұзын талшығын аксон (грекше
аксон – тірек деген мағынада), қысқа талшықтарын дендрит деп атайды
(дендрон-ағаш). Аксонның сыртын қоршаған миелин қабығы бар. Миелин – ақ май
тәрізді (липид) заттан түзілген. Мүшелерге келген аксондардың ұшы
тармақталып нерв ұштарына айналады. Нерв ұштары қызметіне байланысты екі
түрлі болып келеді: сезгіш ұштар – рецепторлар және қозғаушы ұштар
эффекторлар. Рецепторлар сыртқы және ішкі ортаның қандай да болмасын
тітіркендіргішінің әсерінен нерв импульстеріне - қозуға айналдырады. Ал
эффектор орталық жүйке жүйесінен келген қозуды жұмысшы мүшеге жеткізеді.
Дендриттер – тармақталған қысқа өсінділер. Олардың ұштары сәл жуандап
бұдырланады. Бұл – нейрондардың басқа клеткалармен ұштасу ауданын
үлкейтеді. Нерв клеткаларының аксоны көбіне біреу – ақ болады. Бірен –
саранында ғана екі аксон кездеседі. Олар ұзын бодады: бірнеше сантиметрден
1-1,5 метрге дейін. Дендриттер көп болады. Олар – нейронның кірер есігі.
Дендриттердің бүртіктері бала туғаннан кейін көбейе түседі.
Нейрондардың бір-бірімен байланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше
құрылым арқылы іске асады. Синапстың құрылысы мен қызметі. Синапс 2
бөлімнен тұрады: пресинапстық (синапстың алдындағы) және постсинапстық
(синапстың соңындағы) бөлімдер. Пресинапстық бөлімнің пресинапстық
мембранасы бар. Пресинапстық мембрана нейронның аксонының жуандаған ұшы –
синапс түймешесінің қабығы. Синапс түймешесінің ішкі синапстық көбікке толы
болады. Бұл көбік медиатор деп аталатын белсенді химиялық заттан тұрады
(лат. Медиатор – делдал, арада жүруші). Қабылдаушы нейронның пресинапстық
бөлімімен жалғасатын жерінің қабығын постсинапстық мембрана деп атайды.
Пресинапстық және постсинапстық мембраналардың арасында синапс аралығы
болады. Ол – клетка аралық сұйыққа толы кеңістік.
Нервтер мен нерв талшықтары. Сырты қабықпен қапталған нерв клеткасының
өсінділерін нерв талшықтары деп атайды. Нерв талшықтары екі түрлі болады:
миелинді және миелинсіз. Қозуды орталыққа өткізетін нервтерді орталыққа
тепкіш немесе афференттік нервтер деп атайды, ал қозуды орталықтан жұмысшы
мүшеге таситын нервтерді орталықтан тепкіш немесе эфференттік нерв деп
атайды. Нервтердің көпшілігі аралас нервтер. Олардың құрамында афференттік
және эфференттік нервтер болады.
Шеткі және орталық жүйке жүйелерінің құрылысы,қызметі мен дамуы
Жүйке жүйесінің маңызы. Адамның жүйке жүйесінің маңызын оның
қызметіне қарай былай анықтауға болады:
- мүшелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің бір тұтастығын іске
асырады;
- денедегі барлық мүшелердің және мүшелер жүйелерінің қызметтерін реттейді;
- организмді сыртқы ортамен байланыстырады;
- сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына организмді бейімдейді;
- денедегі барлық клеткалардың, ұлпалардың, мүшелердің, бүкіл организмнің
тірлігін қамтамасыз етеді;
Жүйке жүйесінің құрылысы. Адамның жүйке жүйесі орталық және шеткі немесе
перифериялық (лат.периферикус – шеттік) жүйке жүйесі болып бөлінеді.
Орталық жүйке жүйесі ми мен жұлыннан тұрады. Жұлын омыртқа өзегінде
орналасқан, ұзындығы ересек адамда жарты метрге жуық, салмағы 37-38 г.
Жұлынның жоғарғы жағы сопақша мимен жалғасады да төменгі ұшы шашақтанып І
және ІІ бел омыртқа тұсында бітеді. Жұлын арасы қосылып кеткен симметриялы
оң және сол жақ екі жарты бөлімдерден тұрады.
Адамның жұлыны 31-33 сегменттен (лат. сегментум-бөлік, кесінді) тұрады: 8
мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкөз және 1-3 құйымшақ бөлімдері. Әрбір
бөлімнен қос-қостан шыққан нерв түйіндері екі жұлын нервтеріне айналады
(орталыққа тебетін немесе сезгіш орталықтан тебетін немесе қозғаушы
нервтер). Жұлын омыртқа жотасынан қысқалау болғандықтан аталған бөлімдер
омыртқаның аттарына сәйкес келмейді. Жұлын нервтері жұлын өзегінен шығып (І-
жұптан басқасы) дененің терісін, аяқ-қолдарын, дене тұлғасының еттерін
нервпен қамтамасыз етеді. Әрбір бөлім дененің өзіне тән жерлерін
нервтендіреді.
Адамның миы ми сауытында орналасқан. Ми сопақша ми, көпір, мишық,
ортаңғы ми, арлық ми және екі ми сыңарларынан тұрады.
Үлкен ми сыңарлары (ми жарты шарлары).
Үлкен ми сыңарлары мидың ең үлкен, ең маңызды бөлімі. Адам миының
барлық салмағының 80 % - ын ми сыңарлары алып жатыр. Онда 17 миллиард нерв
клеткалары бар, яғни орталық жүйке жүйесінің нейрондарының тең жартысы осы
ми сыңарларында орналасқан. Ми сыңарлары қызметін жоғары жүйке әрекетіне
жатқызады. Ол өзінен төмен орналасқан орталық жүйке жүйесінің барлық
бөлімдерінің қызметін реттеп отырады. Бұған қоса, біздің санамыз, ойлау
қабілетіміз осы ми сыңарларының қасиетіне негізделген.
Ми сыңарларының сыртында нейрондардың денесінен тұратын қалыңдығы 2-4
мм сұр затты ми жарты шарларының қыртысы немесе ми қыртысы деп атайды. Ми
жарты шарларының қалған аумағы миелин қабығымен қапталған нерв
клеткаларының аксондарынын тұрады.
Ми жарты шарлары мөлшерлері мен пішіні әртүрлі нейрондардан тұрады. Ми
қыртысының нейрондары 14 түрлі және оның құрамында нейроглиялар да болады.
Олар нейрондардың тірегі қызметін атқарады әрі оларды қоректендіреді.
Нейроглиялардың саны нейрондардан 10 есе артық болады. Ми жарты шарларының
жалпы көлемі 1700-1800 см2 , бірақ оның 23 бөлігі қатпарларында
орналасқан, тек 13 бөлігі сайларының үстіңгі жағынан орын алады.
Ми сыңарларының дамуы. Бір жастағы баланың ми сыңарларының маңдай
бөлімі нашар дамыған, оның сайлары мен қатпарлары ұсақ, таяз, қысқа болады.
Олардың ми сыңарларының нейрондар саны ересектермен бірдей болғанымен,
пішіндері қалыптаспаған, 14 түрлі болып дифференцияланбаған. Тек қана 1- ші
жылдың аяғында 6-7 қабаттағы нейрондар қалыптаса бастайды. Ми қыртыстарының
қызметі нашар, қыртыс асты бөлімін бақылауы төмен дәрежеде. Жұлынға ықпалы
аз болғанғандықтан баланың ретсіз қимылдары көп болады.
Ми қыртысының қызметінің толық жетілуі оның ЭЭГ-сында айқын көрінеді.
Баланың сергек кезіндегі ЭЭГ-сын тек 2-3 айдан кейін ғана жазып алуға
болады.
Шеткі жүйке жүйесі. Шеткі жүйке жүйесі ми мен жұлыннан шығып бүкіл
мүшелерге, олардың ұлпаларына, клеткаларына тараған нерв клеткалары мен
нерв талшықтарынан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі соматикалық (лат сома-дене;
анималдық деп те атайды) және вегетативтік ( ішкі мүшелерді нервтендіретін)
жүйке жүйелеріне бөлінеді.
Соматикалық жүйке жүйесі организмнің сыртқы мүшелерін және сырт
тұлғасын нервтендіреді. Вегетативтік жүйке жүйесі симпатикалық және
парасимпатикалық жүйке жүйелерінен тұрады. Бұл екеуінің қызметі бір-біріне
қарама-қарсы: егер сипатикалық жүйке жүйесі мүшенің қызметін күшейтсе,
парасимпатикалық жүйке жүйесі оның қызметін, керісінше, төмендетеді. Сөйтіп
антагонистік әсер етуі арқылы мүшелердің қызметін қалпына тез келтіріп,
организмнің функциялық тұрақтылығын сақтайды.
Вегетативтік жүйке жүйесі. Ол симпатикалық және парасимпатикалық жүйке
жүйелерінен тұрады. Симпатикалық жүйке жүйесі орталық және шеткі
(перифериялық) бөлімнен тұрады.
Парасимпатикалық бөлімінің де орталық және перифериялық (шеткі)
бөліктері бар. Орталық бөлігінің ядролары ми бағанасы мен жұлында
орналасқан.
Нерв жүйесіндегі қозу мен тежелу. Орталық тежелу.
Жалпы алғанда, жүйке жүйесінің қызметі екі нерв қызметіне – нейрондағы
қозу мен тежелуге негізделген. Қозу мен тежелу екеуі де нейрондардың
белсенді қызмет қабілеті. Тек қозу кезінде ғана нейрондардың қызметі пайда
болады, ал бұрын жасап жатқан қызметі күшейеді. Тежелу кезінде, керісінше,
нейронның қозуы төмендеп, сосын мүлде тоқтап қалады да оның қызметі өшеді.
Қозу мен тежелудің пайда болуы нейрондарда жүріп жататын зат алмасуының
өзгеруіне байланысты. Екеуінде де энергия жұмсалып, нейронның биоэлектрлік
қасиеттері өзгереді.
4. Рефлекс және оның түрлері
Нерв жүйесінің қызметінің негізі-рефлекс. Рефлекс деп сыртқы ортаның
тітіркендіргіштерінің әсеріне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің берген
жауабын айтады. Рефлекстің пайда болуына қажетті уақытты рефлекс уақыты
немесе рефлекстің латентті кезеңі деп атайды. Жүйке жүйесінің рефлекстік
қызметіне байланысты организм ішкі және сыртқы ортаның әсерлеріне тез жауап
береді. Барлық рефлекстер дененің бір жеріне – рефлекс аймағына –
тітіркендіргіш әсер еткенде пайда болады. Рефлекс аймағында
тітіркендіргіштің әсерін сезетін сезгіш рецепторлар орналасады. Рефлекстің
болмысына байланысты рефлекстер қорғаныс, ас қорыту, тамақтану, зәр шығару,
жыныс, тыныс, жүрек-қан тамырлар рефлекстері, т. б. болып бөлінеді.
Қозудың орталық жүйке жүйесі арқылы өтетін жолына байланысты жұлын,
қыртыс, мишық , сопақша ми, таламустық , гипоталамустық болып бөлінеді.
Рефлектолы доға, оның бөлімдері. Рефлекс кезінде қозудың жүретін жолын
рефлекторлы доға деп атайды. Қатысатын нейрондардың санына қарай
рефлекторлы доға қос нейронды, үш нейронды және көп нейронды болып
бөлінеді. Рефлекторлы доға бірнеше бөлімнен тұрады:
1. Сезгіш бөлім. Мұнда орналасқан сезгіш рецепторлар тітіркендіргіштің
әсерін қабылдауынан қозу пайда болады.
2. Афферентік жол рецепторларда пайда болған қозуды орталық жүйке
жүйесіне тасиды.
3. Нерв орталығы. Орталық жүйке жүйесінде орналасқан, белгілі бір қызмет
атқаруға бейімделген нейрондар тобы орталыққа келген қозуды талдап
орталық жүйке жүйесінің жауабын тудырады.
4. Эфферентік жол орталық жүйке жүйесінде пайда болған жауап қозуды
эффекторға (жұмысшы мүшеге) әкеледі.
5. Эффектор орталықтан келген қозуға байланысты қызмет атқарады.
6. Эффектордың рецепторлық құрылымы. Жұмысшы мүше қызмет атқарғанда ол
мүшенің биохимиялық және электрлік өзгерістері пайда болады. Осы
өзгерістерді мүшеде орналасқан сезгіш рецепторлар қабылдап, мүшенің
жағдайына байланысты оларда қозу пайда болады.
7. Эффектордың эфференттік жолы. Эффектордың рецепторында пайда болған
қозуды сол мүшенің афференттік нерв талшығы қайтадан орталық жүйке
жүйесіне, оның нерв орталығына жеткізеді. Мұндағы нерв орталығы келген
қозуды талдап, жұмысшы мүшенің қызметін тоқтатып немесе қажеттігіне
қарай жалғастыратын жауап қозу пайда болады.
Орталық жүйке жүйесіндегі организмнің қызметінің үйлестірілуі
(координациялануы). Адам организміндегі қандай да болмасын әрекеттер жүйке
жүйесінің қызметіне байланысты және соған қатысатын нерв орталықтарының,
ондағы нейрондарының қызмет қабілетінің жағдайына байланысты. Барлық
мүшелер мен мүшелер жүйелерінің қызметтері организмде бір-бірімен
үйлестіріліп отырады, үйлесімді орындалып өзара кедергі жасамайды. Былайша
айтқанда, организм ішкі және сыртқы орталардың әсерлеріне біртұтас құрылым
ретінде жауап береді. Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп,
байланыстырып, сыртқы ортаның әсерлеріне бейімделуін орталық жүйке
жүйесінде организмнің қызметін үйлестіру немесе кординациялауы (лат
координация-үйлесімділік, келісімділік) дейді. Орталық жүйке жүйесінің
рефлекторлы реакцияларды үйлестіруі қозу мен тежелудің бір-бірімен
байланысына және олардың қасиеттеріне негізделген иррадиация, индукция,
доминанта, концентрациялау және конвергенцияның қатысуымен іске асады.
Орталық жүйке жүйесіндегі бір нерв орталығында пайда болған қозу мен
тежелудің көрші орталықтарына жайылуын, таралуын иррадиациялану (лат
иррадиация-таралу, жайылу) дейді. Нерв орталықтарында қозу тежелуге және
керісінше, тежелу қозуға жылдам ауысады. Сонымен қатар, бір нерв
орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв орталығының қозуы тежеледі
және керісінше, бір нерв орталығы тежелгенде екіншісінің қозуы күшейеді.
Мұны қозу мен тежелудің индукциясы (лат индукция-орнату,кіргізу) дейді.
Егер нерв орталығында қозу тежелуге ауысса-теріс индукция, ал тежелу қозуға
ауысса-оң индукция.
Бірнеше нерв орталығындағы қозу мен тежелу бір орталыққа жинақталады.
Мұны қозу мен тежелудің жинақталуы дейді. Жинақталу таралуға қарама-қарсы
құбылыс. Балалларда ол нашар болады.
Нерв орталықтарының қызмет атқаруының негізгі қасиеттерінің біріне
доминанта жатады. Оның негізін ең алғаш А. А. Ухтомский ұсынған. Оның қозу
мен тежелудің доминантасы (лат Доминанта-басым) туралы ілімі бойынша жүйке
жүйесінің қызметінде бір нерв орталығының қозуы басқалардың қозуын өзіне
тарту арқылы белгілі бір сәтте басымырақ болады да,басқа орталықтарының
қызметін өзіне бағындырады.
Нервтік орталық байланыстың молдылығынан бір нерв клеткасына жүйке
жүйесінің бірнеше жерінен нерв импульстері болуы мүмкін. Әртүрлі талшықтар
арқылы келген қозулардың ұшырасуын конвергенция (лат конвергенс-түйісу) деп
атайды. Айталық, дыбыс, көру, тері рецепторларынан келген қозулар бір
нейронда түйісуі мүмкін. Жалпы алғанда балалардың жасына қарай
ұшырайтын үйлесімділіктің кейбір кемшіліктері жасы ұлғайған сайын бәсеңдеп,
18-20 жаста толық жойылады да, үйлестіру қабілеті толық қалыптасады.
Жоғары жүйке әрекеті және оның жасқа сай ерекшеліктері
1. Жоғары жүйке әрекеті туралы түсініктің пайда болуы.
Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
жатады. Жоғары жүйке әрекеті адам организмінің сыртқы ортамен қарым-
қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес,
сана, ойлау, көңіл-күйі, ұйқы, түс көру, гипноз, т.с.с. ми сыңарлары мен
олардың қыртысының негізгі қызметі болып есептеледі.
Мұғалімдер жоғары жүйке әрекетін жете түсіну арқылы балалардың мінез-
құлықтарын біліп, оқыту, үйрету, тәрбиелеу жұмыстарын жөнге келтіріп, жан-
жақты білімді, дұрыс дамыған жастарды тәрбиелей алады.
Балалардың шартты рефлекстері
Балалардың шартты рефлекстерінің маңызы және олардың шартсыз
рефлекстен айырмашылығы. И.П.Павлов барлық рефлекстерді екі топқа: шартты
және шартсыз рефлекстер деп бөлген. Шартсыз рефлекстер алғашқы кезде
организмнің тірлігін сақтау үшін қажет. Балалардың шартсыз рефлекстерін
туысымен тексеру арқылы олардың жүйке жүйесінің дамуын анықтайды. Шартсыз
рефлекстер туа пайда болып, өздерінің орындалуы үшін ешқандай қосымша
жағдайларды қажет етпейді: тітіркендіргіш әсер етісімен шартсыз жауап пайда
болады. Олар тұқым қуалайды.
Шартты рефлекстер тұқым қуаламайды. Тек өмір тәжірибесінің негізінде
сыртқы ортамен байланыстың арқасында пайда болып отырады. Әркімнің өзінің
тұрмыс жағдайына қарай әр түрлі шартты рефлекстер болады. Олардың
рефлекторлы доғасы ми сыңарларының қыртысында қалыптасады. Шартты
рефлекстер организмді сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына бейімдейді.
Балалардың шартты рефлекстерін бақылау арқылы олардың миының даму дәрежесін
ақыл-ойының дамуын бақылауға болады. Барлық балаларды шамамен бір мезгілде
пайда болатын шартты рефлекстерді (тұрақты шартты рефлекстерді) бақылай
отырып, бала дәрігерлері оның жоғарғы жүйке әрекетінің дамуын біледі.
Шартты рефлекстердің пайда болуына қажетті жағдайлар. Барлық шартты
рефлекстердің қалыптасуы үшін, сыртқы ортаның қосымша белгілері бір
жағдайларын тудыру керек:
- әсер етуші шартты және шартсыз тітіркендіргіштердің болуы;
- шартты тітіркендіргіштердің әсері шартсыз тітіркендіргіштің әсерінен сәл
бұрынырақ басталып (15-20 сек.), олар біраз уақыт бірге әсер етуі тиіс;
- тітіркендіргіштердің тұрақты ретпен әсер етуі;
- аталған жағдайлардың ұзақ уақыт көп қайталануы;
- шартты тітіркендіргіштің шартсыз тітіркендіргіштен әлсіздеу болуы;
- жүйке жүйесінің маңызды бөлімі ми қыртысының қызмет қабілетінің дұрыс
қалыпта болуы.
Шартты рефлекстердің түрлері.
Экстерорецепті шартты рефлекстер шартты тітіркендіргіштер сыртқы
сезім мүшелеріне әсер еткенде пайда болады: көзге, құлаққа, иіс мүшесіне,
дәм сезу мүшесіне, тері рецепторларына.
Проприрорецепті шартты рефлекстер қаңқаның бұлшық еттерін
тітіркенбіргенде, яғни оның проприрорецепторларына әсер еткенде пайда
болады. Бұл топтағы рефлекстерге адамның басы қозғалғанда тепе-теңдік
(вестибулярлық) аппараты тітіркендіру арқылы пайда болған теңдік сақтау
рефлекстері де кіреді.
Интерорецепті шартты рефлекстер ішкі мүшелерді тітіркендіргенде
олардың рецерторларына әсер ету арқылы пайда болады. Бұл топқа қаңқа түрлі
химиялық заттарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz