Мектепке дейінгі педагогика ғылымы. ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі педагогика пәнінен
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Түркістан – 2013
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Лекция. Тақырыбы: Мектепке дейінгі педагогика ғылымы.
Лекция мақсаты: оқушы-студенттерді мектепке дейінгі педагогика пәнін
оқытудың мақсат-міндеттерімен таныстыру, теориялық түсініктерін тереңдету,
негізгі педагогикалық ұғымдарды түсініп, тәжірибеде қолдана білуге,
мектепке дейінгі педагогиканың басқа ғылым салаларымен байланысын айқындап,
ғылым жүйесіндегі орнын нақтылай білуге үйрету.
Жоспары:
1. Мектепке дейінгі педагогика пәні, оның мақсаты, міндеттері, мазмұны.
2. Негізгі педагогикалық ұғымдар.
3.Мектепке дейінгі педагогика ғылымының басқа ғылым салаларымен байланысы.
Лекция мәтіні: 1. Мектепке дейінгі педагогика пәні, оның мақсаты,
міндеттері, мазмұны. Мектепке дейінгі педагогиканың ғылым ретіндегі
бастамасы XVII ғасырға жатады. Бұл кезде чехтың ұлы педагогы Ян Амос
Коменский (1592‒1670) мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы жүйесін жасады.
Я.А. Коменский өз еңбектерінде бала тәрбиесі мен дамуындағы прогресшіл
идеяларды басшылыққа алып, тәрбиеде баланың жеке басының дамуы мен
ерекшеліктерін ескеру қажет деп есептеген. Тәрбие жұмысы дұрыс
ұйымдастырылса, енжар бала да тәрбиелі, тәлімді болып өседі деген. Я.А.
Коменскийдің пікірінде кейбір қателіктер де орын алған. Мысалы, баланың
қоғам мүшесі екенін жете бағаламай, оның дамуы тек табиғат заңдары
бойынша ғана өтеді, ‒ деп ағаттық жіберген. Я.А.Коменскийдің кейбір
жайттерде тарихи жағынан шектелгендігі, діни көзқарасындағы қателіктерін
ескермегенде, оның педагогикалық құнды идеялары мектепке дейінгі бала-ларды
тәрбгіелеуде үлкен роль атқарған.
Француздың атақты жазушысы, философы, аса ірі ағартушыларының бірі
Жан-Жак Руссо (1712‒1778) тәрбиенің өзіндік теориясын жасаған. Ол феодалдық
қоғам тудырған әлеуметтік әділетсіздікті, баланың жас және жеке даму
ерекшеліктерін, қажеттерін ескермеген тәрбиені қатты сынаған. Эмиль немесе
тәрбие туралы еңбегінде бала дамуын жас шамасына қарай кезеңдерге бөлу, әр
кезендегі тәрбие міндетін, мазмұнын, оқу-тәрбие әдістерін белгілеуге әрекет
жасаған. Оның педагогикалық идеялары гуманизмге, демократизмге, балаға
деген сүйіспеншілікке, жан-жақты дамытуға толы еді. Баланың өздігінен
дамуына ерекше орын беріп, оларға екі жастан он екі жасқа дейін кітап оқып
берудің, ой салудың қажеті жоқ, оның кітабы табиғат болу керек, табиғаттың
өзі баланың ақыл-ойын дамытудың негізі, ал тәрбиешінің ролі оның әрекетін
ұйымдастырумен ғана шектеледі деген Жан-Жак Руссо тәрбие арқылы қоғамды
өзгертуге болады деп ойлаған. Руссоның тәрбие туралы бұл пікірлері
идеалистік тұрғыда бола тұрса да, тарихи тұрғыдан алғанда прогресшіл еді.
Иоганн-Генрих Песталоцци (1746 ‒ 1827) Швейцарияның ұлы демократ-
педагогы. Ол да Жан-Жак Руссо тәрізді баланың табиғи дамуына ерекше орын
берген. Бірақ ол адамды адам ететін тәрбие деген пікірге сенген. И. Г.
Песталоцци ана тілі, есеп, өлшеуді оқыту методикасын жасап, Аналар
кітабын жазған. И.Г.Песталоцци тәрбиенің негізгі міндеті баланың
адамгершілік қасиетін қалыптастыру деп санаған. Ол адамгершілікті
өндірістегі еңбекпен, еңбек тәрбиесімен ұштастыруды қажет деп тапқан. Бала
тәрбиесін дұрыс ұйымдастыруда отбасының, әсіресе ананың ролін зор
бағалаған. Тәрбие алғашқы күннен басталу қажет, сондықтан әр ананы тәрбие
әдістерімен қаруландыру керек деген. И.Г.Песталоццидің педагогикасы мен
философиясының ұсақ буржуазиялық мәні тәрбиенің таптық сипатын
түсінбегендігінде болды. Оның оқыту методикасы формализмнен де құр емес
еді. Мысалы, баланың ақыл-ойын дамытуға арналған жаттығулары бірсарынды
және көңілсіз болған.
Ең алғаш балаларға қоғамдық тәрбие беруді негіздеп, іс жүзіне асырып,
мектепке дейінгі мекеме құрған ағылшын ғалымы Роберт- Оуэн (1771 –1858)
еді.
Мектепке дейінгі педагогика ерекше ғылым ретінде XIX ғасырдың екінші
жартысында бөлініп шықты. Оған себеп, біріншіден, балалар психологиясының
дамып, өз алдына ғылым саласы ретінде сараланып шығуы болса, екіншіден,
мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие орындарының ашылуы еді. Соның нәтижесінде
бай тәжірибе жинақталды. Сол тәжірибелерді талдап, жалпылап, қорытындылауда
теоретиктердің көмегі бірден-бір қажет болды.
Мектепке дейінгі педагогиканың жеке ғылым саласы ретінде бөлінуінде
неміс педагогы Фридрих Фребельдің (1782–1852) еңбегі зор. 1837 ж. Ф.Фребель
мектепке дейінгі мекеме ашып, оны – балабақша, тәрбиешіні – бағбан деп
атаған. Алайда Ф.Фребель баланың дамуын немістің идеалистік философиясы
тұрғысында ғана қарастырған.
Орыс педагогтары: К.Д.Ушинский, Н.И.Пирогов, Л.Н.Толстой және
басқалары Фребель бақшаларының құрғақ уағыздылығы, балаға творчество мен
қуаныш әкелмейтіндігі, шамадан тыс дидактизмі үшін сынаған.
Ұлы Октябрь революциясына дейін Россияда Фребель жүйесімен құрылған
балабақшалар, фребельдік курстар мен тәрбиешілер дайындайтын институттар
ашылды. Революциядан соң, советтік педагогикадан Фребель жүйесі жоққа
шығарылып, балабақшалар жаңа мазмұнмен құрылды.
Капиталистік елдерде итальян педагогы, психиатр-дәрігер Марья
Монтессори (1870 – 1952) жүйесі кең өріс алды. Оның балаға көзқарасы
мистика мен идеализмге толы еді. Ол да баланың сезім мүшелерін тәрбиелеуге
ерекше мән берді. Монтессоридің айтуынша, сыртқы орта балаға түсініксіз;
ретсіз. Баланың ішкі күші де ретсіз, өмірден алатын әсері де күрделі,
сондықтан оны қабылдауға, түсінуге дайындау үшін дидактикалық материал
қажет. Бұлар баланың дамуында басты құрал болып табылады, қа-былдауын ретке
келтіреді, психикалық қуатын үнемдейді.
Россияда мектепке дейінгі педагогикалық теорияның дамуына үлкен әсер
еткен орыстың ұлы педагогы Константин Дмитриевич Ушинский (1824–1870)
болды. Ол өзінің педагогикасын сол кезеңдегі физиология мен психология
білімдеріне сүйене отырып құруға тырысты, орыстың халықтық тәрбие жүйесін
құру қажет деп есептеді. Ол өзінің педагогикалық пікірлерінде ақыл-ой,
адамгершілік және эстетикалық тәрбиелердің өзара байланысын, өлеңнің,
суреттің эстетикалық тәрбие берудің құралы екенін, оның ұжымдық тәрбиедегі
мәнін атап көрсетті. К.Д. Ушинский мектепке дайындау кезеңіндегі оқыту
туралы көптеген педагогикалық мұралар қалдырды. Атап айтуымыз керек, сол
кездегі педагогтардың бірде-бірі К.Д. Ушинский жеткен дәрежеге жете алған
жоқ.
Мектепке дейінгі совет педагогикасын құруда белгілі педагог-
қайраткерлер Луиза Карловна Шлегер (1863-1942) мен Елизавета
Ивановна Тихееваны (1867-1943) атап өту жөн. Көптеген твррчестволық
ізденістің иесі, ұстаз Л.К.Шлегер балабакшадағы тәрбие жұмыстарына көптеген
жаңалықтар енгізді. Оның ойын мен сабақ өткізу туралы Фребель мен
Монтессори ұсынған дйдактикалық материалдарды қайта қарауы, мектепке
дейінгі советтік педагогикада аса бағалы. Ол бала өмірімен тікелей
байланысты, оның мұқтажы мен мүддесін көздейтін, ақыл-ой, адамгершілік
жағынан дамуына, творчестволық инициативасының өсіп жетілуіне қатысы бар
материалдарды ұсынды. Л.К.Шлегер балабақшаның жұмысында: бала өмірін
бақылау және оны зерттеу; балалардың творчестволық қабілеті мен қиялын
дамыту, бала өмірін белсенді әрекеттерге сүйене ұйымдастыру, балалардың
өзін қоршаған өмірден алған әсерлерін ретке келтіру сияқты принциптерді
басшылыққа алуды жөн көрді. Балалар ойыны мен қол еңбегіне үлкен мән берді.
Сол арқылы ақыл-ойын дамытып, қиялын өрістетті. Міне, осы тұрғыдан келіп,
балшық, құм, құрылыс материалдарын ерекше бағалады. Ол еркін тәрбиені
уағыздаушыларға қарсы педагогтың ролін жоғары қойды.
Л.К.Шлегер Кішкентай балалармен әңгіме жүргізу үшін
материалдар, Балабақшадағы практикалық жүмыстар атты кітаптар жазды.
Е.И.Тихеева – мектепке дейінгі тәрбиенің қоғамдық қайраткері,
көрнекті педагог К.Д.Ушинскийдің жолын қуушылардың бірі. Тәрбиенің басты
құралы ретінде тілдің дамуын алып, ол ана тілін оқытудың методикасын
жасады. Ол мектеп жасына дейінгі балаларды мектеп қабырғасында оқуға
дайындау балабақшадан басталады және балабақшадағы тәрбие жұмысында
басшылыққа алатын программа болу керек деген құнды пікір айтқан. Е. И.
Тихеева дене және ақыл-ой тәрбиесін берудің негізгі құралы ретінде ойынның
тәрбиелік мәнін аса жоғары бағалаған, дидактикалық материалдардың өзіндік
жүйесін құрған.
Е.И.Тихеева тәрбиешінің терең де жалпы білімі, оның үстіне арнаулы
педагогикалық даярлығы болуы керек деген талап қойды. Е.И. Россияда
мектепке дейінгі педагогиканың дамуына елеулі үлес қосқан.
Владимир Федорович Одоевский (1804 – 1869). Оның жалпы творчестволық
өмірінен ағартушылық пен тәрбие мәселелері негізгі орын алды. В.Ф.
Одоевскийдің балаларға арнап жазған ертегі-әңгімелерін В. Г. Белинский
жоғары бағалай келіп, былай деген: Қазіргі уақытта орыс балаларының бүкіл
басқа ұлт балалары қызығарлықтай Ириней атай сияқты өз жазушылары бар1...
Одоевскийдің педагогикалық және методикалық көзқарастары Ғылымға дейінгі
ғылым, Балалар приюттарында қолдану үшін жазылған әліппе, Ириней
атайдың кітапшасы, Балаларға ең алғаш білім бергендегі педагогикалық
тәсілдер туралы тәжірибе т. б. еңбектерінде берілген. Ол жас ұрпаққа жан-
жақты білім беру, ақыл-ойын дамыту, дүниета-нымын кеңейту идеясын қолдаған.
Методикалық мәселелерді талдауда педагогтан өз жұмысын аса сүюді, ең
күрделі ұғымның өзін балаларға түсінікті тілмен бере білуді талап еткен.
Мектепке дейінгі педагогиканың теориясына мәнді үлес қосқан орыс
педагогы, анатом, дәрігер Петр Францевич Лесгафт (1837 – 1909). Ол дене
тәрбие теориясы мен қимыл ойындары теориясын қарастырған, педагогтарға
ғылыми білім беру, тәрбиенің ғылыми негізделген әдістері мен тәсілдерін
меңгерту керек деген
XIX ғасырдың ортасында марксизмнің шығуы ғылымның барлық саласында
революциялық төңкеріс жасады. Марксизм негізін салушылар ірі өндіріс
орындарының қаулап дамуы балаларға қоғамдық тәрбие берудің дамуын, қоғамдық
тәрбие орындарының ашылуын сөзсіз тудыратынын дәлелдеді.
Надежда Константиновна Крупская (1869–1939) – мектепке дейінгі
қоғамдық тәрбиені ұйымдастырған, негізін қалаған, баланың дамуында
тәрбиенің ролін аса зор бағалаған педагог.
Н.К. Крупская: Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеушілердің алдында
мектепке дейінгі істі барынша кеңінен өрістету міндеті тұр, өйткені
балаларға қоғамдық тәрбие беру өте қажет1, – деп мектепке дейінгі
тәрбиенің міндеттерін белгілеп берген.
Ол балаға берілетін еңбек, ақыл-ой, адамгершілік тәрбиелері бір
бағытта болуын, тәрбиенің мақсаты мен қоғам мүддесінің арасында алшақтық
жоқ екенін үйретіп, ұжымдық тәрбие мен жолдастық, достық арасындағы тығыз
байланыстылықты ерекше бағалаған Н.К. Крупскаяның балаларға көркемдік
тәрбие беру туралы пікірі педагогиканың негізгі арқауы болып табылады.
Н.К. Крупская негізін қалаған жас ұрпақты идеялық жағынан сенімді
етіп тәрбиелеуде отбасы мен қоғамдық тәрбие орындарының бірлесіп қызмет
етуі – мектепке дейінгі педагогиканың негізгі приициптерінің бірі.
Н.К. Крупская Негізгі тұрмыстық мәселе, Мектепке дейінгі балалар
тәрбиесі туралы, Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған ойыншықтар
туралы, Мектепке дейінгі жұмысқа көбірек назар аударылсын, Балалар
кітаптары туралы мәселе жайында т.б. көптеген еңбектерінде мектепке
дейінгі қоғамдық тәрбие орындары, оның маңызы, ондағы тарбие жұмыстары,
қоғамдық тәрбне мен семья тәрбиесінің
Антон Семенович Макаренко (1888–1939) идеяларының мектепке дейінгі
педагогиканы дамытудағы ықпалы күшті болды. Ол мектепке дейінгі балалардың
мінез-құлқына басшылық жасаудың қажеттілігі туралы айта келіп, бала дүниеге
келген алғашқы күннен бастап, оның жеке басының қалыптасуының негізі
қаланатынын үйреткен. Баланы еңбекке ойын арқылы тәрбиелеу, балалар ұжымы
жайлы тамаша пікірлер айтып, мектепке дейінгі педагогиканың дамуына үлкен
әсер еткен
Соғыстан кейінгі жылдары мектепке дейінгі педагогиканы – теориялық,
практикалық жағынан дамытқан көптеген кандидаттық, докторлық
диссертациялардың қорғалуы болды, В.А. Аркин, Е.А. Флерина, Б.И.
Хачапуридзе, А.П. Уоова, А.М. Ооракина, Н.П. Сакулина және т. б.
Қазақстандағы мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуы туралы айтқанда
бір атап өтерлігі, 1924 жылы Орынборда тұңғыш рет ғылыми-педагогикалық
жинақ Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі нұсқау жарыққа
шықты. Мектепке дейінгі тәрбие мәселелеріне байланысты журналист Нәзипа
Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие, Анамен бала тәрбиесі атты
еңбектері мектепке дейінгі педагогиканың алтын қорына қосылды. Ағартушы-
ғалымдар: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтардың мектепке дейінгі
балаларды тәрбиелеу жөніндегі педагогикалық ой-пікірлері басшылыққа алынды.
1945 жылы мектепке дейінгі мекемелер алдындағы теориялық және тәжірибелік
міндеттер анықталды. 1947 жылы республикалық деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция ұйымдастырылып, ғалымдар, балалар жазушылары, балабақша
меңгерушілері, тәрбиешілер мен әдіскерлері қатысты. 1950 ж. Қазақ КСР Оқу
министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу
институты құрылып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде зор үлес қосты.
Қазақстандағы мектепке дейінгі педагогиканың қалыптасуын айқындауда
балабақшалардың ашылуы және дамуын, оқу-тәрбие процесін ғылыми
педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыру мәселелерін қарастыруға, сондай-ақ,
мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту, тәрбиелеу оқыту және оның негізгі
зандылықтарын айқындауға көңіл бөлу қажет.
Бүгінгі танда педагог ғалымдар: А.В.Андросова, Б.Арзанбаева,
Б.Б.Баймұратова, С.Г. Бәтібаева, Н. Баримбеков, Ә.С. Әмірова, Г.Х.
Дүкенбаева, З.Д.Еденбаева, А.К.Меңжанова, Г.Ж.Меңлібекова, Т.А.Макеева,
Қ.М.Меңдаяңова, Г.Метербаева, Т.А.Левченко, А.Е.Манкеш, М.Т.Тұрыскелдина,
Ж.А.Исмайлова, Т.Иманбеков, Ф.Н. Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева, О.
Жұмадиллаева, М.С. Сәтімбекова, А.Ж. Салиева, Ш. Сапарбаева, Н.Сайлауова,
Ғ.З.Таубаева, Х.Т. Шерязданова, А.А. Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі
тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің
мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу
арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауға
болады.
Мектепке дейінгі педагогика үздіксіз іздену, болашаққа ұмтылу барысында
өзінен бұрынғы теория мен тәжірибенің ең бағалы, озық жақтарын алып, сын
көзбен қарап, қайта жасау үстінде. Бұл күнде ол толық мәнді ғылыми теория
дәрежесіне көтеріліп, мектепке дейінгі тәрбие тәжірибесінде қолданылып
келеді.
Мектепке дейінгі педагогика ‒ жалпы педагогиканың бір саласы. Мектепке
дейінгі педагогиканың қарастыратын пәні мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу, оқыту, дамыту және оның негізгі қасиеттері мен заңдылықтары
болып табылады. Ол жалпы педагогиканың басты қағидаларына сүйенеді, оны
басшылыққа алады.
Мектепке дейінгі педагогика ғылым ретінде біріне-бірі ұқсамайтын үш негізгі
элементтермен сипатталады: ғылымның пәні, ұғымдық-санаттық аппараты және
зерттеу әдістері.
Мектепке дейінгі педагогика пәні мектеп жасына дейінгі баланың
физиологиялық және психологиялық жағынан жетілу ерекшеліктерін
қарастыратындықтан оның мазмұны да жалпы педагогикадан өзгешелеу. Бұл
кезеңде бала ағзасының дамуы тез, үдемелі болғанмен, әлсіз де нәзік,
кінәмшіл келеді. Алайда бала осы шақта қимылдауды, ойлауды, сөйлеуді
меңгере бастайды. Мектепке дейінгі педагогика пәні алты жасқа дейінгі
балаларды үй-іші мен балабақшада өмір талабына сай жетілдіру процестерін
зерттеп, оларды оқыту мен тәрбиелеудің ең тиімді әдіс-тәсілдерін, сондай-
ақ, балабақшадағы тәрбие жұмыстарын жан-жақты ұйымдастырудың теориялық,
тәжірибелік жақтарын, ойын, оқу, еңбек әрекеттерін, күн тәртібін, бөбекжай
(ясли) мен балабақша тәрбиешілерінің ата-аналарымен өткізілетін
жұмыстарының түрлерін де қарастырады.
Мектепке дейінгі педагогика алдыңғы қатарлы балабақша тәрбиешілері мен
отбасы тәрбиесінің озық тәжірибелерін жинақтап, қорытады. Ғылыми
қорытындыларды халыққа педагогикалық үгіт-насихат арқылы таратады,
тәрбиешілер мен ата-аналарды педагогикалық біліммен қаруландырады.
Мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбие ‒ адам қалыптасуының алғашқы баспалдағы.
Осы кезде игерген баланың рухани байланысы өмір бойына із қалдырып, оның
дұрыс жетілуіне негіз болады. Сол себептен де мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие орындарында мамандар даярлау ісіне ерекше көңіл бөлінеді. Айтылған
ой-пікірлер ауызша толықтырылып, ойды жүйелеп тиянақтау үшін оқушыларға
сауал қойылады, оны төмендегідей сызба үлгілер арқылы дәлелдеп көрсетеді:
а) Мектепке дейінгі педагогика ғылымы нені оқытады? Мектепке дейінгі
педагогика мектепке дейінгі жастағы баланы оқыту заңдылықтарымен
айналысады, енді оның негізгі педагогикалық ұғымдарына тоқталамыз.
2. Негізгі педагогикалық ұғымдар.
Кез келген ғылым саласының өзіне тән мәнін, байланыстарын,
қатынастарын сипаттайтын ұғымдары болады.
Педагогика ғылымының негізгі ұғымдары: тәрбиелеу, оқыту, білім беру.
Тәрбиелеу дегеніміз ‒ алға белгілі мақсат қоя отырып,
тәрбиеленушілердің психикасына жүйелі түрде әсер ету, бойына моральдық
қасиеттерді, саналылықты, тәртіптілікті, қоғамдық өмірге, еңбекке
көзқарасты қалыптастыру.
Тәрбне жұмысы мектепке дейінгі шақтан бастап балалардың Жас
ерекшелігіне, түсінігіне лайықты жүргізілсе, балалар тәрбие үдерісінің,
әсеріне көнгіш, еліктегіш, белсенді келеді, олар өзін қоршаған адамдардың
іс-әрекетіне баға беруді үйренеді; алғашқы моральдық қасиеттер жайында
түсінік алады, жақсы іс-әрекет істесем деген талпынысы пайда болады, бұл
талпыныс күнделікті жаттығудың нәтижесінде бірте-бірте баланың тұрақты
тәртібіне айналады. Баланың адам байындағы моральдық жақсы қасиеттерді
білуі, ұнамды іс-әрекеттерге белсенді жаттығуы, өзінің тәртібіне қойған
талапты саналы түсініп, сол талапқа сай өзін-өзі ұстауы ‒ оқу-тәрбие
әсерінің нәтижесі, сонымен қатар моральдық тәжірибені қалыптастырудың
негізі болып табылады.
Тәрбие ‒ балаға екі жақты әсер ететін процесс: 1) адамгершілік нормаларын
меңгерту; 2) тәртіп пен мінез-құлықтың тәжірибесін жинақтату;
Оқыту дегеніміз белгілі жоспармен бағдарлама бойынша жүйелі түрде
балаларға білім беру, іскерлік пен жағымды әдеттер мен дағдыларын
қалыптастыру, баланың танымдық қабілетін, қызығушылығын дамыту. Оқыту ‒
баланың білімін молайтып, ой-санасын дамытудың, іскерлігі мен дағдысын
қалыптастырудың маңызды құралы. Оқыту ‒ балаға білім беру, іскерлікті,
дағдыны, таным әрекеті тәсілдерін игерту процесі. Оқыту процесі оқытушы мен
оқушының іс-әрекетін қамтиды. Оқытудың ең негізгі формасы ‒ сабақ. Қазіргі
кезеңдегі сабақтың түрлері: дәстүрлі және дәстүрден тыс типтер болып
бөлінеді. Дәстүрлі сабақтар: кіріспе сабақ, аралас сабақ, жаңа білімді
алғаш хабарлау, жаттығу, икемділік пен дағдыны қалыптастыру, есеп-бақылау,
өз бетінше әрекет сабағы, тәжірибе сабағы, бақылау-бекіту, т.б. Дәстүрден
тыс сабақтар: қиял-ғажайып сабақ, жарыс сабағы, ашық ой, турнир, диспут,
тапқырлық, сынақ сабағы, шығармашылық, конкурс сабағы, конференция,
интегративті сабақ, ертегі сабағы, айтыс сабақ, ойын сабақ, саяхат сабақ,
өзара оқыту сабағы, КВН (КТК), аукцион сабағы, т.б. Аталған сабақ
түрлерімен жеке пәндердің әдістемесінде жете танысамыз.
Ал енді мектепке дейінгі жастағы баланы оқыту оларды бастапқы
элементарлық біліммен қаруландыру, ұнамды әдет-дағдылардың алғашқы
нышандарына баулу, ақыл-ой қабілетін білуге құштарлығын дамыту. Балалардың
зейін, ес, қиялдау, ойлау, сөйлеу сияқты дүниетанымдық қабілеттерін,
мақсаттылық, белсенділік, қиыншылықты жеңе білу сияқты қасиеттерін
тәрбиелейді. Оқу-тәрбие процестері тығыз байланысты, өйткені тәрбие
міндеттері оқыту процесі мен тәрбие жұмыстары процесінде шешіледі.
Әрқайсысының өзіндік ерекшелігі болғанымен, олар өзара тығыз байланысты,
бір заттың екі жағы сияқты, біртұтас оқу-тәрбие процесін құрайды. Оқыта
отырып тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып білімді, іскерлікті, дағдыны
меңгертеміз.
Білім беру ұғымы ҚР-ның Білім беру туралы Заңында жүйелі түрде
қарастырылған. Білім беру дегеніміз жас ұрпаққа жүйелі ғылыми білім
негіздерін меңгертіп, табиғат пен қоғамның даму заңдылықтарын игерту,
іскерлік, әдет, дағдыларын, дүниеге көзқарасын қалыптастыру. Білім беру
оқыту арқылы іске асады. Білім ‒ оқытудың нәтижесі.
Мектепке дейінгі педагогикада білім беру деген түсінік қолданылмайды,
өйткені балабақшада балалар аяқталған білім жүйесін меңгермейді.
Мектепке дейінгі педагогиканы ғылым ретінде сипаттайтын үшінші элемент ‒
зерттеу әдістері. Бұл әдістердің көмегімен педагогикалық практиканы оқып-
үйрену және қорыту, өз бетімен ғылыми зерттеулер жүргізу жүзеге асырылады.
Оларға: әдебиетті оқу және талдау, эксперимент, әңгімелесу, сауалнамалар
жүргізу, интервью, байқау, тәуелсіз мінездемелер беру, педагогикалық
құжаттарды, балалардың іс-әрекет нәтижелерін талдау және т.б. жатады.
3. Мектепке дейінгі педагогика ғылымының басқа ғылым салаларымен
байланысы
Қандай да болмасын ғылым саласы өзге ғылымдардың қорытындысына
сүйенбей, табысты дами алмайды. Қазіргі ғылыми таным жалпы ғылым саласынан
әрбір ғылымның жекеленіп, тармақталып бөлініп шығуымен ғана емес, өзінен
басқа ғылым салаларымен байланысының күшеюімен де, ұштасуымен де
сипатталады. Сол сияқты мектепке дейінгі педагогика ғылымы да бар
болмысымен жалпы педагогика ғылымының ашқан заңдылықтарына, негізгі
принциптеріне, нәтижелеріне, қорытындыларына, мол тәжірибесіне сүйенеді,
оны негізге ала отырып дамиды.
Педагогика тәрбие жөніндегі ғылым ретінде алдымен, педагогикалық
идеялардың даму тарихына сүйенеді. Сондықтан да педагогикалық мұралар
жайында біліммен қаруландырып, оны сын көзбен қарап, бағалы ойларын
пайдалануымызға, сақтауымызға мүмкіндік тудыратын мектепке дейінгі
педагогиканың тарихымен тығыз байланысты. Мектепке дейінгі
педагогиканың тарихы тәрбиенің мәнін айқындап, саналы түсінуге көмектеседі.
Мектепке дейінгі педагогика тәрбие туралы ғылым болғандықтан қоғамдық
өмірдің тәрбиеге байланысты сан түрлі жақтарын, әлеуметтік қатынастарды
зерттейтін әлеуметтік ғылымдар тобымен де, философиямен де байланысты. Бұл
педагогиканың әлеуметтік сипатын, тәрбие проблемаларының саяси сипатын
танытады.
Мектепке дейінгі педагогика психология ғылымының мәліметтерін кеңінен
пайдаланады, өйткені оқыту, тәрбиелеу, үнемі жүйелі түрде баланың санасына,
сезіміне, еркіне әсер етеді. Олай болса, бұл ғылымның мәліметтерін білу
баланың ішкі толқынысын, талап-тілегін, жағымды; жағымсыз мінездерін, типін
анықтауға мүмкіндік тудырып, оқу-тәрбие жұмысының тиімді әдістері мен
тәсілдерін таңдап алуға көмектеседі. Сондай-ақ оқу-тәрбие процесін дұрыс
құру үшін баланың жеке басының қалыптасуының табиғи-ғылыми негізі болып
табылатын физиология, биология ғылымдарының мәліметтерін пайдалану қажет.
Әсіресе физиолог, академик И.П.Павловтың және оның жолын қуушылардың адам
қызметінің (фуикциясының) психологиялық, физиологиялык, бірлігі, қоршаған
ортамен организмнің өзара байланыстылығы туралы, жоғары нерв қызметімен
бірінші және екінші сигнал жүйелерінің ролі жайындағы қағидаларын білу және
оны творчестволықпен қолдану мектепке дейінгі кезеңдегі балалармен оқу-
тәрбие жұмысын ұйымдастырудың көптеген мәселелерін дұрыс шешуге
көмектеседі.
Мектепке дейінгі педагогика медицина ғылымының мағлұматтарын, гигиена
мен педиатрия деректерін де пайдаланады. Сол сияқты педагогика баланың
сөйлеу тілін дамытуға басшылық жасау үшін тіл білімінің мәліметтеріне
балалардың тәртібі, мінез-құлқы, психологиялық ерекшеліктерін танытудың
қайнар көзі болып табылатын балалар әдебиеті материалдарына, көркемөнер
ғылымының жетістіктеріне сүйенеді.
Сөйтіп, мектепке дейінгі педагогика өзге ғылым
салаларының мәліметтері мен деректерін механикалық түрде ауыстыра салмайды,
оларды қатаң түрде талғап, іріктеп қолдану межелерін анықтап, педагогикалық
процеске қызмет ететіндей тұрғыда шығармашылықпен пайдаланады.
2-лекция. Тақырыбы: Мектепке дейінгі педагогика
ғылымының өзекті мәселелері.
Мақсаты: оқушы-студенттерді мектепке дейінгі педагогиканың даму
тарихымен таныстыру. Мектепке дейінгі педагогиканың негізін қалаған
ғалымдар мен көрнекті педагогтардың ой-пікірлеріне теориялық тұрғыдан
өздігінен талдау жасау және оны тәжірибеде қолдана білуге дағдыландыру.
Өздігінен ізденіп, шығармашылықпен еңбек етуге бағыттау.
Жоспар:
1. Мектепке дейінгі педагогика жүйесі.
2. Мектепке дейінгі педагогиканың зерттеу әдістері.
Лекция мәтіні. 1. Шолу дәріс. Мектепке дейінгі педагогика ғылымының жүйесі
Алғаш философия ғылымының негізінде туған педагогика ғылымы
философиядан бөлініп шықканнан кейінгі даму барысында өзара та-рамдалып,
жеке бөлімдерге, дербес салаларға белінді.
Педагогика тарихы ‒ педагогикалық идеялардың тууы мен дамуын, оның
жүйесін, даму мен тәрбие мәселелерін қоғамдық құбылыс ретінде қарастыратын
педагогиканың ерекше саласы.
Педагогика тарихы бүгінгі таңдағы педагогикалық теорияларды
дамыту үшін өткеннің озат идеяларын, бағыттарын зерттеу, оны қазіргімен
салыстыру, сын көзбен қарай отыра бағалы жетістіктерін пайдалану
педагогиканың болашақта дамуына қажетті, өміршең ұсыныстарды негіздеуге
көмектеседі.
Мектепке дейінгі педагогика туғаннан 6 жасқа дейінгі балаларды
қоғамдық тәрбие орындарында тәрбиелеу мен оқыту заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін қарастырып, бағдарламасын жасайды, балалардың жасына қарай оның
өзін екі кезеңге бөледі. Сол бөлінуіне сәйкес мектепке дейінгі кезеңнің
алдындағы педагогика, мектепке дейінгі педагогика делінеді.
Мектеп педагогикасы мектеп жасындағы балаларды оқыту, білім беру,
тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру мәселелерін зерттейді.
Жоғары мектеп педагогикасы студенттерді оқыту, тәрбиелеу, білім беру
мәселелерін қарастырады.
Дене күші және психикалық жағынан дамуында елеулі кемшіліктер бар
балаларды оқытып, тәрбиелеу проблемаларымен педагогика ғылымының еркеше
саласы – дефектология шұғылданды да өзара дербес мынадай салаларға
бөлінеді: сурдопедагогика саңырау-мылқау және саңырау балаларды тәрбиелеп,
оқыту мәселелерін зерттейді; тифлопедагогика соқыр және нашар көретін
балаларды оқыту мен тәрбиелеудін, заңдылықтарын зерттейді;
олигофренепедагогика ақыл-ой дамуы жағынан мешеу қалған балаларды оқытып,
тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін, жолдарын, заңдылықтарын қарастырады;
логопедия – тілінің мүкісі, кемістігі бар балалармен шұғылданады.
Бұл халық ағарту жүйесіне енгізілген арнаулы оқу-тәрбие мекемелерінде
іске асырылады.
Педагогикалық ғылымдар жүйесіне жеке оқу пәндерін оқыту методикалары
да жатады.
Әр ғылымның өзінің мазмұны мен мәніне қарай оның дамуын қамтамасыз
ететін белгілі бір ғылыми-зерттеу әдістері бар. Айталық, педагогика
тәрбиелеу, оқыту теориясы мәселелерін зерттейді. Сол зерттеу жұмысында
белгілі мәселені таңдап алып, оның өмірге қаншалықты қажетті (актуальды)
екенін негіздеп, айқындаудың үлкен маңызы бар. Қайткен күнде, зерттеу
жұмысының табысты, баянды болуының негізгі шарты – теория мен практиканың
өзара тығыз байланыстылығы болып табылады.
2. Мектепке дейінгі педагогиканың зерттеу әдістері.
Педагогикалық теория мен алдыңғы қатарлы озық тәжірибені үйренуде
педагогика ғылымында белгілі зерттеу әдістері қолданылады. Әдіс дегеніміз
мақсатқа жетудің тәсілі.
Бақылау әдісі белгілі бір педагогикалық құбылыстың өзгеруін, дамуын,
басқа құбылыстармен байланысын әдейі байқау үшін қолданылады. Зерттеушіге
көп материалдар жинап алуға мүмкіндік тудырады (мұғалімнің, тәрбиешінің
жұмысы туралы деректер). Зерттеуші алдымен нені бақылау және не үшін
бақылау керек екенін айқындап алып, бақылауға кіріседі.
Бақылаудан алынған материалдар күнбе-күн жүйелі түрде жазылып отырылуы
қажет. Олай етпеген жағдайда материал ұмытылып, құндылығын жояды. Бақылау
талданады, жинақталады, бірақ оның нәтижесі сан рет тексеріліп,
салыстырылып барып ғылыми тұрғыда қорытындыланады.
Анкета әдісі зерттеуші тақырыбына сай керекті жәйіттерді анықтап алу үшін
немесе жүргізген жұмыстарының қаншалықты дәрежеде тиімді, яғни тиімсіз
болғанына, қандай кемшіліктер жібергеніне көзін жеткізу үшін, оның әсері
мен ықпалын байқау үшін анкета толтыртады. Қағазға қажетті сұрақтарды
жазып, белгілі адамдарға таратып береді. Олар толтырылған анкетаны
зерттеушіге тапсырады. Анкета сұрақтарына берілген жауаптардан зерттеуші
көптеген қажетті материалдарды жинап алады. Анкета әдісін зерттеуші
жұмысына қажетті кезеңдерде қолданады.
Педагогикалық эксперимент әдісі тәрбие тәсілін өзгертуге арнайы
ұйымдастырылған жағдайда бақылау жүргізуге мүмкіндік береді (табиғи
эксперимент, лабораториялық эксперимент, жасампаз эксперимент болады).
Мысалы: Белгілі бір әңгімені тәрбиеші балаларға әңгімелеп беріп, оны
қайтадан айтып беруін сұрайды, келесі күні дәл сол әңгімені сурет арқылы
әңгімелеп, мазмұнын қайта сұрайды. Балалардың жауабын салыстыру, талдау,
бағалау арқылы тәрбиеші жаңағы суреттің мәнін, сабақ түсіндіруде қандай
роль атқарғанын анықтайды.
Тәрбиеші педагогикалық эксперименттен бұрын нақты міндеттерді алдын
ала белгілейді. Нені зерттеу керек, эксперименттің жағдайын талдап алу,
мәліметтердің өзгеруіне байланысты салыстыру жағын ойластырады. Шыққан
қорытындыларын мұқият тексеру, терең талдау жасау арқылы ғылыми қорытынды
шығарып, көпшілікке пайдалануды ұсынуға мүмкіндік береді.
Әңгімелесу әдісі арқылы зерттеуші-тәрбиеші бала тәрбиесінде белгілі
бір әдісті қолдану тәсілін пайдалана отырып, балалармен сөйлесу, әңгімелесу
арқылы олардың неге қызығатынын, _ ақыл-ойын, сөз ерекшеліктерін,
айналасындағылармен қарым-қатынасын айқындайды. Әңгімелесу әдісін қолдануда
оның мақсатын, тақырыбын, шартын белгілеп алады. Әңгімелесу әдісі арқылы
ғана ғылыми зерттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Оны бақылау және
эксперимент әдістерімен ұштастырып жүргізу керек.
Іс қағаздарын зерттеу. Балабақшаның жоспары, есептері, педагогтар
мен тәрбиешілердің өз жоспарлары, есептері, бақылау күнделіктері,
балабақшадағы балалардың салған суреттері, пластилиннен, балшықтан
жасаған ойыншықтары, заттары, ойындары, әңгімелері және т.б. архив
материалдары.
Бұларды зерттеу арқылы оқу-тәрбие жұмысының мазмұнын, тақырыбын
әдістері мен тәсілдерін қандай дәрежеде өзгерту керек екенін анықтап, жұмыс
түрін түрлендіруге мүмкіндік береді. Мысалы: балалардың суретін көру,
талдау, жинақтау.
Статистикалық әдіс бірнеше жылғы көптеген мәліметтерді салыс-тырып,
жан-жақты даму ерекшелігін, артықшылығын білу үшін (мәселен: балалардың
өсу, даму, тәрбиелену дәрежесін білу үшін, зерттеудің сандық деректерін
білу үшін, орташа арифметикалық шамаларын анықтау үшін) қолданылады.
Зерттеу әдістері жалпы педагогика мен мектепке дейінгі педагогика
үшін ортақ. Бірақ олар зерттеудің мазмұнына, балалардың жас ерекшелігіне,
тәрбие құралдарына байланысты қолданылады.
Жоғарыда айтылған зерттеу әдістері бір-бірімен тығыз байланысты
жүргізілгенде ғана өзінің игілікті нәтижесін бермек.
Педагогикалық зерттеу жұмысын бітіргеннен кейінгі ең басты міндет –
оның нәтижесін тәжірибе жүзінде қолдану. Ол тәрбиешілер мен ғалымдардың
мақсат бірлігін, мектепке дейінгі мекеме қызметкерлерінің ғылыми және
методикалық жұмыстарға ынталылығын, ғалымдардың практикалық жұмысқа
қызығушылығын, эксперименттік-тәжірибе жұмыстарын бірлесіп қоюын талап
етеді, Осындай байланыс болғанда ғана зерттеу жұмыстарының нәтижесі
практика жүзінде тез тарап, іске басшылық бола алады.
Мектепке дейінгі педагогиканың зерттейтін көкейкесті мәселелері:
Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларды жан-жақты жетілдіру мен тәрбиелеудің
ерекшеліктерін, заңдылықтарын, ғылыми негіздерін қарастыру.
Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларға арналған дене, ақыл-ой, адамгершілік,
еңбек, интернационалдық, этикалық тәрбиенің мазмұнын, құралдарын, тиімді
әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ғылыми-теориялық негізін,
мазмұнын, оқытуды ұйымдастырудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Қазақ халқының озық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрып үлгісінде жеті жасқа
дейінгі балалардың мінез-құлқын қалыптастыру мәселелерін зерттеу.
Қазақтың халық педагогикасы арқылы жеті жасқа дейінгі баланың эстетикалық,
адамгершілік сезімдерін дамытудың жолдарын зерттеу.
Қазақ халқының ұлттық ойындары, музыкалық ойындары, ән-күйі арқылы
балаларды ойшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу.
Бала ойыны мен еңбегінің мазмұнын, түрлерін және оларға басшылық ету
жолдарын қарастыру.
Тәрбиелік әсері күшті ұлттық ойыншықтарды, дидактикалық ойындар мен
материалдарды, көрнекі және техникалық құралдарды жасаудың ғылыми
негіздерін қарастыру.
Отбасы тәрбиесінің өзіндік ерекшелігін ескеріп, балабақша мен отбасындағы
тәрбие жұмысының бірлігін арттыру.
10.Қоғамдық тәрбие орындарына кәсіби біліктілігі жоғары мамандар
даярлау.
11.Балабақшада (қала мен ауылдық ерекшелігіне сәйкес) оқыту мен
тәрбиелеу бағдарламасын жасаудың ғылыми негіздерін салу.
12.Балабақша мен мектепте оқыту мен тәрбиелеудің бірізділігін
қарастыру.
13.Қазақстанда тұратын түрлі ұлт халықтарының әдет-ғұрпы, әдебиеті,
мәдениеті, өнер туындылары арқылы баланың адамгершілік-эстетикалық сезімін,
үлкендерге қарым-қатынасын дамыту мәселелерін қарастыру (зерттеу
мәселелеріне сәйкес оқушыларға толықтырып конспект жазу ұсынылады).
Оқытушының қорытынды пікірі, оқушыларға сауалдар беру арқылы ойды бекіту,
тиянақтау.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуда басшылыққа алатын нормативтік-
құқықтық құжаттар
1992-1999 жылдары білім саласындағы мемлекеттік саясаттың тұжырымдамасы мен
орта білімнің даму тұжырымдамасы және білім берудің мемлекеттік
стандарттары дайындалып бекітілді. Қабылданған нормативтік-құжаттар негізгі
заң ережелеріне сүйенді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беретін оқу
бағдарламалары көрсетілген: 1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының негізінде әзірленген. 2. Мектепке
дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беретін бағдарламалары
қарастырылған.
1999 жылы 7 маусымда Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы
қабылданды. Аталған заңның 23-бабында мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту
туралы төмендегі мәселелер қарастырылған:
Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге
асырылады.
Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар алты жастағы балаларды тәрбиелеу
мен оқытуды, олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды,
дамуында ақауы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды және оған мұқтаж
балаларға қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару органдары мектепке
дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік көмек көрсетуді
ұйымдастырады.
4. 5-6 жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол
отбасында, мектепке дейінгі ұйымда жалпы білім беру бағдарламаларының
шеңберінде жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру ұйымдарында тегін
жасалады.
Балалардың міндетті мектепалды даярлығы тұжырымдамасы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 бұйрығымен
бекітілген. Тұжырымдамада мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен жалпы
білім беретін мектептерде 5-6 жастағы балаларды міндетті мектепалды
даярлаудың Ережесі ұсынылған. Оның негізгі мазмұнында ҚР-да мектепке алдын-
ала даярлау қажеттілігін туғызатын факторларды, жалпы білім беретін
бағдарламалар мазмұнын, оны мақсат-міндеттерін, балаларды дене және
психикалық денсаулығын қорғау мен нығайтуды, баланың әлеуметтік мінез-
құлқының қалыптасуын, ақыл-ой дамуы мен мотивациялық даярлығы, құрбы-
құрдастарымен, қоршаған ортамен қарым-қатынас деңгейі қарастырылған. Осы
тұжырымдаманы іске асыру шарттары қарастырылады.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бағдарламалары мектепке дейінгі
ұйымдардың оқу-тәрбие жұмысының мақсатын, міндеттерін, мазмұнын айқындайтын
мемлекеттік құжат. Онда мектепке дейінгі тәрбие теориясы мен тәжірибесінің
дамуындағы жаңалықтар қорытындыланып берілген. Бағдарламада білім беру
жүйесінің алғашқы буыны мектепке дейінгі ұйымдардың алатын орны, әр түрлі
жас тобындағы жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысының мазмұны қарастырылады,
тәрбиешінің басшылық рөлі көрсетілген. Бағдарламалардың құрылымдық
ерекшеліктері мен мазмұны, әр жас тобының күн тәртібі, қимыл-қозғалысын
жетілдіру, ойын-сабақтар өткізу мүмкіндіктері әр жылдарда толықтырылып,
байытылып отырады.
Мектепке дейінгі ұйымдарға арналған бағдарламалар мектепке дейінгі
жастағы балалардың денесі шыныққан, ақыл-ойы ұшқыр, адамгершілік жағынан
мінсіз, еңбексүйгіш, эстетикалық талғамы бай етіп тәрбиелеу міндетін қояды.
Онда әрбір баланың жас ерекшелігі, жеке басының өзіндік ерекшелігі,
психикалық-физиологиялық ерекшелігі ескеріледі. Балабақшада оқыту мен
тәрбие бағдарламалары негізінде педагогикалық процесті ұйымдастырып,
бірізді, жүйелі болуын қадағалайтын, оның талаптарын орындауға жауапты
басты тұлға - тәрбиеші. Ол бағдарламаға сүйене отырып, әрбір топтағы
тәрбиелеу мен білім беру мазмұнының келесі топта қайталанбауын қадағалайды
және дұрыс ұйымдастырылуына басшылық жасайды.
3-лекция. Тақырыбы: Мектепке дейінгі жастағы
баланың дамуы және тәрбиелеу
Лекция мақсаты: студенттерді баланың дамуына тұқым қуалау, орта және
тәрбиенің ықпал етуін түсіндіру, олардың жетекшілік рөлі жайында негізгі
ұғымдарын кеңейту.
Жоспары:
1. Балалардың жеке тұлғасының дамуы мен қалыптасуына әсер ететін факторлар
(тұқым қуалаушылық, орта, тәрбие).
2. Мектепке дейінгі шақтағы психикалық дамуды жастық кезеңдерге бөлу.
Лекция мәтіні: 1. Бағыттаушы дәріс. Балалардың жеке тұлғасының дамуы
мен қалыптасуына әсер ететін факторлар (тұқым қуалаушылық, орта, тәрбие).
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі болып
табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің, сандық
және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың, салмақтың
өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің жетілуімен,
қимылдардың үйлесімділігімен, т.б. байланысты. Психикалық даму процесінде
танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның психикалық сипаттары
мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер болады. Даму барысында
баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке адам ретінде адамзат
қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы дегеніміз - оның
тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық көрінісі емес. Даму
- бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен ағза мен психикада
болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның жеке басының
қалыптасуы біртұтас процесс.
1. Тұқым қуалаушылық - жас ұрпаққа ата-аналардың бойындағы биоло-
гиялық ұқсастығының берілуі. Мысалы: ата-ананың дене бітімі, өңі, шашы мен
көзінің түсі, т.б. адам ағзаларының қасиеттері, жүйке жүйелерінің кейбір
ерекшеліктерінің берілуі. Генетиканың қазіргі түсінігі бойынша тұқым қуалау
дегеніміз - барлық ағзаның өз ұрпағында өздеріне ғана тән биосинтезді және
зат алмасуды қайталап отыруы. Педагогика тұқым қуалаушылықтың рөлін жоққа
шығармайды, тұқым қуалаушылық арқылы кейбір биологиялық сипаттағы
икемділік, бейімділік, қабілеттілік ауысып отырады, бірақ ол дамуда негізгі
анықтаушы рөл атқармайды деп есептейді.
Адамның мінез-құлқының тұқым қуалаушылық программасы адамзат тұқымын
жалғастыра түсу, ағзаға оның өмір сүру жағдайларының өзгеруіне икемделуге
көмектесетін реттеу жүйесін қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Адам
ағзасының анатомиялық-физиологиялық құрылымы, оның жетілу сатылары және
жүйке жүйесі құрылысының ерекшеліктеріне терінің, көздің, шаштың түсі,
сондай-ақ адамның адамзат тұқымының өкілі ретіндегі ерекшеліктері, яғни
жоғары қабілетті ми, сөйлеу, еңбек ету қабілеті жатады.
2. Ортаның адам дамуына тигізетін әсерін қарағанда, біз жеке адамның
қалыптасуын сөз етеміз. Ал жеке адам деген ұғымға келсек, ол әлеуметтік
ортамен барынша алуан түрлі өзара әрекеттердің әсерімен адам бойында
қалыптасатын қасиеттерді қамтиды. Ортаның әсері туралы сөз болғанда, ең
алдымен әлеуметтік, яғни нақ сол қоғамдық-саяси формацияға тән қоғамдық
қатынастардың жиынтығымен айқындалатын орта айтылады. Әлеуметтік орта деген
ұғымға қоғамның материалдық тұрмыс жағдайы, оның экономикасы, қоғамдық және
мемлекеттік құрылысы, өндірістік қатынастар жүйесі және адамдардың солар
белгілейтін өмір салты енеді.
Адамның жеке басын қалыптастыруға әсерін тигізетін негізгі әлеуметтік
институттардың қатарына мыналар жатады: халыққа білім беру жүйесінің барлық
буындарын қамтитын оқу-тәрбие мекемелері, мектептен тыс мәдени-ағарту
мекемелері, қоғамдық ұйымдар, бұқаралық ақпарат тарату құралдары мен
қоғамның негізгі ұясы ретіндегі отбасы.
Адам әлеуметтік ортаның жемісі болып табылады. Ол әлеуметтік жағдайлардың
өзгеруіне байланысты бірқатар өзгерістерге душар болады. Адамның жеке басы
оның өмірінің әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктерін де, оның қай топқа
жататынын да, оның табының қоғамдық құрылымындағы жағдайын да бейнелейді.
Әлеуметтік жағдайлар түбегейлі өзгергенде, адамның бүкіл рухани бейнесі де
өзгереді.
2. Мектепке дейінгі шақтағы психикалық дамуды жастық кезеңдерге бөлу.
Нәрестелік кезеңдегі бала тәрбиесіндегі халық дәстүрлері. Балаларға тәлім-
тәрбие беру ісінің табысты болуы тәрбиеші олардың жас және даму ерекшелігін
дұрыс біліп, өмірін, іс-әрекетін ұйымдастыруды басшылыққа алуына
байланысты. Қазіргі мектепке дейінгі педагогика, психология ғылымдары бала
дамуының бірқалыпты өтпейтіндігін (секірмелі, дағдарысты өтеді) ескеріп,
балалық шақты жас шамасына қарай бірнеше кезеңге бөледі. Туғаннан бастап
мектепке барғанға дейінгі кезеңде бала үш дағдарыс сәттерін: бір жаста, үш
жаста, жеті жаста басынан кешіреді. Осыған сәйкес бұл жастағы балалар өмірі
үш кезеңге бөлінеді: Мұндай жас топтарына бөлінуі бағдарламалар,
әдістемелік құралдар, оқулықтар жасауда, оқу-тәрбие мазмұнын айқындауда күн
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруда нақты негіз болып табылады. Бала
тәрбиесімен айналысатын болашақ мамандарға, ата-аналарға баланың даму
кезеңдеріне сай психикалық жеке ерекшеліктерін білу тәрбие ісінде
жетістіктерге жеткізеді.
Баланың нәрестелік кезеңіне сипаттама жасайтын болсақ, бұл кезеңде бала тез
өсіп, дамиды. Осыны ескеріп мақсатты тәрбие, жақсы күтім жасалса,
нәрестенің денсаулығы, дене бітімі мен психикасы бірқалыпты дұрыс дамиды.
Нәрестелік кезеңде баланың дұрыс дамуын ұйымдастыру үшін күн тәртібіне сай
тамақ пен тазалық қажет. Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы бөлме
немесе бұрыш белгілеп, сонда әлпештеп күту керек. Бөлмені күніне бірнеше
рет дымқыл шүберекпен сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап етіледі.
Бала жататын бөлмеде шылым тартуға, кір жаюға, жаялықтарды кептіруге
болмайды. Нәрестеге астына қатты төсеніш салынған, айналасы қоршалған төсек
керек. Төсеніштің ішіне түбіт, мамық, паралон салмай, мақтаны пайдалану
қажет. Өйткені жұмсақ төсек ыстық болады да баланы терлетеді. Басына аласа
жалпақ жастық қояды. Ал биік жастық омыртқасын қисайтады. Баланың астына
жаялықтан кейін кішкентай сулық салады. Нәрестенің жаялығы мен сулығын,
киімдерін (олардың бәрі мақтадан жасалады) күнделікті жуып, сыртқа
кептіріп, екі жағын бірдей үтіктейді. Баланың киімдерін үлкендердің
киімдерінен бөлек жуып, қайнатады. Нәрестені күнде жатар алдында
шомылдырады. Баланы қайнатылған өсімдік майы, арнаулы кремдермен сылап-
сипап майлайды. Алғашқы айларда ол өте нәзік, кінамшіл келеді, сондықтан
оны әр түрлі жұқпалы аурулардан сақтау, қолынан бетінен сүймеу, бөтен
адамдарды жолатпау, серуендерге адамдар аз жүретін орындарды таңдау керек.
Нәрестемен өткізілетін ойын-сабақтар (жеке және топпен өткізілетін)
балабақша бағдарламасында көрсетілген.
Аталған ойын сабақтардың, күн тәртібі тазалық талаптары мен күтімінің,
тәрбие шараларының бәрі - нәрестенің дұрыс дамуы (ағзасының өсіп, ңатаюы
мен психи-касының дамуы) үшін қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы
нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне байланысты. Атап айтсақ, 2,5-3 және 5-6
айлық баланың қол қимылы дамуының қалыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда
басым келеді. Осының салдарынан нәрестенің психикалың дамуына туа біткен
атавизмдік рефлекстер: жармасу, итеру (аяқпен) қимылдары емес, саусақтардың
тітіркенуінен пайда болатын қармау ықпал етеді; ал еңбектеу итеруден емес,
қолдың қозғалысынан басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға
қажетті қимылдарды үлкендердің үйретуі мен жаттықтыру негізінде
қалыптасатынын ғалымдардың (Н.М. Акса-рина, Г.М. Лямина, т.б.) зерттеу
нәтижелері дәлелдеген.
Нәрестенің көруі мен естуінің ерекшелігі – дене қозғалысынан жылдамырақ
дамуы, жаңа тәжірибелерді игеруі, адамға тән мінез-құлың формаларына ие
болу мүмкіндігі шексіз.
Нәрестенің дамуына үлкендердің қарым-қатынасы және осы жастағы тәрбиенің
халық дәстүрлеріндегі маңызына тоқталайық.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары болмаса
да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ, өлең-жыр мен әңгіме,
ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге нық
басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе де,
жапан түзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол тауып,
қаршадайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды
табатын ізшіл де, құралайды көзге атып түсіретін мерген болған. Халық
педагогикасының үлкен бір саласы - қазақ халқының салт-дәстүрлері болып
табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келіп әсерлі әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлер болып халықтың өмірінде салт-сана болып қалыптасқан. Халық
педагогикасындағы салт-дәстүрлердің ұлттық санаға сіңіп, біржола
заңдастырылуы салт-сана деп аталынады. Ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан
салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін көрсетеді. Ұлттық сананың
қозғаушы күші - ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік
борышын өтеу дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан
әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні
зор. Нәрестелік кезеңде осы халық дәстүрлерінің алатын орны ерекше.
Нәрестелік кезеңнен басталатын тәрбиенің қалыптасқан ұлттық рәсімдері мен
тәлімдік тәсілдері ұлттық салтпен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік
әсер етеді. Олардың қатарында нәресте шыр етіп дүниеге келген күннен
басталатын Шілдехана, Бөбекті қырқынан шығару, Балаға ат қою, Бесік
тойы, т.б. сияқты рәсімдерді атап айтуға болады.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті - тәрбие құралы. Бесік жыры, тұсау кесу жыры,
санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, өс-өс, жырлар мен ертегілер,
аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп, дүниені
танытатын ғаламат туындылар. Бұл – халық педагогикасының үлкен бір саласы.
Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық
педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың
барлық салаларында ғылыми іс-әрекеттік негізде пайдалануға болады.
3. Бала дамуындағы іс-әрекеттің ықпал етуін айқындауда тәрбиеші іс-
әрекеттің алуан түрлерімен танысады. Олар:
Ойын әрекеті - негізгі болып табылады.
Оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі жүргізуді талап етеді.
3. Еңбек әрекеті - оның мазмұнын, әдіс-тәсілдерін игеруді көздейді.
4. Қоғамдық әрекетте балаларды ұжымдық жалпы тапсырмаларды орындауға
үйретеді.
5. Көркем өнер әрекеті - барысында баланың көркемдік ой-қиялын, арманын,
елестету сезімін, логикасын дамытуға назар аударады.
6. Спорттық әрекетте баланың денсаулығын нығайту, қимыл-қозғалыс
үйлесімділігін дамыту жолдары қарастырылады.
4. Бала тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер. Халқымыздың сан ғасырлық тарихында
балаға жан-жақты тәрбие берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән ерекше
талаптары қалыптасқан. Халқымыздың салтында сәбиді қастерлеу, өте биік
мұрат боып саналады. Ұл мен қызды бөле ажыратпайды, бәріне бірдей әкелік,
аналық ерекше мейірімділікпен қарайды. Ұл баланы мұрагер, қыз баланы жатты
жақындатушы деп ерекше ілтипатпен үміт артады. Сондықтан да үйге жас сәби
келсе дос, жолдастары, ата-ананы сәбиімен құттықтап, қалауын білдіреді.
Мұндай жағдайда қымбат бұйым болса да қалаушыны риза етеді. Өйткені
қалаушының ниеті ұлық болып саналады. Ал жомарттық - біздің халқымыздың
өзгеге ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі. Осындай ғасырданғасырға ұласып, ел
екшеуінен өтіп, мол да шексіз қазына болып қалыптасқан асыл мұратымыз халық
педагогикасының лайланбас тұнығын, тот баспаған асылын әрбір баланың бойына
сіңіру, бүгінгі күннің еңселі міндеті. Олай болмағанда қалыптасқан тәрбие
негізінде ащы да терең шындық бар екені баршамызға аян. Тілін білмеген
тіленіп, салт-дәстүрін білмеген кірленіп, елін сүймеген күйініп өтетінін
әрбір азамат білуге тиіс. Осыған орай, тәрбие отбасынан басталып,
балабақшада, мектепте жалғасын тауып, дамытыла түсуі керек. Балабақша мен
мектеп тәрбие мен білімнің орталығы болғандықтан мұндағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ-ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ЭТНОПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
Мектепке дейінгі педагогика пәнінен
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
Түркістан – 2013
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1. Лекция. Тақырыбы: Мектепке дейінгі педагогика ғылымы.
Лекция мақсаты: оқушы-студенттерді мектепке дейінгі педагогика пәнін
оқытудың мақсат-міндеттерімен таныстыру, теориялық түсініктерін тереңдету,
негізгі педагогикалық ұғымдарды түсініп, тәжірибеде қолдана білуге,
мектепке дейінгі педагогиканың басқа ғылым салаларымен байланысын айқындап,
ғылым жүйесіндегі орнын нақтылай білуге үйрету.
Жоспары:
1. Мектепке дейінгі педагогика пәні, оның мақсаты, міндеттері, мазмұны.
2. Негізгі педагогикалық ұғымдар.
3.Мектепке дейінгі педагогика ғылымының басқа ғылым салаларымен байланысы.
Лекция мәтіні: 1. Мектепке дейінгі педагогика пәні, оның мақсаты,
міндеттері, мазмұны. Мектепке дейінгі педагогиканың ғылым ретіндегі
бастамасы XVII ғасырға жатады. Бұл кезде чехтың ұлы педагогы Ян Амос
Коменский (1592‒1670) мектепке дейінгі тәрбиенің алғашқы жүйесін жасады.
Я.А. Коменский өз еңбектерінде бала тәрбиесі мен дамуындағы прогресшіл
идеяларды басшылыққа алып, тәрбиеде баланың жеке басының дамуы мен
ерекшеліктерін ескеру қажет деп есептеген. Тәрбие жұмысы дұрыс
ұйымдастырылса, енжар бала да тәрбиелі, тәлімді болып өседі деген. Я.А.
Коменскийдің пікірінде кейбір қателіктер де орын алған. Мысалы, баланың
қоғам мүшесі екенін жете бағаламай, оның дамуы тек табиғат заңдары
бойынша ғана өтеді, ‒ деп ағаттық жіберген. Я.А.Коменскийдің кейбір
жайттерде тарихи жағынан шектелгендігі, діни көзқарасындағы қателіктерін
ескермегенде, оның педагогикалық құнды идеялары мектепке дейінгі бала-ларды
тәрбгіелеуде үлкен роль атқарған.
Француздың атақты жазушысы, философы, аса ірі ағартушыларының бірі
Жан-Жак Руссо (1712‒1778) тәрбиенің өзіндік теориясын жасаған. Ол феодалдық
қоғам тудырған әлеуметтік әділетсіздікті, баланың жас және жеке даму
ерекшеліктерін, қажеттерін ескермеген тәрбиені қатты сынаған. Эмиль немесе
тәрбие туралы еңбегінде бала дамуын жас шамасына қарай кезеңдерге бөлу, әр
кезендегі тәрбие міндетін, мазмұнын, оқу-тәрбие әдістерін белгілеуге әрекет
жасаған. Оның педагогикалық идеялары гуманизмге, демократизмге, балаға
деген сүйіспеншілікке, жан-жақты дамытуға толы еді. Баланың өздігінен
дамуына ерекше орын беріп, оларға екі жастан он екі жасқа дейін кітап оқып
берудің, ой салудың қажеті жоқ, оның кітабы табиғат болу керек, табиғаттың
өзі баланың ақыл-ойын дамытудың негізі, ал тәрбиешінің ролі оның әрекетін
ұйымдастырумен ғана шектеледі деген Жан-Жак Руссо тәрбие арқылы қоғамды
өзгертуге болады деп ойлаған. Руссоның тәрбие туралы бұл пікірлері
идеалистік тұрғыда бола тұрса да, тарихи тұрғыдан алғанда прогресшіл еді.
Иоганн-Генрих Песталоцци (1746 ‒ 1827) Швейцарияның ұлы демократ-
педагогы. Ол да Жан-Жак Руссо тәрізді баланың табиғи дамуына ерекше орын
берген. Бірақ ол адамды адам ететін тәрбие деген пікірге сенген. И. Г.
Песталоцци ана тілі, есеп, өлшеуді оқыту методикасын жасап, Аналар
кітабын жазған. И.Г.Песталоцци тәрбиенің негізгі міндеті баланың
адамгершілік қасиетін қалыптастыру деп санаған. Ол адамгершілікті
өндірістегі еңбекпен, еңбек тәрбиесімен ұштастыруды қажет деп тапқан. Бала
тәрбиесін дұрыс ұйымдастыруда отбасының, әсіресе ананың ролін зор
бағалаған. Тәрбие алғашқы күннен басталу қажет, сондықтан әр ананы тәрбие
әдістерімен қаруландыру керек деген. И.Г.Песталоццидің педагогикасы мен
философиясының ұсақ буржуазиялық мәні тәрбиенің таптық сипатын
түсінбегендігінде болды. Оның оқыту методикасы формализмнен де құр емес
еді. Мысалы, баланың ақыл-ойын дамытуға арналған жаттығулары бірсарынды
және көңілсіз болған.
Ең алғаш балаларға қоғамдық тәрбие беруді негіздеп, іс жүзіне асырып,
мектепке дейінгі мекеме құрған ағылшын ғалымы Роберт- Оуэн (1771 –1858)
еді.
Мектепке дейінгі педагогика ерекше ғылым ретінде XIX ғасырдың екінші
жартысында бөлініп шықты. Оған себеп, біріншіден, балалар психологиясының
дамып, өз алдына ғылым саласы ретінде сараланып шығуы болса, екіншіден,
мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие орындарының ашылуы еді. Соның нәтижесінде
бай тәжірибе жинақталды. Сол тәжірибелерді талдап, жалпылап, қорытындылауда
теоретиктердің көмегі бірден-бір қажет болды.
Мектепке дейінгі педагогиканың жеке ғылым саласы ретінде бөлінуінде
неміс педагогы Фридрих Фребельдің (1782–1852) еңбегі зор. 1837 ж. Ф.Фребель
мектепке дейінгі мекеме ашып, оны – балабақша, тәрбиешіні – бағбан деп
атаған. Алайда Ф.Фребель баланың дамуын немістің идеалистік философиясы
тұрғысында ғана қарастырған.
Орыс педагогтары: К.Д.Ушинский, Н.И.Пирогов, Л.Н.Толстой және
басқалары Фребель бақшаларының құрғақ уағыздылығы, балаға творчество мен
қуаныш әкелмейтіндігі, шамадан тыс дидактизмі үшін сынаған.
Ұлы Октябрь революциясына дейін Россияда Фребель жүйесімен құрылған
балабақшалар, фребельдік курстар мен тәрбиешілер дайындайтын институттар
ашылды. Революциядан соң, советтік педагогикадан Фребель жүйесі жоққа
шығарылып, балабақшалар жаңа мазмұнмен құрылды.
Капиталистік елдерде итальян педагогы, психиатр-дәрігер Марья
Монтессори (1870 – 1952) жүйесі кең өріс алды. Оның балаға көзқарасы
мистика мен идеализмге толы еді. Ол да баланың сезім мүшелерін тәрбиелеуге
ерекше мән берді. Монтессоридің айтуынша, сыртқы орта балаға түсініксіз;
ретсіз. Баланың ішкі күші де ретсіз, өмірден алатын әсері де күрделі,
сондықтан оны қабылдауға, түсінуге дайындау үшін дидактикалық материал
қажет. Бұлар баланың дамуында басты құрал болып табылады, қа-былдауын ретке
келтіреді, психикалық қуатын үнемдейді.
Россияда мектепке дейінгі педагогикалық теорияның дамуына үлкен әсер
еткен орыстың ұлы педагогы Константин Дмитриевич Ушинский (1824–1870)
болды. Ол өзінің педагогикасын сол кезеңдегі физиология мен психология
білімдеріне сүйене отырып құруға тырысты, орыстың халықтық тәрбие жүйесін
құру қажет деп есептеді. Ол өзінің педагогикалық пікірлерінде ақыл-ой,
адамгершілік және эстетикалық тәрбиелердің өзара байланысын, өлеңнің,
суреттің эстетикалық тәрбие берудің құралы екенін, оның ұжымдық тәрбиедегі
мәнін атап көрсетті. К.Д. Ушинский мектепке дайындау кезеңіндегі оқыту
туралы көптеген педагогикалық мұралар қалдырды. Атап айтуымыз керек, сол
кездегі педагогтардың бірде-бірі К.Д. Ушинский жеткен дәрежеге жете алған
жоқ.
Мектепке дейінгі совет педагогикасын құруда белгілі педагог-
қайраткерлер Луиза Карловна Шлегер (1863-1942) мен Елизавета
Ивановна Тихееваны (1867-1943) атап өту жөн. Көптеген твррчестволық
ізденістің иесі, ұстаз Л.К.Шлегер балабакшадағы тәрбие жұмыстарына көптеген
жаңалықтар енгізді. Оның ойын мен сабақ өткізу туралы Фребель мен
Монтессори ұсынған дйдактикалық материалдарды қайта қарауы, мектепке
дейінгі советтік педагогикада аса бағалы. Ол бала өмірімен тікелей
байланысты, оның мұқтажы мен мүддесін көздейтін, ақыл-ой, адамгершілік
жағынан дамуына, творчестволық инициативасының өсіп жетілуіне қатысы бар
материалдарды ұсынды. Л.К.Шлегер балабақшаның жұмысында: бала өмірін
бақылау және оны зерттеу; балалардың творчестволық қабілеті мен қиялын
дамыту, бала өмірін белсенді әрекеттерге сүйене ұйымдастыру, балалардың
өзін қоршаған өмірден алған әсерлерін ретке келтіру сияқты принциптерді
басшылыққа алуды жөн көрді. Балалар ойыны мен қол еңбегіне үлкен мән берді.
Сол арқылы ақыл-ойын дамытып, қиялын өрістетті. Міне, осы тұрғыдан келіп,
балшық, құм, құрылыс материалдарын ерекше бағалады. Ол еркін тәрбиені
уағыздаушыларға қарсы педагогтың ролін жоғары қойды.
Л.К.Шлегер Кішкентай балалармен әңгіме жүргізу үшін
материалдар, Балабақшадағы практикалық жүмыстар атты кітаптар жазды.
Е.И.Тихеева – мектепке дейінгі тәрбиенің қоғамдық қайраткері,
көрнекті педагог К.Д.Ушинскийдің жолын қуушылардың бірі. Тәрбиенің басты
құралы ретінде тілдің дамуын алып, ол ана тілін оқытудың методикасын
жасады. Ол мектеп жасына дейінгі балаларды мектеп қабырғасында оқуға
дайындау балабақшадан басталады және балабақшадағы тәрбие жұмысында
басшылыққа алатын программа болу керек деген құнды пікір айтқан. Е. И.
Тихеева дене және ақыл-ой тәрбиесін берудің негізгі құралы ретінде ойынның
тәрбиелік мәнін аса жоғары бағалаған, дидактикалық материалдардың өзіндік
жүйесін құрған.
Е.И.Тихеева тәрбиешінің терең де жалпы білімі, оның үстіне арнаулы
педагогикалық даярлығы болуы керек деген талап қойды. Е.И. Россияда
мектепке дейінгі педагогиканың дамуына елеулі үлес қосқан.
Владимир Федорович Одоевский (1804 – 1869). Оның жалпы творчестволық
өмірінен ағартушылық пен тәрбие мәселелері негізгі орын алды. В.Ф.
Одоевскийдің балаларға арнап жазған ертегі-әңгімелерін В. Г. Белинский
жоғары бағалай келіп, былай деген: Қазіргі уақытта орыс балаларының бүкіл
басқа ұлт балалары қызығарлықтай Ириней атай сияқты өз жазушылары бар1...
Одоевскийдің педагогикалық және методикалық көзқарастары Ғылымға дейінгі
ғылым, Балалар приюттарында қолдану үшін жазылған әліппе, Ириней
атайдың кітапшасы, Балаларға ең алғаш білім бергендегі педагогикалық
тәсілдер туралы тәжірибе т. б. еңбектерінде берілген. Ол жас ұрпаққа жан-
жақты білім беру, ақыл-ойын дамыту, дүниета-нымын кеңейту идеясын қолдаған.
Методикалық мәселелерді талдауда педагогтан өз жұмысын аса сүюді, ең
күрделі ұғымның өзін балаларға түсінікті тілмен бере білуді талап еткен.
Мектепке дейінгі педагогиканың теориясына мәнді үлес қосқан орыс
педагогы, анатом, дәрігер Петр Францевич Лесгафт (1837 – 1909). Ол дене
тәрбие теориясы мен қимыл ойындары теориясын қарастырған, педагогтарға
ғылыми білім беру, тәрбиенің ғылыми негізделген әдістері мен тәсілдерін
меңгерту керек деген
XIX ғасырдың ортасында марксизмнің шығуы ғылымның барлық саласында
революциялық төңкеріс жасады. Марксизм негізін салушылар ірі өндіріс
орындарының қаулап дамуы балаларға қоғамдық тәрбие берудің дамуын, қоғамдық
тәрбие орындарының ашылуын сөзсіз тудыратынын дәлелдеді.
Надежда Константиновна Крупская (1869–1939) – мектепке дейінгі
қоғамдық тәрбиені ұйымдастырған, негізін қалаған, баланың дамуында
тәрбиенің ролін аса зор бағалаған педагог.
Н.К. Крупская: Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеушілердің алдында
мектепке дейінгі істі барынша кеңінен өрістету міндеті тұр, өйткені
балаларға қоғамдық тәрбие беру өте қажет1, – деп мектепке дейінгі
тәрбиенің міндеттерін белгілеп берген.
Ол балаға берілетін еңбек, ақыл-ой, адамгершілік тәрбиелері бір
бағытта болуын, тәрбиенің мақсаты мен қоғам мүддесінің арасында алшақтық
жоқ екенін үйретіп, ұжымдық тәрбие мен жолдастық, достық арасындағы тығыз
байланыстылықты ерекше бағалаған Н.К. Крупскаяның балаларға көркемдік
тәрбие беру туралы пікірі педагогиканың негізгі арқауы болып табылады.
Н.К. Крупская негізін қалаған жас ұрпақты идеялық жағынан сенімді
етіп тәрбиелеуде отбасы мен қоғамдық тәрбие орындарының бірлесіп қызмет
етуі – мектепке дейінгі педагогиканың негізгі приициптерінің бірі.
Н.К. Крупская Негізгі тұрмыстық мәселе, Мектепке дейінгі балалар
тәрбиесі туралы, Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған ойыншықтар
туралы, Мектепке дейінгі жұмысқа көбірек назар аударылсын, Балалар
кітаптары туралы мәселе жайында т.б. көптеген еңбектерінде мектепке
дейінгі қоғамдық тәрбие орындары, оның маңызы, ондағы тарбие жұмыстары,
қоғамдық тәрбне мен семья тәрбиесінің
Антон Семенович Макаренко (1888–1939) идеяларының мектепке дейінгі
педагогиканы дамытудағы ықпалы күшті болды. Ол мектепке дейінгі балалардың
мінез-құлқына басшылық жасаудың қажеттілігі туралы айта келіп, бала дүниеге
келген алғашқы күннен бастап, оның жеке басының қалыптасуының негізі
қаланатынын үйреткен. Баланы еңбекке ойын арқылы тәрбиелеу, балалар ұжымы
жайлы тамаша пікірлер айтып, мектепке дейінгі педагогиканың дамуына үлкен
әсер еткен
Соғыстан кейінгі жылдары мектепке дейінгі педагогиканы – теориялық,
практикалық жағынан дамытқан көптеген кандидаттық, докторлық
диссертациялардың қорғалуы болды, В.А. Аркин, Е.А. Флерина, Б.И.
Хачапуридзе, А.П. Уоова, А.М. Ооракина, Н.П. Сакулина және т. б.
Қазақстандағы мектепке дейінгі педагогика ғылымының дамуы туралы айтқанда
бір атап өтерлігі, 1924 жылы Орынборда тұңғыш рет ғылыми-педагогикалық
жинақ Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі нұсқау жарыққа
шықты. Мектепке дейінгі тәрбие мәселелеріне байланысты журналист Нәзипа
Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие, Анамен бала тәрбиесі атты
еңбектері мектепке дейінгі педагогиканың алтын қорына қосылды. Ағартушы-
ғалымдар: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтардың мектепке дейінгі
балаларды тәрбиелеу жөніндегі педагогикалық ой-пікірлері басшылыққа алынды.
1945 жылы мектепке дейінгі мекемелер алдындағы теориялық және тәжірибелік
міндеттер анықталды. 1947 жылы республикалық деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция ұйымдастырылып, ғалымдар, балалар жазушылары, балабақша
меңгерушілері, тәрбиешілер мен әдіскерлері қатысты. 1950 ж. Қазақ КСР Оқу
министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу
институты құрылып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде зор үлес қосты.
Қазақстандағы мектепке дейінгі педагогиканың қалыптасуын айқындауда
балабақшалардың ашылуы және дамуын, оқу-тәрбие процесін ғылыми
педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыру мәселелерін қарастыруға, сондай-ақ,
мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту, тәрбиелеу оқыту және оның негізгі
зандылықтарын айқындауға көңіл бөлу қажет.
Бүгінгі танда педагог ғалымдар: А.В.Андросова, Б.Арзанбаева,
Б.Б.Баймұратова, С.Г. Бәтібаева, Н. Баримбеков, Ә.С. Әмірова, Г.Х.
Дүкенбаева, З.Д.Еденбаева, А.К.Меңжанова, Г.Ж.Меңлібекова, Т.А.Макеева,
Қ.М.Меңдаяңова, Г.Метербаева, Т.А.Левченко, А.Е.Манкеш, М.Т.Тұрыскелдина,
Ж.А.Исмайлова, Т.Иманбеков, Ф.Н. Жұмабекова, С.Н. Жиенбаева, О.
Жұмадиллаева, М.С. Сәтімбекова, А.Ж. Салиева, Ш. Сапарбаева, Н.Сайлауова,
Ғ.З.Таубаева, Х.Т. Шерязданова, А.А. Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі
тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің
мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу
арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауға
болады.
Мектепке дейінгі педагогика үздіксіз іздену, болашаққа ұмтылу барысында
өзінен бұрынғы теория мен тәжірибенің ең бағалы, озық жақтарын алып, сын
көзбен қарап, қайта жасау үстінде. Бұл күнде ол толық мәнді ғылыми теория
дәрежесіне көтеріліп, мектепке дейінгі тәрбие тәжірибесінде қолданылып
келеді.
Мектепке дейінгі педагогика ‒ жалпы педагогиканың бір саласы. Мектепке
дейінгі педагогиканың қарастыратын пәні мектеп жасына дейінгі балаларды
тәрбиелеу, оқыту, дамыту және оның негізгі қасиеттері мен заңдылықтары
болып табылады. Ол жалпы педагогиканың басты қағидаларына сүйенеді, оны
басшылыққа алады.
Мектепке дейінгі педагогика ғылым ретінде біріне-бірі ұқсамайтын үш негізгі
элементтермен сипатталады: ғылымның пәні, ұғымдық-санаттық аппараты және
зерттеу әдістері.
Мектепке дейінгі педагогика пәні мектеп жасына дейінгі баланың
физиологиялық және психологиялық жағынан жетілу ерекшеліктерін
қарастыратындықтан оның мазмұны да жалпы педагогикадан өзгешелеу. Бұл
кезеңде бала ағзасының дамуы тез, үдемелі болғанмен, әлсіз де нәзік,
кінәмшіл келеді. Алайда бала осы шақта қимылдауды, ойлауды, сөйлеуді
меңгере бастайды. Мектепке дейінгі педагогика пәні алты жасқа дейінгі
балаларды үй-іші мен балабақшада өмір талабына сай жетілдіру процестерін
зерттеп, оларды оқыту мен тәрбиелеудің ең тиімді әдіс-тәсілдерін, сондай-
ақ, балабақшадағы тәрбие жұмыстарын жан-жақты ұйымдастырудың теориялық,
тәжірибелік жақтарын, ойын, оқу, еңбек әрекеттерін, күн тәртібін, бөбекжай
(ясли) мен балабақша тәрбиешілерінің ата-аналарымен өткізілетін
жұмыстарының түрлерін де қарастырады.
Мектепке дейінгі педагогика алдыңғы қатарлы балабақша тәрбиешілері мен
отбасы тәрбиесінің озық тәжірибелерін жинақтап, қорытады. Ғылыми
қорытындыларды халыққа педагогикалық үгіт-насихат арқылы таратады,
тәрбиешілер мен ата-аналарды педагогикалық біліммен қаруландырады.
Мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбие ‒ адам қалыптасуының алғашқы баспалдағы.
Осы кезде игерген баланың рухани байланысы өмір бойына із қалдырып, оның
дұрыс жетілуіне негіз болады. Сол себептен де мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбие орындарында мамандар даярлау ісіне ерекше көңіл бөлінеді. Айтылған
ой-пікірлер ауызша толықтырылып, ойды жүйелеп тиянақтау үшін оқушыларға
сауал қойылады, оны төмендегідей сызба үлгілер арқылы дәлелдеп көрсетеді:
а) Мектепке дейінгі педагогика ғылымы нені оқытады? Мектепке дейінгі
педагогика мектепке дейінгі жастағы баланы оқыту заңдылықтарымен
айналысады, енді оның негізгі педагогикалық ұғымдарына тоқталамыз.
2. Негізгі педагогикалық ұғымдар.
Кез келген ғылым саласының өзіне тән мәнін, байланыстарын,
қатынастарын сипаттайтын ұғымдары болады.
Педагогика ғылымының негізгі ұғымдары: тәрбиелеу, оқыту, білім беру.
Тәрбиелеу дегеніміз ‒ алға белгілі мақсат қоя отырып,
тәрбиеленушілердің психикасына жүйелі түрде әсер ету, бойына моральдық
қасиеттерді, саналылықты, тәртіптілікті, қоғамдық өмірге, еңбекке
көзқарасты қалыптастыру.
Тәрбне жұмысы мектепке дейінгі шақтан бастап балалардың Жас
ерекшелігіне, түсінігіне лайықты жүргізілсе, балалар тәрбие үдерісінің,
әсеріне көнгіш, еліктегіш, белсенді келеді, олар өзін қоршаған адамдардың
іс-әрекетіне баға беруді үйренеді; алғашқы моральдық қасиеттер жайында
түсінік алады, жақсы іс-әрекет істесем деген талпынысы пайда болады, бұл
талпыныс күнделікті жаттығудың нәтижесінде бірте-бірте баланың тұрақты
тәртібіне айналады. Баланың адам байындағы моральдық жақсы қасиеттерді
білуі, ұнамды іс-әрекеттерге белсенді жаттығуы, өзінің тәртібіне қойған
талапты саналы түсініп, сол талапқа сай өзін-өзі ұстауы ‒ оқу-тәрбие
әсерінің нәтижесі, сонымен қатар моральдық тәжірибені қалыптастырудың
негізі болып табылады.
Тәрбие ‒ балаға екі жақты әсер ететін процесс: 1) адамгершілік нормаларын
меңгерту; 2) тәртіп пен мінез-құлықтың тәжірибесін жинақтату;
Оқыту дегеніміз белгілі жоспармен бағдарлама бойынша жүйелі түрде
балаларға білім беру, іскерлік пен жағымды әдеттер мен дағдыларын
қалыптастыру, баланың танымдық қабілетін, қызығушылығын дамыту. Оқыту ‒
баланың білімін молайтып, ой-санасын дамытудың, іскерлігі мен дағдысын
қалыптастырудың маңызды құралы. Оқыту ‒ балаға білім беру, іскерлікті,
дағдыны, таным әрекеті тәсілдерін игерту процесі. Оқыту процесі оқытушы мен
оқушының іс-әрекетін қамтиды. Оқытудың ең негізгі формасы ‒ сабақ. Қазіргі
кезеңдегі сабақтың түрлері: дәстүрлі және дәстүрден тыс типтер болып
бөлінеді. Дәстүрлі сабақтар: кіріспе сабақ, аралас сабақ, жаңа білімді
алғаш хабарлау, жаттығу, икемділік пен дағдыны қалыптастыру, есеп-бақылау,
өз бетінше әрекет сабағы, тәжірибе сабағы, бақылау-бекіту, т.б. Дәстүрден
тыс сабақтар: қиял-ғажайып сабақ, жарыс сабағы, ашық ой, турнир, диспут,
тапқырлық, сынақ сабағы, шығармашылық, конкурс сабағы, конференция,
интегративті сабақ, ертегі сабағы, айтыс сабақ, ойын сабақ, саяхат сабақ,
өзара оқыту сабағы, КВН (КТК), аукцион сабағы, т.б. Аталған сабақ
түрлерімен жеке пәндердің әдістемесінде жете танысамыз.
Ал енді мектепке дейінгі жастағы баланы оқыту оларды бастапқы
элементарлық біліммен қаруландыру, ұнамды әдет-дағдылардың алғашқы
нышандарына баулу, ақыл-ой қабілетін білуге құштарлығын дамыту. Балалардың
зейін, ес, қиялдау, ойлау, сөйлеу сияқты дүниетанымдық қабілеттерін,
мақсаттылық, белсенділік, қиыншылықты жеңе білу сияқты қасиеттерін
тәрбиелейді. Оқу-тәрбие процестері тығыз байланысты, өйткені тәрбие
міндеттері оқыту процесі мен тәрбие жұмыстары процесінде шешіледі.
Әрқайсысының өзіндік ерекшелігі болғанымен, олар өзара тығыз байланысты,
бір заттың екі жағы сияқты, біртұтас оқу-тәрбие процесін құрайды. Оқыта
отырып тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып білімді, іскерлікті, дағдыны
меңгертеміз.
Білім беру ұғымы ҚР-ның Білім беру туралы Заңында жүйелі түрде
қарастырылған. Білім беру дегеніміз жас ұрпаққа жүйелі ғылыми білім
негіздерін меңгертіп, табиғат пен қоғамның даму заңдылықтарын игерту,
іскерлік, әдет, дағдыларын, дүниеге көзқарасын қалыптастыру. Білім беру
оқыту арқылы іске асады. Білім ‒ оқытудың нәтижесі.
Мектепке дейінгі педагогикада білім беру деген түсінік қолданылмайды,
өйткені балабақшада балалар аяқталған білім жүйесін меңгермейді.
Мектепке дейінгі педагогиканы ғылым ретінде сипаттайтын үшінші элемент ‒
зерттеу әдістері. Бұл әдістердің көмегімен педагогикалық практиканы оқып-
үйрену және қорыту, өз бетімен ғылыми зерттеулер жүргізу жүзеге асырылады.
Оларға: әдебиетті оқу және талдау, эксперимент, әңгімелесу, сауалнамалар
жүргізу, интервью, байқау, тәуелсіз мінездемелер беру, педагогикалық
құжаттарды, балалардың іс-әрекет нәтижелерін талдау және т.б. жатады.
3. Мектепке дейінгі педагогика ғылымының басқа ғылым салаларымен
байланысы
Қандай да болмасын ғылым саласы өзге ғылымдардың қорытындысына
сүйенбей, табысты дами алмайды. Қазіргі ғылыми таным жалпы ғылым саласынан
әрбір ғылымның жекеленіп, тармақталып бөлініп шығуымен ғана емес, өзінен
басқа ғылым салаларымен байланысының күшеюімен де, ұштасуымен де
сипатталады. Сол сияқты мектепке дейінгі педагогика ғылымы да бар
болмысымен жалпы педагогика ғылымының ашқан заңдылықтарына, негізгі
принциптеріне, нәтижелеріне, қорытындыларына, мол тәжірибесіне сүйенеді,
оны негізге ала отырып дамиды.
Педагогика тәрбие жөніндегі ғылым ретінде алдымен, педагогикалық
идеялардың даму тарихына сүйенеді. Сондықтан да педагогикалық мұралар
жайында біліммен қаруландырып, оны сын көзбен қарап, бағалы ойларын
пайдалануымызға, сақтауымызға мүмкіндік тудыратын мектепке дейінгі
педагогиканың тарихымен тығыз байланысты. Мектепке дейінгі
педагогиканың тарихы тәрбиенің мәнін айқындап, саналы түсінуге көмектеседі.
Мектепке дейінгі педагогика тәрбие туралы ғылым болғандықтан қоғамдық
өмірдің тәрбиеге байланысты сан түрлі жақтарын, әлеуметтік қатынастарды
зерттейтін әлеуметтік ғылымдар тобымен де, философиямен де байланысты. Бұл
педагогиканың әлеуметтік сипатын, тәрбие проблемаларының саяси сипатын
танытады.
Мектепке дейінгі педагогика психология ғылымының мәліметтерін кеңінен
пайдаланады, өйткені оқыту, тәрбиелеу, үнемі жүйелі түрде баланың санасына,
сезіміне, еркіне әсер етеді. Олай болса, бұл ғылымның мәліметтерін білу
баланың ішкі толқынысын, талап-тілегін, жағымды; жағымсыз мінездерін, типін
анықтауға мүмкіндік тудырып, оқу-тәрбие жұмысының тиімді әдістері мен
тәсілдерін таңдап алуға көмектеседі. Сондай-ақ оқу-тәрбие процесін дұрыс
құру үшін баланың жеке басының қалыптасуының табиғи-ғылыми негізі болып
табылатын физиология, биология ғылымдарының мәліметтерін пайдалану қажет.
Әсіресе физиолог, академик И.П.Павловтың және оның жолын қуушылардың адам
қызметінің (фуикциясының) психологиялық, физиологиялык, бірлігі, қоршаған
ортамен организмнің өзара байланыстылығы туралы, жоғары нерв қызметімен
бірінші және екінші сигнал жүйелерінің ролі жайындағы қағидаларын білу және
оны творчестволықпен қолдану мектепке дейінгі кезеңдегі балалармен оқу-
тәрбие жұмысын ұйымдастырудың көптеген мәселелерін дұрыс шешуге
көмектеседі.
Мектепке дейінгі педагогика медицина ғылымының мағлұматтарын, гигиена
мен педиатрия деректерін де пайдаланады. Сол сияқты педагогика баланың
сөйлеу тілін дамытуға басшылық жасау үшін тіл білімінің мәліметтеріне
балалардың тәртібі, мінез-құлқы, психологиялық ерекшеліктерін танытудың
қайнар көзі болып табылатын балалар әдебиеті материалдарына, көркемөнер
ғылымының жетістіктеріне сүйенеді.
Сөйтіп, мектепке дейінгі педагогика өзге ғылым
салаларының мәліметтері мен деректерін механикалық түрде ауыстыра салмайды,
оларды қатаң түрде талғап, іріктеп қолдану межелерін анықтап, педагогикалық
процеске қызмет ететіндей тұрғыда шығармашылықпен пайдаланады.
2-лекция. Тақырыбы: Мектепке дейінгі педагогика
ғылымының өзекті мәселелері.
Мақсаты: оқушы-студенттерді мектепке дейінгі педагогиканың даму
тарихымен таныстыру. Мектепке дейінгі педагогиканың негізін қалаған
ғалымдар мен көрнекті педагогтардың ой-пікірлеріне теориялық тұрғыдан
өздігінен талдау жасау және оны тәжірибеде қолдана білуге дағдыландыру.
Өздігінен ізденіп, шығармашылықпен еңбек етуге бағыттау.
Жоспар:
1. Мектепке дейінгі педагогика жүйесі.
2. Мектепке дейінгі педагогиканың зерттеу әдістері.
Лекция мәтіні. 1. Шолу дәріс. Мектепке дейінгі педагогика ғылымының жүйесі
Алғаш философия ғылымының негізінде туған педагогика ғылымы
философиядан бөлініп шықканнан кейінгі даму барысында өзара та-рамдалып,
жеке бөлімдерге, дербес салаларға белінді.
Педагогика тарихы ‒ педагогикалық идеялардың тууы мен дамуын, оның
жүйесін, даму мен тәрбие мәселелерін қоғамдық құбылыс ретінде қарастыратын
педагогиканың ерекше саласы.
Педагогика тарихы бүгінгі таңдағы педагогикалық теорияларды
дамыту үшін өткеннің озат идеяларын, бағыттарын зерттеу, оны қазіргімен
салыстыру, сын көзбен қарай отыра бағалы жетістіктерін пайдалану
педагогиканың болашақта дамуына қажетті, өміршең ұсыныстарды негіздеуге
көмектеседі.
Мектепке дейінгі педагогика туғаннан 6 жасқа дейінгі балаларды
қоғамдық тәрбие орындарында тәрбиелеу мен оқыту заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін қарастырып, бағдарламасын жасайды, балалардың жасына қарай оның
өзін екі кезеңге бөледі. Сол бөлінуіне сәйкес мектепке дейінгі кезеңнің
алдындағы педагогика, мектепке дейінгі педагогика делінеді.
Мектеп педагогикасы мектеп жасындағы балаларды оқыту, білім беру,
тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру мәселелерін зерттейді.
Жоғары мектеп педагогикасы студенттерді оқыту, тәрбиелеу, білім беру
мәселелерін қарастырады.
Дене күші және психикалық жағынан дамуында елеулі кемшіліктер бар
балаларды оқытып, тәрбиелеу проблемаларымен педагогика ғылымының еркеше
саласы – дефектология шұғылданды да өзара дербес мынадай салаларға
бөлінеді: сурдопедагогика саңырау-мылқау және саңырау балаларды тәрбиелеп,
оқыту мәселелерін зерттейді; тифлопедагогика соқыр және нашар көретін
балаларды оқыту мен тәрбиелеудін, заңдылықтарын зерттейді;
олигофренепедагогика ақыл-ой дамуы жағынан мешеу қалған балаларды оқытып,
тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдерін, жолдарын, заңдылықтарын қарастырады;
логопедия – тілінің мүкісі, кемістігі бар балалармен шұғылданады.
Бұл халық ағарту жүйесіне енгізілген арнаулы оқу-тәрбие мекемелерінде
іске асырылады.
Педагогикалық ғылымдар жүйесіне жеке оқу пәндерін оқыту методикалары
да жатады.
Әр ғылымның өзінің мазмұны мен мәніне қарай оның дамуын қамтамасыз
ететін белгілі бір ғылыми-зерттеу әдістері бар. Айталық, педагогика
тәрбиелеу, оқыту теориясы мәселелерін зерттейді. Сол зерттеу жұмысында
белгілі мәселені таңдап алып, оның өмірге қаншалықты қажетті (актуальды)
екенін негіздеп, айқындаудың үлкен маңызы бар. Қайткен күнде, зерттеу
жұмысының табысты, баянды болуының негізгі шарты – теория мен практиканың
өзара тығыз байланыстылығы болып табылады.
2. Мектепке дейінгі педагогиканың зерттеу әдістері.
Педагогикалық теория мен алдыңғы қатарлы озық тәжірибені үйренуде
педагогика ғылымында белгілі зерттеу әдістері қолданылады. Әдіс дегеніміз
мақсатқа жетудің тәсілі.
Бақылау әдісі белгілі бір педагогикалық құбылыстың өзгеруін, дамуын,
басқа құбылыстармен байланысын әдейі байқау үшін қолданылады. Зерттеушіге
көп материалдар жинап алуға мүмкіндік тудырады (мұғалімнің, тәрбиешінің
жұмысы туралы деректер). Зерттеуші алдымен нені бақылау және не үшін
бақылау керек екенін айқындап алып, бақылауға кіріседі.
Бақылаудан алынған материалдар күнбе-күн жүйелі түрде жазылып отырылуы
қажет. Олай етпеген жағдайда материал ұмытылып, құндылығын жояды. Бақылау
талданады, жинақталады, бірақ оның нәтижесі сан рет тексеріліп,
салыстырылып барып ғылыми тұрғыда қорытындыланады.
Анкета әдісі зерттеуші тақырыбына сай керекті жәйіттерді анықтап алу үшін
немесе жүргізген жұмыстарының қаншалықты дәрежеде тиімді, яғни тиімсіз
болғанына, қандай кемшіліктер жібергеніне көзін жеткізу үшін, оның әсері
мен ықпалын байқау үшін анкета толтыртады. Қағазға қажетті сұрақтарды
жазып, белгілі адамдарға таратып береді. Олар толтырылған анкетаны
зерттеушіге тапсырады. Анкета сұрақтарына берілген жауаптардан зерттеуші
көптеген қажетті материалдарды жинап алады. Анкета әдісін зерттеуші
жұмысына қажетті кезеңдерде қолданады.
Педагогикалық эксперимент әдісі тәрбие тәсілін өзгертуге арнайы
ұйымдастырылған жағдайда бақылау жүргізуге мүмкіндік береді (табиғи
эксперимент, лабораториялық эксперимент, жасампаз эксперимент болады).
Мысалы: Белгілі бір әңгімені тәрбиеші балаларға әңгімелеп беріп, оны
қайтадан айтып беруін сұрайды, келесі күні дәл сол әңгімені сурет арқылы
әңгімелеп, мазмұнын қайта сұрайды. Балалардың жауабын салыстыру, талдау,
бағалау арқылы тәрбиеші жаңағы суреттің мәнін, сабақ түсіндіруде қандай
роль атқарғанын анықтайды.
Тәрбиеші педагогикалық эксперименттен бұрын нақты міндеттерді алдын
ала белгілейді. Нені зерттеу керек, эксперименттің жағдайын талдап алу,
мәліметтердің өзгеруіне байланысты салыстыру жағын ойластырады. Шыққан
қорытындыларын мұқият тексеру, терең талдау жасау арқылы ғылыми қорытынды
шығарып, көпшілікке пайдалануды ұсынуға мүмкіндік береді.
Әңгімелесу әдісі арқылы зерттеуші-тәрбиеші бала тәрбиесінде белгілі
бір әдісті қолдану тәсілін пайдалана отырып, балалармен сөйлесу, әңгімелесу
арқылы олардың неге қызығатынын, _ ақыл-ойын, сөз ерекшеліктерін,
айналасындағылармен қарым-қатынасын айқындайды. Әңгімелесу әдісін қолдануда
оның мақсатын, тақырыбын, шартын белгілеп алады. Әңгімелесу әдісі арқылы
ғана ғылыми зерттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Оны бақылау және
эксперимент әдістерімен ұштастырып жүргізу керек.
Іс қағаздарын зерттеу. Балабақшаның жоспары, есептері, педагогтар
мен тәрбиешілердің өз жоспарлары, есептері, бақылау күнделіктері,
балабақшадағы балалардың салған суреттері, пластилиннен, балшықтан
жасаған ойыншықтары, заттары, ойындары, әңгімелері және т.б. архив
материалдары.
Бұларды зерттеу арқылы оқу-тәрбие жұмысының мазмұнын, тақырыбын
әдістері мен тәсілдерін қандай дәрежеде өзгерту керек екенін анықтап, жұмыс
түрін түрлендіруге мүмкіндік береді. Мысалы: балалардың суретін көру,
талдау, жинақтау.
Статистикалық әдіс бірнеше жылғы көптеген мәліметтерді салыс-тырып,
жан-жақты даму ерекшелігін, артықшылығын білу үшін (мәселен: балалардың
өсу, даму, тәрбиелену дәрежесін білу үшін, зерттеудің сандық деректерін
білу үшін, орташа арифметикалық шамаларын анықтау үшін) қолданылады.
Зерттеу әдістері жалпы педагогика мен мектепке дейінгі педагогика
үшін ортақ. Бірақ олар зерттеудің мазмұнына, балалардың жас ерекшелігіне,
тәрбие құралдарына байланысты қолданылады.
Жоғарыда айтылған зерттеу әдістері бір-бірімен тығыз байланысты
жүргізілгенде ғана өзінің игілікті нәтижесін бермек.
Педагогикалық зерттеу жұмысын бітіргеннен кейінгі ең басты міндет –
оның нәтижесін тәжірибе жүзінде қолдану. Ол тәрбиешілер мен ғалымдардың
мақсат бірлігін, мектепке дейінгі мекеме қызметкерлерінің ғылыми және
методикалық жұмыстарға ынталылығын, ғалымдардың практикалық жұмысқа
қызығушылығын, эксперименттік-тәжірибе жұмыстарын бірлесіп қоюын талап
етеді, Осындай байланыс болғанда ғана зерттеу жұмыстарының нәтижесі
практика жүзінде тез тарап, іске басшылық бола алады.
Мектепке дейінгі педагогиканың зерттейтін көкейкесті мәселелері:
Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларды жан-жақты жетілдіру мен тәрбиелеудің
ерекшеліктерін, заңдылықтарын, ғылыми негіздерін қарастыру.
Туғаннан 6-7 жасқа дейінгі балаларға арналған дене, ақыл-ой, адамгершілік,
еңбек, интернационалдық, этикалық тәрбиенің мазмұнын, құралдарын, тиімді
әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ғылыми-теориялық негізін,
мазмұнын, оқытуды ұйымдастырудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Қазақ халқының озық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрып үлгісінде жеті жасқа
дейінгі балалардың мінез-құлқын қалыптастыру мәселелерін зерттеу.
Қазақтың халық педагогикасы арқылы жеті жасқа дейінгі баланың эстетикалық,
адамгершілік сезімдерін дамытудың жолдарын зерттеу.
Қазақ халқының ұлттық ойындары, музыкалық ойындары, ән-күйі арқылы
балаларды ойшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу.
Бала ойыны мен еңбегінің мазмұнын, түрлерін және оларға басшылық ету
жолдарын қарастыру.
Тәрбиелік әсері күшті ұлттық ойыншықтарды, дидактикалық ойындар мен
материалдарды, көрнекі және техникалық құралдарды жасаудың ғылыми
негіздерін қарастыру.
Отбасы тәрбиесінің өзіндік ерекшелігін ескеріп, балабақша мен отбасындағы
тәрбие жұмысының бірлігін арттыру.
10.Қоғамдық тәрбие орындарына кәсіби біліктілігі жоғары мамандар
даярлау.
11.Балабақшада (қала мен ауылдық ерекшелігіне сәйкес) оқыту мен
тәрбиелеу бағдарламасын жасаудың ғылыми негіздерін салу.
12.Балабақша мен мектепте оқыту мен тәрбиелеудің бірізділігін
қарастыру.
13.Қазақстанда тұратын түрлі ұлт халықтарының әдет-ғұрпы, әдебиеті,
мәдениеті, өнер туындылары арқылы баланың адамгершілік-эстетикалық сезімін,
үлкендерге қарым-қатынасын дамыту мәселелерін қарастыру (зерттеу
мәселелеріне сәйкес оқушыларға толықтырып конспект жазу ұсынылады).
Оқытушының қорытынды пікірі, оқушыларға сауалдар беру арқылы ойды бекіту,
тиянақтау.
Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуда басшылыққа алатын нормативтік-
құқықтық құжаттар
1992-1999 жылдары білім саласындағы мемлекеттік саясаттың тұжырымдамасы мен
орта білімнің даму тұжырымдамасы және білім берудің мемлекеттік
стандарттары дайындалып бекітілді. Қабылданған нормативтік-құжаттар негізгі
заң ережелеріне сүйенді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беретін оқу
бағдарламалары көрсетілген: 1. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының негізінде әзірленген. 2. Мектепке
дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім беретін бағдарламалары
қарастырылған.
1999 жылы 7 маусымда Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы
қабылданды. Аталған заңның 23-бабында мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту
туралы төмендегі мәселелер қарастырылған:
Мектепке дейінгі тәрбие отбасында және мектепке дейінгі ұйымдарда жүзеге
асырылады.
Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар алты жастағы балаларды тәрбиелеу
мен оқытуды, олардың дене және психикалық денсаулығын қорғап, нығайтуды,
дамуында ақауы бар балалардың жеке қабілеттерін дамытуды және оған мұқтаж
балаларға қажетті түзету жасауды жүзеге асырады.
Мемлекеттік білім беру мен денсаулық сақтауды басқару органдары мектепке
дейінгі ұйымдар мен отбасына қажетті әдістемелік көмек көрсетуді
ұйымдастырады.
4. 5-6 жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол
отбасында, мектепке дейінгі ұйымда жалпы білім беру бағдарламаларының
шеңберінде жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік білім беру ұйымдарында тегін
жасалады.
Балалардың міндетті мектепалды даярлығы тұжырымдамасы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 бұйрығымен
бекітілген. Тұжырымдамада мектепке дейінгі білім беру ұйымдары мен жалпы
білім беретін мектептерде 5-6 жастағы балаларды міндетті мектепалды
даярлаудың Ережесі ұсынылған. Оның негізгі мазмұнында ҚР-да мектепке алдын-
ала даярлау қажеттілігін туғызатын факторларды, жалпы білім беретін
бағдарламалар мазмұнын, оны мақсат-міндеттерін, балаларды дене және
психикалық денсаулығын қорғау мен нығайтуды, баланың әлеуметтік мінез-
құлқының қалыптасуын, ақыл-ой дамуы мен мотивациялық даярлығы, құрбы-
құрдастарымен, қоршаған ортамен қарым-қатынас деңгейі қарастырылған. Осы
тұжырымдаманы іске асыру шарттары қарастырылады.
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту бағдарламалары мектепке дейінгі
ұйымдардың оқу-тәрбие жұмысының мақсатын, міндеттерін, мазмұнын айқындайтын
мемлекеттік құжат. Онда мектепке дейінгі тәрбие теориясы мен тәжірибесінің
дамуындағы жаңалықтар қорытындыланып берілген. Бағдарламада білім беру
жүйесінің алғашқы буыны мектепке дейінгі ұйымдардың алатын орны, әр түрлі
жас тобындағы жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысының мазмұны қарастырылады,
тәрбиешінің басшылық рөлі көрсетілген. Бағдарламалардың құрылымдық
ерекшеліктері мен мазмұны, әр жас тобының күн тәртібі, қимыл-қозғалысын
жетілдіру, ойын-сабақтар өткізу мүмкіндіктері әр жылдарда толықтырылып,
байытылып отырады.
Мектепке дейінгі ұйымдарға арналған бағдарламалар мектепке дейінгі
жастағы балалардың денесі шыныққан, ақыл-ойы ұшқыр, адамгершілік жағынан
мінсіз, еңбексүйгіш, эстетикалық талғамы бай етіп тәрбиелеу міндетін қояды.
Онда әрбір баланың жас ерекшелігі, жеке басының өзіндік ерекшелігі,
психикалық-физиологиялық ерекшелігі ескеріледі. Балабақшада оқыту мен
тәрбие бағдарламалары негізінде педагогикалық процесті ұйымдастырып,
бірізді, жүйелі болуын қадағалайтын, оның талаптарын орындауға жауапты
басты тұлға - тәрбиеші. Ол бағдарламаға сүйене отырып, әрбір топтағы
тәрбиелеу мен білім беру мазмұнының келесі топта қайталанбауын қадағалайды
және дұрыс ұйымдастырылуына басшылық жасайды.
3-лекция. Тақырыбы: Мектепке дейінгі жастағы
баланың дамуы және тәрбиелеу
Лекция мақсаты: студенттерді баланың дамуына тұқым қуалау, орта және
тәрбиенің ықпал етуін түсіндіру, олардың жетекшілік рөлі жайында негізгі
ұғымдарын кеңейту.
Жоспары:
1. Балалардың жеке тұлғасының дамуы мен қалыптасуына әсер ететін факторлар
(тұқым қуалаушылық, орта, тәрбие).
2. Мектепке дейінгі шақтағы психикалық дамуды жастық кезеңдерге бөлу.
Лекция мәтіні: 1. Бағыттаушы дәріс. Балалардың жеке тұлғасының дамуы
мен қалыптасуына әсер ететін факторлар (тұқым қуалаушылық, орта, тәрбие).
Адамның дамуы дене, психикалық және әлеуметтік жетілу, пісу процесі болып
табылады да, туа біткен және өсе келе бойға сіңген қасиеттердің, сандық
және сапалық өзгерістерінің бәрін қамтиды. Дене дамуы бойдың, салмақтың
өзгеруімен, бұлшық еттер күшінің артуымен, сезім мүшелерінің жетілуімен,
қимылдардың үйлесімділігімен, т.б. байланысты. Психикалық даму процесінде
танымдық, еріктік, эмоциялық процестерде, жеке адамның психикалық сипаттары
мен белгілерінің қалыптасуында елеулі өзгерістер болады. Даму барысында
баланың биологиялық индивид ретінде адамға, жеке адам ретінде адамзат
қоғамының мүшесіне айналуы жүзеге асады. Адамның дамуы дегеніміз - оның
тегінде бар және туа біткен белгілердің жай ғана сандық көрінісі емес. Даму
- бұл ең алдымен айналадағы болмыстың ықпал жасауымен ағза мен психикада
болып жатқан сапалық өзгерістер. Адамның дамуы мен оның жеке басының
қалыптасуы біртұтас процесс.
1. Тұқым қуалаушылық - жас ұрпаққа ата-аналардың бойындағы биоло-
гиялық ұқсастығының берілуі. Мысалы: ата-ананың дене бітімі, өңі, шашы мен
көзінің түсі, т.б. адам ағзаларының қасиеттері, жүйке жүйелерінің кейбір
ерекшеліктерінің берілуі. Генетиканың қазіргі түсінігі бойынша тұқым қуалау
дегеніміз - барлық ағзаның өз ұрпағында өздеріне ғана тән биосинтезді және
зат алмасуды қайталап отыруы. Педагогика тұқым қуалаушылықтың рөлін жоққа
шығармайды, тұқым қуалаушылық арқылы кейбір биологиялық сипаттағы
икемділік, бейімділік, қабілеттілік ауысып отырады, бірақ ол дамуда негізгі
анықтаушы рөл атқармайды деп есептейді.
Адамның мінез-құлқының тұқым қуалаушылық программасы адамзат тұқымын
жалғастыра түсу, ағзаға оның өмір сүру жағдайларының өзгеруіне икемделуге
көмектесетін реттеу жүйесін қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Адам
ағзасының анатомиялық-физиологиялық құрылымы, оның жетілу сатылары және
жүйке жүйесі құрылысының ерекшеліктеріне терінің, көздің, шаштың түсі,
сондай-ақ адамның адамзат тұқымының өкілі ретіндегі ерекшеліктері, яғни
жоғары қабілетті ми, сөйлеу, еңбек ету қабілеті жатады.
2. Ортаның адам дамуына тигізетін әсерін қарағанда, біз жеке адамның
қалыптасуын сөз етеміз. Ал жеке адам деген ұғымға келсек, ол әлеуметтік
ортамен барынша алуан түрлі өзара әрекеттердің әсерімен адам бойында
қалыптасатын қасиеттерді қамтиды. Ортаның әсері туралы сөз болғанда, ең
алдымен әлеуметтік, яғни нақ сол қоғамдық-саяси формацияға тән қоғамдық
қатынастардың жиынтығымен айқындалатын орта айтылады. Әлеуметтік орта деген
ұғымға қоғамның материалдық тұрмыс жағдайы, оның экономикасы, қоғамдық және
мемлекеттік құрылысы, өндірістік қатынастар жүйесі және адамдардың солар
белгілейтін өмір салты енеді.
Адамның жеке басын қалыптастыруға әсерін тигізетін негізгі әлеуметтік
институттардың қатарына мыналар жатады: халыққа білім беру жүйесінің барлық
буындарын қамтитын оқу-тәрбие мекемелері, мектептен тыс мәдени-ағарту
мекемелері, қоғамдық ұйымдар, бұқаралық ақпарат тарату құралдары мен
қоғамның негізгі ұясы ретіндегі отбасы.
Адам әлеуметтік ортаның жемісі болып табылады. Ол әлеуметтік жағдайлардың
өзгеруіне байланысты бірқатар өзгерістерге душар болады. Адамның жеке басы
оның өмірінің әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктерін де, оның қай топқа
жататынын да, оның табының қоғамдық құрылымындағы жағдайын да бейнелейді.
Әлеуметтік жағдайлар түбегейлі өзгергенде, адамның бүкіл рухани бейнесі де
өзгереді.
2. Мектепке дейінгі шақтағы психикалық дамуды жастық кезеңдерге бөлу.
Нәрестелік кезеңдегі бала тәрбиесіндегі халық дәстүрлері. Балаларға тәлім-
тәрбие беру ісінің табысты болуы тәрбиеші олардың жас және даму ерекшелігін
дұрыс біліп, өмірін, іс-әрекетін ұйымдастыруды басшылыққа алуына
байланысты. Қазіргі мектепке дейінгі педагогика, психология ғылымдары бала
дамуының бірқалыпты өтпейтіндігін (секірмелі, дағдарысты өтеді) ескеріп,
балалық шақты жас шамасына қарай бірнеше кезеңге бөледі. Туғаннан бастап
мектепке барғанға дейінгі кезеңде бала үш дағдарыс сәттерін: бір жаста, үш
жаста, жеті жаста басынан кешіреді. Осыған сәйкес бұл жастағы балалар өмірі
үш кезеңге бөлінеді: Мұндай жас топтарына бөлінуі бағдарламалар,
әдістемелік құралдар, оқулықтар жасауда, оқу-тәрбие мазмұнын айқындауда күн
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруда нақты негіз болып табылады. Бала
тәрбиесімен айналысатын болашақ мамандарға, ата-аналарға баланың даму
кезеңдеріне сай психикалық жеке ерекшеліктерін білу тәрбие ісінде
жетістіктерге жеткізеді.
Баланың нәрестелік кезеңіне сипаттама жасайтын болсақ, бұл кезеңде бала тез
өсіп, дамиды. Осыны ескеріп мақсатты тәрбие, жақсы күтім жасалса,
нәрестенің денсаулығы, дене бітімі мен психикасы бірқалыпты дұрыс дамиды.
Нәрестелік кезеңде баланың дұрыс дамуын ұйымдастыру үшін күн тәртібіне сай
тамақ пен тазалық қажет. Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы бөлме
немесе бұрыш белгілеп, сонда әлпештеп күту керек. Бөлмені күніне бірнеше
рет дымқыл шүберекпен сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап етіледі.
Бала жататын бөлмеде шылым тартуға, кір жаюға, жаялықтарды кептіруге
болмайды. Нәрестеге астына қатты төсеніш салынған, айналасы қоршалған төсек
керек. Төсеніштің ішіне түбіт, мамық, паралон салмай, мақтаны пайдалану
қажет. Өйткені жұмсақ төсек ыстық болады да баланы терлетеді. Басына аласа
жалпақ жастық қояды. Ал биік жастық омыртқасын қисайтады. Баланың астына
жаялықтан кейін кішкентай сулық салады. Нәрестенің жаялығы мен сулығын,
киімдерін (олардың бәрі мақтадан жасалады) күнделікті жуып, сыртқа
кептіріп, екі жағын бірдей үтіктейді. Баланың киімдерін үлкендердің
киімдерінен бөлек жуып, қайнатады. Нәрестені күнде жатар алдында
шомылдырады. Баланы қайнатылған өсімдік майы, арнаулы кремдермен сылап-
сипап майлайды. Алғашқы айларда ол өте нәзік, кінамшіл келеді, сондықтан
оны әр түрлі жұқпалы аурулардан сақтау, қолынан бетінен сүймеу, бөтен
адамдарды жолатпау, серуендерге адамдар аз жүретін орындарды таңдау керек.
Нәрестемен өткізілетін ойын-сабақтар (жеке және топпен өткізілетін)
балабақша бағдарламасында көрсетілген.
Аталған ойын сабақтардың, күн тәртібі тазалық талаптары мен күтімінің,
тәрбие шараларының бәрі - нәрестенің дұрыс дамуы (ағзасының өсіп, ңатаюы
мен психи-касының дамуы) үшін қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы
нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне байланысты. Атап айтсақ, 2,5-3 және 5-6
айлық баланың қол қимылы дамуының қалыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда
басым келеді. Осының салдарынан нәрестенің психикалың дамуына туа біткен
атавизмдік рефлекстер: жармасу, итеру (аяқпен) қимылдары емес, саусақтардың
тітіркенуінен пайда болатын қармау ықпал етеді; ал еңбектеу итеруден емес,
қолдың қозғалысынан басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға
қажетті қимылдарды үлкендердің үйретуі мен жаттықтыру негізінде
қалыптасатынын ғалымдардың (Н.М. Акса-рина, Г.М. Лямина, т.б.) зерттеу
нәтижелері дәлелдеген.
Нәрестенің көруі мен естуінің ерекшелігі – дене қозғалысынан жылдамырақ
дамуы, жаңа тәжірибелерді игеруі, адамға тән мінез-құлың формаларына ие
болу мүмкіндігі шексіз.
Нәрестенің дамуына үлкендердің қарым-қатынасы және осы жастағы тәрбиенің
халық дәстүрлеріндегі маңызына тоқталайық.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары болмаса
да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ, өлең-жыр мен әңгіме,
ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге нық
басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе де,
жапан түзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол тауып,
қаршадайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды
табатын ізшіл де, құралайды көзге атып түсіретін мерген болған. Халық
педагогикасының үлкен бір саласы - қазақ халқының салт-дәстүрлері болып
табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келіп әсерлі әдет-ғұрып, салт-
дәстүрлер болып халықтың өмірінде салт-сана болып қалыптасқан. Халық
педагогикасындағы салт-дәстүрлердің ұлттық санаға сіңіп, біржола
заңдастырылуы салт-сана деп аталынады. Ұлттық санаға сіңіп, қалыптасқан
салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін көрсетеді. Ұлттық сананың
қозғаушы күші - ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол жеке тұлғалардың перзенттік
борышын өтеу дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан
әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні
зор. Нәрестелік кезеңде осы халық дәстүрлерінің алатын орны ерекше.
Нәрестелік кезеңнен басталатын тәрбиенің қалыптасқан ұлттық рәсімдері мен
тәлімдік тәсілдері ұлттық салтпен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік
әсер етеді. Олардың қатарында нәресте шыр етіп дүниеге келген күннен
басталатын Шілдехана, Бөбекті қырқынан шығару, Балаға ат қою, Бесік
тойы, т.б. сияқты рәсімдерді атап айтуға болады.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті - тәрбие құралы. Бесік жыры, тұсау кесу жыры,
санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, өс-өс, жырлар мен ертегілер,
аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп, дүниені
танытатын ғаламат туындылар. Бұл – халық педагогикасының үлкен бір саласы.
Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық
педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың
барлық салаларында ғылыми іс-әрекеттік негізде пайдалануға болады.
3. Бала дамуындағы іс-әрекеттің ықпал етуін айқындауда тәрбиеші іс-
әрекеттің алуан түрлерімен танысады. Олар:
Ойын әрекеті - негізгі болып табылады.
Оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі жүргізуді талап етеді.
3. Еңбек әрекеті - оның мазмұнын, әдіс-тәсілдерін игеруді көздейді.
4. Қоғамдық әрекетте балаларды ұжымдық жалпы тапсырмаларды орындауға
үйретеді.
5. Көркем өнер әрекеті - барысында баланың көркемдік ой-қиялын, арманын,
елестету сезімін, логикасын дамытуға назар аударады.
6. Спорттық әрекетте баланың денсаулығын нығайту, қимыл-қозғалыс
үйлесімділігін дамыту жолдары қарастырылады.
4. Бала тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер. Халқымыздың сан ғасырлық тарихында
балаға жан-жақты тәрбие берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән ерекше
талаптары қалыптасқан. Халқымыздың салтында сәбиді қастерлеу, өте биік
мұрат боып саналады. Ұл мен қызды бөле ажыратпайды, бәріне бірдей әкелік,
аналық ерекше мейірімділікпен қарайды. Ұл баланы мұрагер, қыз баланы жатты
жақындатушы деп ерекше ілтипатпен үміт артады. Сондықтан да үйге жас сәби
келсе дос, жолдастары, ата-ананы сәбиімен құттықтап, қалауын білдіреді.
Мұндай жағдайда қымбат бұйым болса да қалаушыны риза етеді. Өйткені
қалаушының ниеті ұлық болып саналады. Ал жомарттық - біздің халқымыздың
өзгеге ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі. Осындай ғасырданғасырға ұласып, ел
екшеуінен өтіп, мол да шексіз қазына болып қалыптасқан асыл мұратымыз халық
педагогикасының лайланбас тұнығын, тот баспаған асылын әрбір баланың бойына
сіңіру, бүгінгі күннің еңселі міндеті. Олай болмағанда қалыптасқан тәрбие
негізінде ащы да терең шындық бар екені баршамызға аян. Тілін білмеген
тіленіп, салт-дәстүрін білмеген кірленіп, елін сүймеген күйініп өтетінін
әрбір азамат білуге тиіс. Осыған орай, тәрбие отбасынан басталып,
балабақшада, мектепте жалғасын тауып, дамытыла түсуі керек. Балабақша мен
мектеп тәрбие мен білімнің орталығы болғандықтан мұндағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz