Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелердің өткені мен бүгінінің өзекті мәселелері
Жұмыстың мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелердің өткені мен
бүгінінің өзекті мәселелері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім
беру мекемелерінің 5 бет
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.2 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерін дамыту барысы ... 19 бет
1.3 Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастыру жолдары... 24 бет
2 Мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбие мен оқыту жұмыстарын
ұйымдастыру әдістемесі
2.1 Мектепке дейінгі мекемелердің бүгінгі кезеңдегі даму барысы 32 бет
... ...
2.2 Мектепке дейінгі мекемелердің тәрбие жұмысының әдістемесі 42 бет
... ...
2.3 Баланы мектепке даярлаудағы бағдарлы 54 бет
жұмыстар ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..67 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған 69 бет
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71 бет
... ... ... ..
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Білім беру қоғам дамуында өзіндік орын алатын
құбылыс және оның құралы оқыту үдерісі екендігі белгілі. Оқыту білімдік,
танымдық және дамытушылық қызметтер атқарады. Білімдік қызметте оқытылатын
пәнге байланысты білім, іскерлік және дағды қалыптасса, танымдық қызметте
ғылыми таным жолдарын, көздерін, әдістерін игеру жүзеге асырылады. Ал
оқытудың дамытушылық қызыметі білімді игеру үдерісіндегі оқушылардың ақыл-
ой іс-әрекетін ұйымдастыруға байланысты болады.
Ел Президенті, Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы 2012 жылғы Жолдауы
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты деген
тақырыбында аталғаны баршаға айқын. Жолдаудың педагогтар үшін өзіндік
ерекшелігі бар екені де белгілі. Елбасы мұнда басымдық берген бағыттардың
ішінде, адам капиталына ерекше назар аударды, оның ішінде Қазақстанда
адами капитал сапалы өсуі, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтауға
байланысты екендігін айта келіп, Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу; ... бесіншіден, оқу
жастарға тек білім ғана беріп қана қоймай, сонымен бірге оларды әлеуметтік
бейімделу үдерісінде пайдалана білуге де үйренуі тиіс; алтыншыдан, оқыту
үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет - деп маңызды іс-шараларды
атап көрсетті [1]. Бұл мәселелер білім меңгерту негізін құрайтын оқыту
үдерісін ұйымдастыруды, болашақ педагогтарды даярлау сапасын арттыруда алға
тартады.
Бәсекеге барынша қабілетті қоғамға ену мақсатын алға қойып отырған
еліміздің білім беру саласында нәтижелі ізденістер бастау алуда. Білім
сапасын арттыру мақсатында білім мен тәрбие беру жаңалықтарын ендіру мен
тиімді жұмыс тәсілдерін кеңінен қолдану мәселелері бой көтеруде. Тәрбие –
білім беру жүйесінде жаңалықтарды қолдану арқылы балалардың білім деңгейін
арттыру, шығармашылықпен жұмыс істей отырып, заман талабына сай оларды жан-
жақты, терең білімді, интеллектуалды деңгейі жоғары жеке тұлғаны тәрбиелеу.
ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартты Мектепке дейінгі
тәрбие мен оқыту деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыруды, жаңа технологияны
міндеттейді.
Осы үлкен өмірдің есігін ашып, ең алғаш жер басып, жүре бастағаннан,
бала оқып, үйренеді. Үш-төрт жасқа дейін ол қоршаған ортаны тани бастайды,
қайрымдылық, сүйіспеншілікті – анасына, күштілікті - әкесінен, ақылдылық
қасиетті – ата-әжесінен үйренеді. Ал 5-6 жасқа жеткен кезде қосымша білім
беру қажет. Осы алған білімдері көп жыл өтсе де өмірден өз орнын тауып,
жақсы адам, кәсіби маман болуына себеп болады. Ұлы Абай айтқандай, өмірге
кірпіш болып қаланады.
Баланың саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол, жан-жақты дамуына және
сөз байлығын молайту үшін айналадағы өмір құбылыстарын ұғыну үшін
ерекшеліктеріне сәйкес өтілетін оқу іс-әрекеттерінің маңызы зор. Мектепке
дейінгі тәрбие мен оқыту негізінде ойынға құрылып, ойнақы да жеңіл өтуі
тиіс. Оқу іс-әрекетін ойын түрінде өткізетін болсақ, бұл баланың
дүниетанымын, ғылыми-зерттеу әдісіне қызығушылықтары оянып, оқу
белсенділігін, шығармашылық ойлау қабілетін дамытады, оқу іс-әрекетінің
сапасы артады.
Қай заманда болсын адамзаттың басты міндеттерінің бірі – ақылды да
саналы, тәртіпті де еңбексүйгіш ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Ұлы ғалым-философ Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес,
тәрбие керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте
оның өміріне қауіп әкеледі, - деген екен [2]. Олай болса, балабақша –
бүлдіршіндерді ата дәстүрін сақтайтын, инабатты да ибалы, үлкен-кішіні
сыйлай білуге үйрететін тәрбие орталығы.
Жас бүлдіршіндерді балабақша есігін ашқан күннен бастап, сауатын ашып,
машықтандырумен бірге олардың мәдениетін дамыту арқылы халық қазынасына
ұрпақ бойына халық педагогикасының тәрбие өрнектерімен сіңіруге
тырысудамыз.
Мектепке дейінгі мекемелердің өткені мен бүгінінің өзекті мәселелері
және мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім беру
мекемелерінің мәселесі қарастырылмағандықтан, осы қарама-қайшылықтың
шешімін іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты
“Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерінің бүгінгі жайы мен
болашағы” деп таңдап алуға түрткі болды.
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерінің өткені
мен бүгінінің өзекті мәселелері мен тәрбие мен оқыту жұмыстарын ұйымдастыру
әдістемесін айқындау.
Зерттеу нысанасы: Мектепте дейінгі мекемелердің бүгінгі кезеңдегі даму
барысы.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелеріндегі оқу-
тәрбие үдерісін арттыру.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім беру
мекемелерінің рөлін айқындау;
- мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерін дамыту барысын сипаттау;
- мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастыру жолдарын анықтау;
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысы тақырыбына байланысты психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерді, оқу бағдарламаларын зерделеу; әңгімелесу,
сұхбаттасу, балалардың дайындығын талдау, т.б.
1 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелердің өткені мен бүгінінің
өзекті мәселелері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім
беру мекемелерінің рөлі
Адам өмірінде қарым-қатынас аса маңызды, ал қарым-қатынас сөйлеу арқылы
жүзеге асады. Сондықтан шыр етіп дүниеге келген бала қоршаған ортамен,
анасымен дыбыс, тіл арқылы қарым-қатынас жасайды.
Сөйлеу – адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп
жеткізу үшін тілді қолдану қажет. Тілі шықпаған нәрестенің алдымен сөйлеу
мүшелері дамиды. Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады:
қарнының ашқанын, ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салу,
жылау, қыңсылау және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бұл дыбыстар
сөйлеудің ізашары болып табылады, олардың интонациялық мәнерлігіне қарап
анасы баласының қарнының ашқанын, оның бір жерінің ауырып тұрғанын және
тағы басқаны ұға алады. Бірақ та бұл дыбыстардың әлі де ешқандай сөйлеуге
қатысы жоқ болса да, олар өте маңызды. Ол жіңішке және әртүрлі қозғалысты
сөйлеу мүшелерінің дамуына себеп болады: тыныс алу, дыбыстық және
артикуляция мүшелері. Бала дауысқа өте тез үйренеді және бірінші айдың
аяғында сөйлеген дауысқа әрекет ете бастайды. Оған еркелік интонация
ұнайды, әуенді ән оның тынышталуына және ұйықтауына көмектеседі. Тағы да
біраз уақыт өткеннен кейін бала дыбыс шыққан жаққа қарай басын бұрып немесе
көзімен оны қадағалайды. Егерде баланың бір жері ауырса, мазасызданса бала
жылай бастайды. Баланың сыртқы дүние әсеріне реакция жасауы жылаудан
басталады. Жылаудың әсерінен баланың тыныс мүшелері мен сөйлеу органдары
нығая түседі.
Бірінші дыбыс артикуляциясының әрекет жасауы екі – үш айында гуілі
белгіленеді, одан кейін бес айдай шамасында бала үлкендердің ерін
артикуляциялық қозғалыстарын қайталауға тырысады. Бұл бірнеше қайталау
қозғалыстары қозғалыс дағдысының қатаюына әкеледі. Алты айдан бастап бала
бөлек буындарды анық айтады (мысалы: ше-ше, ә-ке және тағы басқа), және
ақырындап үлкендерден тек барлық сөз элементтерін ғана емес, сонымен қатар
интонацияны, ритмді, екпінді ұға бастайды. 9-10 айында бала бөлек сөздерді
бірдей жұпты буындармен айтады (мысалы: ма-ма, па-па және тағы басқа). Бір
жылда сөздік қоры 10-15 сөзден тұрады. Ал белгілі ғалым А.Н.Леонтьев бұны
даярлық кезеңі дейді, себебі бұл уақытта сөзді меңгеру дайындығы өтуде [3].
Балалар төрт жасында фразалармен еркін сөйлейді, олардың сөйлемдері
біршама қиын, ал бес жасында дыбыс шығаруы дұрыс дамиды. Егерде адам
дыбыстарды қалай болса солай шығара беретін болса, ешкім оны тіл деп
санамас еді. Сондықтан сөйлеу мүшелерінің қозғалыстары дәл, белгілі
заңдылыққа бағынып отырады.
Адамда сөйлеуге арналған негізгі органы жоқ, сөйлеуге өкпе, өңеш,
жұтқыншақ, тіл, тіс, ерін, ұрт қатысады. Дауысқа негізі ауыз қуысы мен
мұрын қуыстары қатысады. Қатты сөйлеуде мидың үлкен жарты шарында
орналасқан бөліктері реттейтін тыныс алу, фонациялық және артикуляциялық
бұлшық еттер қатысады. Адамның сөзі анық және түсінікті болу үшін сөйлеу
органдарының қозғалысы нақты және автоматты түрде болу керек. Сөйлеу
аппараты – бас миында орналасқан орталық және тыныс алу, сөйлеу,
артикуляциялық бөлімдерінен тұратын перифериялық болып екіге бөлінеді.
Тыныс алу бөлімі кеуде қуысындағы өкпе, бронхы, трахеядан тұрады. Сөйлеу
дем шығару кезінде пайда болады, сондықтан да сөйлеген кезде тыныс алуға
қарағанда дем шығаруы көбірек. Дауыс бөлігі дыбыс қатпарлары бар
кеңірдектен тұрады.
Артикуляция мүшелеріне қысқаша тоқталып кетейік. Оның негізгі органдары
болып ерін, тіл, жоғарғы-төменгі жақ, жұмсақ және қатты таңдай, альвеолдар
жатады. Тіл, ерін, жұмсақ таңдай және төменгі жақ қозғалу органдары болып
табылады. Дауыс буындарының қысылуына байланысты дыбыс кеңірдектен шығады.
Дауыс жоғарлығымен, күшімен, екпінімен сипатталады. Дауыстың жоғарлығы
дауыс буындарының толқуының жиілігіне байланысты. Ол ұзындығы мен
жуандығына байланысты болады. Дауыс күші демнің ішке тартылуына байланысты
шығады, ал дауыс буындарының қозғалыс қарқынына байланысты болады. Баланың
сөйлеуі бойының өсуімен және дамуымен бірге қалыптасады және дамудың
әртүрлі қатардағы сатыларынан өтеді.
Алайда тіпті кейбір балалардың естуі мен интеллектісі қалыпты болған
жағдайда да, сөйлеуінің дамуында кідіріс болуы мүмкін. Бұндай балаларға
дыбыс шығаруының бұзылуы, фонематикалық естуінің дамымауы, сөз қорының
аздығы және грамматикалық қатарының дұрыс болмауы тән.
Бірақ сөйлеу тілін меңгеру процесі барлық балаларда ойдағыдай біркелкі
жетіле бермейді. Кейбіреулерінде оның жетілу барысы кешеуілдейді,
екіншілерінің сөйлеу тілдеріндегі дыбыстардың айтылуы бұзылады немесе
бұрмаланады, үшіншілерінде сөздердің және сөйлемдердің түзілістері немесе
олардың мағыналары бұзылады.
Сөйлеудің жалпы дамымауы түрлі дәрежеде көрінеді, сондықтан сөйлеудің
дамуының 3 деңгейін бөліп көрсетуге болады:
Бірінші деңгейі – сөйлеудің жоқтығымен сипатталады. Баланың сөйлеуі
былдырға ұқсас. Алайда, егер сөйлеу орташа дамып келе жатса, бұл үрдіс 5
айға созылады, ал науқас балаларда көпке дейін созылады. Балалар қандай да
бір ойын жеткізу үшін былдырлы сөздерін жестермен және мәнерлі мимикасымен
толықтырады.
Екінші деңгейі – былдырлаған сөзден басқа күнделікті қолданылатын
сөздермен фразалардың едәуір мәнді болуымен сипатталады. Бірақ та сөздері
бұзылған, сөзді жеткізулері нашар болады, бала негізінен айқындалған заттар
мен әрекеттерді атап кетумен ғана тежеледі. Егер балаға сурет бойынша
әңгіме құрауын ұсынса, онда ол үзіндіден құралады, сонда да ол дұрыс, қысқа
фразаға қатысты болып келеді. Мазмұнын айтқанда қарапайым қателері – септік
жалғауын ауыстыруы және санның түрін дұрыс қолданбау болып табылады.
Жалғаулар, бөлшектер өте сирек қолданылады.
Үшінші деңгейі – балаларға түрленген фразалармен айтуын сипаттайды.
Алайда дамымаған лексико-грамматикалық және фонетико-фонематикалық
элементтері болады. Бала суреттерді бейнелейді, өзі туралы, жанұясы,
жолдастары туралы әңгіме құрайды, бірақ бұның алдында оның жақсы сөйлесетін
құрдастарына қарағанда үлкен қиыншылықтарды басынан кешіреді.
Сонымен қатар дыбыс шығаруының өте нашар болуынан қарым-қатынас өте
күрделенген. Егер бала тіпті жеке дыбыстардың дұрыс айтылуын үйреніп алса
да, сөйлеудің өзбеттілігінде олар түсініксіз естіледі.
Сөйлеудің бұзылуына биологиялық және психологиялық факторлар ықпал
етеді. Осыған байланысты тіл мүкістіктерінің бұзылуының бірнеше түрлерін
ажыратып кетуге болады:
1. Дислалия - сөйлеу тіліндегі ең көп тараған мүкістіктер. Мұнда тек
дыбыстардың айтылуы ғана бұзылады.
2. Дизартрия – сөйлеу тіл аппаратындағы ағзалар мен тіндердің нервпен
қамтамасыз етілуінің органикалық жеткіліксіздігінен сөйлеу тілінің
дыбыстарды айту жағынан бұзылуын көрсетеді.
3. Ринолалия – ең алдымен сөйлеу тіл аппаратының анатомиялық-
физиологиялық құрылысы бұзылады, ал оның зардабынан дауыстың реңі мен
әуезділігі және дыбыстардың айтылуы бұзылады.
4. Алалия – тіл мүкістіктерінің ішіндегі ең ауыр түріне жатады.
Мүкістіктің мұндай түріне шалдыққан баланың сөйлеу тілі іс жүзінде қатынас
құралы бола алмайды. Баланың ана құрсағында және сәбилік кезде дамуындағы
ми қабығының сөйлеу орталықтарына табиғи байланыстардың бұзылу әсерінен
сөйлеуінің дамымауы немесе мүлдем болмауы деген сөз. Алалия сөйлеудің
болмауы, сөйлей алмау деген мағынаны білдіреді.
5. Афазия – бұған бас миының белгілі бір жеріне жинақталған зақымнан
сөйлеу тілінің мүлде немесе жартылай жойылып кетуі жатады. Бұл көбінесе
үлкен ми сыңарларының белгілі бір бөлігінің зақымдануынан болады. Афазия
көбіне мидың белгілі бір жеріне қан құйылу, ми тамырларының тромбоз
сырқатына шалдығуы, мидың ісуі, қабынуы, жарақаттануы салдарынан болады.
Сөйлеу екпіні оның мәнерлі тәсілдерінің бірі болып табылады. Аз ғана
сөйлеп үйренген барлық балалар дерлік бір нәрсені бөлісуге асығады және
олардың сөйлеу екпіні тым жылдам болады. Көптеген жағдайда жас үлкейген
сайын бұл басылады, бірақ та кейде екпінінің патологиялық бұзылуы –
тахилалия пайда болады.
Тахилалия (грек сөзінен tachus - тез, lalia - сөйлеу деген мағына
береді) – сөйлеудің патологиялық жылдамдауы. Бұл ауруға жүйке жүйесі
тозған, қоздырылған, шыдамсыз балалар бейімі, алайда ауру кейде тұқым
қуалайды. Бала тез сөйлегендіктен, тіпті оның дыбыс шығаруы дұрыс
болғанымен оны түсіну ақылға сыймайтындай қиын. Бала демі жеткенше сөйлей
береді және сөздерін қолдың жестикуляцияларымен, кейде аяғының және барлық
денесінің ретсіз қозғалыстарымен жеткізеді.
Бала оқыстан қатты қорқып, шошынып қалса тұтығу пайда болуы мүмкін.
Тұтығу - бұл сөйлеу ырғағы мен сөйлеу екпінінің бұзылуы. Әдетте тұтығу
сөйлеудің интенсивті даму кезеңінде пайда болады, көбінде бала 2-5 жасында
фразалармен айта бастаған кезде көрінеді. Тұтығу балаларда үнемі жүйке
жүйесінің әлсіреуінен болады. Сонымен қатар тәрбиелеу кемістігі, жанұядағы
конфликтілік жағдайлар және тағы басқалары үлкен роль алады.
Тұтығуды органикалық және функционалды деп 2-ге бөледі.
1. Органикалық тұтығу – тек орталық жүйке жүйесінің органикалық
зақымдануынан туады, кез-келген жаста көрінеді және сирек кездеседі.
2. Функциональді тұтығу – көбінде орталық және жүйке жүйесінің
перифериялық сөйлеу механизмдерінің органикалық зақымдануынсыз кездеседі.
Бұл жеңіл қоздырғыш балаларда аяқ-астынан психикалық жарақаттың әсерінен
туады.
Ата-аналар, егер бала тіпті кішкене тұтықса және бұл өте сирек болады,
сонда да дереу маманға бару керек екендігін түсінуі өте маңызды. Кішкене
стрестің болуы, қорқу және шаршау тұтығуды күшейтуі мүмкін. Комплекстік
қарауға өткізу керек: медициналық, логопедтік және психологиялық.
Жалпы алғанда бала тілінің бірден қалыптаспауы, оның бірден жақсы сөйлей
алмауы ата-ананы қинайды. Мидың даму процесі белгілі бір кезеңге жеткенде
ғана балалар дұрыс сөйлей бастайды. Бұл – асығуды қажет етпейтін көп
уақыттық процесс. Мәселен, сәби үш айлық кезінде еліктеу дыбыстарын шығара
бастайды. Бес-алты айлығында уілдеп, жеті айлығынан бастап жеке дыбыстардан
буындар құрап үйренеді, бір жасқа келгенде бес-он сөз айта алатын болады.
Екі жасқа жеткенде баланың сөздік қоры 200-400 ге жетеді, 4 жасқа келгенде
қарапайым сөздерден сөйлем құрауға әрекет жасайды. Келе-келе баланың сөздік
қоры ұлғайып активтік және пассивтік сөз қоры пайда болады. Активтік
дегеніміз - бала өзі айтқан сөзінің мағынасын түсінетін сөздер де,
пассивтік дегеніміз өзі айта алмайтын, бірақ өзге адам айтқанда түсінетін
сөздік қоры. Сондықтан бір жасқа жеткен бала әлі дұрыс сөйлей алмаса, оған
қайғырудың қажеті жоқ. Бала сөйлей алмаса да, ересектердің айтқан сөзін
ұқса, айтқанды дұрыс орындай білсе, онда уайымдауға ешқандай негіз жоқ.
Баланың тілі шыға бастаған кезде онымен байқап, дұрыс сөйлескен мақұл.
Сақауланып сөйлеуге, баланың тілін бұрап сөйлегенін қызық көріп, оның
айтқандарындай етіп қайталау жақсылыққа апармайды. Өйткені бала солай
сөйлеуге үйреніп кетеді.
Сонымен, жоғарыда айтылып кеткендей баланың сөйлеуінің бұзылуына
биологиялық, психологиялық факторлар, сондай-ақ қоршаған ортаның келеңсіз
жағдайлары себепші болады:
1. Ана құрсағындағы ұрықтың 4 апталығынан 4 айлығына дейінгі кезеңдегі
дамуының бұзылуынан сөйлеу тілі бұзылады. Яғни, ананың екі қабат кезінде
вирусті жұқпалы аурулар, әртүрлі зақымдар, гигиеналық талаптарды
сақтамауынан, резус фактор бойынша қанның сәйкес келмеуі және т.б. себептер
әсер етеді.
2. Болашақ ананың екі қабат кезінде қорқып-шошынуы, жүйке жүйесінің
мазасыздануы, уайымдауы, ашулануы баланың сөйлеу тілінің бұзылуына әкеледі.
3. Сөйлеу тілінің мүкістенуіне бас сүйегінің жарақаттануы мен мидың
шайқалуы ықпал етеді.
4. Босану кезінде және толғақ қысымынан болатын зақымның мидың оттегімен
жеткілікті қамтамасыз етілмеуінің салдарынан бас сүйегінің ішкі жағына қан
құйылады.
5. Сөйлеу тілінің мүкістігіне тұқым қуалайтын аурулар және нәресте
кезінде жиі-жиі шалдыққан әртүрлі ауру-сырқаулардың зардаптарынан да зиян
шегеді.
Баланың сөз қорының баюына, дұрыс сөйлеуіне қоршаған орта, үлкендердің
сөздік қоры жақсы стимул. Үлкендердің сөзі анық, асықпайтындай және дұрыс
болуы керек. Кейбір ата-аналар баланың сөзімен сөйлеймін деп сөзін бұрып
айтады, олар балаға ұғынықты деп ойлайды, ол дұрыс емес. Екі жасында
баланың сөздік қоры 300-ге жуық болады. Фразалар ұзын және қиын бола
бастайды, ал сөздің айтылуы жақсарады. Үш жасқа дейін бала сөйлей алмаса
қобалжудың қажеті жоқ, онда мамандардан кеңес алу қажет. Кейбір ата-аналар
баласы өзі жай сөйлегісі келмей тұр деп өздерін басып, көп уақыт өткізіп
алып көмек сұрайды.
Негізінде төрт – бес жаста барлық сөйлеу қателіктері жоғалады, бірақ ол
үлкендердің сөзді дұрыс айтуына байланысты. Сондықтан баланы кішкентай
кезінен бастап әдемі, дұрыс, таза сөйлеуге үйрету керек. Балаға көп
ертегілер оқытып, жаңылтпаштармен тілін жаттықтырып және баланың сөздері
үнемі дамытуда болуы қажет.
Баланы бала-бақшаға апара жатқанда, жолда бір нәрсе айтып жүріңіз.
Мысалы: автобуспен, тролейбустың қандай айырмашылығы бар? - деп, содан
кейін кешке жақын баладан: Білесің бе, біз не көрдік? - деп сұраңыз.
Сонда бала бәріне жолда не көргенін айта бастайды. Осылайша баланың сөйлеуі
мен зейінін дамыта аламыз.
Тіпті кішкентай сөзді бұзып айту баланың тәртібі мен қызметіне әсер
етеді. Бұндай баланы мектепте қорқытуы мүмкін, сондықтан оның психикасына
өте ауыр әсер етеді. Нашар сөйлейтін балалар өзінің кемшілігін өте тез ұға
бастайды. Олар тұйықталып кетеді, ұялшақ, шешім қабылдай алмайтын,
нәтижесінде толымсыздық комплекстері жетіле бастайды, үлгерімі төмендейді,
өзіне деген сенімсіздігі пайда болады, коммуникациялық белсенділігі
нашарлайды.
Сөйлеуді дамытуда толық есту қабілеті өте маңызды фактор болып табылады.
Дыбысты бала туғаннан бастап қабылдайды: басында бұл дыбысқа жай ғана
қарашығының үлкеюі, тынысын ұстап тұруы, басқа да қозғалыстар көрінеді.
Атап айтқанда бала естудің көмегімен қоршаған ортадағы сөзді қабылдайды,
өзінің дыбыстауына бақылау жасауы өте маңызды. Баланы үнемі дұрыс айта
алмауы әдетке айналмау үшін түзетіп отыру керек, артынан оны түзету өте
қиынға соғады.
Көру өте үлкен роль атқарады, себебі бала ықыласпен сөйлеушінің тілін
және ерін қозғалысын бақылай отырып, оларды қайталайды, артикуляциялық
қозғалысқа еліктеуге тырысады.
Бұл процесте баланың дамуында үнемі дамып және қайталау байланыстарын
қатайтып отыратын анализаторлар арасында есту, көрумен және басқалармен
шартты байланыс жүйесі пайда болады.
Сөйлеудің қалыптасуы ең алдымен ересектермен күнделікті қарым-қатынаста
болуымен байланысты. Балабалабақшадан немесе серуеннен оралғаннан кейін,
міндетті түрде балабақшада не істегені туралы, қандай тапсырмалар болды,
соны баладан сұрап отырыңыз. Егер балаға айтып беру қиын болса, жетектеуші
сұрақтар қойып көріңіз. Сонымен қатар балаға тыңдауды және дыбыстарды
дифференциялауға үйрету аса қажет. Баланың дыбыс қабылдауының дамуына себеп
болатын кез-келген ойындарды ойлап тауып, жаңылтпаштарды жиі қолданған
дұрыс.
М.М.Кальцованың айтуынша сөйлеудің дамуы моториканың дамуымен, әсіресе
қол саусақтарының кіші моторикаларының дамуымен тығыз байланыста болатынын
айтты [4]. Сондықтан балаларды пирамидалармен, кубиктермен, мозаикалармен
айналдыруға тырысу керек. Тапсырмаларға кіріспес бұрын бала әсіресе қандай
дыбыстарды жаман айтатынын біліп алыңыз. Ол үшін оған атауларында керекті
дыбыстары бар, барлық мүмкіншіліктегі суреттер ұсынылады. Егер бала бірнеше
дыбыстарды дұрыс айтпаса, тапсырманы көбірек таза айтатын дыбыстардан
бастаған жөн.
Ата-аналар баламен жұмыс жасай бастағанда тек ойын түрде берілген
қызықты тапсырмалар ғана эффективті болатынын есіне алуы қажет. Мұнда кел,
сөйлеуді үйренеміз, - деп бұйрық беруге болмайды. Бұндай жағдайда бала
қорқып, ішінен тұйықталып алады, ондай тапсырмалар пайдасыз болып шығады.
Ойын қызықты болу керек, кейде балаға жақсы сабағы үшін сыйлық берген жөн.
Логопедтік тапсырмалар мектепке жақсы дайындық бола алады. Дыбыстарды айтып
үйренуді бастамас бұрын бала дұрыс айтпайтын дыбыстарды меңгеруге
артикуляциондық аппарат дайындайтын бірнеше тыныс алу жаттығуларын орындау
керек. Тапсырмалар қысқа болу керек, кем дегенде 15 минут жүргізілуі қажет.
Сондықтан сөйлеуі бұзылған және тіл мүкістігі бар балалар тұйықталып,
бойында толымсыздық кешені пайда болмас үшін, ата-ана тарапынан қолдау,
мейірімділік, жылылық аса қажет. Қазіргі кезде экологиялық және
психологиялық фактордың әсерінен сөйлеу қабілетінде ауытқуы бар және
мүмкіндігі шектеулі балалар жылдан-жылға саны көбейіп келеді. Мұндай
балаларға арналған арнайы мектептер мен оқыту бағдарламалары жоқтың қасы
[5].
Бұл мәселе психиатр, логопед, невролог, психолог және т.б. мамандардың
және қоғамның араласуымен шешілетін өзекті мәселелердің бірі болып қала
бермек.
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе, ол
үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып табылады.
Біріншіден, білім мен тәрбие беруге арналған дамытушы ортаны жабдықтау
қажет десек, ол мектепке дейінгі кезеңнің өзіндік ерекшелігі мен
құндылықтарын сақтайтын, баланың балалығына бағытталуы шарт.
Екіншіден, тәрбие мекемесінің басшысы мен тәрбиеші педагогтар қауымы
кәсіби шеберліктерін үнемі шыңдап, білімін жетілдіруге жүйелі көңіл бөліп,
ұжымның шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, оны жүзеге асыруға
белсенділікпен ат салысуға және жағымды психологиялық ахуалдың тұрақтануына
ықпал ету қажет. Сондай-ақ, отбасының сұранысы мен талап-тілектерін
қанағаттандыру және білім мен тәрбиенің балаға берілген үрдісі жайында ата-
анамен үнемі бірлескен ынтымақты негізде жұмыс істеу де өте маңызды.
Үшіншіден, балабақшада еңбек етуге толық жағдай жасалып, тәрбиелеу мен
білім берудің технологияларын сауатты меңгеріп, жаңа педагогикалық әдіс-
тәсілдер жүйесін кәсіби шеберлікпен игеріп, оны тәжірибеде пайдалануға
шығармашылықпен үлес қосып отырса.
Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен
балабақша ұжымының бірлескен өзара тығыз байланыста болуы.
Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту.
Бұл мақсаттар өзара тығыз байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Баланы
өмірге дайындау үшін дамытудың маңызы ерекше. Даму барысы:
1. Зердесін дамыту.
2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту.
3. Күрт қиыншылықтарға төтеп бере алуын дамыту.
4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі қабылдау, жақсы көруді дамыту.
5. Танымдық үрдісін дамыту.
6. Өзін-өзі алып жүре алуын, дербестігін дамыту.
7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі жетілдіруге ынтасын дамыту [7].
А.Едігенова бойынша баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүреді.
Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойлантады [8].
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге
құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың
жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл
баланы дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін [9].
В.С.Мухина бойынша мектеп жасына дейiнгi және бастауыш мектеп жасындағы
балаларда мiнез-құлық мотивациясы: мiнез-құлықтың саналы регуляциясы
күшейедi, мотивтер мен қажеттiлiктер көлемi ұлғаяды, рухани және материалды
қажеттiлiктер сферасы кеңейедi, қарым-қатынасқа деген қажеттiлiк,
жетiстiкке жету, басқарушылыққа қажеттiлiк сияқты әлеуметтiк қажеттiлiктер
нығая түседi. Көп бiлу, басқалардан жоғары болу, өзi жасай алу сияқты
қарапайым қажеттiлiктер пайда болады [10, 79б].
Т.Рибоның айтуынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне
байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең – қиялдың
тез дамитын уақыты [11].
Сондықтан қиялдың дамуын төрт ерекше кезеңдерге бөлуге болады (2 жастан
6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір
заттан басқа бір затты көре бастауы);
2. Екінші кезең – қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең – ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
4. Төртінші кезең – бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың
басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М.Дьяченко мен А.И.Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала
дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады [12].
Танымдық қиялдың басты міндеті – ақиқат өмірдің белгілі бір түрде
бейнеленуі. Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық
болғанда, баланың өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір
механизм болады. Е.Е.Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш
түрлі компонентті бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы үш компоненттің қолдануында халық ертегісінің айрықша орнын анықтап,
зерттеуге мән берілді [13].
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
алғышарттары болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті,
эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы
ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала
қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда
болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың
өмірден көрген-білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір
жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген
таңқаларлықтай болып естіледі [14].
С.Л.Рубинштейннің айтуынша Қиял – бұл образдық форманы іске асыру,
өзгеріске енгізу деп түсіндіреді. Л.С Выготский мен А.Н.Леонтьев қиялдың
ерекшелігіне қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән береді
[14, 41б].
Атақты психолог Л.С.Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір тәжірибесінің
молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кездегі психологтар мен педагогтар баланың жеке басының
дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста
көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына
жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы
төмендегідей үш компоненттен тұрады:
Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені
ойластыруға мүмкіндік береді.
Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда да
заттық байланыстың рөлі бар.
Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының
жоғарғы формасы – ой - пікірден оның іске асуына байланысты.
Сонымен, қорыта айтқанда, біздің тәжірибемізге негіз болған 5-6 жастағы
балалардың құрастырған ертегілері мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан түрде
мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін жүргізілген жұмыс, қиялдың дұрыс дамуына
апаратын көп жолдың бірі болды деп есептейміз. 6 жасар бала өз қиялында
алуан түрлі жағдайлар құра алады және баланың өзі сондай әртүрлі жағынан
көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрінде
өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті тез арада
жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың үздіксіз жұмысы – баланың айналадағы
әлемді танып-білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе
аумағынан шығудың әдісі [14, 44б].
В.С.Мухинаның теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы
сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен
байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа
баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік,
математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық
формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды
қиял арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне,
жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды
қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Ойын
үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне
де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда
қиял неғұрлым айқын байқалады [10, 96 б.].
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында
ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері
ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары
ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз
күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат
ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін
жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-
әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі
кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін,
үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында
бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау
және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше
міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу
үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады.
Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса
бастайды [10, 91б.].
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар
арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады. Бала бір
нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе
пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың
ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Д.Б.Элькониннің пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-
әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін
күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі
кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа
жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұндай ойында
адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен
және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге
болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін
тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті
көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты
жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-
тегжейлерін бөліп алады [15].
Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш
рет өз зейінін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға,
құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып,
соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін
ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке
дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке
дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталайды.
Сонымен, баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне
байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады.
В.С.Мухина мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді меңгере
бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз зейін басым
болып қала береді. Балаларға өздері үшін бір текті әрі тартымы шамалы іс-
әрекетке зейін қою қиынға түседі, сонымен бірге ойын процесінде немесе
әсерлі сезімге бөлерліктей тапсырмаларды шешерде олар едәуір ұзақ уақыт
бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп жасына дейінгі бала зейінінің ерекшелігі
мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін
тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады.
Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері,
іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары
деңгейде ұстауға мүмкіндік береді [10, 77 б.].
Сенсорлық даму, бала заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың
кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оларды мөлшеріне қарай
сәйкестендіріп (үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады.
Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты (ырықсыз зейін), өйткені қызықты
іске бала көңілі тез ауады. Егер 6 жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол
алаңдамай 2, тіпті 3 сағат ойнай береді. Алайда, бұндай зейінді
шоғырландыру – баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды. Бала
зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың
зейінін ұйымдастыра алады. Оларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы
аз іс-әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын
элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға
негізгі себеп болып табылады [10, 89 б.].
К.Д.Ушинский Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар,
оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету
керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын
теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді
зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек, - деп
көрсетеді. Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға мұғалімнің жеке басының
үлгі-өнегесінің маңызы да зор [13, 45б.].
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтау мен еске түсіру
қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте
сақталатын кезең мектепке дейінгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады.
Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені еске түсіру қиын
немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген
әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге
тән. Мектеп жасына дейінгі баланың есі негізінен ықтиярсыз сипатта болады.
Бұл бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы
мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақтау мен еске түсіру баланың
еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге
асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге
зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.
Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы,
баланың осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде
оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде
өтетіндігіне байланысты. Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды
баланың есінде сақтау анағұрлым нашар болады, ал осы суреттерді, өз
орындарына, мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне дәл келетін жеке
заттарды қою ұсынылғанда бала оларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте
сақтау баланың орындайтын қабылдау және іс-әрекеттерінің жанама қосымша
нәтижесі болып табылады [10, 91б.].
Мектепке дейінгі жастағылардың ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз еске
түсіруі – ес жұмысының бірден-бір түрі. Бала бірдеңені есте сақтау немесе
еске түсіру жөнінде алдына мақсат қояды, ал бұл үшін арнаулы тәсілдерді
қолдануды білмейді. Мысалы, үш жастағы балаларға суреттер тобының біреуін
сұрағанда балалардың басым көпшілігі өзін мүлде бірдей ұстады. Суретке көз
жүгіртіп өткеннен кейін бала оны шетке ығыстырып қойып, үлкен адамнан басқа
суретті көрсетуді сұрады. Кейбір балалар бейнеленген заттар жөнінде
әңгімелеп беруге тырысты, суретке байланысты өткен тәжірибенің жағдайларын
еске түсірді (Көзілдірікті көзге киеді. Мынау- көбелек, құрт деп аталады.
Қарбыз. Мен, анам және әкем-үшеуіміз үлкен қарбыз сатып алғанбыз, алқоры
одан әлдеқайда кіші, тағы осындайлар). Әйтсе де есте сақтауға бағытталған
балалардың ешбір іс-әрекеттері байқалмады [16].
В.С.Мухинаның пікірінше есте сақтау мен еске түсірудің ықтиярлы
формалары мектепке дейінгі естияр шақта қалыптаса бастайды және мектепке
дейінгі ересектерде жетіледі. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруді
меңгерудің неғұрлым қолайлы шарттары ойын үстінде жасалады, бала өзіне
алған рольді жақсы орындап шығу есте сақтау шарты болған кезде жасалады.
Мысалы, сатып алушының ролін алған бала дүкеннен белгілі заттарды сатып алу
жөніндегі тапсырманы орындаушы ретіндегі баланың есте сақтайтын сөздерінің
саны үлкен адамның тікелей талабы бойынша есінде сақтауға тиісті сөздерден
көп болып шығады.
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың
біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау
мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске түсіру міндеті
бұрын бөлінеді, өйткені бала алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет
ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап, жасағанын
көрсететін іс-әрекетті білуі керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру
тәжірибесінің нәтижесінде пайда болады [10, 79б.].
В.С.Мухинаның айтуынша, есте сақтау мен еске түсірудің жолдарын бала өз
ойынан шығара алмайды. Ондай жолдарды белгілі түрде баланың есіне үлкендер
салады. Мысалы, үлкен адам балаға тапсырма бергенде оған осы арада дәл оны
қайталап беруді талап етеді. Үлкен адам баладан бір нәрсе сұрағанда, оның
еске түсіруіне бағыт береді: Сосын не болады?, Жылқыға ұқсас сен тағы
қандай жануарларды көрдің? Тағы сол сияқты. Бала біртіндеп қайталай
білуге, түсіне білуге, материалды есте сақтау мақсатында байланыстыра
білуге, еске түсіргенде байланыстарды пайдалана білуге үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп
аталатын көру есінің ерекше түрі байқалады. Өзінің айқындығы мен дәлдігі
жағынан эйдетикалық естің бейнелеріне жуықтайды: бұрын қабылданған бір
нәрсені есіне түсірген бала соны көз алдына қайтадан көріп тұрғандай
болады. Эйдетикалық ес – жас шағының құбылысы. Мектепке дейінгі жаста
осындай есі бар бала, кейінірек, мектепке оқыту кезеңінде, әдетте өзінің
бұл қабілеттілігін жоғалтады [10, 81 б.].
Мектепке дейінгі жас – естің қарқынды даму жасы. Ес – бала үшін маңызды
оқиғалар мен мәліметтерді жадында қалдырады және сақтайды.
Сондай-ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісіне тоқталсақ, ойлау –
тіл дамуы және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау
психикасының ерекшелігі – танымдық белсенділігі. Ойлау – сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының байланыс қатынастарының адам миында жалпылай
және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты
пәрменді болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты
алуан түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана емес, оның қимыл-қозғалыстары
туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау – 6 жасар бала ойлауының негізгі түрі.
Әрине, ол жекелеген жағдайларға логикалық ойлауды да орындай алады, бірақ
та бұл жаста көрнекілікке сүйенген оқыту басымырақ болады. Мұның өзі осы
жастағы балалардың естері еріксіз жақсы дамиды. Ерікті естері жаңа ғана
қалыптасады. Сондықтан жақсы қабылдап алған заттардың түсін есінде жақсы
сақтайды. Көру және есту елестері көрген нәрселердің мазмұнымен байланысты
болады [17,18, 19].
Мектепке бару балалардың логикалық есін дамытуда үлкен роль атқарады.
Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас және дара
ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Кіші мектеп жасындағы
балаларды оқу тәсілін өз бетімен таңдап ала алмайтындықтан мұғалім үйге
тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі
керек. Бұл жөнінде оқулықтардың бәрінде мәтінді қалай оқу, тапсырманы қалай
орындау керектігі айтылған. Бірақ баланың назары кейде бұған жөнді түсе
қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескерген жөн.
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің
арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды талап ететін
күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді. Ойында, сурет
салуда, құрастыруда, жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын орындауда бала
үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қана қоймайды, жаңа
нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Мектеп жасына дейінгі
балалар өздерін қызықтырған мәселелерді түсіну үшін өзіндік эксперименттер
жасауға кіріседі, құбылыстарды бақылайды, оларды талқыға салып,
қорытындылар жасайды. Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында кейбір
механикалық, физикалық және басқа байланыстар мен қатынастарды түсінуді,
осы байланыстар мен қатынастар туралы білімді жаңа жағдайларда қолдана
білуді талап етеді. Осы жастағы балалардың жылдың соңына дейін абстрактілі-
логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты
көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық
операцияларын жақсы қабылдауға тиіс.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие үдерісі шешуші роль
атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы
тиіс. Ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен ұштасып
жатады.
Таным әрекетінің бірі - қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазылымдағы
қатысымдық тұлғаларды ұғыну, қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында
тіл үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді
қабылдауға үйренеді. Бала қоршаған ортаны жақсы қабылдауға тиіс.
Д.Б.Эльконин бойынша кіші мектеп жасындағы балалардың танымдық
үрдістердің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауы – форма мен
түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Мысалы, түрлі-түсті құмыра салу
үшін, олар форма, көлем жағынан әртүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелердің өткені мен
бүгінінің өзекті мәселелері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім
беру мекемелерінің 5 бет
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
...
1.2 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерін дамыту барысы ... 19 бет
1.3 Мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастыру жолдары... 24 бет
2 Мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбие мен оқыту жұмыстарын
ұйымдастыру әдістемесі
2.1 Мектепке дейінгі мекемелердің бүгінгі кезеңдегі даму барысы 32 бет
... ...
2.2 Мектепке дейінгі мекемелердің тәрбие жұмысының әдістемесі 42 бет
... ...
2.3 Баланы мектепке даярлаудағы бағдарлы 54 бет
жұмыстар ... ... ... ... ... ... .. .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..67 бет
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Пайдаланылған 69 бет
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71 бет
... ... ... ..
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Білім беру қоғам дамуында өзіндік орын алатын
құбылыс және оның құралы оқыту үдерісі екендігі белгілі. Оқыту білімдік,
танымдық және дамытушылық қызметтер атқарады. Білімдік қызметте оқытылатын
пәнге байланысты білім, іскерлік және дағды қалыптасса, танымдық қызметте
ғылыми таным жолдарын, көздерін, әдістерін игеру жүзеге асырылады. Ал
оқытудың дамытушылық қызыметі білімді игеру үдерісіндегі оқушылардың ақыл-
ой іс-әрекетін ұйымдастыруға байланысты болады.
Ел Президенті, Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың биылғы 2012 жылғы Жолдауы
Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты деген
тақырыбында аталғаны баршаға айқын. Жолдаудың педагогтар үшін өзіндік
ерекшелігі бар екені де белгілі. Елбасы мұнда басымдық берген бағыттардың
ішінде, адам капиталына ерекше назар аударды, оның ішінде Қазақстанда
адами капитал сапалы өсуі, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтауға
байланысты екендігін айта келіп, Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі
заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу; ... бесіншіден, оқу
жастарға тек білім ғана беріп қана қоймай, сонымен бірге оларды әлеуметтік
бейімделу үдерісінде пайдалана білуге де үйренуі тиіс; алтыншыдан, оқыту
үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет - деп маңызды іс-шараларды
атап көрсетті [1]. Бұл мәселелер білім меңгерту негізін құрайтын оқыту
үдерісін ұйымдастыруды, болашақ педагогтарды даярлау сапасын арттыруда алға
тартады.
Бәсекеге барынша қабілетті қоғамға ену мақсатын алға қойып отырған
еліміздің білім беру саласында нәтижелі ізденістер бастау алуда. Білім
сапасын арттыру мақсатында білім мен тәрбие беру жаңалықтарын ендіру мен
тиімді жұмыс тәсілдерін кеңінен қолдану мәселелері бой көтеруде. Тәрбие –
білім беру жүйесінде жаңалықтарды қолдану арқылы балалардың білім деңгейін
арттыру, шығармашылықпен жұмыс істей отырып, заман талабына сай оларды жан-
жақты, терең білімді, интеллектуалды деңгейі жоғары жеке тұлғаны тәрбиелеу.
ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартты Мектепке дейінгі
тәрбие мен оқыту деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыруды, жаңа технологияны
міндеттейді.
Осы үлкен өмірдің есігін ашып, ең алғаш жер басып, жүре бастағаннан,
бала оқып, үйренеді. Үш-төрт жасқа дейін ол қоршаған ортаны тани бастайды,
қайрымдылық, сүйіспеншілікті – анасына, күштілікті - әкесінен, ақылдылық
қасиетті – ата-әжесінен үйренеді. Ал 5-6 жасқа жеткен кезде қосымша білім
беру қажет. Осы алған білімдері көп жыл өтсе де өмірден өз орнын тауып,
жақсы адам, кәсіби маман болуына себеп болады. Ұлы Абай айтқандай, өмірге
кірпіш болып қаланады.
Баланың саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол, жан-жақты дамуына және
сөз байлығын молайту үшін айналадағы өмір құбылыстарын ұғыну үшін
ерекшеліктеріне сәйкес өтілетін оқу іс-әрекеттерінің маңызы зор. Мектепке
дейінгі тәрбие мен оқыту негізінде ойынға құрылып, ойнақы да жеңіл өтуі
тиіс. Оқу іс-әрекетін ойын түрінде өткізетін болсақ, бұл баланың
дүниетанымын, ғылыми-зерттеу әдісіне қызығушылықтары оянып, оқу
белсенділігін, шығармашылық ойлау қабілетін дамытады, оқу іс-әрекетінің
сапасы артады.
Қай заманда болсын адамзаттың басты міндеттерінің бірі – ақылды да
саналы, тәртіпті де еңбексүйгіш ұрпақ тәрбиелеу екені көпке мәлім.
Ұлы ғалым-философ Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім емес,
тәрбие керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте
оның өміріне қауіп әкеледі, - деген екен [2]. Олай болса, балабақша –
бүлдіршіндерді ата дәстүрін сақтайтын, инабатты да ибалы, үлкен-кішіні
сыйлай білуге үйрететін тәрбие орталығы.
Жас бүлдіршіндерді балабақша есігін ашқан күннен бастап, сауатын ашып,
машықтандырумен бірге олардың мәдениетін дамыту арқылы халық қазынасына
ұрпақ бойына халық педагогикасының тәрбие өрнектерімен сіңіруге
тырысудамыз.
Мектепке дейінгі мекемелердің өткені мен бүгінінің өзекті мәселелері
және мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім беру
мекемелерінің мәселесі қарастырылмағандықтан, осы қарама-қайшылықтың
шешімін іздестіру біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты
“Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерінің бүгінгі жайы мен
болашағы” деп таңдап алуға түрткі болды.
Зерттеу мақсаты: Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерінің өткені
мен бүгінінің өзекті мәселелері мен тәрбие мен оқыту жұмыстарын ұйымдастыру
әдістемесін айқындау.
Зерттеу нысанасы: Мектепте дейінгі мекемелердің бүгінгі кезеңдегі даму
барысы.
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелеріндегі оқу-
тәрбие үдерісін арттыру.
Зерттеу міндеттері:
- мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім беру
мекемелерінің рөлін айқындау;
- мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелерін дамыту барысын сипаттау;
- мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытуды ұйымдастыру жолдарын анықтау;
Зерттеу әдістері: зерттеу жұмысы тақырыбына байланысты психологиялық-
педагогикалық әдебиеттерді, оқу бағдарламаларын зерделеу; әңгімелесу,
сұхбаттасу, балалардың дайындығын талдау, т.б.
1 Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мекемелердің өткені мен бүгінінің
өзекті мәселелері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың таным үдерісін дамытудағы білім
беру мекемелерінің рөлі
Адам өмірінде қарым-қатынас аса маңызды, ал қарым-қатынас сөйлеу арқылы
жүзеге асады. Сондықтан шыр етіп дүниеге келген бала қоршаған ортамен,
анасымен дыбыс, тіл арқылы қарым-қатынас жасайды.
Сөйлеу – адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп
жеткізу үшін тілді қолдану қажет. Тілі шықпаған нәрестенің алдымен сөйлеу
мүшелері дамиды. Жалпы, дүниеге келген сәби еріксіз дыбыс шығарады:
қарнының ашқанын, ауырғанын немесе тағы да басқа әрекеттерін айғай салу,
жылау, қыңсылау және басқа да дыбыстар арқылы білдіреді. Бұл дыбыстар
сөйлеудің ізашары болып табылады, олардың интонациялық мәнерлігіне қарап
анасы баласының қарнының ашқанын, оның бір жерінің ауырып тұрғанын және
тағы басқаны ұға алады. Бірақ та бұл дыбыстардың әлі де ешқандай сөйлеуге
қатысы жоқ болса да, олар өте маңызды. Ол жіңішке және әртүрлі қозғалысты
сөйлеу мүшелерінің дамуына себеп болады: тыныс алу, дыбыстық және
артикуляция мүшелері. Бала дауысқа өте тез үйренеді және бірінші айдың
аяғында сөйлеген дауысқа әрекет ете бастайды. Оған еркелік интонация
ұнайды, әуенді ән оның тынышталуына және ұйықтауына көмектеседі. Тағы да
біраз уақыт өткеннен кейін бала дыбыс шыққан жаққа қарай басын бұрып немесе
көзімен оны қадағалайды. Егерде баланың бір жері ауырса, мазасызданса бала
жылай бастайды. Баланың сыртқы дүние әсеріне реакция жасауы жылаудан
басталады. Жылаудың әсерінен баланың тыныс мүшелері мен сөйлеу органдары
нығая түседі.
Бірінші дыбыс артикуляциясының әрекет жасауы екі – үш айында гуілі
белгіленеді, одан кейін бес айдай шамасында бала үлкендердің ерін
артикуляциялық қозғалыстарын қайталауға тырысады. Бұл бірнеше қайталау
қозғалыстары қозғалыс дағдысының қатаюына әкеледі. Алты айдан бастап бала
бөлек буындарды анық айтады (мысалы: ше-ше, ә-ке және тағы басқа), және
ақырындап үлкендерден тек барлық сөз элементтерін ғана емес, сонымен қатар
интонацияны, ритмді, екпінді ұға бастайды. 9-10 айында бала бөлек сөздерді
бірдей жұпты буындармен айтады (мысалы: ма-ма, па-па және тағы басқа). Бір
жылда сөздік қоры 10-15 сөзден тұрады. Ал белгілі ғалым А.Н.Леонтьев бұны
даярлық кезеңі дейді, себебі бұл уақытта сөзді меңгеру дайындығы өтуде [3].
Балалар төрт жасында фразалармен еркін сөйлейді, олардың сөйлемдері
біршама қиын, ал бес жасында дыбыс шығаруы дұрыс дамиды. Егерде адам
дыбыстарды қалай болса солай шығара беретін болса, ешкім оны тіл деп
санамас еді. Сондықтан сөйлеу мүшелерінің қозғалыстары дәл, белгілі
заңдылыққа бағынып отырады.
Адамда сөйлеуге арналған негізгі органы жоқ, сөйлеуге өкпе, өңеш,
жұтқыншақ, тіл, тіс, ерін, ұрт қатысады. Дауысқа негізі ауыз қуысы мен
мұрын қуыстары қатысады. Қатты сөйлеуде мидың үлкен жарты шарында
орналасқан бөліктері реттейтін тыныс алу, фонациялық және артикуляциялық
бұлшық еттер қатысады. Адамның сөзі анық және түсінікті болу үшін сөйлеу
органдарының қозғалысы нақты және автоматты түрде болу керек. Сөйлеу
аппараты – бас миында орналасқан орталық және тыныс алу, сөйлеу,
артикуляциялық бөлімдерінен тұратын перифериялық болып екіге бөлінеді.
Тыныс алу бөлімі кеуде қуысындағы өкпе, бронхы, трахеядан тұрады. Сөйлеу
дем шығару кезінде пайда болады, сондықтан да сөйлеген кезде тыныс алуға
қарағанда дем шығаруы көбірек. Дауыс бөлігі дыбыс қатпарлары бар
кеңірдектен тұрады.
Артикуляция мүшелеріне қысқаша тоқталып кетейік. Оның негізгі органдары
болып ерін, тіл, жоғарғы-төменгі жақ, жұмсақ және қатты таңдай, альвеолдар
жатады. Тіл, ерін, жұмсақ таңдай және төменгі жақ қозғалу органдары болып
табылады. Дауыс буындарының қысылуына байланысты дыбыс кеңірдектен шығады.
Дауыс жоғарлығымен, күшімен, екпінімен сипатталады. Дауыстың жоғарлығы
дауыс буындарының толқуының жиілігіне байланысты. Ол ұзындығы мен
жуандығына байланысты болады. Дауыс күші демнің ішке тартылуына байланысты
шығады, ал дауыс буындарының қозғалыс қарқынына байланысты болады. Баланың
сөйлеуі бойының өсуімен және дамуымен бірге қалыптасады және дамудың
әртүрлі қатардағы сатыларынан өтеді.
Алайда тіпті кейбір балалардың естуі мен интеллектісі қалыпты болған
жағдайда да, сөйлеуінің дамуында кідіріс болуы мүмкін. Бұндай балаларға
дыбыс шығаруының бұзылуы, фонематикалық естуінің дамымауы, сөз қорының
аздығы және грамматикалық қатарының дұрыс болмауы тән.
Бірақ сөйлеу тілін меңгеру процесі барлық балаларда ойдағыдай біркелкі
жетіле бермейді. Кейбіреулерінде оның жетілу барысы кешеуілдейді,
екіншілерінің сөйлеу тілдеріндегі дыбыстардың айтылуы бұзылады немесе
бұрмаланады, үшіншілерінде сөздердің және сөйлемдердің түзілістері немесе
олардың мағыналары бұзылады.
Сөйлеудің жалпы дамымауы түрлі дәрежеде көрінеді, сондықтан сөйлеудің
дамуының 3 деңгейін бөліп көрсетуге болады:
Бірінші деңгейі – сөйлеудің жоқтығымен сипатталады. Баланың сөйлеуі
былдырға ұқсас. Алайда, егер сөйлеу орташа дамып келе жатса, бұл үрдіс 5
айға созылады, ал науқас балаларда көпке дейін созылады. Балалар қандай да
бір ойын жеткізу үшін былдырлы сөздерін жестермен және мәнерлі мимикасымен
толықтырады.
Екінші деңгейі – былдырлаған сөзден басқа күнделікті қолданылатын
сөздермен фразалардың едәуір мәнді болуымен сипатталады. Бірақ та сөздері
бұзылған, сөзді жеткізулері нашар болады, бала негізінен айқындалған заттар
мен әрекеттерді атап кетумен ғана тежеледі. Егер балаға сурет бойынша
әңгіме құрауын ұсынса, онда ол үзіндіден құралады, сонда да ол дұрыс, қысқа
фразаға қатысты болып келеді. Мазмұнын айтқанда қарапайым қателері – септік
жалғауын ауыстыруы және санның түрін дұрыс қолданбау болып табылады.
Жалғаулар, бөлшектер өте сирек қолданылады.
Үшінші деңгейі – балаларға түрленген фразалармен айтуын сипаттайды.
Алайда дамымаған лексико-грамматикалық және фонетико-фонематикалық
элементтері болады. Бала суреттерді бейнелейді, өзі туралы, жанұясы,
жолдастары туралы әңгіме құрайды, бірақ бұның алдында оның жақсы сөйлесетін
құрдастарына қарағанда үлкен қиыншылықтарды басынан кешіреді.
Сонымен қатар дыбыс шығаруының өте нашар болуынан қарым-қатынас өте
күрделенген. Егер бала тіпті жеке дыбыстардың дұрыс айтылуын үйреніп алса
да, сөйлеудің өзбеттілігінде олар түсініксіз естіледі.
Сөйлеудің бұзылуына биологиялық және психологиялық факторлар ықпал
етеді. Осыған байланысты тіл мүкістіктерінің бұзылуының бірнеше түрлерін
ажыратып кетуге болады:
1. Дислалия - сөйлеу тіліндегі ең көп тараған мүкістіктер. Мұнда тек
дыбыстардың айтылуы ғана бұзылады.
2. Дизартрия – сөйлеу тіл аппаратындағы ағзалар мен тіндердің нервпен
қамтамасыз етілуінің органикалық жеткіліксіздігінен сөйлеу тілінің
дыбыстарды айту жағынан бұзылуын көрсетеді.
3. Ринолалия – ең алдымен сөйлеу тіл аппаратының анатомиялық-
физиологиялық құрылысы бұзылады, ал оның зардабынан дауыстың реңі мен
әуезділігі және дыбыстардың айтылуы бұзылады.
4. Алалия – тіл мүкістіктерінің ішіндегі ең ауыр түріне жатады.
Мүкістіктің мұндай түріне шалдыққан баланың сөйлеу тілі іс жүзінде қатынас
құралы бола алмайды. Баланың ана құрсағында және сәбилік кезде дамуындағы
ми қабығының сөйлеу орталықтарына табиғи байланыстардың бұзылу әсерінен
сөйлеуінің дамымауы немесе мүлдем болмауы деген сөз. Алалия сөйлеудің
болмауы, сөйлей алмау деген мағынаны білдіреді.
5. Афазия – бұған бас миының белгілі бір жеріне жинақталған зақымнан
сөйлеу тілінің мүлде немесе жартылай жойылып кетуі жатады. Бұл көбінесе
үлкен ми сыңарларының белгілі бір бөлігінің зақымдануынан болады. Афазия
көбіне мидың белгілі бір жеріне қан құйылу, ми тамырларының тромбоз
сырқатына шалдығуы, мидың ісуі, қабынуы, жарақаттануы салдарынан болады.
Сөйлеу екпіні оның мәнерлі тәсілдерінің бірі болып табылады. Аз ғана
сөйлеп үйренген барлық балалар дерлік бір нәрсені бөлісуге асығады және
олардың сөйлеу екпіні тым жылдам болады. Көптеген жағдайда жас үлкейген
сайын бұл басылады, бірақ та кейде екпінінің патологиялық бұзылуы –
тахилалия пайда болады.
Тахилалия (грек сөзінен tachus - тез, lalia - сөйлеу деген мағына
береді) – сөйлеудің патологиялық жылдамдауы. Бұл ауруға жүйке жүйесі
тозған, қоздырылған, шыдамсыз балалар бейімі, алайда ауру кейде тұқым
қуалайды. Бала тез сөйлегендіктен, тіпті оның дыбыс шығаруы дұрыс
болғанымен оны түсіну ақылға сыймайтындай қиын. Бала демі жеткенше сөйлей
береді және сөздерін қолдың жестикуляцияларымен, кейде аяғының және барлық
денесінің ретсіз қозғалыстарымен жеткізеді.
Бала оқыстан қатты қорқып, шошынып қалса тұтығу пайда болуы мүмкін.
Тұтығу - бұл сөйлеу ырғағы мен сөйлеу екпінінің бұзылуы. Әдетте тұтығу
сөйлеудің интенсивті даму кезеңінде пайда болады, көбінде бала 2-5 жасында
фразалармен айта бастаған кезде көрінеді. Тұтығу балаларда үнемі жүйке
жүйесінің әлсіреуінен болады. Сонымен қатар тәрбиелеу кемістігі, жанұядағы
конфликтілік жағдайлар және тағы басқалары үлкен роль алады.
Тұтығуды органикалық және функционалды деп 2-ге бөледі.
1. Органикалық тұтығу – тек орталық жүйке жүйесінің органикалық
зақымдануынан туады, кез-келген жаста көрінеді және сирек кездеседі.
2. Функциональді тұтығу – көбінде орталық және жүйке жүйесінің
перифериялық сөйлеу механизмдерінің органикалық зақымдануынсыз кездеседі.
Бұл жеңіл қоздырғыш балаларда аяқ-астынан психикалық жарақаттың әсерінен
туады.
Ата-аналар, егер бала тіпті кішкене тұтықса және бұл өте сирек болады,
сонда да дереу маманға бару керек екендігін түсінуі өте маңызды. Кішкене
стрестің болуы, қорқу және шаршау тұтығуды күшейтуі мүмкін. Комплекстік
қарауға өткізу керек: медициналық, логопедтік және психологиялық.
Жалпы алғанда бала тілінің бірден қалыптаспауы, оның бірден жақсы сөйлей
алмауы ата-ананы қинайды. Мидың даму процесі белгілі бір кезеңге жеткенде
ғана балалар дұрыс сөйлей бастайды. Бұл – асығуды қажет етпейтін көп
уақыттық процесс. Мәселен, сәби үш айлық кезінде еліктеу дыбыстарын шығара
бастайды. Бес-алты айлығында уілдеп, жеті айлығынан бастап жеке дыбыстардан
буындар құрап үйренеді, бір жасқа келгенде бес-он сөз айта алатын болады.
Екі жасқа жеткенде баланың сөздік қоры 200-400 ге жетеді, 4 жасқа келгенде
қарапайым сөздерден сөйлем құрауға әрекет жасайды. Келе-келе баланың сөздік
қоры ұлғайып активтік және пассивтік сөз қоры пайда болады. Активтік
дегеніміз - бала өзі айтқан сөзінің мағынасын түсінетін сөздер де,
пассивтік дегеніміз өзі айта алмайтын, бірақ өзге адам айтқанда түсінетін
сөздік қоры. Сондықтан бір жасқа жеткен бала әлі дұрыс сөйлей алмаса, оған
қайғырудың қажеті жоқ. Бала сөйлей алмаса да, ересектердің айтқан сөзін
ұқса, айтқанды дұрыс орындай білсе, онда уайымдауға ешқандай негіз жоқ.
Баланың тілі шыға бастаған кезде онымен байқап, дұрыс сөйлескен мақұл.
Сақауланып сөйлеуге, баланың тілін бұрап сөйлегенін қызық көріп, оның
айтқандарындай етіп қайталау жақсылыққа апармайды. Өйткені бала солай
сөйлеуге үйреніп кетеді.
Сонымен, жоғарыда айтылып кеткендей баланың сөйлеуінің бұзылуына
биологиялық, психологиялық факторлар, сондай-ақ қоршаған ортаның келеңсіз
жағдайлары себепші болады:
1. Ана құрсағындағы ұрықтың 4 апталығынан 4 айлығына дейінгі кезеңдегі
дамуының бұзылуынан сөйлеу тілі бұзылады. Яғни, ананың екі қабат кезінде
вирусті жұқпалы аурулар, әртүрлі зақымдар, гигиеналық талаптарды
сақтамауынан, резус фактор бойынша қанның сәйкес келмеуі және т.б. себептер
әсер етеді.
2. Болашақ ананың екі қабат кезінде қорқып-шошынуы, жүйке жүйесінің
мазасыздануы, уайымдауы, ашулануы баланың сөйлеу тілінің бұзылуына әкеледі.
3. Сөйлеу тілінің мүкістенуіне бас сүйегінің жарақаттануы мен мидың
шайқалуы ықпал етеді.
4. Босану кезінде және толғақ қысымынан болатын зақымның мидың оттегімен
жеткілікті қамтамасыз етілмеуінің салдарынан бас сүйегінің ішкі жағына қан
құйылады.
5. Сөйлеу тілінің мүкістігіне тұқым қуалайтын аурулар және нәресте
кезінде жиі-жиі шалдыққан әртүрлі ауру-сырқаулардың зардаптарынан да зиян
шегеді.
Баланың сөз қорының баюына, дұрыс сөйлеуіне қоршаған орта, үлкендердің
сөздік қоры жақсы стимул. Үлкендердің сөзі анық, асықпайтындай және дұрыс
болуы керек. Кейбір ата-аналар баланың сөзімен сөйлеймін деп сөзін бұрып
айтады, олар балаға ұғынықты деп ойлайды, ол дұрыс емес. Екі жасында
баланың сөздік қоры 300-ге жуық болады. Фразалар ұзын және қиын бола
бастайды, ал сөздің айтылуы жақсарады. Үш жасқа дейін бала сөйлей алмаса
қобалжудың қажеті жоқ, онда мамандардан кеңес алу қажет. Кейбір ата-аналар
баласы өзі жай сөйлегісі келмей тұр деп өздерін басып, көп уақыт өткізіп
алып көмек сұрайды.
Негізінде төрт – бес жаста барлық сөйлеу қателіктері жоғалады, бірақ ол
үлкендердің сөзді дұрыс айтуына байланысты. Сондықтан баланы кішкентай
кезінен бастап әдемі, дұрыс, таза сөйлеуге үйрету керек. Балаға көп
ертегілер оқытып, жаңылтпаштармен тілін жаттықтырып және баланың сөздері
үнемі дамытуда болуы қажет.
Баланы бала-бақшаға апара жатқанда, жолда бір нәрсе айтып жүріңіз.
Мысалы: автобуспен, тролейбустың қандай айырмашылығы бар? - деп, содан
кейін кешке жақын баладан: Білесің бе, біз не көрдік? - деп сұраңыз.
Сонда бала бәріне жолда не көргенін айта бастайды. Осылайша баланың сөйлеуі
мен зейінін дамыта аламыз.
Тіпті кішкентай сөзді бұзып айту баланың тәртібі мен қызметіне әсер
етеді. Бұндай баланы мектепте қорқытуы мүмкін, сондықтан оның психикасына
өте ауыр әсер етеді. Нашар сөйлейтін балалар өзінің кемшілігін өте тез ұға
бастайды. Олар тұйықталып кетеді, ұялшақ, шешім қабылдай алмайтын,
нәтижесінде толымсыздық комплекстері жетіле бастайды, үлгерімі төмендейді,
өзіне деген сенімсіздігі пайда болады, коммуникациялық белсенділігі
нашарлайды.
Сөйлеуді дамытуда толық есту қабілеті өте маңызды фактор болып табылады.
Дыбысты бала туғаннан бастап қабылдайды: басында бұл дыбысқа жай ғана
қарашығының үлкеюі, тынысын ұстап тұруы, басқа да қозғалыстар көрінеді.
Атап айтқанда бала естудің көмегімен қоршаған ортадағы сөзді қабылдайды,
өзінің дыбыстауына бақылау жасауы өте маңызды. Баланы үнемі дұрыс айта
алмауы әдетке айналмау үшін түзетіп отыру керек, артынан оны түзету өте
қиынға соғады.
Көру өте үлкен роль атқарады, себебі бала ықыласпен сөйлеушінің тілін
және ерін қозғалысын бақылай отырып, оларды қайталайды, артикуляциялық
қозғалысқа еліктеуге тырысады.
Бұл процесте баланың дамуында үнемі дамып және қайталау байланыстарын
қатайтып отыратын анализаторлар арасында есту, көрумен және басқалармен
шартты байланыс жүйесі пайда болады.
Сөйлеудің қалыптасуы ең алдымен ересектермен күнделікті қарым-қатынаста
болуымен байланысты. Балабалабақшадан немесе серуеннен оралғаннан кейін,
міндетті түрде балабақшада не істегені туралы, қандай тапсырмалар болды,
соны баладан сұрап отырыңыз. Егер балаға айтып беру қиын болса, жетектеуші
сұрақтар қойып көріңіз. Сонымен қатар балаға тыңдауды және дыбыстарды
дифференциялауға үйрету аса қажет. Баланың дыбыс қабылдауының дамуына себеп
болатын кез-келген ойындарды ойлап тауып, жаңылтпаштарды жиі қолданған
дұрыс.
М.М.Кальцованың айтуынша сөйлеудің дамуы моториканың дамуымен, әсіресе
қол саусақтарының кіші моторикаларының дамуымен тығыз байланыста болатынын
айтты [4]. Сондықтан балаларды пирамидалармен, кубиктермен, мозаикалармен
айналдыруға тырысу керек. Тапсырмаларға кіріспес бұрын бала әсіресе қандай
дыбыстарды жаман айтатынын біліп алыңыз. Ол үшін оған атауларында керекті
дыбыстары бар, барлық мүмкіншіліктегі суреттер ұсынылады. Егер бала бірнеше
дыбыстарды дұрыс айтпаса, тапсырманы көбірек таза айтатын дыбыстардан
бастаған жөн.
Ата-аналар баламен жұмыс жасай бастағанда тек ойын түрде берілген
қызықты тапсырмалар ғана эффективті болатынын есіне алуы қажет. Мұнда кел,
сөйлеуді үйренеміз, - деп бұйрық беруге болмайды. Бұндай жағдайда бала
қорқып, ішінен тұйықталып алады, ондай тапсырмалар пайдасыз болып шығады.
Ойын қызықты болу керек, кейде балаға жақсы сабағы үшін сыйлық берген жөн.
Логопедтік тапсырмалар мектепке жақсы дайындық бола алады. Дыбыстарды айтып
үйренуді бастамас бұрын бала дұрыс айтпайтын дыбыстарды меңгеруге
артикуляциондық аппарат дайындайтын бірнеше тыныс алу жаттығуларын орындау
керек. Тапсырмалар қысқа болу керек, кем дегенде 15 минут жүргізілуі қажет.
Сондықтан сөйлеуі бұзылған және тіл мүкістігі бар балалар тұйықталып,
бойында толымсыздық кешені пайда болмас үшін, ата-ана тарапынан қолдау,
мейірімділік, жылылық аса қажет. Қазіргі кезде экологиялық және
психологиялық фактордың әсерінен сөйлеу қабілетінде ауытқуы бар және
мүмкіндігі шектеулі балалар жылдан-жылға саны көбейіп келеді. Мұндай
балаларға арналған арнайы мектептер мен оқыту бағдарламалары жоқтың қасы
[5].
Бұл мәселе психиатр, логопед, невролог, психолог және т.б. мамандардың
және қоғамның араласуымен шешілетін өзекті мәселелердің бірі болып қала
бермек.
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе, ол
үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып табылады.
Біріншіден, білім мен тәрбие беруге арналған дамытушы ортаны жабдықтау
қажет десек, ол мектепке дейінгі кезеңнің өзіндік ерекшелігі мен
құндылықтарын сақтайтын, баланың балалығына бағытталуы шарт.
Екіншіден, тәрбие мекемесінің басшысы мен тәрбиеші педагогтар қауымы
кәсіби шеберліктерін үнемі шыңдап, білімін жетілдіруге жүйелі көңіл бөліп,
ұжымның шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, оны жүзеге асыруға
белсенділікпен ат салысуға және жағымды психологиялық ахуалдың тұрақтануына
ықпал ету қажет. Сондай-ақ, отбасының сұранысы мен талап-тілектерін
қанағаттандыру және білім мен тәрбиенің балаға берілген үрдісі жайында ата-
анамен үнемі бірлескен ынтымақты негізде жұмыс істеу де өте маңызды.
Үшіншіден, балабақшада еңбек етуге толық жағдай жасалып, тәрбиелеу мен
білім берудің технологияларын сауатты меңгеріп, жаңа педагогикалық әдіс-
тәсілдер жүйесін кәсіби шеберлікпен игеріп, оны тәжірибеде пайдалануға
шығармашылықпен үлес қосып отырса.
Баланы тәрбиелеу, дамыту және білім беру мәселелерінде отбасы мен
балабақша ұжымының бірлескен өзара тығыз байланыста болуы.
Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты – тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту.
Бұл мақсаттар өзара тығыз байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Баланы
өмірге дайындау үшін дамытудың маңызы ерекше. Даму барысы:
1. Зердесін дамыту.
2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту.
3. Күрт қиыншылықтарға төтеп бере алуын дамыту.
4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі қабылдау, жақсы көруді дамыту.
5. Танымдық үрдісін дамыту.
6. Өзін-өзі алып жүре алуын, дербестігін дамыту.
7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі жетілдіруге ынтасын дамыту [7].
А.Едігенова бойынша баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүреді.
Даму үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. 6 жастағы балалар
заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың құрылысын,
пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында бала шындық
дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам баласының жинақтаған
бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың бір нәрсені құмартып
білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, еліктегіш, әр
нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойлантады [8].
Балалар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге
құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың
жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,
ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой
еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек
адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына
жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл
баланы дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін [9].
В.С.Мухина бойынша мектеп жасына дейiнгi және бастауыш мектеп жасындағы
балаларда мiнез-құлық мотивациясы: мiнез-құлықтың саналы регуляциясы
күшейедi, мотивтер мен қажеттiлiктер көлемi ұлғаяды, рухани және материалды
қажеттiлiктер сферасы кеңейедi, қарым-қатынасқа деген қажеттiлiк,
жетiстiкке жету, басқарушылыққа қажеттiлiк сияқты әлеуметтiк қажеттiлiктер
нығая түседi. Көп бiлу, басқалардан жоғары болу, өзi жасай алу сияқты
қарапайым қажеттiлiктер пайда болады [10, 79б].
Т.Рибоның айтуынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне
байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең – қиялдың
тез дамитын уақыты [11].
Сондықтан қиялдың дамуын төрт ерекше кезеңдерге бөлуге болады (2 жастан
6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір
заттан басқа бір затты көре бастауы);
2. Екінші кезең – қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең – ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
4. Төртінші кезең – бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың
басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М.Дьяченко мен А.И.Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала
дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады [12].
Танымдық қиялдың басты міндеті – ақиқат өмірдің белгілі бір түрде
бейнеленуі. Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық
болғанда, баланың өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір
механизм болады. Е.Е.Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш
түрлі компонентті бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы үш компоненттің қолдануында халық ертегісінің айрықша орнын анықтап,
зерттеуге мән берілді [13].
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
алғышарттары болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті,
эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы
ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С.Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала
қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда
болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың
өмірден көрген-білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір
жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген
таңқаларлықтай болып естіледі [14].
С.Л.Рубинштейннің айтуынша Қиял – бұл образдық форманы іске асыру,
өзгеріске енгізу деп түсіндіреді. Л.С Выготский мен А.Н.Леонтьев қиялдың
ерекшелігіне қарай оған арнайы психикалық процесс деп қарауға мән береді
[14, 41б].
Атақты психолог Л.С.Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір тәжірибесінің
молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кездегі психологтар мен педагогтар баланың жеке басының
дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста
көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына
жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы
төмендегідей үш компоненттен тұрады:
Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені
ойластыруға мүмкіндік береді.
Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда да
заттық байланыстың рөлі бар.
Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының
жоғарғы формасы – ой - пікірден оның іске асуына байланысты.
Сонымен, қорыта айтқанда, біздің тәжірибемізге негіз болған 5-6 жастағы
балалардың құрастырған ертегілері мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан түрде
мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін жүргізілген жұмыс, қиялдың дұрыс дамуына
апаратын көп жолдың бірі болды деп есептейміз. 6 жасар бала өз қиялында
алуан түрлі жағдайлар құра алады және баланың өзі сондай әртүрлі жағынан
көрінеді. Ойын барысында қалыптаса отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрінде
өте алады. Тілі және қиялы жақсы дамыған бала қызықты сюжетті тез арада
жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың үздіксіз жұмысы – баланың айналадағы
әлемді танып-білуінің және игеруінің маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе
аумағынан шығудың әдісі [14, 44б].
В.С.Мухинаның теориясы бойынша өзінің бастамалары жағынан баланың қиялы
сәбилік шақтың соңында пайда бола бастайтын сананың белгілер функциясымен
байланысты. Белгілер функциясын дамытудың бір желісі заттарды басқа
баламалармен және олардың бейнелеулерімен алмастырудан тілдік,
математикалық және басқа белгілерді пайдалануға, ойлаудың логикалық
формаларын меңгеруге әкеледі. Екінші желі нақтылы бұйымдарды, оқиғаларды
қиял арқылы толықтыру мен алмастыру мүмкіндігінің пайда болуы мен кеңеюіне,
жинақталған түсініктердің материалынан жаңа бейнелер құруға жетелейді.
Баланың қиялдауы ойын үстінде қалыптасады. Алғашқы кезде қиял заттарды
қабылдаудан және ойын іс-әрекеттерін орындауынан ажыратылмайтындай. Ойын
үстінде қалыптасқан қиял мектепке дейінгі бала іс-әрекеттерінің түрлеріне
де ауысады. Бала сурет салғанда, ертегілер мен тақпақтарды ойлап шығарғанда
қиял неғұрлым айқын байқалады [10, 96 б.].
Сондай-ақ мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында
ұқсастықтар бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері
ретінде анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары
ретінде бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз
күрделілене және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат
ала алмайды. Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін
жадында сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-
әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі
кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін,
үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында
бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау
және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше
міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу
үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады.
Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса
бастайды [10, 91б.].
Мектепке дейінгі кезеңде баланың зейіні төңіректегі заттарға және осылар
арқылы орындалатын іс-әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталынады. Бала бір
нәрсеге ынтасы өшпей тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе
пайда болысымен-ақ баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың
ұзақ уақыт бір іспен шұғылдануы сирек болады.
Д.Б.Элькониннің пікірінше, мектепке дейінгі кезеңде балалар іс-
әрекетінің күрделенуіне жалпы ақыл-ой дамуының ілгеруіне байланысты зейін
күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке дейінгі
кезеңдегі кішкентайлар бір ойынды 30-50 минут ойнайтын болса, 5-6 жасқа
жеткенде ойынның ұзақтығы 1,5 сағатқа дейін созылады. Мұндай ойында
адамдардың күрделірек іс-әрекеттері мен қарым-қатынастарының бейнеленуімен
және ойынға үнемі енгізілетін жаңа ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге
болады. Балалар суреттерді көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда зейін
тұрақтылығы арта түседі. Мысалы, мектепке дейінгі шақтың соңында суретті
көру ұзақтығы екі есе артады, мектепке дейінгі кішкентайға қарағанда алты
жасар бала суретті жақсырақ түсінеді, оның өзіне қызықты жақтары мен егжей-
тегжейлерін бөліп алады [15].
Бірақ мектепке дейінгі кезеңде зейіннің негізгі өзгеруі баланың алғаш
рет өз зейінін меңгере білуінде, оны саналы түрде белгілі заттарға,
құбылыстарға бағыттай білуінде және кейбір тәсілдерді пайдалана отырып,
соларға зейін қоя білуінде. Мектепке дейінгі шақ ішінде өз зейінін
ұйымдастыру үшін сөзді пайдалану күрт өседі. Мұны, атап айтқанда, мектепке
дейінгі ересектер үлкеннің нұсқауы бойынша тапсырманы орындағанда мектепке
дейінгі кішкентайларға қарағанда нұсқауды 10-12 рет жиі қайталайды.
Сонымен, баланың мінез-құлқын реттеуде сөздің маңызының жалпы өсуіне
байланысты мектепке дейінгі шақта ықтиярлық зейін қалыптасады.
В.С.Мухина мектепке дейінгі шақта балалар ықтиярлы зейінді меңгере
бастаса да, бүкіл мектепке дейінгі балалық шақта ықтиярсыз зейін басым
болып қала береді. Балаларға өздері үшін бір текті әрі тартымы шамалы іс-
әрекетке зейін қою қиынға түседі, сонымен бірге ойын процесінде немесе
әсерлі сезімге бөлерліктей тапсырмаларды шешерде олар едәуір ұзақ уақыт
бойы ықыласты болып жүреді. Мектеп жасына дейінгі бала зейінінің ерекшелігі
мектепке дейін оқыту ықтиярлы зейінге үнемі күш салуды талап ететін
тапсырмалар бойынша құрылуы мүмкін емес себептердің бірі болып саналады.
Сабақтарда пайдаланылатын ойын элементтері, іс-әрекеттің нәтижелі түрлері,
іс-әрекет формаларын жиі өзгерту балалардың зейінін айтарлықтай жоғары
деңгейде ұстауға мүмкіндік береді [10, 77 б.].
Сенсорлық даму, бала заттардың түсін, пішінін, мөлшерін және олардың
кеңістіктегі орналасуын айырып қана қоймай, оларды мөлшеріне қарай
сәйкестендіріп (үлкен, кіші, аз, көп) анықтай алады.
Зейін тікелей қызығушылықпен байланысты (ырықсыз зейін), өйткені қызықты
іске бала көңілі тез ауады. Егер 6 жасар бала ойынмен айналысқан болса, ол
алаңдамай 2, тіпті 3 сағат ойнай береді. Алайда, бұндай зейінді
шоғырландыру – баланың айналысқан нәрсесіне қызығушылығынан туындайды. Бала
зейінін тәрбиелеуде көмектесу қажет. Үлкендер сөз нұсқаулары арқылы баланың
зейінін ұйымдастыра алады. Оларға біркелкі жалықтыратын және тартымдылығы
аз іс-әрекетпен айналысу өте қиын. Зейіннің бұл ерекшелігі сабақтарда ойын
элементтерін енгізуге және іс-әрекет түрлерін жеткілікті ауыстырып отыруға
негізгі себеп болып табылады [10, 89 б.].
К.Д.Ушинский Балаға оқуды қызықты ете білу керек және сонымен қатар,
оларды қызықтыра қоймайтын тапсырмаларды да бұлжытпай орындауды талап ету
керек, бұл жұмысты орындағанда бір жағын басым етіп жібермей, екі жағын
теңестіру арқылы еріксіз зейінді тудырып отырумен қатар, балада белсенді
зейін шамалы болғанына қарамастан оны жаттықтырып отыру керек, - деп
көрсетеді. Оқушылардың зейінін дұрыс қалыптастыруға мұғалімнің жеке басының
үлгі-өнегесінің маңызы да зор [13, 45б.].
В.С.Мухина бойынша мектепке дейінгі шақ есте сақтау мен еске түсіру
қабілеттілігінің пәрменді дамуымен сипатталады. Адамдар, оқиғалар есте
сақталатын кезең мектепке дейінгі шақта анықталмаған мерзімге ығысады.
Шындығында, бізге сәбилік шақтағы оқиғалардан бірдеңені еске түсіру қиын
немесе мүлде дерлік мүмкін болмаса, мектепке дейінгі балалық шақ көптеген
әсерлі сәттерді есте қалдырады. Бұл әсіресе мектепке дейінгі ересектерге
тән. Мектеп жасына дейінгі баланың есі негізінен ықтиярсыз сипатта болады.
Бұл бала көбіне өзінің алдына бір нәрсені есінде қалдыру үшін саналы
мақсаттарды қоймайтындығын көрсетеді. Есте сақтау мен еске түсіру баланың
еркі мен санасына байланысты өтеді. Бұл екеуі де іс-әрекет арқылы жүзеге
асады әрі іс-әрекеттің сипатына байланысты болады. Бала іс-әрекетте неге
зейін қойса, оған не әсер етсе, не қызық болса, соны ғана есінде сақтайды.
Заттарды, картиналарды, сөздерді ықтиярсыз есте сақтаудың сапасы,
баланың осыларға қаншалықты әсерлі іс-әрекет істеуіне іс-әрекет процесінде
оларды егжей-тегжейлі қабылдау, ойластыру, топтастыру қандай дәрежеде
өтетіндігіне байланысты. Мысалы, суреттерді жай ғана қарап шыққанда оларды
баланың есінде сақтау анағұрлым нашар болады, ал осы суреттерді, өз
орындарына, мысалы, бақшаға, ас үйге, балалар бөлмесіне дәл келетін жеке
заттарды қою ұсынылғанда бала оларды есінде жақсы сақтайды. Ықтиярсыз есте
сақтау баланың орындайтын қабылдау және іс-әрекеттерінің жанама қосымша
нәтижесі болып табылады [10, 91б.].
Мектепке дейінгі жастағылардың ықтиярсыз есте сақтауы мен ықтиярсыз еске
түсіруі – ес жұмысының бірден-бір түрі. Бала бірдеңені есте сақтау немесе
еске түсіру жөнінде алдына мақсат қояды, ал бұл үшін арнаулы тәсілдерді
қолдануды білмейді. Мысалы, үш жастағы балаларға суреттер тобының біреуін
сұрағанда балалардың басым көпшілігі өзін мүлде бірдей ұстады. Суретке көз
жүгіртіп өткеннен кейін бала оны шетке ығыстырып қойып, үлкен адамнан басқа
суретті көрсетуді сұрады. Кейбір балалар бейнеленген заттар жөнінде
әңгімелеп беруге тырысты, суретке байланысты өткен тәжірибенің жағдайларын
еске түсірді (Көзілдірікті көзге киеді. Мынау- көбелек, құрт деп аталады.
Қарбыз. Мен, анам және әкем-үшеуіміз үлкен қарбыз сатып алғанбыз, алқоры
одан әлдеқайда кіші, тағы осындайлар). Әйтсе де есте сақтауға бағытталған
балалардың ешбір іс-әрекеттері байқалмады [16].
В.С.Мухинаның пікірінше есте сақтау мен еске түсірудің ықтиярлы
формалары мектепке дейінгі естияр шақта қалыптаса бастайды және мектепке
дейінгі ересектерде жетіледі. Ықтиярлы есте сақтау мен еске түсіруді
меңгерудің неғұрлым қолайлы шарттары ойын үстінде жасалады, бала өзіне
алған рольді жақсы орындап шығу есте сақтау шарты болған кезде жасалады.
Мысалы, сатып алушының ролін алған бала дүкеннен белгілі заттарды сатып алу
жөніндегі тапсырманы орындаушы ретіндегі баланың есте сақтайтын сөздерінің
саны үлкен адамның тікелей талабы бойынша есінде сақтауға тиісті сөздерден
көп болып шығады.
Естің ықтиярлы формаларын меңгеру бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың
біріншісінде әлі қажетті тәсілдерді меңгере алмай тұрып бала есте сақтау
мен еске түсіру міндетінің өзін бөле бастайды. Мұнда еске түсіру міндеті
бұрын бөлінеді, өйткені бала алдымен дәл еске түсіруді, елестетуді қажет
ететін ахуалдарға кездеседі. Бұған дейін ол нені қабылдап, жасағанын
көрсететін іс-әрекетті білуі керек. Есте сақтау міндеті еске түсіру
тәжірибесінің нәтижесінде пайда болады [10, 79б.].
В.С.Мухинаның айтуынша, есте сақтау мен еске түсірудің жолдарын бала өз
ойынан шығара алмайды. Ондай жолдарды белгілі түрде баланың есіне үлкендер
салады. Мысалы, үлкен адам балаға тапсырма бергенде оған осы арада дәл оны
қайталап беруді талап етеді. Үлкен адам баладан бір нәрсе сұрағанда, оның
еске түсіруіне бағыт береді: Сосын не болады?, Жылқыға ұқсас сен тағы
қандай жануарларды көрдің? Тағы сол сияқты. Бала біртіндеп қайталай
білуге, түсіне білуге, материалды есте сақтау мақсатында байланыстыра
білуге, еске түсіргенде байланыстарды пайдалана білуге үйренеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың кейбіреулерінде эйдетикалық ес деп
аталатын көру есінің ерекше түрі байқалады. Өзінің айқындығы мен дәлдігі
жағынан эйдетикалық естің бейнелеріне жуықтайды: бұрын қабылданған бір
нәрсені есіне түсірген бала соны көз алдына қайтадан көріп тұрғандай
болады. Эйдетикалық ес – жас шағының құбылысы. Мектепке дейінгі жаста
осындай есі бар бала, кейінірек, мектепке оқыту кезеңінде, әдетте өзінің
бұл қабілеттілігін жоғалтады [10, 81 б.].
Мектепке дейінгі жас – естің қарқынды даму жасы. Ес – бала үшін маңызды
оқиғалар мен мәліметтерді жадында қалдырады және сақтайды.
Сондай-ақ мектепке дейінгі балалардың ойлау үрдісіне тоқталсақ, ойлау –
тіл дамуы және ғылыми ұғымдарды меңгеру бірлігінде дамиды. Баланың сау
психикасының ерекшелігі – танымдық белсенділігі. Ойлау – сыртқы дүние
заттары мен құбылыстарының байланыс қатынастарының адам миында жалпылай
және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ақыл-ой жағынан бала қаншалықты
пәрменді болса, ол сонша көп сұрақтар қояды және оның сұрақтары соншалықты
алуан түрлі болады. Бала заттың бейнесін ғана емес, оның қимыл-қозғалыстары
туралы да ойлайды. Бейнелі ойлау – 6 жасар бала ойлауының негізгі түрі.
Әрине, ол жекелеген жағдайларға логикалық ойлауды да орындай алады, бірақ
та бұл жаста көрнекілікке сүйенген оқыту басымырақ болады. Мұның өзі осы
жастағы балалардың естері еріксіз жақсы дамиды. Ерікті естері жаңа ғана
қалыптасады. Сондықтан жақсы қабылдап алған заттардың түсін есінде жақсы
сақтайды. Көру және есту елестері көрген нәрселердің мазмұнымен байланысты
болады [17,18, 19].
Мектепке бару балалардың логикалық есін дамытуда үлкен роль атқарады.
Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас және дара
ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Кіші мектеп жасындағы
балаларды оқу тәсілін өз бетімен таңдап ала алмайтындықтан мұғалім үйге
тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі
керек. Бұл жөнінде оқулықтардың бәрінде мәтінді қалай оқу, тапсырманы қалай
орындау керектігі айтылған. Бірақ баланың назары кейде бұған жөнді түсе
қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескерген жөн.
Мектепке дейінгі балалық шақта заттардың, құбылыстардың, іс-әрекеттердің
арасындағы байланыстар мен қатынастарды бөлу мен пайдалануды талап ететін
күрделі де сан алуан міндеттерді баланың шешуіне тура келеді. Ойында, сурет
салуда, құрастыруда, жапсыруда, оқу және еңбек тапсырмаларын орындауда бала
үйреніп алған іс-әрекеттерді жай ғана пайдаланып қана қоймайды, жаңа
нәтижелер ала отырып олардың тұрақты түрін өзгертеді. Мектеп жасына дейінгі
балалар өздерін қызықтырған мәселелерді түсіну үшін өзіндік эксперименттер
жасауға кіріседі, құбылыстарды бақылайды, оларды талқыға салып,
қорытындылар жасайды. Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында кейбір
механикалық, физикалық және басқа байланыстар мен қатынастарды түсінуді,
осы байланыстар мен қатынастар туралы білімді жаңа жағдайларда қолдана
білуді талап етеді. Осы жастағы балалардың жылдың соңына дейін абстрактілі-
логикалық ойлауы жақсы дами түседі. Бірақ тәжірибе түрінде, бала затты
көрмей тұрса, берген сұраққа толық жауап бере алмайды. Бала ойлаудың барлық
операцияларын жақсы қабылдауға тиіс.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие үдерісі шешуші роль
атқарады. Бала ойлауын дамыту үшін мұғалім тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы
тиіс. Ой тәрбиесі адамның психологиясын жан-жақты етіп тәрбиелеумен ұштасып
жатады.
Таным әрекетінің бірі - қабылдау. Тілдік мәліметтерді және жазылымдағы
қатысымдық тұлғаларды ұғыну, қабылдаудан басталады. Тілді меңгеру барысында
тіл үйренуші есту, көру, сезу арқылы дыбыстарды, сөздерді, сөйлемді
қабылдауға үйренеді. Бала қоршаған ортаны жақсы қабылдауға тиіс.
Д.Б.Эльконин бойынша кіші мектеп жасындағы балалардың танымдық
үрдістердің дамуына келсек, олардың оқу ісіндегі қабылдауы – форма мен
түстерді тану және атауға келіп тіреледі. Мысалы, түрлі-түсті құмыра салу
үшін, олар форма, көлем жағынан әртүрлі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz