Мектепте тарихты оқыту әдiстемесi. ТАРИХТЫ ОҚЫТУДЫҢ ӘДIСТЕРI, ТӘСIЛДЕРI МЕН ҚҰРАЛДАРЫ
Мектепте тарихты оқыту әдiстемесi
Жоғары оқу орындарының тарих мамандығы студенттерiне арналған оқу құралы
Алматы – 2006
II Б Ө Л I М
ТАРИХТЫ ОҚЫТУДЫҢ ӘДIСТЕРI,
ТӘСIЛДЕРI МЕН ҚҰРАЛДАРЫ
§4. Оқулық – маңызды бiлiм көзi және оқу құралы
§5. Оқытудың әдiстерi мен тәсiлдерi және оларды топтастыру
§6. Тарихи материалдың құрылымы және оны оқып үйренудiң тәсiлдерi
§7. Басты тарихи деректердi мазмұндау тәсiлдерi
§8.Теориялық оқу материалын оқып-үйрену
Түсіндiру, пiкiр, сипаттама беру
Түсіндiру – басты деректер мен теориялық материалды мазмұндаудың кең
таралған тәсiлдерiнiң бiрi. Бұл түсінiк, ұғым, баға, қорытынды, тұжырым
түрінде игерiлетiн ақпараттың бөлiгi. µғым (салық, жасақ) мен себеп-
салдарлы байланыстардың мәнiн (Қазақ Ордасының құрылуының алғышарттары)
мұғалім түсіндiрудiң көмегiмен аша алады. Осы тәсiлдiң көмегiмен тарихи
деректер мен құбылыстардың мәнi мен маңызы, iшкi байланыстарының заңдылығы
ашылады. Түсіндiруде деректердi талдау барысында жасалған бiр тұжырым
екiншiсiнен ерекшеленiп тұрады.
Түсіндiру әдiсi оқушылар үшін оңай болғандықтан ол барлық сыныптарда
қолданылады. Тарихи бiлiм дайын кұйiнде берiледi, оқушылар оларды түсінiп,
есте сақтай бiлуi керек. Бұл тәсiлдiң кемшiлiгi оқушылардың өздiгiнше
танымдық әрекетiн шектейтiндiгiнде.
Пiкiр (пiкiр бiлдiре отырып мазмұндау) себеп-салдарлы байланыс пен
ұғымның негiзгi белгiсiн анықтауда қолданылатын түсіндiрудiң нұсқасы. Бұл
тәсiл мұғалімнiң оқушыларға ойлау барысы, деректердi талдау үлгісiн
көрсетуге мүмкiндiк бередi. Мұғалім оқушылардың ойын белсендi танымдық
әрекетке жетелейдi. Пiкiр бiлдiру оқушылардың назарын аударатындай мәселе
қоюмен қатар жұруi мүмкiн. Мұғалім әрбiр мәселеге ой толғауы, деректердi
салыстырған пiкiр түрінде жауап бередi. Нәтижесiнде оқушылар оқу
материалының теориялық мазмұнын қиналмай игередi.
Бұл тәсiлмен бiрге қисынды сұлба, оқу жаднамасы, мәтiндiк кесте,
жапсырма сияқты оқыту құралдары қолданылады.
Салыстырмалы және жинақтаушы сипаттама. Оқу материалының теориялық
мазмұнын баяндағанда салыстырмалы сипаттама берiледi. Мемлекеттiк билiк,
шаруашылық типтерi және т.б. ұғымдар, деректер салыстырылады. Оның
барысында тарихи нысанның салыстыратын белгiлерi айқындалады; сосын барып
салыстыру барысында олардың ортақ, ерекше, жеке белгiлерi анықталып,
қорытынды жасалады.
Ұлт-азаттық қозғалыстарын салыстыруға арналған мынадай жаднаманы
қолдануға болады:
1. Ұлт-азаттық қозғалыстың себебi, 2. Қозғалыс басшысына сипаттама,
3. Қозғалысқа қатысушылар, олардың мақсаттары 4. Қозғалыстың сипаты, 5.
Қозғалыс барысы, 6. Жеңiлу себептерi, 7. Тарихи маңызы.
Жинақтаушы сипаттаманың мақсаты мүлдем бөлек. Ол оқылған теориялық
материалды қорытып, ұғым қалыптастырады. Белгiлi құбылысты жинақтай отырып,
оның басты белгiлерiн логикалық бiрiздiлiкпен тiзедi. Мысалы, колхоз
құрылысы туралы әңгiмелегенде оның директивалық жоспарластыру, өндiрiлген
өнiмдi тартып алу, шаруаны жерге бекiтiп қою сияқты белгiлерiн атайды.
Жинақтаушы сипаттама күрделi тарихи құбылысты түсіндiру аяқталғанда
немесе оның маңызды белгiлерi мен байланыстарын анықтағанда қолданады. Сол
сияқты басты деректердi индуктивтi және дедуктивтi баяндағанда да бұл
тәсiлдi жемiстi қолдануға болады.
Тарихты оқытудағы өзектi мәселе ахуалы
Өзектi мәселенi мазмұндау. Ойлау үдерісi проблемалық ситуацияға
байланысты. Адамда әлдененi түсіну қажеттiлiгi пайда болғаннан бастап ол
ойлануға кiрiседi. Ойлау қай кезде де мәселеден немесе сұрақтан, таң қалу,
түсінбеу, қарама-қарсылықтан басталады.
Өзектi мәселенi оқыту элементтерiн Мұғалім көптеген сабақтарға енгiзе
алады. Жаңа материалды түсіндiрер алдында оқушыларды ойландыратын қызықты,
оқыс сұрақтар қояды, ал олардың жауабы сабақ соңында берiлуi керек. Ал
өзектi мәселе сабағында теориялық мазмұнды игеру жолындағы белсендi
iзденушiлiк әрекет бұкiл сабақ барысында жалғасады. Қабілеттi оқушыларға
күрделi теориялық тапсырмалар берiлiп, мұғалім ұсынған мәселенi iзденушiлiк
сипаттағы оқу тәсiлдерiне бағыттайды.
Өзектi мәселе ахуалы қалай қалыптасады? Ол оқу материалындағы
ұйлесiмсiздiк немесе сабаққа қарама-қарсы сипаттағы құжаттардан үзінділер
енгiзу немесе бiр мәселеге қарама-қарсылықты әртүрлi көзқарастарды баяндау
өзектi мәселе ахуалына негiз болады. Мұғалімнiң мәселелiк мазмұндауынан
туындаған мiндеттердi оқушылар бұрынғы алған бiлiмдерiне сүйенiп, өз
бетiнше шешуi тиiс.
Әрине, өзектi мәселенi мазмұндау барысында теориялық бiлiмдердi игеру
басты мақсат емес, бұл жердегi басты мақсат оқушылардың оқу үдерісiне деген
жеке қабiлеттерiн қалыптастыру.
Өзектi мәселенi iздену әдiсiн дерегi мол немесе күрделi материалды
игеру немесе уақыт тапшы жағдайларда қолдану тиiмсiз. Сол сияқты бұл әдiс
мұғалім мен оқушы арасында тығыз байланыс болмаған жағдайда да нәтиже
бермейдi.
Оқушылардың ақыл-ой дағдылары мен тәсiлдерi
Ақыл-ой әрекетiнiң тәсiлдерi оқу жұмысы тәсiлдерiнiң тасасында,
елеусiз көрiнедi. Дағдылардың әрбiр тобын игеру қарапайым ұйғарымдарды
орындауды талап етедi. Ойлау әрекетiнiң алғашқы дағдыларын оқушылар 4-5
сыныптардан бастап қолданады. Мұғалім оларды тарихи оқиғаларды кiм? (не?)
қайда? неге? қалай? не үшін? деген сұрақтарға жауап беру арқылы мазмұндауға
үйретедi.
Теориялық материалды оқып-үйрену тәсiлдерiнiң жүйесiне сөздiк-
ұғымдық ойлау тәсiлдерi де енедi. Оған талдау және жинақтау, салыстыру,
топтастыру, дәлелдеу, ең маңыздысын бөлiп алу, тұжырым қалыптастыру,
қиялдау мен есте сақтау әдiстерi жатады.
Оқушылардың ақыл-ой дағдылары сыныптан сыныпқа өткен сайын күрделене
тұседi. Олардың негiзгi тiзiмi мынадай: 5 сынып – жеке оқиғаларды салыстыра
алу, деректердi суреттеу дағдылары; 6 сынып – тарихи деректердi жинақтап,
талдап, қарапайым қорытындылар жасау, елдердiң табиғи жағдайларын, еңбек,
мәдениет ескерткiштерiн салыстырмалы тұрде суреттей алу; 7-сынып – қоғамның
әлеуметтiк топтарының басты белгiлерiн анықтау; бiр үлгідегi құбылыс,
үдерістердi салыстыру; оқиғалардың себебiн жинақтап, маңызын анықтау; өз
тұжырымдарын тұрлi дерек көздерiмен дәлелдеу; 8 сынып – құбылыстар мен
оқиғалардың маңызын бағалау; отандық және жалпы тарихтың бiр үлгідегi
үдерістерiн салыстырып, олардың себептерi мен салдарларын анықтай алу; 9
сынып – теориялық ережелерге сүйенiп, тарихи деректердi талдай алу; 10-11
сыныптар – жекелеген тарихи ұғымдарға анықтама беру; тарихи және қоғамтану
бiлiмдерi, дереккөздерi негiзiнде талдау және жинақтау; қоғамдық құбылыс-
тардың дамуын сипаттау; үдерістерге салыстырмалы сипаттама беру. Жоғары
сынып оқушылары баяндама және реферат, сөйлейтiн сөзiнiң тезистерi мен
конспектiлерiн дайындай алуы тиiс.
Әдiстердi игеру қысқа немесе ұзақ мерзiмге созылуы мүмкiн. Мысалы,
салыстыру жүргізу дағдысын оқушы бiрнеше жылда меңгере алады. Сол сияқты
оқушылардың талдау және жинақтау тәсiлдерiн игеруi де бiрнеше жылға
созылады.
Талдау және жинақтау. Тұтас ұғымды ойша бөлшектеу тәсiлi талдау
(анализ) деп аталады. Анализге қарама-қарсы тәсiл – жинақтау (синтез).
Бiрақ бұл ойлау операциясы анализбен, жинақтау, жүйелеу, топтастырумен
бiрге iске асады. Жинақтау – жеке бөлiктердi тұтас бiрлiкке ойша топтастыру
(олардың арасындағы байланыстарды ашу). Жинақтау тәсiлiн алғашқы қауымдық
құрылыс белгiлерiнiң қисындық тiзбегiмен анық етiп көрсетуге болады:
Қарапайым еңбек құралы - бiрлескен еңбек - ортақ меншiк - қауым
мүшелерiнiң теңдiгi.
Отандық тарихты оқытуға қарапайым талдау тәсiлдерiн енгiзуге болады.
Мысалы, сақ сарбазының суретiне қарап, оның қандай қарулардан пайдаланғанын
анықтау. Бұл жұмыста мынадай арнайы жаднаманы пайдалануға болады:
салыстыратын белгiлердi анықтау; олардың ең маңыздыларын қалдыру; ең
маңызды белгiнi бiрiншi орынға, оған байланыстыларын одан кейiн тiзбектеу;
оқиға мен құбылысты салыстыру; қорытынды жасау.
Салыстыру – ортақ және әртүрлi белгiлердi анықтау. Психолог
зерттеушiлердiң айқындауы бойынша 5-7 сынып оқушылары салыстыру барысында
ұқсастықтардан бұрын айырмашылықтарды жақсы ажырататындығы белгiлi, сол
сияқты ерекшенi немесе тек жалпыны анықтау оңайға соғады.
Оқушылар Түркiстан мен Тараз қаласы, Аңырақай шайқасы мен “Шаңды
жорықты” салыстыра отырып, олардың ұқсастықтары мен ерекшелiктерiн табады.
Орта буын сыныптарындағы оқушылар оқулық мәтiнiндегi бiрнеше құбылысты
салыстыра алады. Ал жоғары сыныптарда заңдылықтар, iшкi байланыстар сияқты
күрделi ұғымдар салыстырылады.
Салыстыру дағдысын қалыптастыру үшін мынадай жаднаманы қолдануға
болады.
1. Оқып үйренетiн құбылысты қандай бiрiздiлiкпен салыстыру
керектiгiн ойлан.
2. Олардың маңызды ортақ белгiлерiн анықта.
3. Олардың арасындағы маңызды айырмашылықтарын анықта.
4. Салыстыруларға сәйкес қорытынды жаса.
Мұғалім салыстыруға байланысты мынадай тапсырмалар бередi:
1. Ежелгi Шығыс пен Ежелгi Греция халықтарының құдайлар туралы
мифтерi және аңыздарын салыстыр.
2. “Тәуелдi шаруа мен ерiктi фермердiң жағдайы” атты салыстырмалы
кесте құрастыр.
Әрбiр дағдылар тобын игеру жоспарластыруды қажет етедi. Қандай ойлау
операциясы жаңа материалды жақсы игеруге мүмкiндiк беретiндiгiн бiлу керек.
Мысалы, табиғат жағдайлары мен тұрғындардың кәсiбi туралы материалды
оқығанда салыстыру тәсiлi, ал маңызды белгiлердi бөлiп алғанда
дерексiздендiру немесе дәлелдеу тәсiлi тиiмдi.
Дәлелдеу тәсiлi ұғымның мәнiн түсіндiруде қолданылады. Тезис түрінде
айтылған әлдебiр ереженi дәлелдеу үшін дәйектерге жұгiнедi. Олардың бәрi
тезистiң ақиқаттығын негiздеуi тиiс. Дәлелдеу барысында қорытынды пiкiрлер
бiр-бiрiнен дербес болады. Дәлелдеудiң негiзгi материалы ретiнде құжаттар,
статистикалық мәлiметтер пайдаланылуы мүмкiн.
Дәлелдеу дағдысын игеруде мына жаднамамен жұмыс жүргізуге болады.
1. Дәлелдеудi қажет ететiн ойды қисынға келтiр.
2. Ол ойды нығайтатын қорытынды жаса және түсіндiр.
3. Дәлелдеудi аяқтайтын қорытынды жаса.
Жаднама төменгi сынып оқушыларының дәлелдеудiң өзiне анықтама беруiне
көмектеседi, сол арқылы айтылған ойдың, пiкiрдiң дұрыс, бұрыстығын
негiздейдi. Уақыт өткен сайын ол анықтама жаңа мазмұнмен толығып,
нақтыланып, тереңдей тұседi. Жоғары сынып оқушылары дәлелдеуге тиiс
пiкiрдiң ақиқаттығын ақиқаттығы дәлелденген басқа пiкiрдiң көмегiмен
дәлелдейдi.
Теориялық материалды оқып-үйренудегi оқушылардың әрекетi
Таблица, қисынды сұлба, мақсат, түрлi жоспарлар теориялық
материалдарды оқып-үйренуде кеңiнен қолданылады. Оқулықпен жұмыс iстеудiң
кең тараған түрі – параграф бойынша жай және күрделi жоспар құру. Бастапқы
кезде мұғалімнiң бөлiп берген мәтiнi бойынша оқушылардың алдын ала
талқылауы өткiзiлiп, ол бөлiмдерге дербес ат қойып, сол бойынша жоспар
жасалады. Содан соңғы мәтiндi жеке бөлiктерге бөлiп,олардағы басты ойды
анықтап, жоспардың әрбiр бөлiмiнiң атауын құрастыру керек.
Жоспар оқулықтың пункттерi бойынша құрылып, рим сандарымен
нөмiрленедi. Жоспардың негiзгi пунктiнен туындаған негiзгi ойлар араб
сандарымен нөмiрленедi. Бұндай жұмыс оқу материалын жинақтауға көмектеседi.
Күрделi жоспар түзуге үйретуде мұғалім жаднамаға жұгiнедi. Жаднама
қисынды сұлба ретiнде әрекет тәсiлдерiне жөн сiлтейдi:
1. Мәтiнмен мұқият таныс, оны дербес бөлiктерге бөл.
2. Әрбiр бөлiкке басты ойы негiзiнде атау берiп, рим сандарымен
нөмiрле.
3. Әр бөлiктiң ең бастысын айқындайтын талаптарды анықта, оларды
араб сандарымен нөмiрлеп, жеке ат бер.
4. Әрбiр атаудың мазмұнға қаншалықты сай келетiндiгiн анықтап, өз
нұсқаңды ұсын.
Кейбiр сабақтарда оқушылар оқулық мәтiнiн талдап, параграфқа өзi ат
қояды немесе оқушылар тақырыпшалардың атауын талдай келiп, сабақ тақырыбын
оқып-үйренудiң тәртiбiн анықтайды.
Сыныпта күрделi жоспар құруға үйрету мұғалімнiң жетекшiлiгiмен iске
асады. Оқушылар жоспар құратын мәтiнмен алдын-ала танысады. Мұғалім
оқушыларға параграфтарды бөлiктерге қалай бөлудi, негiзгi мәселенi қалай
бөлiп алып, жинақтауды қалай жүргізудi үйретедi. Үйретудiң ендiгi бiр жолы,
жоспар түзгенде оқушылардың жiберген қателерiне назар аудару. Ол қателiктер
бiрiншiден, басты ойды бөлiп ала алмаудан немесе материалды тым бөлшектеп
жiберуден көрiнедi. Екiншiден, оқушылардың қисынды бөлудi қате жүргізуiнен
және бөлiктiң тұтас құбылысқа сай келмеуiнен байқалады. Оқушылар көбiнесе
құбылыстар арасындағы байланыстарды анықтап, әртүрлi деңгейдегi ұғымдарды
ұштастыра алмайды.
Кейде оқушылардың түзген жоспарында тақырыпша атауы сәтсiз таңдалып,
материал мазмұны жеткiлiктi қамтылмай қалады. Көбiнесе жоспар түзуде
тақырып атауларына сұраулы және баяндаушы атаулар таңдалады, олар оқытудың
бастапқы кезеңiнде өзiн ақтағанымен мәтiндегi басты ойды жинақтап бере
алмайды. Сондықтан, күрделi жоспар құрғанда оқушылар мазмұнды нақтылайтын
және жинақтап, жалпылайтын атаулы сөйлемдердi қолдануға ұмтылғаны жөн.
Белгiлi бiр таным бойынша атқарылатын жұмыстарға бағыт беретiн
жаднама құрастыру да (жоғарыда оның бiрқатар үлгілерi келтiрiлдi) жоспар
түзудiң күрделi түрі болып табылады. Қисынды сұлба түзу тапсырмасы да
күрделi болғандықтан, оқушылардан мұқияттылықты және ақыл-ой дағдыларын
талап етедi.
Тарихты оқытуда қолданылатын тапсырмалар бiрнеше мақсатты көздейдi:
оқушылардың бiлiмi мен дағдыларын айқындау; бiлiмдi игеру үшін машықтану
жаттығуларын жасау; жаңа бiлiм мен дағдыларды игеру үшін iзденушiлiк
әрекеттi ұйымдастыру; оқушылардың дербес ерекшелiгiне сай өз бетiнше
iзденуiне жол ашу. Танымдық тапсырмаларды екi топқа бөлуге болады: тексеру-
машықтану мұғалім әдiстердiң көмегiмен (әуелгi кезде жеңiл, кейiннен
күрделi) және iзденушiлiк әдiстермен жаңа бiлiмдi игеруде оқушылардың өз
бетiнше жұмыс iстеуi.
Қайталау және бекiту сұрақтары
1. Тарих сабағында түсіндiру және пiкiр айту тәсiлдерiн қалай қолдануға
болады?
2. Тарихи оқиғалар мен құбылыстарды салыстырудың түрлерi мен тәсiлдерiн
ата.
3. Тарих сабағында өзектi мәселе қою қалай iске асырылады?
4. Ақыл-ой тәсiлдерi мен дағдыларын ата және оларға анықтама бер
5. Теориялық материалды оқып-үйренудегi оқушылардың әрекетi қалай
ұйымдастырылады?
Өзiндiк жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Теориялық оқу материалын оқып-үйренудiң әдiстерi
2. Тарихи бiлiм беруде мәселе қою тәсiлiнiң алатын орны
3. Тарих сабағында оқушылардың ақыл-ой тәсiлдерi мен дағды-ларын
қалыптастырудың жолдары
§9. Оқу дағдылары және оқу жұмысының тәсiлдерi
Iскерлiк пен дағдыны жүйелеу
Оқушылардың оқу жұмыстарының тиiмдiлiгi мен нәтижелiгiн арттыру үшін
бiрқатар әдiстемелiк шарттар орындалуы керек. Бiрiншiден, оқу қолдан
келетiндей оңай, бiрақ жеткiлiктi деңгейде қиындықпен игерiлетiндей болуы
тиiс. Оқытуды оқушылар үшін түсінiктi, әрi сол үдерістiң өзiн қызықты етiп
жүргізу тиiмдi. Қолдан келердей оқу мiндеттерi тапсырманы орындауға
ынталандырып, оқушының бiлiмге деген ықыласын оятады. Керiсiнше өте қиын
немесе өте оңай тапсырмалар қызығушылықты төмендетедi. Екiншiден, оқытудың
тиiмдiлiгi оқушылардың деректiк материалды игерумен бiрге теориялық
қорытындылар мен жинақтаулар жасай алуы да ескерiледi. Сабақ материалы
мүмкiндiк берсе, қорытындыны дайын кұйiнде ұсынуға болмайды. Деректердi
жинақтау негiзiнде оқушыларды дербес, өздiгiнше қорытынды жасауға бағыттау
керек. Үшiншiден, оқыту тиiмдiлiгi мен оның қарқыны арасында өзара байланыс
бар. Қарқынның жылдам болуы оқушылардың материал мазмұнын игеруiн өте аз
уақыт қалдырса, қарқынның тым төмен болуы олардың ойлауының дамуын тежейдi.
Оқу материалын саналы тұрде игеру үшін оқушылардың дербес жұмыс iстеу
iскерлiгi мен дағдыларын қалыптастырудың маңызы ерекше. Оқу дағдылары мен
ептiлiктерiнiң болмауы оқушылардың өз еңбегiн дұрыс ұйымдастыра алмауынан
тым жұмысбастылыққа апарып соғады.
Әдiскерлер мен дидактиктер арасында iскерлiк пен дағды туралы тұрлi
көзқарастар орын алған. Олар мыналар: iскерлiк – қандай да болмасын
қызметтiң тәсiлiн саналы тұрде игеру. Автоматты деңгейге дейiн жеткiзiлген
iскерлiк – дағды болып есептеледi. Демек, iскерлiк бiрте-бiрте дағдыға
ұласады. Мысалы, әуелi мәтiндi оқу iскерлiгi пайда болады, ол кейiн жылдам
оқу дағдысына айналады. Iскерлiктi меңгеру үшін әрекеттiң тәсiлiн бiлiп,
үнемі жаттығу қажет болады.
Ендiгi бiр авторлар iскерлiктi әрекеттiң тәсiлi туралы бiлiм, дағды
қалыптастырудың бастапқы сатысы деп есептейдi. Iскерлiктi саналы,
тиянақты әрекетке дайындық немесе өзгермелi жағдайда мақсатқа саналы тұрде
жетуге қажеттiлiк дейтiндер де бар. Осылайша ғалымдардың iскерлiк пен
дағды, олардың оқушылардың дамуындағы орнын бағалаудағы пiкiрлерi әр алуан.
Жалпы дағдыларды төрт топқа бөлуге болады.
Оқу-ұйымдастыру дағдысы (әрекеттi жоспарластыру, тапсырманы тиiмдi
орындау, өзiн-өзi бағалау, кұн тәртiбiн реттеу).
Сөздiк дағдылар (ауызша және жазбаша) (сұраққа жауап беру, мәтiндi
баяндау, байланыстыра мазмұндау, сынап-талдау)
Оқу-ақпараттық дағдылар (кiтаппен (оқулық, хрестоматия) анықтама,
библиография, каталогпен жұмыс).
Оқу, ақыл-ой дағдылары (әрекеттi дәлелдеу, ақпаратты қисындық
тұрғыдан қорыту және мазмұндау, мәселенi шешу, қабылдау және еске тұсiру,
өзiн-өзi қадағалау).
Бұл дағдылар кейiнгi тақырыптарда кеңiнен қарастырылады.
Оқу жұмысының тәсiлдерi
Оқу жұмысының тәсiлдерi дегенiмiз сипаты әртүрлi тарихи материалды
игеру жолындағы әрекеттердiң тiзбесi. Тәсiлдердi құрайтын әрекеттердiң
тiзбесi жұмыстың орындалу тәртiбiн, оның жалпы бағыттарын айқындайды. Оқу
жұмысының тәсiлдерi сөздiк-жазулық немесе кескiндемелiк әрекеттерде айқын
танылады. Ол жағдайда қолданылған тәсiлдердi көруге, естуге болады. Сол
арнайы тәсiлдi қолданғанда оқушының жiберген қатесiн түзетуге және соның
көмегiмен оқу материалын тиянақты игеруiне көмек жасалады.
Тарихты оқу барысында оқушылардың бойында оқу еңбегiнiң, соның iшiнде
ең алдымен ойлау және ақыл-ой дағдылары қалыптасады. Олар тарихи
материалдың мазмұнын игеруге бағытталған қисындық операцияларды атқарады
(тарихи мәтiнге талдау жасау, тарихи фактiлер мен құбылыстарды салыстыру,
материалды жинақтап, қорытынды жасау). Оқушылардың ақыл-ой дағдыларының
деңгейi жоғары болған сайын олардың қисынды ойлау деңгейi де соғұрлым
жоғары болады.
Оқу дағдыларының ендiгi бiр тобы арнайы тарихи материалды игеруге
бағыталады, оның нәтижесiнде тарихи диалектикалық ойлау дағдылары
қалыптасады. Сондай дағдылардың бiрi – тарихи деректердi уақыт шегiнде
оқшаулау. Ол үшін мынадай әрекеттер бiрiздiлiкпен атқарылуы тиiс: тарихи
оқиғаның ұзақтығы мен сабақтастығын, олардың син-хрондылығын анықтау;
тарихи құбылыстар мен үдерістердiң кезеңдерi мен дәуiрлерiн анықтау;
оқиғаны белгiлi бiр тарихи кезеңмен ұштастыру.
Осы сияқты оқушылар оқиғалар мен құбылыстарды кеңстiк шеңберiнде
оқшаулау дағдыларын меңгередi. Бұл дағдылар картамен жұмыс арқылы
қалыптасады.
Тарихты оқыту барысында оқушылардың игеретiн дағдыларының бiр тобы
оқулық мәтiнiмен, оқу құралдарымен және дереккөздерiмен, тарихи құжаттармен
жұмыс iстеуге байланысты. Бұл дағдылар мынадай әрекеттердi орындауды талап
етедi: жай және күрделi жоспар құра бiлу; оқулықтың құрауыштарынан бағдар
ала бiлу; тарихи құжаттарды оқып-үйрену барысында конспект және тезис жасай
алу; бiр мезгiлде бiрнеше дереккөзiн пайдаланып, қажеттi мағлұматты ала
бiлу; алған бiлiмдерiн жүйелеп, қисынды пайдалану.
Тарихты оқу барысында оқушылар тарихи үдерістiң жекелеген кезеңдерiн
немесе ұқсас құбылыстарды салыстыру, олардың себеп-салдарлы байланыстарын
анықтау, құбылыстар дамуындағы өзгерiстердi көре бiлу дағдыларын да игеруi
тиiс. Бұл дағдылар арқылы оқушының бойында алған тарихи бiлiмдерiн мақсатты
тұрде қолдануға қол жеткiзедi.
Бұл дағдыларды қалыптастыру мұғалімнiң басшылығымен жүргізiледi де ол
жоғары сыныптарда оқушылардың дербес, өздiгiнен жұмыс iстей алуына ұласуы
тиiс.
Жалпы алғанда, оқу жұмысының тәсiлдерi мынадай тиiстi ақыл-ой
әрекеттерiмен сәйкес келедi: талдау, жинақтау, жалпылау, оқу материалын
салыстыру, тарихи материалды көз алдына елестету, есте сақтау.
Iскерлiк пен дағдыларды қалыптастыру әдiстемесi
Тарихты оқытуда жоғарыда аталған iскерлiк пен дағдыларды қалыптастыру
үшін мұғалімнiң өзi белгiлi бiр әдiс тәсiлдердi меңгерiп алуы тиiс. Әсiресе
мектепте тарихты оқыту барысында үнемі қажет болатын дағдыларды, қай
сыныпта қандай дағды қалыптастыру қажет екендiгiн жетiк бiлуi тиiс. Сонымен
бiрге мұғалім сыныптан сыныпқа өткен сайын дағдыны күрделендiрiп, дамытуды
нақты жоспарластыра бiлуi керек. Мектеп бiтiрушiлердi бiлiмдi дербес,
өздiгiнен игеру дағдыларымен қаруландыру мақсатын көздейтiн бұл бағыттағы
жұмыстар мұғалімнен ұлкен жауапкершiлiк талап етедi.
Бұл жұмысты оқушылардың жас ерекшелiгiн ескерiп, тарихтың әрбiр
курсының материалдары негiзiнде олардың бойында қалыптастырылатын
дағдылардың тiзiмiн белгiлейтiн мектеп бағдарламасымен танысудан бастау
қажет. Бұл тiзiм сыныптан сыныпқа өткен сайын оқушылардың дағдыларын қалай
дамытып, арттыру керек екендiгiне бағдар бередi.
Дағдыларды қалыптастыру мақсатты болуы тиiс. Әр сабақта қандай
дағдыны қандай жолдармен қалыптастыру керек екендiгi де белгiлi болуы тиiс.
Дағдыларды қалыптастыру жүйелi жүргізiлуi үшін оқушыларға қажеттi оқу
жұмысының тәсiлдерi түсіндiрiледi; сабақтардағы жаттығу тапсырмаларының
жүйесiн қамтамасыз етiп, олардың орындалуын қадағалауы қажет.
Оқушылардың оқу дағдыларын қалыптастыру бiрнеше кезеңнен тұрады.
Бастапқы кезеңде оқушылар мұғалімнiң басшылығымен оқу әрекетiнiң
жаңа тәсiлдерiмен танысады. Мұғалім оқушыларға атқарылатын жұмыстың
мақсатын айқындап, орындалу жолдарын түсіндiредi (мысалы, оқулықтағы сабақ
тақырыбы бойынша жоспар түзiп үйрену). Одан әрi жұмыс тәсiлiнiң мазмұны мен
оны орындаудың тәртiбi түсіндiрiледi (мысалы, оқулық мәтiнiн оқу, оны
мағынасына қарай бөлiктерге бөлу, одан басты ойды табу, мәтiннiң негiзгi
ережелерiн бiрiздiлiкпен орналастыру, оларды жоспар түрінде қағазға
тұсiру).
Келесi кезеңде мұғалім басшылығымен тәсiлдердi игеруге қажеттi
әрекеттер iске асырылады. Ол әрекеттiң тәсiлi мен бiрiздiлiгi қисындық
сұлба немесе жаднама түрінде белгiленедi де оқушылардың бағдарламалық
материалды игеруiне көмектеседi, бағыт бередi. Жаднама зерттелген
материалдың мазмұынын ашуға (мысалы, тарихи тұлғаларға сипаттама беруге,
қоғамдық даму деңгейiн анықтауға арналған жаднама) және белгiлi бiр дағды
қалыптастыруға (тарихи құбылыстарды салыстыру, құжатты талдау т.б.)
арналған болуы мүмкiн.
Тарихи тұлғаға сипаттама беруге арналған жаднама.
1. Тарихи тұлғаның өмiр сұрген кезеңi.
2. Тарихи тұлғаның алдында тұрған мiндеттер және оларды iске асырудың
әдiстерi.
3. Тарихи тұлға қандай әлеуметтiк топтың мұддесiн қорғады?
4. Оның жеке қасиеттерiнiң маңызы.
5. Тарихи тұлға қызметiнiң нәтижелерiне баға беру.
Дағдыларды игерудiң аралық кезеңi оқып-үйренген әрекет әдiстерiне
машықтану және қолдану, жаттығулар жасап, қисындық тапсырмаларды орындауды
құралады. Оқушыға таныс тәсiл басқа жағдайда және басқа материалды игеруге
қолданылады. Мысалы, мұғалім “Ежелгi Египет” тақырыбын өткенде мемлекеттiң
құрылу барысын түсіндiрген болса, осында танылған тәсiлдердi келесi ұқсас
тақырыптарда қолдануға болады.
Қорытынды кезең игерiлген дағдыларды оқушының жаңа жағдайда, жаңа
материалды өздiгiнен, дербес қолдануын қамтиды. Егер оқушы осы әрекетiнде
жоспар түзу, салыстыру сияқты дағдыларды дербес iске асыра алған жағдайда
дағды қалыптасқан деп есептеуге болады.
Әрбiр дағдыны игеруге жұмсалатын уақыт та әрқилы болады.
Хронологиялық кесте түзу дағдысы бiр оқу жылының көлемiнде қалыптасса,
салыстыру, талдау, тезис түзу, реферат жазу дағдыларын игеру үшін бiрнеше
оқу жылы қажет.
Түрлi оқу дағдыларын игеру оқушылардың ғылым негiздерiн терең
меңгерiп, тарихи құбылыстардың байланысын, маңызын, ролiн дербес анықтай
алуына мүмкiндiк бередi.
Қайталау және бекiту сұрақтары
1. Iскерiлiк пен дағды дегенiмiз не?
2. Тарих пәнi бойынша оқу тәсiлдерiнiң түрлерiн ата.
3. Дағдыларды қалай жүйелеуге болады?
4. Iскерлiк пен дағдыларды қалыптастырудың қандай кезеңдерi бар?
5. Дағдыларды қалыптастырудың әдiстемесi деген не?
6. Жаднама қалай түзiледi?
Өзiндiк жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары:
1. Оқу дағдылары және оқу жұмысының тәсiлдерi.
2. Iскерлiк пен дағдылар жүйесi.
3. Тарихи бiлiмдердi игерудегi оқу жұмысының тәсiлдерiнiң рөлi.
4. Iскерлiк пен дағдыларды қалыптастырудың әдiстемесi.
5. Белгiлi бiр тақырыпқа жаднама түзу және сол бойынша тапсырма орындау.
§10. Тарихты оқытудағы көрнекiлiк
Оқытудың көрнекi құралдарының түрлерi
Оқушылардың ұғымдар мен түсінiктерiн оқытылатын құбылысты тiкелей
немесе оның бейнесiнiң көмегiмен қабылдау арқылы қалыптастыратын оқыту түрі
көрнекi оқыту деп аталады. Тарих сабағында көрнекi оқытудың атқаратын ролi
ерекше. Тарихи оқиғалар қайталанбайтын болғандықтан да оқушылардың өткен
кезең құбылыстарымен тiкелей танысуына мүмкiндiгi болмайды. Сондықтан
тарихи бiлiм көзi ретiнде тұрлi көрнекi құралдар пайдаланылады. Көрнекi
оқыту өткен кезеңмен танысу кезiнде сезiмге әсер етумен бiрге ойлау
жүйесiне де ықпал жасап, бiрқатар қосымша қызметтер де атқарады.
Ең алдымен, көрнекi құралдарды сабақта қолдану жағдайында оқушылардың
өткен тарихи кезең туралы көру арқылы алынған нақты бейнесi
қалыптасатындығын есте ұстау керек. Көрнекi құралдар тарихи фактiлердi
нақтыландырып, оқушылардың өткен кезең туралы бiлiмiн жаңғыртады.
Көрнекiлiк тарихи құбылыстар-дың мәнiн ашып, негiзгi тарихи ұғымдар мен
заңдылықтарды қалыптастыруды қамтамасыз етедi.
Заттар мен құбылыстарды тiкелей немесе бейнелеудiң (көрнекiлiк)
көмегiмен қабылдауды басшылыққа алып, өткен тарих туралы түсінiктер,
бейнелi ұғымдар қалыптастыратын көрнекiлiктi сыртқы белгiлерiне қарай
баспалық, экрандық, дыбыстық оқу құралдары деп топтастырылса, мазмұнына
және тарихи бейнесiне қарай заттық, бейнелеу, шартты-кескiндемелiк деп
топтастыруға болады.
Мазмұнына қарай көрнекi құралдар былайша топтастырылады:
Табиғи алып тұрдегi көрнекiлiк: тұпнұсқа алып тұрдегi тарихи
ескерткiштер мен тарихи орындар (Египет пирамидалары, Коллизей, Қызыл алаң
т.б.)
Материалдық мәдениеттiң тұпнұсқа заттары (археологиялық қазбалар,
еңбек құралдары, нумизматика т.б.)
Арнайы дайындалған заттық көрнекiлiк (макет, үлгі)
Бейнелi көрнекiлiк (оқу картиналары, репродукциялар)
Шартты кескiндемелiк көрнекiлiк (сұлбалық қолжазба, тарихи карталар,
аппликация, сұлба, диаграмма)
Оқытудың техникалық құралдары: (оқу фильмдерi, диафильм, диапозитив,
компьютер, видеомагнитофон)
Заттық көрнекiлiк тарихи ескерткiштердiң бейнесiн қалыптастырады. Ол
оқушыларға сол дәуiрдiң тынысын сезiп, “қарт тарихпен” тiлдесуге
көмектеседi. Мысалы: Алтын адам бейнесi; Н. Шаяхметов қалпына келтiрген
Махамбеттiң бейнесi.
Тарих сабағындағы оқу картинасы
Бейнелi көрнекiлiктiң арасында мектеп курсы бойынша суреттер мен
иллюстрациялар кең орын алады. Оқу картиналары қабылдауға жеңiл болуы үшін
ашық бояулармен орындалады.
Оқу картиналары оқиғалық, типологиялық және мәдени-тарихи болып
бөлiнедi. Оқиғалық картиналар нақты жеке оқиғалар туралы түсінiк бередi.
Олар тарихтағы шешушi кезеңдi бейнелейдi де одан әрi мұғалімнiң сюжеттiк
түсіндiрмесiн қажет етедi. Оқиғалы картиналар сюжеттi, әңгiме түріндегi
баяндауды қажет етедi. Мұғалімнiң басшылығымен оқушылар оқиғаны, сюжеттi
картинаны мынадай бiрiздiлiкпен оқып үйренедi: а)картина мазмұнына
жалпылама анықтама беру; ә) картинада бейнеленген оқиғаның уақытын, өткен
жерiн көрсету; б) оның мазмұнындағы басты және қосалқы мәселелерге
сипаттама беру; в) жалпы қорытынды жасау.
Тұрпаттық картиналар көп қайталанатын тарихи деректердi, сол дәуiрге
тән типтiк оқиғаларды көз алдына елестетедi. Мысалы, В.И. Лебедевтi”
“Полюдье”, “Вече в Новгороде” картиналары. Кейде оқиғалық картина тұрпаттық
картинаға айналып кетедi. Мысалы, “Джордано Бруноны өртеу”. Бұл жеке оқиға
әрi сол дәуiрге тән типтiк құбылыс.
Мұндай картиналар қоғамның экономикалық, әлеуметтiк құбылыстарын
бейнелейдi. Оларды оқып-үйренуде ең жиi қолданылатын тәсiл – оқушылардың өз
күштерiмен бiлiм көзiн ашуына көмектесетiн әңгiмелесу тәсiлi.
Тарихи тұлғалардың портреттерi бойынша оларға баға беру, сипаттау
оқушылардың танымын арттыра тұседi. Ал, сабақ барысында бейнелеудiң ерекше
нысаны – карикатураларды қолдану тәсiлдерiн арттырады.
Мәдени-тарихи картиналар тұрмыстық заттармен, материалдық мәдениет
ескерткiштерiмен таныстырады. Ондағы сәулет ескерткiштерi, мұсiн өнерi
олардың орындалу ерекшелiктерi мен механизмдерi бейнеленуi мүмкiн. Бiр
үдерістiң сырын ашу үшін бiрнеше картинаны қатар қолдануға болады. Сабақта
картинамен жұмыс жүргізудiң бiрiздiлiгi былайша iске асады:
1. Мұғалім сабақ барысында қажеттi сәтте картинаны iледi.
2. Оқушыларға картинамен толық танысуына уақыт бөледi.
3. Әңгiмелеудi бастарда тарихи оқиғаның орны мен уақытын көрсетедi.
4. Жалпы жағдайды баяндап болып, негiзгi мәселеге тоқталады.
5. Көптеген бөлiктер мен ерекшелiктердi айқындайды.
6. Баяндаудың соңында қорытынды жасап, құбылыстың өзiндiк ерекшелiктерiн
көрсетедi.
Осындай жоспармен қоса картиналарды түсіндiруде мына ереженi де
қолдануға болады.
1. Автордың аты-жөнi және шығарманың жазылу кезеңi.
2. Шығарма мазмұны: сюжетi, кейiпкерлерi, не бейнеленген (алдыңғы бетi,
орта, артқы жағы, интерьер, табиғат көрiнiсi).
3. Бейнелеу тәсiлi: көлемi, прапорциялығы, келешегi, тұсi.
4. Суретшi өз туындысында қандай идея, сезiм айтпақ болған.
Оқушыларға картинаның негiзiнде қандай тарихи аңыз, нақты оқиға алынған? –
деген сұрақ қою арқылы да талдау жасауға бейiмдеуге болады.
Сол сияқты оқушыларды картина авторының өмiрбаяны, шығармашылық
зертханасы да қызықтырады. Оқу картинасымен жұмыс iстеудiң тәсiлдерi көп.
Мысалы: картина бойынша әңгiме құрастыру; картиналардағы бейнелердi
сөйлету, олардың қимыл-әрекетiне инсценировка жасау т.б.
Картинамен жұмыс жасау барысында оқушы оны талдай алуға, картинаның
мазмұнын өз әңгiмесiнде қолдануға үйренедi. Сабақ барысында бiрнеше
картинаны қолдануға болады, бiрақ ол екi-ұштен аспауы керек. Безендендiру
материалдың көп болуы оқушы зейiнiн шашыратады, оның қабылдау белсендiлiгiн
төмендетедi.
Шартты-кескiндемелiк көрнекiлiк
Шартты кескiндемелiк көрнекiлiк тарихи үдерістiң сандық және сапалық
мазмұнын ашып, қоғамдық құбылыстардың басты белгiлерiн, даму бағыттарын
айқындап, тарихи Ұғымдардың, заңдылықтардың себеп-салдарлы байланыстарын
игеруге көмектесетiн рәмiздiк бейнелердiң жиыны. Шартты кескiндемелiк
көрнекiлiкке сұлба, кескiндеме, диаграмма, аппликация, сұлбалық суреттер
жатады. Олар тарихи оқиғаның мәнi мен байланыстарын, даму динамикасын
айқындауда жекелеген, шектеулi Ұғымдарды қалыптастыруда қолданылады.
Сұлбалық карта заттың ең басты ерекшелiктерiн көрсету арқылы ұғым
қалыптастыруға көмектеседi. Оқушылардың көру сезiмдерiне сүйене отырып,
мұғалім ауызша баяндаған оқиғаны бормен тақтаға сұлба сурет етiп тұсiредi.
Мысалы, Египет пирамидасының фотосын көрсетiп, тақтаға суретiн салу арқылы
оның iшкi құрылысын түсіндiруге болады.
Аппликация – қағаз немесе картоннан сол кезеңде қолданылған заттың
кескiнiн, силуэтiн, рәмiздерiн жасау. Мысалы, папирус жапырақтары,
жауынгер бейнесi, күрiш масағы және т.б.
Аппликация орындалуына қарай рельефтi, бейнелi болып бөлiнедi. Магнит
тақтасын қолданып, Марафон, Орбұлақ, Бородино шайқастарын бейнелеуге
болады. Аппликацияны қолдану төменгi сынып оқушыларының қабылдауына аса
қолайлы.
Ал жоғарғы сыныптарда шартты-кескiндемелiк көрнекiлiктi қолдану
тиiмдi. Оған кесте, диаграмма, кескiн, қисындық сұлбалар жатады.
Көрнекiлiктiң бұл түрінде сызық, шаршы, дөңгелек және т.б. көптеген шартты
белгiлер қолданылады. Бұл әдiстi қолдану арқылы оқушылардың тарихи
ұғымдарды меңгеруiн едәуiр жеңiлдетуге болады.
Диаграммамен жұмыс оқушылардың статистикалық материалдардан қоғамдық
құбылыстардың дамуын көрiп, олардың өзара iшкi байланыстарын анықтай алу
дағдыларын қалыптастырады. Диаграммалар оқытылатын құбылыстарды,
үдерістердi салыстыруға қолданылады. Олар күрделi үдерістердi қысқа нұсқада
түсіндiруге мүмкiндiк бередi. Мектеп оқулықтарында диаграмманың доға,
шеңбер, бағана, бейне сияқты үлгілерi қолданылады. Олар бiртектi
мағлұматтар мен әр тектi құбылыстардың статистикасы мен динамикасын
шарттылықпен көрсетуге негiзделедi. Оқушылар статистикалық мағлұматтарды
өте нашар игередi, сандар тiлiн түсіне бермейдi, сандық материалдарды
әлеуметтiк-экономикалық үдерістермен байланыстыра алмайды, сондықтан сандық
мәлiметтердi сабақта қосалқы материал ретiнде ғана қолданады. Бұндай
олқылықтарды жою үшін мұғалім тарих сабағында диаграммамен жұмыс жасауда
шығармашылық iзденiске көңiл бөлуi тиiс.
Шартты-кескiндемелiк көрнекiлiктiң ерекше түрі тақтаға салынатын
сурет. Мұғалімнiң материалды баяндау, түсіндiру, тақтаға салған сурет,
сызбалары оқушыларға сөз бен бейненi бiр мезгiлде қабылдап, оқиға мен
құбылысты қозғалыс барысында ұғынуға көмектеседi. Сондықтан да тақтаның
мүмкiндiгiн сабақ үстінде барынша кеңiнен пайдалану мұғалімнен шеберлiк
талап етедi.
Тарихты оқытуда техникалық құралдарды пайдалану
Оқытудың техникалық құралдары (ОТҚ) бiлiм берудiң көрнектiлiгiн,
бейнелiгiн, әсерлiлiгiн күшейтiп, оқушылардың шығармашылық қиялы мен
ойлауын ынталандырады.
Оқытудың техникалық құралдарының арасынан тарих сабағында экрандық
құралдар (диафильм, диапозитив, кодопозитив) оқу кинофильмдерi,
телебағдарламалар, компьютерлiк бағдарламаларды қолдануға болады.
Мектеп оқулықтарының бағдарламасына сай дайындалған диафильм,
диапозитивтердi қазiргi кезде мектептерде өте сирек қолдана бастады.
Олардың көпшiлiгi жаңа бағдарламаның мазмұнына сай келмегенiмен, оларды
саралап пайдалану тарих сабағының тиiмдiлiгiн арттыруға көп септiгiн
тигiзедi.
Мектеп практикасында көп қолданылатын ОТҚ түрінiң бiрi – кодоскоп. Ол
экранға немесе сынып тақтасына мөлдiр пленкаға салынған сурет, сызба,
сұлба, диаграмма, жазба мәтiндi көрсетуге арналады. Оны қолданудың бiрқатар
артықшылықтары бар. Оған қажеттi сызбаларды мұғалім немесе оқушы оңай
әзiрлей алады, оларды бiрiздiлiкпен пайдаланып, тақырып мазмұнына икемдi
сипат беруге болады, әрi кодоскопты пайдалану үшін бөлменi қараңғылаудың
қажетi жоқ.
Тарихты оқытуда кинофильм, оқу фильмдерi мен телебағдар-ламаларды
қолданудың ұқсастықтары көп. Оларда оқушыларға сөз бен бейне тұтас кұйiнде
ұсынылады. Іысқа мерзiмде оқушылар аса мол ақпаратпен таныса алады.
Фильмдер арқылы оқушылар алыс кұндердегi драмалық оқиғалардың ортасында
болып, тарихи тұлғалардың, кейiпкерлердiң жанды дауысын естидi. Қазіргі
техникалық мүмкiндiктердi пайдаланып, сабақ мазмұнына сәйкес оқу фильмдерi,
көркем, деректi фильмдер мен театр қойылымдарынан қажеттi фрагменттердi
монтаждап алуға болады.
Телебағдарламалар фильмдермен салыстырғанда өзектiлiгiмен
ерекшеленедi. Орталық студиялардан берiлетiн оқу көрсетiлiмдерiн сабақ
барысында немесе сабақтан тыс уақытта мұғалімнiң қатысуымен көрудi
ұйымдастыру керек. Өйткенi, көрсетiлiмнiң мазмұнын оқу бағдарламасына сай
түсіндiру, оқушыларды дербес ой қорытуға үйрету – мұғалімнiң мiндетi.
Фильмдердi, телебағдарламаларды тарих сабағына қолдануда мұғалімге
ұлкен жауапкершiлiк жұктеледi. Көбiнесе жас мұғалімдер фильмдердi
пайдаланғанда сабаққа тыңғылықты дайындалудың қажеттiгiн түсінбейдi.
Осындай жағдайда оқушылар сабаққа көңiл көтеру түрінде қарайды.
Соңғы кездерi мектеп практикасында теледидарды, видео-магнитофонды
пайдаланып, арнайы дайындалған оқу фильмдерiн сабаққа қолдану кең тарап
келедi. Тарих сабағының тиiмдiлiгiн арттыруда бұл оқу түрінiң болашағы зор.
Компьютерлiк бағдарламалар тарихи оқиғаларды имитациялауға ұлкен
мүмкiндiк бередi. Өткен кезең туралы қомақты да жарқын түсінiк бере отырып,
компьютерлiк бағдарламалар оқушының тарихи оқиғаға араласып, оған ықпал
жасай алуы арқылы қызығушылығын арттырады. Сол сияқты компьютер мүмкiндiгiн
пайдаланып, тарихи үдерістердi үлгілеуде болады.
Тарихты оқытуда компьютердi қолдану алдағы уақытта кең өрiс алады.
Қайталау мен бекiту сұрақтары
1. Оқытудың көрнекi құралдарының түрлерiн ата. Олардың қандай
айырмашылықтары бар?
2. Сабақта оқу картинасын қалай пайдалануға болады?
3. Тарих сабағында диаграмманы қолданудың қандай әдiстерiн бiлесiң?
4. Аппликация деген не?
5. Оқу фильмдерiн тарих сабағында қолданудың қандай әдiстерi бар?
Өзiндiк жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Тарихты оқытудағы көрнекiлiктiң маңызы.
2. “Ежелгi Қазақстан тарихы” курсында оқу картиналарын қолдану.
3. Бiр тақырыпқа аппликация дайындау.
4. Тарих сабағына диаграмма дайындау және оны қолдану әдiстерi.
5. Телебағдарламаларды тарих сабағына қолдану жолдары.
6. Оқу фильмдерiнiң оқушылардың тарихи танымын арттырудағы рөлi.
§11. Картографиялық көрнекi құралдар
Тарихи карталарға жалпы сипаттама
Тарихи карталар географиялық негiзде жасалады және тарихи оқиға
немесе дәуiрдiң кiшiрейтiлген, жинақталған бейнелi-шартты көрiнiсiн
танытады. Ол көрiнiсте нысанның кеңiстiкте орналасуы белгiлi бiр масштабқа
тұсiрiледi. Карталарда тарихи оқиғалар мен құбылыстар, олардың байланыстары
мен орналасуы шартты тұрде берiледi. Ең ежелгi карталар б.д.д. III-I
мыңжылдықтарда Вавилон мен Египетте жасалса, арнайы оқу карталары Ресейде
ХVIII ғасырдың соңында дүниеге келдi.
Тарихи және географиялық карталардың бiр-бiрiнен айырмашылықтары бар.
Географиялық картадағы үйреншiктi тұс тарихи картада басқа мағына бередi.
Тарихи картаның тағы бiр ерекшелiгi – онда оқиғалар мен үдерістердiң
қозғалысы ашылады. Географиялық картада тұрақты болып көрiнген нысандар
тарихи картадан өзгермелi сипат алады, мысалы, мемлекеттердiң қалыптасуы
мен олардың аумағының өзгеруi, әскердiң, сауда керуендерiнiң қозғалыстары.
Картада тарихи қозғалыстар мынадай шартты белгiлер тiлiнде сөйлейдi: әскери
соққы – жебе, шайқас алаңы – айқасқан қылыш, көтерiлiс ошақтары – алау.
Тарихи карталар аумақтарды қамтуы (әлемнiң, құрлықтың, мемлекеттiң
картасы); мазмұны (жинақтаушы және тақырыптық); масштабы (iрi, орта, Ұсақ
масштабты) бойынша ерекшеленедi. Жинақтаушы картада мемлекеттiк стандарт
пен мемлекеттiк оқу бағдарламасы бөлiмiнде қарастырылған негiзгi оқиғалар
мен құбылыстар белгiлi орта мен уақыт шеңберiнде бейнеленедi. Жинақтаушы
карталар: “Ежелгi Қазақстан”, “Б.д.д. III-II ғ. Рим мемлекетiнiң өсуi”, “IХ-
ХII ғ.ғ. Ежелгi Русь”.
Жинақтаушы карталарды тақырыптық карталар одан әрi нақтыландыра
тұседi. Оқу тақырыбының оқиғалары мен құбылыстарын қамтығандықтан ол
карталар тақырыптық деп аталады. Ол карталарда тақырыпқа қатысы жоқ
белгiлер бейнеленбейдi. Оларда жинақтаушы карталардың маңызды оқиғалары мен
құбылыстарының фрагменттерi барынша егжей-тегжейлi, айқын және әсерлi етiп
берiледi. Тақырыптық карталар: “ХII ғ. Орыс князьдықтары”, “1812 жылғы Отан
соғысы”. Әдетте, тақырыптық карталар жинақтаушы карталардың аясында
қолданылып, бiрiн-бiрi толықтырып отырады. Мысалы, 1812 жылғы Отан соғысы
тақырыбында “ХI ғасырдың басынан 1861 жылға дейiнгi Ресей империясы
(Европалық бөлiк)” және “1700 жылдан 1914 жылға дейiнгi Ресей империясының
аумағының өсуi” атты карталарды қосарлай пайдалануға болады.
Картада тарихи оқиғаларды оқшаулау. Тарихи оқиғалар уақыт және
кеңiстiк шеңберiнде өтедi. Тарихта кеңiстiктiк-уақыттық байланыстар белгiлi
бiр оқиғаның белгiлi бiр мемлекеттiң белгiлi бiр жерiнде белгiлi бiр уақыт
аралығында өтуiн танытады.
Көптеген тарихи оқиғалар кеңiстiкке қатысты шарттармен байланысы
арқылы түсінiктi болады. Оқиғаны нақты кеңiстiкке телiп, оның өткен жерiнiң
географиялық бейнеленуiн оқшаулау (локализация) деп атаймыз. Мысалы, Ежелгi
Ресейде өзендердiң қатынас құралы ретiндегi маңызын оқушылар Шығыс Европа
жазығы ну орман, ми батпақ екендiгiн түсінген соң аңғарады.
Тарихи оқиғаларды оқшаулап оқып үйренуде сұлбалық құралдар –
жергiлiктi жердiң жоспары (планы), карта сұлбасы, тарихи картасы кеңiнен
қолданылады. Олардың бәрi тарихи оқиғалардың байланыстарын, мәнi мен даму
қозғалысын анықтау үшін пайдаланылады. Сұлбалық құралдар тарихи бiлiм көзi
және оны жүйелеу құралы ретiнде қолданылады.
Басқа көрнекi құралдарға, мысалы, оқу картиналарына қарағанда
карталар оқиғалар туралы нақты көрнекi ұғым қалыптастырмайды, тек дерексiз
рәмiздер тiлiн пайдаланып, оқиғаның кеңiстiктiк-уақыттық құрылымын
жаңғыртады.
Сабақта оқу картасы, картасұлба, кескiн картаны қолдану
Оқушылардың кеңiстiк туралы түсінiгiн қалыптастыру. Картамен жұмыс
iстеудiң алғашқы дағдыларын оқушылар бастауыш сыныптарда меңгередi. Олар
көлбеу жазықтықта шартты тұрде және масштабпен елдi мекендер картаға
тұсiрiлгенiн бiледi. Жер жағдайының рельефi, тау, өзен, көлдiң шартты
белгiлерiн және олармен жұмыс iстеудiң бастапқы дағдыларын игередi. Елдi
мекендердi көрсетiп, мемлекеттердiң шекарасын ажырата алған оқушыларда
тарихи және географиялық карталардың айырмашылығы туралы түсінiктер
қалыптаса бастайды. Сонымен бiрге олар картамен бағдарлау (оңтүстік,
солтүстік, батыс, шығыс) дағдыларын да меңгерiп шығады. Негiзгi мектепте
осы бiлiмдердi одан әрi дамыту және тереңдету талап етiледi.
Негiзгi мектептiң алғашқы сабақтарында оқушылардың картографиялық
ептiлiгi мен дағдылары, ең алдымен картаның шартты белгiлерiн (ол картаның
аңызы деп аталады) пайдалана алуы, нысандарды бағдарлай бiлуi анықталады.
Мұғалім картадан шартты белгiнi көрсетiп, аңыз бойынша оның мазмұнын
анықтауды сұрайды. Немесе сабақты түсіндiру барысында картадағы шартты
белгiлер жиынына оқушылардың назарын аударады. Тарихи картаны оқу барысында
қабырғалық карта және үлестiрме материал түріндегi оның кiшiрейтiлген
көшiрмесi бiр мезгiлде қолданылады.
Картографиялық бiлiм тарихи бiлiммен тығыз бiрлiкте болады. Сондықтан
тарихи картаны пайдалануды меңгеру аясы тар мақсат емес, тарихи оқиғалар
мен құбылыстарды барынша терең ұғынудың құралы болуы керек. Ол үшін тарих
кабинетiнде сонымен бiрге дәлiзде де тарихи картаның үнемі болуы шарт.
Сабақтан тыс уақытта да картаны пайдалана алу мүмкiндiгi оқушылардың ондағы
белгiлердi игеруiне көмектеседi. Сабақ үстіндегi мұғалімнiң әңгiмесi немесе
тарихи оқиғаны суреттеуi әркез картадан көрсетумен бiрге жұруi тиiс.
Оқушыларға жаңа тарихи картаны таныстырғанда карта құрлықтың қай
бөлiгiн қамтығандығын, онда тарихтың қандай хронологиялық кезеңi көрiнiс
тапқандығын, ауа-райының географиялық ендiкке тәуелдiлiгiн түсіндiру керек.
Сонымен бiрге мұғалім картадан географиялық бағдарларды, маңызды нысандарды
көрсетiп, сол кезеңдегi шекараның ерекшелiктерiн айқындап, тарихи география
бойынша нысандардың сол кездегi және қазiргi атауларымен таныстырады,
картаның шартты белгiлерiн (оқылуын) түсіндiредi.
Бiр картадан екiншi картаға ауысқанда сабақтастық сақталуы тиiс. Егер
картада тұрлi аймақтар белгiленсе олардың кеңiстiктегi өзара байланысы
анықталуы тиiс. Сонан соң барып карталардағы тарихи оқиғалардың синхрондығы
немесе әртүрлi уақытта болғандығы айқындалады. Курсаралық байланыс мiндетiн
шешу үшін мынадай синхронды карталарды пайдалануға болады: “1939-1945
жылдардағы екiншi дүниежүзілiк соғыс” және “1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан
соғысы”. Бiр мезгiлде бiрнеше картамен жұмыс iстеу оқушыны тарихи-
географиялық нысанды картаның көлемi, масштабы және қамтыған аумағына
қарамастан жаңылыспай табуға үйретедi.
Сабақ тақырыбындағы мемлекеттiң Жер шары картасында орналасқан орны
мен кеңiстiгi туралы барынша кең түсінiк қалыптастыру үшін бiр мезгiлде
тарихи және географиялық (физикалық), тақырыптық және жалпы карталарды
қолдануға болады. Бiр нысан олардың әрқайсында әр тұрлi масштабта
бейнеленедi. Осындай проблемалық ахуал оқушыны терең танымдық iзденiстерге
жетелейдi.
Оқушылардың кеңiстiк туралы ұғымдарын дамытуда оқу карталары мен
картиналары бiр мазгiлде қолданылады. Картиналар картадағы шартты
белгiлердiң мәнiн ашып, белгiлi бiр жер мен кеңiстiк туралы нақты ұғым
қалыптастыруға көмектеседi. Мысалы, “Ежелгi Қазақстан” картасы бойынша
“Атасу қонысы” картинасын көрсету сол кезеңнiң табиғатынан айқын көрiнiс
бередi.
Маңызды деректердiң географиялық бағдарын есте сақтауға үйрету үшін
негiзгi мектеп оқушыларына физикалық карта бойынша басты тарихи оқиғаларды
көрсетуге тапсырма беруге болады. Бұл тәсiл оқушылардың тұрлi картадан бiр
нысанды жанамалай табу дағдысын қалыптастырады. Осы жерде әскери
мамандардың картаны есте сақтау әдiсiмен таныстыру орынды (олар картаны
ойша шаршыларға бөлiп, солдан оңға қарай әрбiр шаршыны талдаудан өткiзедi,
әсiресе шаршылардың қосылған жерлерiне ерекше назар аударады).
Жоғары сыныптарда өзгермелi және тұрақты ұғымдардың арақатынасын
ажырата бiлу оқушыларға бiр масштаб, бiр аумақта, бiрақ әр тұрлi тарихи
жағдайда берiлген бiрнеше тарихи картаны салыстыруына мүмкiндiк бередi.
Оқушылардың тарихи оқиғаларды бейнелейтiн картографиялық әдiс тәсiлдердiң
болатындығына көзi жетуi керек. Карталар белгiлi бiр адамдар тобының немесе
тұтас халықтардың, мемлекеттердiң тарихқа деген көзқарасын бiлдiредi.
Оқу нысанын жақсы есте сақтап, тез тауып алу үшін iрi жер
массивтерiнiң географиялық кескiнiн Ұқсас бейнелермен салыстыру тиiмдi.
Шындығында, Апенин тұбегi – етiктi, Скандинавия – созылып жатқан
арыстанды, Пириней – күлпәрә киген бастың кескiнi, Сицилия – үш бұрыш,
Қара теңiз – бұршақты, ал Қазақстан шекарасының кескiнi – алтын балықты
еске тұсiредi.
Тарихи-географиялық бiлiмнiң рөлi. Шартты-географиялық көрнекiлiктi
байыптап түсінуде географиялық атаулардың тарихи қалыптасуын бiлудiң
маңызы зор. Тарих сабағында картадан Ежелгi Шығыс елдерiн көрсету барысында
ол елдердiң Батыс Европаға қарағанда Шығыста орналасқандықтан Шығыс деп
аталғандығы түсіндiрiледi. Сол сияқты Азияның басқа елдерiне қарағанда
Еуропаға жақын орналасқандықтан Қос өзеннiң оңтүстігi Алдыңғы Азия деп
аталған. Осындай тәсiлмен Еуропа мен Азияның шекарасын көрсетуге болады. Ол
шартты тұрде Орал тауынан Жем өзенi арқылы Каспий теңiзiне, одан Кума,
Маныч өзендерiнен Донның құярлығына дейiн, одан Азов, Қара, Мрамор, Эгей
теңiздерi арқылы өтедi. Осы маршрут арқылы “Картаны тiрiлту” оқушылардың
қызығушылығын оятады.
Географиялық атауларды түсіндiру үшін сабақ барысында олардың мәнi
аталуы керек. Мысалы, Лена өзенiнiң атауы эвен тiлiнде Енэ – Элюенэ –
“Үлкен өзен” дегендi бiлдiредi. Байкал – Бай көл, Ангара – Аңғар, Саратов –
Сарытау, Сибирь – Сыбыр деген түркiлiк мазмұнын ашу арқылы түсіндiрiледi.
Картографиялық бiлiм және дағды. Негiзгi мектепте мұғалім оқушылардың
масштаб туралы бiлiмiн кеңiтедi. Масштаб – картадағы өлшем мен болмыстың
арақатынасы. Ол бөлшек түрінде берiледi, есептiк өлшем бiрге тең, ол
бөлгiш өлшемнiң қаншалықты кiшiрейтiлуiнiң деңгейiн бiлдiредi (1 : 100
000). Масштаб туралы оқушылардың бiлiмiн тереңдету үшін мынадай арнайы
тапсырма беруге болады. Мысалы, бiрнеше қабырғалық картадан бiр нысанды
көрсету; масштабты пайдаланып, Алматы-Астананың ара қашықтығын айқындау;
Қытай мен Үндiстанның қайсысы үлкен? (Тапсырма бiрдей масштабтағы
карталармен орындалатынын ескерту қажет)
Тақырыпқа сәйкес карта болмаса, оның орнына басқа картаны қолдануға
болмайды. Ондай жағдайда оқушыларда тарихи құбылыстар туралы қате
түсінiктер қалыптасады. Аса қажет болған жағдайда мемлекеттердiң шекарасы
белгiленбейтiн физикалық картаны, атласты, оқулықта берiлген картаны
пайдаланған орынды. Картамен жұмыс жасаудың негiзгi ережелерi сақталуы
тиiс. Мұғалім тарихи оқиғаны картадан көрсетудiң алдында оқиға өткен жердiң
географиялық сипаттамасын баяндайды. Мысалы, “Өзен ағысынан жоғары қарай”,
“Сырдария өзенiнiң орта ағысының оң жағалауындағы әйгiлi Түркістан
қаласының батыс жағынан ағып өтетiн Қарашық өзенiнiң...”. Шекараларды
суреттегенде физикалық-географиялық бағдармен бiрге көршi мемлекеттер мен
халықтар да сипатталады. Бұл тәсiл де оқушының тарихи нысан бағдарын тез
табу дағдысын игеруiне көмектеседi.
Мұғалім оқушылардың назарын аударып, “Картаға қараңдар” дейдi де
нысанның орналасқан бағдарын ауызша баяндап, картадан көрсетедi, соңынан
оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоғары оқу орындарының тарих мамандығы студенттерiне арналған оқу құралы
Алматы – 2006
II Б Ө Л I М
ТАРИХТЫ ОҚЫТУДЫҢ ӘДIСТЕРI,
ТӘСIЛДЕРI МЕН ҚҰРАЛДАРЫ
§4. Оқулық – маңызды бiлiм көзi және оқу құралы
§5. Оқытудың әдiстерi мен тәсiлдерi және оларды топтастыру
§6. Тарихи материалдың құрылымы және оны оқып үйренудiң тәсiлдерi
§7. Басты тарихи деректердi мазмұндау тәсiлдерi
§8.Теориялық оқу материалын оқып-үйрену
Түсіндiру, пiкiр, сипаттама беру
Түсіндiру – басты деректер мен теориялық материалды мазмұндаудың кең
таралған тәсiлдерiнiң бiрi. Бұл түсінiк, ұғым, баға, қорытынды, тұжырым
түрінде игерiлетiн ақпараттың бөлiгi. µғым (салық, жасақ) мен себеп-
салдарлы байланыстардың мәнiн (Қазақ Ордасының құрылуының алғышарттары)
мұғалім түсіндiрудiң көмегiмен аша алады. Осы тәсiлдiң көмегiмен тарихи
деректер мен құбылыстардың мәнi мен маңызы, iшкi байланыстарының заңдылығы
ашылады. Түсіндiруде деректердi талдау барысында жасалған бiр тұжырым
екiншiсiнен ерекшеленiп тұрады.
Түсіндiру әдiсi оқушылар үшін оңай болғандықтан ол барлық сыныптарда
қолданылады. Тарихи бiлiм дайын кұйiнде берiледi, оқушылар оларды түсінiп,
есте сақтай бiлуi керек. Бұл тәсiлдiң кемшiлiгi оқушылардың өздiгiнше
танымдық әрекетiн шектейтiндiгiнде.
Пiкiр (пiкiр бiлдiре отырып мазмұндау) себеп-салдарлы байланыс пен
ұғымның негiзгi белгiсiн анықтауда қолданылатын түсіндiрудiң нұсқасы. Бұл
тәсiл мұғалімнiң оқушыларға ойлау барысы, деректердi талдау үлгісiн
көрсетуге мүмкiндiк бередi. Мұғалім оқушылардың ойын белсендi танымдық
әрекетке жетелейдi. Пiкiр бiлдiру оқушылардың назарын аударатындай мәселе
қоюмен қатар жұруi мүмкiн. Мұғалім әрбiр мәселеге ой толғауы, деректердi
салыстырған пiкiр түрінде жауап бередi. Нәтижесiнде оқушылар оқу
материалының теориялық мазмұнын қиналмай игередi.
Бұл тәсiлмен бiрге қисынды сұлба, оқу жаднамасы, мәтiндiк кесте,
жапсырма сияқты оқыту құралдары қолданылады.
Салыстырмалы және жинақтаушы сипаттама. Оқу материалының теориялық
мазмұнын баяндағанда салыстырмалы сипаттама берiледi. Мемлекеттiк билiк,
шаруашылық типтерi және т.б. ұғымдар, деректер салыстырылады. Оның
барысында тарихи нысанның салыстыратын белгiлерi айқындалады; сосын барып
салыстыру барысында олардың ортақ, ерекше, жеке белгiлерi анықталып,
қорытынды жасалады.
Ұлт-азаттық қозғалыстарын салыстыруға арналған мынадай жаднаманы
қолдануға болады:
1. Ұлт-азаттық қозғалыстың себебi, 2. Қозғалыс басшысына сипаттама,
3. Қозғалысқа қатысушылар, олардың мақсаттары 4. Қозғалыстың сипаты, 5.
Қозғалыс барысы, 6. Жеңiлу себептерi, 7. Тарихи маңызы.
Жинақтаушы сипаттаманың мақсаты мүлдем бөлек. Ол оқылған теориялық
материалды қорытып, ұғым қалыптастырады. Белгiлi құбылысты жинақтай отырып,
оның басты белгiлерiн логикалық бiрiздiлiкпен тiзедi. Мысалы, колхоз
құрылысы туралы әңгiмелегенде оның директивалық жоспарластыру, өндiрiлген
өнiмдi тартып алу, шаруаны жерге бекiтiп қою сияқты белгiлерiн атайды.
Жинақтаушы сипаттама күрделi тарихи құбылысты түсіндiру аяқталғанда
немесе оның маңызды белгiлерi мен байланыстарын анықтағанда қолданады. Сол
сияқты басты деректердi индуктивтi және дедуктивтi баяндағанда да бұл
тәсiлдi жемiстi қолдануға болады.
Тарихты оқытудағы өзектi мәселе ахуалы
Өзектi мәселенi мазмұндау. Ойлау үдерісi проблемалық ситуацияға
байланысты. Адамда әлдененi түсіну қажеттiлiгi пайда болғаннан бастап ол
ойлануға кiрiседi. Ойлау қай кезде де мәселеден немесе сұрақтан, таң қалу,
түсінбеу, қарама-қарсылықтан басталады.
Өзектi мәселенi оқыту элементтерiн Мұғалім көптеген сабақтарға енгiзе
алады. Жаңа материалды түсіндiрер алдында оқушыларды ойландыратын қызықты,
оқыс сұрақтар қояды, ал олардың жауабы сабақ соңында берiлуi керек. Ал
өзектi мәселе сабағында теориялық мазмұнды игеру жолындағы белсендi
iзденушiлiк әрекет бұкiл сабақ барысында жалғасады. Қабілеттi оқушыларға
күрделi теориялық тапсырмалар берiлiп, мұғалім ұсынған мәселенi iзденушiлiк
сипаттағы оқу тәсiлдерiне бағыттайды.
Өзектi мәселе ахуалы қалай қалыптасады? Ол оқу материалындағы
ұйлесiмсiздiк немесе сабаққа қарама-қарсы сипаттағы құжаттардан үзінділер
енгiзу немесе бiр мәселеге қарама-қарсылықты әртүрлi көзқарастарды баяндау
өзектi мәселе ахуалына негiз болады. Мұғалімнiң мәселелiк мазмұндауынан
туындаған мiндеттердi оқушылар бұрынғы алған бiлiмдерiне сүйенiп, өз
бетiнше шешуi тиiс.
Әрине, өзектi мәселенi мазмұндау барысында теориялық бiлiмдердi игеру
басты мақсат емес, бұл жердегi басты мақсат оқушылардың оқу үдерісiне деген
жеке қабiлеттерiн қалыптастыру.
Өзектi мәселенi iздену әдiсiн дерегi мол немесе күрделi материалды
игеру немесе уақыт тапшы жағдайларда қолдану тиiмсiз. Сол сияқты бұл әдiс
мұғалім мен оқушы арасында тығыз байланыс болмаған жағдайда да нәтиже
бермейдi.
Оқушылардың ақыл-ой дағдылары мен тәсiлдерi
Ақыл-ой әрекетiнiң тәсiлдерi оқу жұмысы тәсiлдерiнiң тасасында,
елеусiз көрiнедi. Дағдылардың әрбiр тобын игеру қарапайым ұйғарымдарды
орындауды талап етедi. Ойлау әрекетiнiң алғашқы дағдыларын оқушылар 4-5
сыныптардан бастап қолданады. Мұғалім оларды тарихи оқиғаларды кiм? (не?)
қайда? неге? қалай? не үшін? деген сұрақтарға жауап беру арқылы мазмұндауға
үйретедi.
Теориялық материалды оқып-үйрену тәсiлдерiнiң жүйесiне сөздiк-
ұғымдық ойлау тәсiлдерi де енедi. Оған талдау және жинақтау, салыстыру,
топтастыру, дәлелдеу, ең маңыздысын бөлiп алу, тұжырым қалыптастыру,
қиялдау мен есте сақтау әдiстерi жатады.
Оқушылардың ақыл-ой дағдылары сыныптан сыныпқа өткен сайын күрделене
тұседi. Олардың негiзгi тiзiмi мынадай: 5 сынып – жеке оқиғаларды салыстыра
алу, деректердi суреттеу дағдылары; 6 сынып – тарихи деректердi жинақтап,
талдап, қарапайым қорытындылар жасау, елдердiң табиғи жағдайларын, еңбек,
мәдениет ескерткiштерiн салыстырмалы тұрде суреттей алу; 7-сынып – қоғамның
әлеуметтiк топтарының басты белгiлерiн анықтау; бiр үлгідегi құбылыс,
үдерістердi салыстыру; оқиғалардың себебiн жинақтап, маңызын анықтау; өз
тұжырымдарын тұрлi дерек көздерiмен дәлелдеу; 8 сынып – құбылыстар мен
оқиғалардың маңызын бағалау; отандық және жалпы тарихтың бiр үлгідегi
үдерістерiн салыстырып, олардың себептерi мен салдарларын анықтай алу; 9
сынып – теориялық ережелерге сүйенiп, тарихи деректердi талдай алу; 10-11
сыныптар – жекелеген тарихи ұғымдарға анықтама беру; тарихи және қоғамтану
бiлiмдерi, дереккөздерi негiзiнде талдау және жинақтау; қоғамдық құбылыс-
тардың дамуын сипаттау; үдерістерге салыстырмалы сипаттама беру. Жоғары
сынып оқушылары баяндама және реферат, сөйлейтiн сөзiнiң тезистерi мен
конспектiлерiн дайындай алуы тиiс.
Әдiстердi игеру қысқа немесе ұзақ мерзiмге созылуы мүмкiн. Мысалы,
салыстыру жүргізу дағдысын оқушы бiрнеше жылда меңгере алады. Сол сияқты
оқушылардың талдау және жинақтау тәсiлдерiн игеруi де бiрнеше жылға
созылады.
Талдау және жинақтау. Тұтас ұғымды ойша бөлшектеу тәсiлi талдау
(анализ) деп аталады. Анализге қарама-қарсы тәсiл – жинақтау (синтез).
Бiрақ бұл ойлау операциясы анализбен, жинақтау, жүйелеу, топтастырумен
бiрге iске асады. Жинақтау – жеке бөлiктердi тұтас бiрлiкке ойша топтастыру
(олардың арасындағы байланыстарды ашу). Жинақтау тәсiлiн алғашқы қауымдық
құрылыс белгiлерiнiң қисындық тiзбегiмен анық етiп көрсетуге болады:
Қарапайым еңбек құралы - бiрлескен еңбек - ортақ меншiк - қауым
мүшелерiнiң теңдiгi.
Отандық тарихты оқытуға қарапайым талдау тәсiлдерiн енгiзуге болады.
Мысалы, сақ сарбазының суретiне қарап, оның қандай қарулардан пайдаланғанын
анықтау. Бұл жұмыста мынадай арнайы жаднаманы пайдалануға болады:
салыстыратын белгiлердi анықтау; олардың ең маңыздыларын қалдыру; ең
маңызды белгiнi бiрiншi орынға, оған байланыстыларын одан кейiн тiзбектеу;
оқиға мен құбылысты салыстыру; қорытынды жасау.
Салыстыру – ортақ және әртүрлi белгiлердi анықтау. Психолог
зерттеушiлердiң айқындауы бойынша 5-7 сынып оқушылары салыстыру барысында
ұқсастықтардан бұрын айырмашылықтарды жақсы ажырататындығы белгiлi, сол
сияқты ерекшенi немесе тек жалпыны анықтау оңайға соғады.
Оқушылар Түркiстан мен Тараз қаласы, Аңырақай шайқасы мен “Шаңды
жорықты” салыстыра отырып, олардың ұқсастықтары мен ерекшелiктерiн табады.
Орта буын сыныптарындағы оқушылар оқулық мәтiнiндегi бiрнеше құбылысты
салыстыра алады. Ал жоғары сыныптарда заңдылықтар, iшкi байланыстар сияқты
күрделi ұғымдар салыстырылады.
Салыстыру дағдысын қалыптастыру үшін мынадай жаднаманы қолдануға
болады.
1. Оқып үйренетiн құбылысты қандай бiрiздiлiкпен салыстыру
керектiгiн ойлан.
2. Олардың маңызды ортақ белгiлерiн анықта.
3. Олардың арасындағы маңызды айырмашылықтарын анықта.
4. Салыстыруларға сәйкес қорытынды жаса.
Мұғалім салыстыруға байланысты мынадай тапсырмалар бередi:
1. Ежелгi Шығыс пен Ежелгi Греция халықтарының құдайлар туралы
мифтерi және аңыздарын салыстыр.
2. “Тәуелдi шаруа мен ерiктi фермердiң жағдайы” атты салыстырмалы
кесте құрастыр.
Әрбiр дағдылар тобын игеру жоспарластыруды қажет етедi. Қандай ойлау
операциясы жаңа материалды жақсы игеруге мүмкiндiк беретiндiгiн бiлу керек.
Мысалы, табиғат жағдайлары мен тұрғындардың кәсiбi туралы материалды
оқығанда салыстыру тәсiлi, ал маңызды белгiлердi бөлiп алғанда
дерексiздендiру немесе дәлелдеу тәсiлi тиiмдi.
Дәлелдеу тәсiлi ұғымның мәнiн түсіндiруде қолданылады. Тезис түрінде
айтылған әлдебiр ереженi дәлелдеу үшін дәйектерге жұгiнедi. Олардың бәрi
тезистiң ақиқаттығын негiздеуi тиiс. Дәлелдеу барысында қорытынды пiкiрлер
бiр-бiрiнен дербес болады. Дәлелдеудiң негiзгi материалы ретiнде құжаттар,
статистикалық мәлiметтер пайдаланылуы мүмкiн.
Дәлелдеу дағдысын игеруде мына жаднамамен жұмыс жүргізуге болады.
1. Дәлелдеудi қажет ететiн ойды қисынға келтiр.
2. Ол ойды нығайтатын қорытынды жаса және түсіндiр.
3. Дәлелдеудi аяқтайтын қорытынды жаса.
Жаднама төменгi сынып оқушыларының дәлелдеудiң өзiне анықтама беруiне
көмектеседi, сол арқылы айтылған ойдың, пiкiрдiң дұрыс, бұрыстығын
негiздейдi. Уақыт өткен сайын ол анықтама жаңа мазмұнмен толығып,
нақтыланып, тереңдей тұседi. Жоғары сынып оқушылары дәлелдеуге тиiс
пiкiрдiң ақиқаттығын ақиқаттығы дәлелденген басқа пiкiрдiң көмегiмен
дәлелдейдi.
Теориялық материалды оқып-үйренудегi оқушылардың әрекетi
Таблица, қисынды сұлба, мақсат, түрлi жоспарлар теориялық
материалдарды оқып-үйренуде кеңiнен қолданылады. Оқулықпен жұмыс iстеудiң
кең тараған түрі – параграф бойынша жай және күрделi жоспар құру. Бастапқы
кезде мұғалімнiң бөлiп берген мәтiнi бойынша оқушылардың алдын ала
талқылауы өткiзiлiп, ол бөлiмдерге дербес ат қойып, сол бойынша жоспар
жасалады. Содан соңғы мәтiндi жеке бөлiктерге бөлiп,олардағы басты ойды
анықтап, жоспардың әрбiр бөлiмiнiң атауын құрастыру керек.
Жоспар оқулықтың пункттерi бойынша құрылып, рим сандарымен
нөмiрленедi. Жоспардың негiзгi пунктiнен туындаған негiзгi ойлар араб
сандарымен нөмiрленедi. Бұндай жұмыс оқу материалын жинақтауға көмектеседi.
Күрделi жоспар түзуге үйретуде мұғалім жаднамаға жұгiнедi. Жаднама
қисынды сұлба ретiнде әрекет тәсiлдерiне жөн сiлтейдi:
1. Мәтiнмен мұқият таныс, оны дербес бөлiктерге бөл.
2. Әрбiр бөлiкке басты ойы негiзiнде атау берiп, рим сандарымен
нөмiрле.
3. Әр бөлiктiң ең бастысын айқындайтын талаптарды анықта, оларды
араб сандарымен нөмiрлеп, жеке ат бер.
4. Әрбiр атаудың мазмұнға қаншалықты сай келетiндiгiн анықтап, өз
нұсқаңды ұсын.
Кейбiр сабақтарда оқушылар оқулық мәтiнiн талдап, параграфқа өзi ат
қояды немесе оқушылар тақырыпшалардың атауын талдай келiп, сабақ тақырыбын
оқып-үйренудiң тәртiбiн анықтайды.
Сыныпта күрделi жоспар құруға үйрету мұғалімнiң жетекшiлiгiмен iске
асады. Оқушылар жоспар құратын мәтiнмен алдын-ала танысады. Мұғалім
оқушыларға параграфтарды бөлiктерге қалай бөлудi, негiзгi мәселенi қалай
бөлiп алып, жинақтауды қалай жүргізудi үйретедi. Үйретудiң ендiгi бiр жолы,
жоспар түзгенде оқушылардың жiберген қателерiне назар аудару. Ол қателiктер
бiрiншiден, басты ойды бөлiп ала алмаудан немесе материалды тым бөлшектеп
жiберуден көрiнедi. Екiншiден, оқушылардың қисынды бөлудi қате жүргізуiнен
және бөлiктiң тұтас құбылысқа сай келмеуiнен байқалады. Оқушылар көбiнесе
құбылыстар арасындағы байланыстарды анықтап, әртүрлi деңгейдегi ұғымдарды
ұштастыра алмайды.
Кейде оқушылардың түзген жоспарында тақырыпша атауы сәтсiз таңдалып,
материал мазмұны жеткiлiктi қамтылмай қалады. Көбiнесе жоспар түзуде
тақырып атауларына сұраулы және баяндаушы атаулар таңдалады, олар оқытудың
бастапқы кезеңiнде өзiн ақтағанымен мәтiндегi басты ойды жинақтап бере
алмайды. Сондықтан, күрделi жоспар құрғанда оқушылар мазмұнды нақтылайтын
және жинақтап, жалпылайтын атаулы сөйлемдердi қолдануға ұмтылғаны жөн.
Белгiлi бiр таным бойынша атқарылатын жұмыстарға бағыт беретiн
жаднама құрастыру да (жоғарыда оның бiрқатар үлгілерi келтiрiлдi) жоспар
түзудiң күрделi түрі болып табылады. Қисынды сұлба түзу тапсырмасы да
күрделi болғандықтан, оқушылардан мұқияттылықты және ақыл-ой дағдыларын
талап етедi.
Тарихты оқытуда қолданылатын тапсырмалар бiрнеше мақсатты көздейдi:
оқушылардың бiлiмi мен дағдыларын айқындау; бiлiмдi игеру үшін машықтану
жаттығуларын жасау; жаңа бiлiм мен дағдыларды игеру үшін iзденушiлiк
әрекеттi ұйымдастыру; оқушылардың дербес ерекшелiгiне сай өз бетiнше
iзденуiне жол ашу. Танымдық тапсырмаларды екi топқа бөлуге болады: тексеру-
машықтану мұғалім әдiстердiң көмегiмен (әуелгi кезде жеңiл, кейiннен
күрделi) және iзденушiлiк әдiстермен жаңа бiлiмдi игеруде оқушылардың өз
бетiнше жұмыс iстеуi.
Қайталау және бекiту сұрақтары
1. Тарих сабағында түсіндiру және пiкiр айту тәсiлдерiн қалай қолдануға
болады?
2. Тарихи оқиғалар мен құбылыстарды салыстырудың түрлерi мен тәсiлдерiн
ата.
3. Тарих сабағында өзектi мәселе қою қалай iске асырылады?
4. Ақыл-ой тәсiлдерi мен дағдыларын ата және оларға анықтама бер
5. Теориялық материалды оқып-үйренудегi оқушылардың әрекетi қалай
ұйымдастырылады?
Өзiндiк жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Теориялық оқу материалын оқып-үйренудiң әдiстерi
2. Тарихи бiлiм беруде мәселе қою тәсiлiнiң алатын орны
3. Тарих сабағында оқушылардың ақыл-ой тәсiлдерi мен дағды-ларын
қалыптастырудың жолдары
§9. Оқу дағдылары және оқу жұмысының тәсiлдерi
Iскерлiк пен дағдыны жүйелеу
Оқушылардың оқу жұмыстарының тиiмдiлiгi мен нәтижелiгiн арттыру үшін
бiрқатар әдiстемелiк шарттар орындалуы керек. Бiрiншiден, оқу қолдан
келетiндей оңай, бiрақ жеткiлiктi деңгейде қиындықпен игерiлетiндей болуы
тиiс. Оқытуды оқушылар үшін түсінiктi, әрi сол үдерістiң өзiн қызықты етiп
жүргізу тиiмдi. Қолдан келердей оқу мiндеттерi тапсырманы орындауға
ынталандырып, оқушының бiлiмге деген ықыласын оятады. Керiсiнше өте қиын
немесе өте оңай тапсырмалар қызығушылықты төмендетедi. Екiншiден, оқытудың
тиiмдiлiгi оқушылардың деректiк материалды игерумен бiрге теориялық
қорытындылар мен жинақтаулар жасай алуы да ескерiледi. Сабақ материалы
мүмкiндiк берсе, қорытындыны дайын кұйiнде ұсынуға болмайды. Деректердi
жинақтау негiзiнде оқушыларды дербес, өздiгiнше қорытынды жасауға бағыттау
керек. Үшiншiден, оқыту тиiмдiлiгi мен оның қарқыны арасында өзара байланыс
бар. Қарқынның жылдам болуы оқушылардың материал мазмұнын игеруiн өте аз
уақыт қалдырса, қарқынның тым төмен болуы олардың ойлауының дамуын тежейдi.
Оқу материалын саналы тұрде игеру үшін оқушылардың дербес жұмыс iстеу
iскерлiгi мен дағдыларын қалыптастырудың маңызы ерекше. Оқу дағдылары мен
ептiлiктерiнiң болмауы оқушылардың өз еңбегiн дұрыс ұйымдастыра алмауынан
тым жұмысбастылыққа апарып соғады.
Әдiскерлер мен дидактиктер арасында iскерлiк пен дағды туралы тұрлi
көзқарастар орын алған. Олар мыналар: iскерлiк – қандай да болмасын
қызметтiң тәсiлiн саналы тұрде игеру. Автоматты деңгейге дейiн жеткiзiлген
iскерлiк – дағды болып есептеледi. Демек, iскерлiк бiрте-бiрте дағдыға
ұласады. Мысалы, әуелi мәтiндi оқу iскерлiгi пайда болады, ол кейiн жылдам
оқу дағдысына айналады. Iскерлiктi меңгеру үшін әрекеттiң тәсiлiн бiлiп,
үнемі жаттығу қажет болады.
Ендiгi бiр авторлар iскерлiктi әрекеттiң тәсiлi туралы бiлiм, дағды
қалыптастырудың бастапқы сатысы деп есептейдi. Iскерлiктi саналы,
тиянақты әрекетке дайындық немесе өзгермелi жағдайда мақсатқа саналы тұрде
жетуге қажеттiлiк дейтiндер де бар. Осылайша ғалымдардың iскерлiк пен
дағды, олардың оқушылардың дамуындағы орнын бағалаудағы пiкiрлерi әр алуан.
Жалпы дағдыларды төрт топқа бөлуге болады.
Оқу-ұйымдастыру дағдысы (әрекеттi жоспарластыру, тапсырманы тиiмдi
орындау, өзiн-өзi бағалау, кұн тәртiбiн реттеу).
Сөздiк дағдылар (ауызша және жазбаша) (сұраққа жауап беру, мәтiндi
баяндау, байланыстыра мазмұндау, сынап-талдау)
Оқу-ақпараттық дағдылар (кiтаппен (оқулық, хрестоматия) анықтама,
библиография, каталогпен жұмыс).
Оқу, ақыл-ой дағдылары (әрекеттi дәлелдеу, ақпаратты қисындық
тұрғыдан қорыту және мазмұндау, мәселенi шешу, қабылдау және еске тұсiру,
өзiн-өзi қадағалау).
Бұл дағдылар кейiнгi тақырыптарда кеңiнен қарастырылады.
Оқу жұмысының тәсiлдерi
Оқу жұмысының тәсiлдерi дегенiмiз сипаты әртүрлi тарихи материалды
игеру жолындағы әрекеттердiң тiзбесi. Тәсiлдердi құрайтын әрекеттердiң
тiзбесi жұмыстың орындалу тәртiбiн, оның жалпы бағыттарын айқындайды. Оқу
жұмысының тәсiлдерi сөздiк-жазулық немесе кескiндемелiк әрекеттерде айқын
танылады. Ол жағдайда қолданылған тәсiлдердi көруге, естуге болады. Сол
арнайы тәсiлдi қолданғанда оқушының жiберген қатесiн түзетуге және соның
көмегiмен оқу материалын тиянақты игеруiне көмек жасалады.
Тарихты оқу барысында оқушылардың бойында оқу еңбегiнiң, соның iшiнде
ең алдымен ойлау және ақыл-ой дағдылары қалыптасады. Олар тарихи
материалдың мазмұнын игеруге бағытталған қисындық операцияларды атқарады
(тарихи мәтiнге талдау жасау, тарихи фактiлер мен құбылыстарды салыстыру,
материалды жинақтап, қорытынды жасау). Оқушылардың ақыл-ой дағдыларының
деңгейi жоғары болған сайын олардың қисынды ойлау деңгейi де соғұрлым
жоғары болады.
Оқу дағдыларының ендiгi бiр тобы арнайы тарихи материалды игеруге
бағыталады, оның нәтижесiнде тарихи диалектикалық ойлау дағдылары
қалыптасады. Сондай дағдылардың бiрi – тарихи деректердi уақыт шегiнде
оқшаулау. Ол үшін мынадай әрекеттер бiрiздiлiкпен атқарылуы тиiс: тарихи
оқиғаның ұзақтығы мен сабақтастығын, олардың син-хрондылығын анықтау;
тарихи құбылыстар мен үдерістердiң кезеңдерi мен дәуiрлерiн анықтау;
оқиғаны белгiлi бiр тарихи кезеңмен ұштастыру.
Осы сияқты оқушылар оқиғалар мен құбылыстарды кеңстiк шеңберiнде
оқшаулау дағдыларын меңгередi. Бұл дағдылар картамен жұмыс арқылы
қалыптасады.
Тарихты оқыту барысында оқушылардың игеретiн дағдыларының бiр тобы
оқулық мәтiнiмен, оқу құралдарымен және дереккөздерiмен, тарихи құжаттармен
жұмыс iстеуге байланысты. Бұл дағдылар мынадай әрекеттердi орындауды талап
етедi: жай және күрделi жоспар құра бiлу; оқулықтың құрауыштарынан бағдар
ала бiлу; тарихи құжаттарды оқып-үйрену барысында конспект және тезис жасай
алу; бiр мезгiлде бiрнеше дереккөзiн пайдаланып, қажеттi мағлұматты ала
бiлу; алған бiлiмдерiн жүйелеп, қисынды пайдалану.
Тарихты оқу барысында оқушылар тарихи үдерістiң жекелеген кезеңдерiн
немесе ұқсас құбылыстарды салыстыру, олардың себеп-салдарлы байланыстарын
анықтау, құбылыстар дамуындағы өзгерiстердi көре бiлу дағдыларын да игеруi
тиiс. Бұл дағдылар арқылы оқушының бойында алған тарихи бiлiмдерiн мақсатты
тұрде қолдануға қол жеткiзедi.
Бұл дағдыларды қалыптастыру мұғалімнiң басшылығымен жүргізiледi де ол
жоғары сыныптарда оқушылардың дербес, өздiгiнен жұмыс iстей алуына ұласуы
тиiс.
Жалпы алғанда, оқу жұмысының тәсiлдерi мынадай тиiстi ақыл-ой
әрекеттерiмен сәйкес келедi: талдау, жинақтау, жалпылау, оқу материалын
салыстыру, тарихи материалды көз алдына елестету, есте сақтау.
Iскерлiк пен дағдыларды қалыптастыру әдiстемесi
Тарихты оқытуда жоғарыда аталған iскерлiк пен дағдыларды қалыптастыру
үшін мұғалімнiң өзi белгiлi бiр әдiс тәсiлдердi меңгерiп алуы тиiс. Әсiресе
мектепте тарихты оқыту барысында үнемі қажет болатын дағдыларды, қай
сыныпта қандай дағды қалыптастыру қажет екендiгiн жетiк бiлуi тиiс. Сонымен
бiрге мұғалім сыныптан сыныпқа өткен сайын дағдыны күрделендiрiп, дамытуды
нақты жоспарластыра бiлуi керек. Мектеп бiтiрушiлердi бiлiмдi дербес,
өздiгiнен игеру дағдыларымен қаруландыру мақсатын көздейтiн бұл бағыттағы
жұмыстар мұғалімнен ұлкен жауапкершiлiк талап етедi.
Бұл жұмысты оқушылардың жас ерекшелiгiн ескерiп, тарихтың әрбiр
курсының материалдары негiзiнде олардың бойында қалыптастырылатын
дағдылардың тiзiмiн белгiлейтiн мектеп бағдарламасымен танысудан бастау
қажет. Бұл тiзiм сыныптан сыныпқа өткен сайын оқушылардың дағдыларын қалай
дамытып, арттыру керек екендiгiне бағдар бередi.
Дағдыларды қалыптастыру мақсатты болуы тиiс. Әр сабақта қандай
дағдыны қандай жолдармен қалыптастыру керек екендiгi де белгiлi болуы тиiс.
Дағдыларды қалыптастыру жүйелi жүргізiлуi үшін оқушыларға қажеттi оқу
жұмысының тәсiлдерi түсіндiрiледi; сабақтардағы жаттығу тапсырмаларының
жүйесiн қамтамасыз етiп, олардың орындалуын қадағалауы қажет.
Оқушылардың оқу дағдыларын қалыптастыру бiрнеше кезеңнен тұрады.
Бастапқы кезеңде оқушылар мұғалімнiң басшылығымен оқу әрекетiнiң
жаңа тәсiлдерiмен танысады. Мұғалім оқушыларға атқарылатын жұмыстың
мақсатын айқындап, орындалу жолдарын түсіндiредi (мысалы, оқулықтағы сабақ
тақырыбы бойынша жоспар түзiп үйрену). Одан әрi жұмыс тәсiлiнiң мазмұны мен
оны орындаудың тәртiбi түсіндiрiледi (мысалы, оқулық мәтiнiн оқу, оны
мағынасына қарай бөлiктерге бөлу, одан басты ойды табу, мәтiннiң негiзгi
ережелерiн бiрiздiлiкпен орналастыру, оларды жоспар түрінде қағазға
тұсiру).
Келесi кезеңде мұғалім басшылығымен тәсiлдердi игеруге қажеттi
әрекеттер iске асырылады. Ол әрекеттiң тәсiлi мен бiрiздiлiгi қисындық
сұлба немесе жаднама түрінде белгiленедi де оқушылардың бағдарламалық
материалды игеруiне көмектеседi, бағыт бередi. Жаднама зерттелген
материалдың мазмұынын ашуға (мысалы, тарихи тұлғаларға сипаттама беруге,
қоғамдық даму деңгейiн анықтауға арналған жаднама) және белгiлi бiр дағды
қалыптастыруға (тарихи құбылыстарды салыстыру, құжатты талдау т.б.)
арналған болуы мүмкiн.
Тарихи тұлғаға сипаттама беруге арналған жаднама.
1. Тарихи тұлғаның өмiр сұрген кезеңi.
2. Тарихи тұлғаның алдында тұрған мiндеттер және оларды iске асырудың
әдiстерi.
3. Тарихи тұлға қандай әлеуметтiк топтың мұддесiн қорғады?
4. Оның жеке қасиеттерiнiң маңызы.
5. Тарихи тұлға қызметiнiң нәтижелерiне баға беру.
Дағдыларды игерудiң аралық кезеңi оқып-үйренген әрекет әдiстерiне
машықтану және қолдану, жаттығулар жасап, қисындық тапсырмаларды орындауды
құралады. Оқушыға таныс тәсiл басқа жағдайда және басқа материалды игеруге
қолданылады. Мысалы, мұғалім “Ежелгi Египет” тақырыбын өткенде мемлекеттiң
құрылу барысын түсіндiрген болса, осында танылған тәсiлдердi келесi ұқсас
тақырыптарда қолдануға болады.
Қорытынды кезең игерiлген дағдыларды оқушының жаңа жағдайда, жаңа
материалды өздiгiнен, дербес қолдануын қамтиды. Егер оқушы осы әрекетiнде
жоспар түзу, салыстыру сияқты дағдыларды дербес iске асыра алған жағдайда
дағды қалыптасқан деп есептеуге болады.
Әрбiр дағдыны игеруге жұмсалатын уақыт та әрқилы болады.
Хронологиялық кесте түзу дағдысы бiр оқу жылының көлемiнде қалыптасса,
салыстыру, талдау, тезис түзу, реферат жазу дағдыларын игеру үшін бiрнеше
оқу жылы қажет.
Түрлi оқу дағдыларын игеру оқушылардың ғылым негiздерiн терең
меңгерiп, тарихи құбылыстардың байланысын, маңызын, ролiн дербес анықтай
алуына мүмкiндiк бередi.
Қайталау және бекiту сұрақтары
1. Iскерiлiк пен дағды дегенiмiз не?
2. Тарих пәнi бойынша оқу тәсiлдерiнiң түрлерiн ата.
3. Дағдыларды қалай жүйелеуге болады?
4. Iскерлiк пен дағдыларды қалыптастырудың қандай кезеңдерi бар?
5. Дағдыларды қалыптастырудың әдiстемесi деген не?
6. Жаднама қалай түзiледi?
Өзiндiк жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары:
1. Оқу дағдылары және оқу жұмысының тәсiлдерi.
2. Iскерлiк пен дағдылар жүйесi.
3. Тарихи бiлiмдердi игерудегi оқу жұмысының тәсiлдерiнiң рөлi.
4. Iскерлiк пен дағдыларды қалыптастырудың әдiстемесi.
5. Белгiлi бiр тақырыпқа жаднама түзу және сол бойынша тапсырма орындау.
§10. Тарихты оқытудағы көрнекiлiк
Оқытудың көрнекi құралдарының түрлерi
Оқушылардың ұғымдар мен түсінiктерiн оқытылатын құбылысты тiкелей
немесе оның бейнесiнiң көмегiмен қабылдау арқылы қалыптастыратын оқыту түрі
көрнекi оқыту деп аталады. Тарих сабағында көрнекi оқытудың атқаратын ролi
ерекше. Тарихи оқиғалар қайталанбайтын болғандықтан да оқушылардың өткен
кезең құбылыстарымен тiкелей танысуына мүмкiндiгi болмайды. Сондықтан
тарихи бiлiм көзi ретiнде тұрлi көрнекi құралдар пайдаланылады. Көрнекi
оқыту өткен кезеңмен танысу кезiнде сезiмге әсер етумен бiрге ойлау
жүйесiне де ықпал жасап, бiрқатар қосымша қызметтер де атқарады.
Ең алдымен, көрнекi құралдарды сабақта қолдану жағдайында оқушылардың
өткен тарихи кезең туралы көру арқылы алынған нақты бейнесi
қалыптасатындығын есте ұстау керек. Көрнекi құралдар тарихи фактiлердi
нақтыландырып, оқушылардың өткен кезең туралы бiлiмiн жаңғыртады.
Көрнекiлiк тарихи құбылыстар-дың мәнiн ашып, негiзгi тарихи ұғымдар мен
заңдылықтарды қалыптастыруды қамтамасыз етедi.
Заттар мен құбылыстарды тiкелей немесе бейнелеудiң (көрнекiлiк)
көмегiмен қабылдауды басшылыққа алып, өткен тарих туралы түсінiктер,
бейнелi ұғымдар қалыптастыратын көрнекiлiктi сыртқы белгiлерiне қарай
баспалық, экрандық, дыбыстық оқу құралдары деп топтастырылса, мазмұнына
және тарихи бейнесiне қарай заттық, бейнелеу, шартты-кескiндемелiк деп
топтастыруға болады.
Мазмұнына қарай көрнекi құралдар былайша топтастырылады:
Табиғи алып тұрдегi көрнекiлiк: тұпнұсқа алып тұрдегi тарихи
ескерткiштер мен тарихи орындар (Египет пирамидалары, Коллизей, Қызыл алаң
т.б.)
Материалдық мәдениеттiң тұпнұсқа заттары (археологиялық қазбалар,
еңбек құралдары, нумизматика т.б.)
Арнайы дайындалған заттық көрнекiлiк (макет, үлгі)
Бейнелi көрнекiлiк (оқу картиналары, репродукциялар)
Шартты кескiндемелiк көрнекiлiк (сұлбалық қолжазба, тарихи карталар,
аппликация, сұлба, диаграмма)
Оқытудың техникалық құралдары: (оқу фильмдерi, диафильм, диапозитив,
компьютер, видеомагнитофон)
Заттық көрнекiлiк тарихи ескерткiштердiң бейнесiн қалыптастырады. Ол
оқушыларға сол дәуiрдiң тынысын сезiп, “қарт тарихпен” тiлдесуге
көмектеседi. Мысалы: Алтын адам бейнесi; Н. Шаяхметов қалпына келтiрген
Махамбеттiң бейнесi.
Тарих сабағындағы оқу картинасы
Бейнелi көрнекiлiктiң арасында мектеп курсы бойынша суреттер мен
иллюстрациялар кең орын алады. Оқу картиналары қабылдауға жеңiл болуы үшін
ашық бояулармен орындалады.
Оқу картиналары оқиғалық, типологиялық және мәдени-тарихи болып
бөлiнедi. Оқиғалық картиналар нақты жеке оқиғалар туралы түсінiк бередi.
Олар тарихтағы шешушi кезеңдi бейнелейдi де одан әрi мұғалімнiң сюжеттiк
түсіндiрмесiн қажет етедi. Оқиғалы картиналар сюжеттi, әңгiме түріндегi
баяндауды қажет етедi. Мұғалімнiң басшылығымен оқушылар оқиғаны, сюжеттi
картинаны мынадай бiрiздiлiкпен оқып үйренедi: а)картина мазмұнына
жалпылама анықтама беру; ә) картинада бейнеленген оқиғаның уақытын, өткен
жерiн көрсету; б) оның мазмұнындағы басты және қосалқы мәселелерге
сипаттама беру; в) жалпы қорытынды жасау.
Тұрпаттық картиналар көп қайталанатын тарихи деректердi, сол дәуiрге
тән типтiк оқиғаларды көз алдына елестетедi. Мысалы, В.И. Лебедевтi”
“Полюдье”, “Вече в Новгороде” картиналары. Кейде оқиғалық картина тұрпаттық
картинаға айналып кетедi. Мысалы, “Джордано Бруноны өртеу”. Бұл жеке оқиға
әрi сол дәуiрге тән типтiк құбылыс.
Мұндай картиналар қоғамның экономикалық, әлеуметтiк құбылыстарын
бейнелейдi. Оларды оқып-үйренуде ең жиi қолданылатын тәсiл – оқушылардың өз
күштерiмен бiлiм көзiн ашуына көмектесетiн әңгiмелесу тәсiлi.
Тарихи тұлғалардың портреттерi бойынша оларға баға беру, сипаттау
оқушылардың танымын арттыра тұседi. Ал, сабақ барысында бейнелеудiң ерекше
нысаны – карикатураларды қолдану тәсiлдерiн арттырады.
Мәдени-тарихи картиналар тұрмыстық заттармен, материалдық мәдениет
ескерткiштерiмен таныстырады. Ондағы сәулет ескерткiштерi, мұсiн өнерi
олардың орындалу ерекшелiктерi мен механизмдерi бейнеленуi мүмкiн. Бiр
үдерістiң сырын ашу үшін бiрнеше картинаны қатар қолдануға болады. Сабақта
картинамен жұмыс жүргізудiң бiрiздiлiгi былайша iске асады:
1. Мұғалім сабақ барысында қажеттi сәтте картинаны iледi.
2. Оқушыларға картинамен толық танысуына уақыт бөледi.
3. Әңгiмелеудi бастарда тарихи оқиғаның орны мен уақытын көрсетедi.
4. Жалпы жағдайды баяндап болып, негiзгi мәселеге тоқталады.
5. Көптеген бөлiктер мен ерекшелiктердi айқындайды.
6. Баяндаудың соңында қорытынды жасап, құбылыстың өзiндiк ерекшелiктерiн
көрсетедi.
Осындай жоспармен қоса картиналарды түсіндiруде мына ереженi де
қолдануға болады.
1. Автордың аты-жөнi және шығарманың жазылу кезеңi.
2. Шығарма мазмұны: сюжетi, кейiпкерлерi, не бейнеленген (алдыңғы бетi,
орта, артқы жағы, интерьер, табиғат көрiнiсi).
3. Бейнелеу тәсiлi: көлемi, прапорциялығы, келешегi, тұсi.
4. Суретшi өз туындысында қандай идея, сезiм айтпақ болған.
Оқушыларға картинаның негiзiнде қандай тарихи аңыз, нақты оқиға алынған? –
деген сұрақ қою арқылы да талдау жасауға бейiмдеуге болады.
Сол сияқты оқушыларды картина авторының өмiрбаяны, шығармашылық
зертханасы да қызықтырады. Оқу картинасымен жұмыс iстеудiң тәсiлдерi көп.
Мысалы: картина бойынша әңгiме құрастыру; картиналардағы бейнелердi
сөйлету, олардың қимыл-әрекетiне инсценировка жасау т.б.
Картинамен жұмыс жасау барысында оқушы оны талдай алуға, картинаның
мазмұнын өз әңгiмесiнде қолдануға үйренедi. Сабақ барысында бiрнеше
картинаны қолдануға болады, бiрақ ол екi-ұштен аспауы керек. Безендендiру
материалдың көп болуы оқушы зейiнiн шашыратады, оның қабылдау белсендiлiгiн
төмендетедi.
Шартты-кескiндемелiк көрнекiлiк
Шартты кескiндемелiк көрнекiлiк тарихи үдерістiң сандық және сапалық
мазмұнын ашып, қоғамдық құбылыстардың басты белгiлерiн, даму бағыттарын
айқындап, тарихи Ұғымдардың, заңдылықтардың себеп-салдарлы байланыстарын
игеруге көмектесетiн рәмiздiк бейнелердiң жиыны. Шартты кескiндемелiк
көрнекiлiкке сұлба, кескiндеме, диаграмма, аппликация, сұлбалық суреттер
жатады. Олар тарихи оқиғаның мәнi мен байланыстарын, даму динамикасын
айқындауда жекелеген, шектеулi Ұғымдарды қалыптастыруда қолданылады.
Сұлбалық карта заттың ең басты ерекшелiктерiн көрсету арқылы ұғым
қалыптастыруға көмектеседi. Оқушылардың көру сезiмдерiне сүйене отырып,
мұғалім ауызша баяндаған оқиғаны бормен тақтаға сұлба сурет етiп тұсiредi.
Мысалы, Египет пирамидасының фотосын көрсетiп, тақтаға суретiн салу арқылы
оның iшкi құрылысын түсіндiруге болады.
Аппликация – қағаз немесе картоннан сол кезеңде қолданылған заттың
кескiнiн, силуэтiн, рәмiздерiн жасау. Мысалы, папирус жапырақтары,
жауынгер бейнесi, күрiш масағы және т.б.
Аппликация орындалуына қарай рельефтi, бейнелi болып бөлiнедi. Магнит
тақтасын қолданып, Марафон, Орбұлақ, Бородино шайқастарын бейнелеуге
болады. Аппликацияны қолдану төменгi сынып оқушыларының қабылдауына аса
қолайлы.
Ал жоғарғы сыныптарда шартты-кескiндемелiк көрнекiлiктi қолдану
тиiмдi. Оған кесте, диаграмма, кескiн, қисындық сұлбалар жатады.
Көрнекiлiктiң бұл түрінде сызық, шаршы, дөңгелек және т.б. көптеген шартты
белгiлер қолданылады. Бұл әдiстi қолдану арқылы оқушылардың тарихи
ұғымдарды меңгеруiн едәуiр жеңiлдетуге болады.
Диаграммамен жұмыс оқушылардың статистикалық материалдардан қоғамдық
құбылыстардың дамуын көрiп, олардың өзара iшкi байланыстарын анықтай алу
дағдыларын қалыптастырады. Диаграммалар оқытылатын құбылыстарды,
үдерістердi салыстыруға қолданылады. Олар күрделi үдерістердi қысқа нұсқада
түсіндiруге мүмкiндiк бередi. Мектеп оқулықтарында диаграмманың доға,
шеңбер, бағана, бейне сияқты үлгілерi қолданылады. Олар бiртектi
мағлұматтар мен әр тектi құбылыстардың статистикасы мен динамикасын
шарттылықпен көрсетуге негiзделедi. Оқушылар статистикалық мағлұматтарды
өте нашар игередi, сандар тiлiн түсіне бермейдi, сандық материалдарды
әлеуметтiк-экономикалық үдерістермен байланыстыра алмайды, сондықтан сандық
мәлiметтердi сабақта қосалқы материал ретiнде ғана қолданады. Бұндай
олқылықтарды жою үшін мұғалім тарих сабағында диаграммамен жұмыс жасауда
шығармашылық iзденiске көңiл бөлуi тиiс.
Шартты-кескiндемелiк көрнекiлiктiң ерекше түрі тақтаға салынатын
сурет. Мұғалімнiң материалды баяндау, түсіндiру, тақтаға салған сурет,
сызбалары оқушыларға сөз бен бейненi бiр мезгiлде қабылдап, оқиға мен
құбылысты қозғалыс барысында ұғынуға көмектеседi. Сондықтан да тақтаның
мүмкiндiгiн сабақ үстінде барынша кеңiнен пайдалану мұғалімнен шеберлiк
талап етедi.
Тарихты оқытуда техникалық құралдарды пайдалану
Оқытудың техникалық құралдары (ОТҚ) бiлiм берудiң көрнектiлiгiн,
бейнелiгiн, әсерлiлiгiн күшейтiп, оқушылардың шығармашылық қиялы мен
ойлауын ынталандырады.
Оқытудың техникалық құралдарының арасынан тарих сабағында экрандық
құралдар (диафильм, диапозитив, кодопозитив) оқу кинофильмдерi,
телебағдарламалар, компьютерлiк бағдарламаларды қолдануға болады.
Мектеп оқулықтарының бағдарламасына сай дайындалған диафильм,
диапозитивтердi қазiргi кезде мектептерде өте сирек қолдана бастады.
Олардың көпшiлiгi жаңа бағдарламаның мазмұнына сай келмегенiмен, оларды
саралап пайдалану тарих сабағының тиiмдiлiгiн арттыруға көп септiгiн
тигiзедi.
Мектеп практикасында көп қолданылатын ОТҚ түрінiң бiрi – кодоскоп. Ол
экранға немесе сынып тақтасына мөлдiр пленкаға салынған сурет, сызба,
сұлба, диаграмма, жазба мәтiндi көрсетуге арналады. Оны қолданудың бiрқатар
артықшылықтары бар. Оған қажеттi сызбаларды мұғалім немесе оқушы оңай
әзiрлей алады, оларды бiрiздiлiкпен пайдаланып, тақырып мазмұнына икемдi
сипат беруге болады, әрi кодоскопты пайдалану үшін бөлменi қараңғылаудың
қажетi жоқ.
Тарихты оқытуда кинофильм, оқу фильмдерi мен телебағдар-ламаларды
қолданудың ұқсастықтары көп. Оларда оқушыларға сөз бен бейне тұтас кұйiнде
ұсынылады. Іысқа мерзiмде оқушылар аса мол ақпаратпен таныса алады.
Фильмдер арқылы оқушылар алыс кұндердегi драмалық оқиғалардың ортасында
болып, тарихи тұлғалардың, кейiпкерлердiң жанды дауысын естидi. Қазіргі
техникалық мүмкiндiктердi пайдаланып, сабақ мазмұнына сәйкес оқу фильмдерi,
көркем, деректi фильмдер мен театр қойылымдарынан қажеттi фрагменттердi
монтаждап алуға болады.
Телебағдарламалар фильмдермен салыстырғанда өзектiлiгiмен
ерекшеленедi. Орталық студиялардан берiлетiн оқу көрсетiлiмдерiн сабақ
барысында немесе сабақтан тыс уақытта мұғалімнiң қатысуымен көрудi
ұйымдастыру керек. Өйткенi, көрсетiлiмнiң мазмұнын оқу бағдарламасына сай
түсіндiру, оқушыларды дербес ой қорытуға үйрету – мұғалімнiң мiндетi.
Фильмдердi, телебағдарламаларды тарих сабағына қолдануда мұғалімге
ұлкен жауапкершiлiк жұктеледi. Көбiнесе жас мұғалімдер фильмдердi
пайдаланғанда сабаққа тыңғылықты дайындалудың қажеттiгiн түсінбейдi.
Осындай жағдайда оқушылар сабаққа көңiл көтеру түрінде қарайды.
Соңғы кездерi мектеп практикасында теледидарды, видео-магнитофонды
пайдаланып, арнайы дайындалған оқу фильмдерiн сабаққа қолдану кең тарап
келедi. Тарих сабағының тиiмдiлiгiн арттыруда бұл оқу түрінiң болашағы зор.
Компьютерлiк бағдарламалар тарихи оқиғаларды имитациялауға ұлкен
мүмкiндiк бередi. Өткен кезең туралы қомақты да жарқын түсінiк бере отырып,
компьютерлiк бағдарламалар оқушының тарихи оқиғаға араласып, оған ықпал
жасай алуы арқылы қызығушылығын арттырады. Сол сияқты компьютер мүмкiндiгiн
пайдаланып, тарихи үдерістердi үлгілеуде болады.
Тарихты оқытуда компьютердi қолдану алдағы уақытта кең өрiс алады.
Қайталау мен бекiту сұрақтары
1. Оқытудың көрнекi құралдарының түрлерiн ата. Олардың қандай
айырмашылықтары бар?
2. Сабақта оқу картинасын қалай пайдалануға болады?
3. Тарих сабағында диаграмманы қолданудың қандай әдiстерiн бiлесiң?
4. Аппликация деген не?
5. Оқу фильмдерiн тарих сабағында қолданудың қандай әдiстерi бар?
Өзiндiк жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Тарихты оқытудағы көрнекiлiктiң маңызы.
2. “Ежелгi Қазақстан тарихы” курсында оқу картиналарын қолдану.
3. Бiр тақырыпқа аппликация дайындау.
4. Тарих сабағына диаграмма дайындау және оны қолдану әдiстерi.
5. Телебағдарламаларды тарих сабағына қолдану жолдары.
6. Оқу фильмдерiнiң оқушылардың тарихи танымын арттырудағы рөлi.
§11. Картографиялық көрнекi құралдар
Тарихи карталарға жалпы сипаттама
Тарихи карталар географиялық негiзде жасалады және тарихи оқиға
немесе дәуiрдiң кiшiрейтiлген, жинақталған бейнелi-шартты көрiнiсiн
танытады. Ол көрiнiсте нысанның кеңiстiкте орналасуы белгiлi бiр масштабқа
тұсiрiледi. Карталарда тарихи оқиғалар мен құбылыстар, олардың байланыстары
мен орналасуы шартты тұрде берiледi. Ең ежелгi карталар б.д.д. III-I
мыңжылдықтарда Вавилон мен Египетте жасалса, арнайы оқу карталары Ресейде
ХVIII ғасырдың соңында дүниеге келдi.
Тарихи және географиялық карталардың бiр-бiрiнен айырмашылықтары бар.
Географиялық картадағы үйреншiктi тұс тарихи картада басқа мағына бередi.
Тарихи картаның тағы бiр ерекшелiгi – онда оқиғалар мен үдерістердiң
қозғалысы ашылады. Географиялық картада тұрақты болып көрiнген нысандар
тарихи картадан өзгермелi сипат алады, мысалы, мемлекеттердiң қалыптасуы
мен олардың аумағының өзгеруi, әскердiң, сауда керуендерiнiң қозғалыстары.
Картада тарихи қозғалыстар мынадай шартты белгiлер тiлiнде сөйлейдi: әскери
соққы – жебе, шайқас алаңы – айқасқан қылыш, көтерiлiс ошақтары – алау.
Тарихи карталар аумақтарды қамтуы (әлемнiң, құрлықтың, мемлекеттiң
картасы); мазмұны (жинақтаушы және тақырыптық); масштабы (iрi, орта, Ұсақ
масштабты) бойынша ерекшеленедi. Жинақтаушы картада мемлекеттiк стандарт
пен мемлекеттiк оқу бағдарламасы бөлiмiнде қарастырылған негiзгi оқиғалар
мен құбылыстар белгiлi орта мен уақыт шеңберiнде бейнеленедi. Жинақтаушы
карталар: “Ежелгi Қазақстан”, “Б.д.д. III-II ғ. Рим мемлекетiнiң өсуi”, “IХ-
ХII ғ.ғ. Ежелгi Русь”.
Жинақтаушы карталарды тақырыптық карталар одан әрi нақтыландыра
тұседi. Оқу тақырыбының оқиғалары мен құбылыстарын қамтығандықтан ол
карталар тақырыптық деп аталады. Ол карталарда тақырыпқа қатысы жоқ
белгiлер бейнеленбейдi. Оларда жинақтаушы карталардың маңызды оқиғалары мен
құбылыстарының фрагменттерi барынша егжей-тегжейлi, айқын және әсерлi етiп
берiледi. Тақырыптық карталар: “ХII ғ. Орыс князьдықтары”, “1812 жылғы Отан
соғысы”. Әдетте, тақырыптық карталар жинақтаушы карталардың аясында
қолданылып, бiрiн-бiрi толықтырып отырады. Мысалы, 1812 жылғы Отан соғысы
тақырыбында “ХI ғасырдың басынан 1861 жылға дейiнгi Ресей империясы
(Европалық бөлiк)” және “1700 жылдан 1914 жылға дейiнгi Ресей империясының
аумағының өсуi” атты карталарды қосарлай пайдалануға болады.
Картада тарихи оқиғаларды оқшаулау. Тарихи оқиғалар уақыт және
кеңiстiк шеңберiнде өтедi. Тарихта кеңiстiктiк-уақыттық байланыстар белгiлi
бiр оқиғаның белгiлi бiр мемлекеттiң белгiлi бiр жерiнде белгiлi бiр уақыт
аралығында өтуiн танытады.
Көптеген тарихи оқиғалар кеңiстiкке қатысты шарттармен байланысы
арқылы түсінiктi болады. Оқиғаны нақты кеңiстiкке телiп, оның өткен жерiнiң
географиялық бейнеленуiн оқшаулау (локализация) деп атаймыз. Мысалы, Ежелгi
Ресейде өзендердiң қатынас құралы ретiндегi маңызын оқушылар Шығыс Европа
жазығы ну орман, ми батпақ екендiгiн түсінген соң аңғарады.
Тарихи оқиғаларды оқшаулап оқып үйренуде сұлбалық құралдар –
жергiлiктi жердiң жоспары (планы), карта сұлбасы, тарихи картасы кеңiнен
қолданылады. Олардың бәрi тарихи оқиғалардың байланыстарын, мәнi мен даму
қозғалысын анықтау үшін пайдаланылады. Сұлбалық құралдар тарихи бiлiм көзi
және оны жүйелеу құралы ретiнде қолданылады.
Басқа көрнекi құралдарға, мысалы, оқу картиналарына қарағанда
карталар оқиғалар туралы нақты көрнекi ұғым қалыптастырмайды, тек дерексiз
рәмiздер тiлiн пайдаланып, оқиғаның кеңiстiктiк-уақыттық құрылымын
жаңғыртады.
Сабақта оқу картасы, картасұлба, кескiн картаны қолдану
Оқушылардың кеңiстiк туралы түсінiгiн қалыптастыру. Картамен жұмыс
iстеудiң алғашқы дағдыларын оқушылар бастауыш сыныптарда меңгередi. Олар
көлбеу жазықтықта шартты тұрде және масштабпен елдi мекендер картаға
тұсiрiлгенiн бiледi. Жер жағдайының рельефi, тау, өзен, көлдiң шартты
белгiлерiн және олармен жұмыс iстеудiң бастапқы дағдыларын игередi. Елдi
мекендердi көрсетiп, мемлекеттердiң шекарасын ажырата алған оқушыларда
тарихи және географиялық карталардың айырмашылығы туралы түсінiктер
қалыптаса бастайды. Сонымен бiрге олар картамен бағдарлау (оңтүстік,
солтүстік, батыс, шығыс) дағдыларын да меңгерiп шығады. Негiзгi мектепте
осы бiлiмдердi одан әрi дамыту және тереңдету талап етiледi.
Негiзгi мектептiң алғашқы сабақтарында оқушылардың картографиялық
ептiлiгi мен дағдылары, ең алдымен картаның шартты белгiлерiн (ол картаның
аңызы деп аталады) пайдалана алуы, нысандарды бағдарлай бiлуi анықталады.
Мұғалім картадан шартты белгiнi көрсетiп, аңыз бойынша оның мазмұнын
анықтауды сұрайды. Немесе сабақты түсіндiру барысында картадағы шартты
белгiлер жиынына оқушылардың назарын аударады. Тарихи картаны оқу барысында
қабырғалық карта және үлестiрме материал түріндегi оның кiшiрейтiлген
көшiрмесi бiр мезгiлде қолданылады.
Картографиялық бiлiм тарихи бiлiммен тығыз бiрлiкте болады. Сондықтан
тарихи картаны пайдалануды меңгеру аясы тар мақсат емес, тарихи оқиғалар
мен құбылыстарды барынша терең ұғынудың құралы болуы керек. Ол үшін тарих
кабинетiнде сонымен бiрге дәлiзде де тарихи картаның үнемі болуы шарт.
Сабақтан тыс уақытта да картаны пайдалана алу мүмкiндiгi оқушылардың ондағы
белгiлердi игеруiне көмектеседi. Сабақ үстіндегi мұғалімнiң әңгiмесi немесе
тарихи оқиғаны суреттеуi әркез картадан көрсетумен бiрге жұруi тиiс.
Оқушыларға жаңа тарихи картаны таныстырғанда карта құрлықтың қай
бөлiгiн қамтығандығын, онда тарихтың қандай хронологиялық кезеңi көрiнiс
тапқандығын, ауа-райының географиялық ендiкке тәуелдiлiгiн түсіндiру керек.
Сонымен бiрге мұғалім картадан географиялық бағдарларды, маңызды нысандарды
көрсетiп, сол кезеңдегi шекараның ерекшелiктерiн айқындап, тарихи география
бойынша нысандардың сол кездегi және қазiргi атауларымен таныстырады,
картаның шартты белгiлерiн (оқылуын) түсіндiредi.
Бiр картадан екiншi картаға ауысқанда сабақтастық сақталуы тиiс. Егер
картада тұрлi аймақтар белгiленсе олардың кеңiстiктегi өзара байланысы
анықталуы тиiс. Сонан соң барып карталардағы тарихи оқиғалардың синхрондығы
немесе әртүрлi уақытта болғандығы айқындалады. Курсаралық байланыс мiндетiн
шешу үшін мынадай синхронды карталарды пайдалануға болады: “1939-1945
жылдардағы екiншi дүниежүзілiк соғыс” және “1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан
соғысы”. Бiр мезгiлде бiрнеше картамен жұмыс iстеу оқушыны тарихи-
географиялық нысанды картаның көлемi, масштабы және қамтыған аумағына
қарамастан жаңылыспай табуға үйретедi.
Сабақ тақырыбындағы мемлекеттiң Жер шары картасында орналасқан орны
мен кеңiстiгi туралы барынша кең түсінiк қалыптастыру үшін бiр мезгiлде
тарихи және географиялық (физикалық), тақырыптық және жалпы карталарды
қолдануға болады. Бiр нысан олардың әрқайсында әр тұрлi масштабта
бейнеленедi. Осындай проблемалық ахуал оқушыны терең танымдық iзденiстерге
жетелейдi.
Оқушылардың кеңiстiк туралы ұғымдарын дамытуда оқу карталары мен
картиналары бiр мазгiлде қолданылады. Картиналар картадағы шартты
белгiлердiң мәнiн ашып, белгiлi бiр жер мен кеңiстiк туралы нақты ұғым
қалыптастыруға көмектеседi. Мысалы, “Ежелгi Қазақстан” картасы бойынша
“Атасу қонысы” картинасын көрсету сол кезеңнiң табиғатынан айқын көрiнiс
бередi.
Маңызды деректердiң географиялық бағдарын есте сақтауға үйрету үшін
негiзгi мектеп оқушыларына физикалық карта бойынша басты тарихи оқиғаларды
көрсетуге тапсырма беруге болады. Бұл тәсiл оқушылардың тұрлi картадан бiр
нысанды жанамалай табу дағдысын қалыптастырады. Осы жерде әскери
мамандардың картаны есте сақтау әдiсiмен таныстыру орынды (олар картаны
ойша шаршыларға бөлiп, солдан оңға қарай әрбiр шаршыны талдаудан өткiзедi,
әсiресе шаршылардың қосылған жерлерiне ерекше назар аударады).
Жоғары сыныптарда өзгермелi және тұрақты ұғымдардың арақатынасын
ажырата бiлу оқушыларға бiр масштаб, бiр аумақта, бiрақ әр тұрлi тарихи
жағдайда берiлген бiрнеше тарихи картаны салыстыруына мүмкiндiк бередi.
Оқушылардың тарихи оқиғаларды бейнелейтiн картографиялық әдiс тәсiлдердiң
болатындығына көзi жетуi керек. Карталар белгiлi бiр адамдар тобының немесе
тұтас халықтардың, мемлекеттердiң тарихқа деген көзқарасын бiлдiредi.
Оқу нысанын жақсы есте сақтап, тез тауып алу үшін iрi жер
массивтерiнiң географиялық кескiнiн Ұқсас бейнелермен салыстыру тиiмдi.
Шындығында, Апенин тұбегi – етiктi, Скандинавия – созылып жатқан
арыстанды, Пириней – күлпәрә киген бастың кескiнi, Сицилия – үш бұрыш,
Қара теңiз – бұршақты, ал Қазақстан шекарасының кескiнi – алтын балықты
еске тұсiредi.
Тарихи-географиялық бiлiмнiң рөлi. Шартты-географиялық көрнекiлiктi
байыптап түсінуде географиялық атаулардың тарихи қалыптасуын бiлудiң
маңызы зор. Тарих сабағында картадан Ежелгi Шығыс елдерiн көрсету барысында
ол елдердiң Батыс Европаға қарағанда Шығыста орналасқандықтан Шығыс деп
аталғандығы түсіндiрiледi. Сол сияқты Азияның басқа елдерiне қарағанда
Еуропаға жақын орналасқандықтан Қос өзеннiң оңтүстігi Алдыңғы Азия деп
аталған. Осындай тәсiлмен Еуропа мен Азияның шекарасын көрсетуге болады. Ол
шартты тұрде Орал тауынан Жем өзенi арқылы Каспий теңiзiне, одан Кума,
Маныч өзендерiнен Донның құярлығына дейiн, одан Азов, Қара, Мрамор, Эгей
теңiздерi арқылы өтедi. Осы маршрут арқылы “Картаны тiрiлту” оқушылардың
қызығушылығын оятады.
Географиялық атауларды түсіндiру үшін сабақ барысында олардың мәнi
аталуы керек. Мысалы, Лена өзенiнiң атауы эвен тiлiнде Енэ – Элюенэ –
“Үлкен өзен” дегендi бiлдiредi. Байкал – Бай көл, Ангара – Аңғар, Саратов –
Сарытау, Сибирь – Сыбыр деген түркiлiк мазмұнын ашу арқылы түсіндiрiледi.
Картографиялық бiлiм және дағды. Негiзгi мектепте мұғалім оқушылардың
масштаб туралы бiлiмiн кеңiтедi. Масштаб – картадағы өлшем мен болмыстың
арақатынасы. Ол бөлшек түрінде берiледi, есептiк өлшем бiрге тең, ол
бөлгiш өлшемнiң қаншалықты кiшiрейтiлуiнiң деңгейiн бiлдiредi (1 : 100
000). Масштаб туралы оқушылардың бiлiмiн тереңдету үшін мынадай арнайы
тапсырма беруге болады. Мысалы, бiрнеше қабырғалық картадан бiр нысанды
көрсету; масштабты пайдаланып, Алматы-Астананың ара қашықтығын айқындау;
Қытай мен Үндiстанның қайсысы үлкен? (Тапсырма бiрдей масштабтағы
карталармен орындалатынын ескерту қажет)
Тақырыпқа сәйкес карта болмаса, оның орнына басқа картаны қолдануға
болмайды. Ондай жағдайда оқушыларда тарихи құбылыстар туралы қате
түсінiктер қалыптасады. Аса қажет болған жағдайда мемлекеттердiң шекарасы
белгiленбейтiн физикалық картаны, атласты, оқулықта берiлген картаны
пайдаланған орынды. Картамен жұмыс жасаудың негiзгi ережелерi сақталуы
тиiс. Мұғалім тарихи оқиғаны картадан көрсетудiң алдында оқиға өткен жердiң
географиялық сипаттамасын баяндайды. Мысалы, “Өзен ағысынан жоғары қарай”,
“Сырдария өзенiнiң орта ағысының оң жағалауындағы әйгiлi Түркістан
қаласының батыс жағынан ағып өтетiн Қарашық өзенiнiң...”. Шекараларды
суреттегенде физикалық-географиялық бағдармен бiрге көршi мемлекеттер мен
халықтар да сипатталады. Бұл тәсiл де оқушының тарихи нысан бағдарын тез
табу дағдысын игеруiне көмектеседi.
Мұғалім оқушылардың назарын аударып, “Картаға қараңдар” дейдi де
нысанның орналасқан бағдарын ауызша баяндап, картадан көрсетедi, соңынан
оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz