Мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің педагогикалық шарттары жайлы
Мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің педагогикалық
шарттары
МАЗМҰНЫ
Нормативтік құжаттарға сілтемелер 3
Анықтамалар мен қысқартылған атауларға сипаттама 4
Кіріспе 6
1 Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болу генезисі 13
1.2 Оқушылар ұйымының міндеттері мен мақсаттарын айқындаудағы 13
теориялық еңбектерге талдау
1.3 Тәуелсіз Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге 34
негізделген моделі мен оны іске асырудың педагогикалық шарттары
50
2 Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие жүйесін кешенді пайдаланудың
педагогикалық мүмкіндіктері 75
2.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған Атамекен
бағдарламасының мазмұны мен ерекшеліктері 75
2.2 Мектептегі тәрбие жүйесінде Атамекен бағдарламасын
пайдаланудың әдістемелері 93
2.3 Эксперименттік бақылау жұмысының нәтижелері 117
Қорытынды 132
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 145
Қосымшалар 155
НОРМАТИВТІК ҚҰЖАТТАРҒА СІЛТЕМЕЛЕР
Аталмыш диссертациялық зерттеу жұмысын орындау барысында нормативтік
құжаттар мен стандарттарға төмендегідей сілтемелер жасалды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 27.07.2007 Астана, 2007.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің электрондық сайты: htppwww.e.gov.kz
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің электрондық
сайты: htppwww.edu.gov.kz
Қазақстан жастарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасы
жөніндегі ҚР Президентінің Жарлығы. -А:2006
Мемлекетiк “Мәдени мұра” бағдарламасы \\ Егемен Қазақстан.- №311-312,
29.11.2003, №184-188, 16.08.2005.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Ел Президентiнiң Қазақстан халқына
Жолдауы. -А: Бiлiм,1998, 90 б.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. - Егемен Қазақстан. - № 39, 19 ақпан 2005 жыл.
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту
тұжырымдамасының жобасы. - А, Білім әлемі газеті, 2004
Конвенция о правах ребенка. Нью Йорк. -1989
Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы Қазақстан мұғалімі. - 05.02.1993
Мектепке дейiнгi және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы.
-А.РБК,1995
Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года. -
Одобрена Правительством Республики Казахстан 24 февраля 2004 г. (протокол
№3).
Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на
2005-2010 годы. Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 11
октября 2004 г. №1459.
Концепция 12-летнего общего образования в Республике Казахстан: Проект.
\\ 12 жылдық бiлiм\ 12-летнее образование. – 2005.-№8.- С.10-17
О реализации национальной политики Республики Казахстан в области
образования в условиях перехода на 12-летнее среднее общее образование:
Постановление коллегии МОиНРК от 21.12.2005.- №3.1.
Государственный общеобязательный стандарт образования Республики
Казахстан. Среднее общее образование: Основные положения: Дата введения
01.09.2008. 12 жылдық бiлiм\ 12-летнее образование. – 2006.-№10.- С.4-59
Материалы по проблемам реформирования системы среднего общего
образования в контексте Концепции развития образования в Республике
Казахстан до 2015 года Под ред. К.Т. Арынова. – Алматы: МоиН РК, КазАО им.
Ы. Алтынсарина. -2004 г..- 35 с.
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Аталмыш диссертациялық зерттеу жұмысын орындау барысында анықтамалар мен
қысқартылған атауларға төмендегідей сипаттама берілді.
ҚР – Қазақстан Республикасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР БҒМ – Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
ҚБО – Қазақстан балалар Одағы
ОҚ – Орталық Кеңес
СИМЕА – Халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер ұйымының комитетi
ЮНИСЕФ – БҰҰ жанындағы бала құқын қорғау комитеті
БҚ – Бала құқы
РҚБОӘО – Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы
АО – Атамекен Ордасы
РАБЖҚБ – Республикалық Атамекен балалар мен жастар қоғамдық бірлестігі
ПҒА – Педагогика ғылым академиясы
ҚЛКЖО – Қазақстан лениншiл коммунистiк жастар Одағы
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҰБТ – Ұлттық бірыңғай тестілеу
БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары
ҮҚҰ – Үкіметтікемес қоғамдық ұйымдар
ҰЭ – Ұлттық энциклопедия
ҚСЭ – Қазақ совет энциклопедиясы
РФ – Ресей Федерациясы
БСЭ – Большая Советская Энциклопедия
ПЭ – Педагогикалық энциклопедия
ЭДЭ – Энциклопедия детского движения
СПО-ФДО – Союз пионерских организации - Федерация детских организации
РБОСО – Республикалық Балдәурен оқу-сауықтыру орталығы
Бала құқы – Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған (1989) халықаралық маңызы
бар Конвенция. Аталмыш Конвенция Қазақстан Республикасы Парламенті шешімі
негізінде ратификацияланған соң ҚР білім және ғылым министрлігінде
мемлекеттік бала құқын қорғау комитеті құрылды.
Атамекен бағдарламасы – Республикалық Ұлан (18.03.1990) және Егемен
Қазақстан (27.08.1991) газеттерінде жарияланған мектептегі тәрбие
жұмысының әдістемелік үлгісі. Бағдарламаның негізгі мақсаты мектеп және
мектептен тыс мекемелердегі оқушылар ұйымдарындағы ұлттық тәрбие жұмыстарын
кешенді жүргізу және жас ұландардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін
қалыптастыру болып табылады.
Республикалық Атамекен балалар мен жастар қоғамдық бірлестігі –
тәуелсіз Қазақстандағы пионер мен комсомол ұйымының мұрагері болып
табылатын тұңғыш оқушылар ұйымы. 1991 жылдың 7 желтоқсанында Алматы
қаласында құрылды. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Аймақтық Мың бала оқушылар қозғалысы – Мемлекет және қоғам қайраткері
З.Қ.Нұрқаділовтың қолдауымен құрылған оқушылар ұйымы. Мемлекеттік тіркеуден
өткен.
Республикалық Жұлдыз балалар ұйымдарының одағы – 1994 жылы Ақмола
облысында құрылды. Ұйымның негізін салушылар Д.Шайменова мен
Е.А.Дмитриенко. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Республикалық Болашақ балалар ұйымы – 1995 жылы Алматы, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарында құрылды. Ұйымның негізін қалаушылар
С.Қ.Қалиев пен С.Т.Иманбаева. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Аймақтық Жас ұрпақ оқушылар ұйымы – Республикалық Атамекен
бағдарламасын кешенді түрде жүзеге асыру мақсатында құрылған ұйым. 1991
жылы Тасбөгет қаласында (Қызылорда облысы) құрылды. Негізін салушылар
М.Маханов пен Б.О.Сүйеубаева. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Қазақстан скауттар ұйымы – 1995 жылы Павлодар қаласында құрылған.
Төрағасы В.Деймунд. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Тәлімгер (вожатый), ұлан (пионер), октябрят (балдырған), мұрагер
(комсомол), ұйымтоп (отряд), ұйыморда (дружина) – Республикалық Атамекен
балалар ұйымының І Құрылтайының (7.ХІІ.1991) шешімі негізінде өзгертілген
атаулар.
Неопедагогика һәм неопсихология – ғаламдық жаһандану жағдайындағы білім
мен тәрбие және жеке тұлғаның (хомоинформатикус, постхомо т.б) мінез-құлық
ерекшеліктерін зерттеуге арналған жаңа бағыттағы қоғамдық ғылыми атау.
Социокинетика – жаңа Ресей тарихындағы балалар мен жасөспірімдер
ұйымдарының дамуы мен қоғамдық өмір заңдылығына әлеуметтену тенденциясын
жан-жақты зерттеу мәселесіне арналған (Швецова Л.И, Богуславский М.В,
Алиева Л.В,ВолоховА.В, Литвак Р.А, Кирпичник А.Г, Кабуш В, Дмитриенко Е.А,
Искандирова Т.Н, Радина К.Д, Кудинов В,
Сорочинская Е) ғылыми-педагогикалық бағыт.
Балдәурен орталығы – Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың қолдауымен Халықаралық Артек балалар орталығы үлгісінде
салынған республикалық оқу-сауықтыру орталығы. ҚР білім және ғылым
министрлігінің бастамасымен (экс-министр Б.С.Әйтімова) Балдәурен
орталығында Қазақстан балалар ұйымдарының (252 ұйым өкілдері) І
Республикалық (25-27 тамыз 2006) Слеті өтті.
Құрылтай – 1990 жылдардан бері қарай Қазақстан мектептеріндегі оқушылар
ұйымының ең жоғарғы органы (аудандық, қалалық, облыстық, республикалық)
ретінде көпшіліктің қоғамдық пікірі негізінде қалыптасқан демократиялық
бағыттағы балалар ұйымының басқару органдарының үлгісі.
Джамбори – Қазақстандағы және шет елдердегі скаут (балалар мен
жасөспірімдер) ұйымдарының жоғарғы органы болып табылатын – жиын.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi. Әлемдік жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын
алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам
дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын
тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн
қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi –
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да
парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Мемлекетімізде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм
реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар, атап айтқанда әлемде дамыған
мемлекеттердегі білім саясатының негізгі көрсеткіші болып саналатын 12
жылдық білім беру жүйесіне ену қарқыны – қоғамдық ортадағы адамдардың
ерекше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны рас.
Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта
жабдықталуы - бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап қойды.
Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай неопедагогикалық-
неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда. Аса қарқынды белең ала
бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан да терең талдаунамалар
жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып атқару мәселелерi
жолға қойылуда. Мемлекеттiк “Мәдени мұра”[1] бағдарламасының халық
игiлiгiне айналуы, Бiлiм туралы ҚР Заңының заман талаптарын ескере отырып
қайта толықтырылуы және Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың Қазақстан жастарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік
бағдарламасы [170] Жарлығының іске асуы соның куәсi болмақ.
Елбасының: “..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан әлемдік
стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кәсіби
деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз
қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң
жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен
немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi,
бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi
дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында
жұмыс iстеуге даяр болады...”,- делінген [3].
Қазіргі ғылымның жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi
мақсат еткен көпшiлiк қауым, халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде
саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары
өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеу ғалымдардың
нәтижелерiнде этнопедагогика мұралары назарға iлiніп, оны ұрпақ тәрбиесінде
пайдаланудың қажеттілігі ұсынылуда.
Сондықтан, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық
тәжiрибелерiне сүйене отырып, оны мектептегі балалардың қоғамдық ұйымдары
арқылы тәрбие жұмыстарында этнопедагогика мұраларын барынша пайдалану
–басты талаптардың бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасыың бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасында:
“...тәрбие мен оқыту баланың даму бағытын және мектеп жағдайына бейiмделуiн
қамтамасыз етуге тиiстi...”,- деп атап көрсетіледі[5].
Қазақстан Республикасының Конституциясында : “...неке мен отбасы, ана
мен отбасы және бала мемлекеттiң қорғауында болады. Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы және мiндетi”,- деп
жазылған [6]. Осы уақытқа дейiнгі тәрбие мәселесімен байланысты зерттелген
еңбектерді төмендегiдей сараптама бойынша жіктедік:
Тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Қоянбаев Ж.Б [84], Болдырев Н.И
[109], Бержанов Қ [45]., Мусин Ж [45], Мұхамбаева А.Х [102], Подласый И.П
[94], Сейталиев К [159]); Қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие
мәселелерi (Жарықбаев Қ.Б [70], Қалиев С [71], Әбiлова З.Ә [87], Сарыбеков
Н.Қ [72], Ұзақбаева С.А [73], Наурызбай Ж [76], Қожахметова К.Ж [33],
Дүйсембiнова Р.Қ [78], Қабдыразақұлы Қ [75], Мұхамбетова С.К [77],
Жұматаева Е.Ө., Сәдуақасов Ә [31], Қоңыратбаева Т.Ә [105]); Ұлттық
тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ[146]., Беркімбаева
Ш.К[147], Оразбекова К.А [69]); Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi
(Коротов В.М [117], Сабитова Г.В [184], Ходоровская З.А [95]); Ұйымдық
тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Көпжасарова М.Д [57], Байназаров Р [115],
Галузинский В.М [51]., Падалко Т.В[52]); Оқушыларға сыныптан тыс тәрбие
берудiң әдiстемелерi (Құнантаева К.Қ [58], Омаров Е.О [168], Садықова М.К
[169]); Оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары (Иржанова
Р.Д [56], Лебединский В.В [42], Абаева Н.Б [25], Мұқанова Б.Ы [112],
Қасенов Е.Р [96]); Балалар ұйымдарының дамуы мен қалыптасуының тарихи-
педагогикалық аспектілері (Алиева Л.В [176], Волохов А.В [177], Литвак Р.А
[178]., Искандирова Т.Н [180]); Халық педагогикасы материалдары негiзiнде
оқушыларға ұлттық тәлiм-тәрбие беру (Төлеубекова Р.К [100], Қаплиева А.Қ
[97], Садықова М.К [169], Сайдахметов Б.С [175], Байсарина С.С [182]);
Жаһандану жағдайындағы балалар қозғалысының даму тенденциясы және
социокинетикалық ғылыми бағыт алғышарттары (Вульфов Б.З [174], Фришман И.И
[179]);
Соңғы жылдардағы педагогикалық зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке
баса көңіл бөлу назарға алынды. Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие
берудiң педагогикалық маңызы жөнiндегi мәселелерге Қалиев С., Наурызбай Ж.,
Беркімбаева Ш.К., Бөлеев Қ., Жұматаева Е.О., Оразбекова К.А., Қожахметова
К.Ж., Асанов Ж., Әлсатов Т және басқа ғалымдар өз еңбектерiн арнаған.
Оларда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда
сарапталынып, өз ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру
қажеттiлiктерi ұсынылған. Аталған ғалымдардың еңбектерiн негізге ала отырып
зерттеулер жүргiзген Төлеубекова Р.К., Иманбаева С.Т., Әбдiғаппарова У.М.,
Әбiлдина С.Қ., Өтемұратова Б.С., Аманжолова А.А., Хасанова Ж.С.,
Жетпiсбаева К.Б., Сырымбетова Л.С., Қаплиева А.Қ., Қисымова А.Қ., Егенисова
А.Қ., Арзымбетова Ш.Ж., Садықова М.К., Сайдахметов Б.С., Байсарина С.С.,
Сыдықов М.Е және басқа ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi
жеке сала бойынша (экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық,
экономикалық т.б) зерделенгенімен, оны оқушылар ұйымы арқылы ұйымдастырудың
жүйелi әдiстемелерi толығынан айқындалмағанын аңғардық.
Ал, 1991 жылға дейінгі мектептегi оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарын
сипаттауға арналған Иржанова Р.Д., Құнантаева К.Қ., Татаурова Н.Л.,
Байназаров Р., Абаева Н.Б., Мұқанова Б.Ы., Кузьмина М.Н., Бекмағанбетова
Р.К., Қасенов Е.Р. т.б зерттеулерiнде негiзiнен бұрынғы кеңестік дәуірдегі
пионер (балалар) ұйымдарының iс-тәжiрибелерi партиялық идеология тұрғысынан
зерттеліп, бұл еңбектердің өз кезінде педагогикалық маңызды рөл атқарғанына
қарамастан, мектептегі оқушылар ұйымдары арқылы ұлттық тәрбие беру
жұмыстарын ұйымдастырудың толық қарастырылмағаны байқалды.
Оның негізгі себептерінің бірі – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
коммунистік идеологияға және авторитарлық-педагогикалық саясатқа бейімделе
жүргізілгендігінен туындаған еді.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы
арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің”
дағдарысқа ұшырау себептері мен жаңа ғасыр жағдайындағы социокинетика
ғылымының оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық болатын идея, яғни
жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениетке сүйенген халықтық-
демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттілігін туындатты.
Айтылған мәселе бойынша бүгінгі күн талабы тұрғысынан жан-жақты
зерттеген ғылыми-педагогикалық еңбектің жеткіліксіздігі біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындай түсуге себеп болып, зерттеушілік жұмысымыздың
тақырыбын “Мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
педагогикалық шарттары” деп атауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектептегі оқушылар ұйымының ұлттық демократиялық
тәрбие беруге негізделген жаңа моделін құру және оған қажетті педагогикалық
шарттарды айқындап, оқу-тәрбие үрдісіне ендіру.
Зерттеу объектісі: мектептегi оқушылар ұйымындағы тәрбие жүйесi.
Зерттеу пәнi: мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық
мәдениетті кіріктіре отырып, халықтық-демократиялық принципке негізделген
оқушылар ұйымының жаңа моделі жасалса және оны іске асырудың педагогикалық
шарттары айқындалса, онда жан-жақты дамыған, ұлттық сана-сезімі оянған
азамат тәрбиелеуге мүмкіндік туады, өйткені білім беру мен тәрбие ісі
әлемдік өркениет пен ұлттық мәдени құндылықтар негізінде іске асырылады.
Зерттеудің мiндеттерi:
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан зерделеу;
2. Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделін құру және
оны іске асырудың педагогикалық шарттарын айқындау;
3. Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беру жұмыстарын іске асыру
мақсатында “Атамекен” бағдарламасын құрастырып оны қолданудың кешенін
жасау;
4. “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың әдістемелік кешенін іс-
тәжірибеден өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Қазіргі кездегі өркениет пен ұлттық мәдениет
үлгілерін кіріктіре отырып, демократиялық халықтық мәдени мұра негізінде
оқушылар ұйымын қайта құрып, сол арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-
жақты жетілген ұлтжанды азамат тәрбиелеу.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне философия,
мәдениеттану, этнология, педагогика және психология саласы бойынша
қарастырылған таным теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік
ілімдер, этномәдениет, этнопедагогика және этнопсихология саласындағы
жетекші зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан Республикасының Заңдары,
Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелеріндегі тәрбие берудің
кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту, ұлттық мектепте гуманитарлық,
этномәдени білім мен тәрбие беру; адамгершілік, көркемдік-эстетикалық және
экологиялық тәрбие беру жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар;
философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға
және оны дамытудағы қарым-қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен
байланысты педагог, психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге
алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында төмендегідей әдістер қолданылды:
философиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық және
әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау; жүйелі және салыстырмалы
зерделеу барысында қол жеткізген мәліметтерді топтастыру, жүйелеу;
мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; сауалнама, ойын-сайыстар, сұрақ-
жауап, бағалау, салыстыру, бақылау және социометриялық кесте, тренингтер
мен танымдық-тестік сұрақтар.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы, философия, психология,
этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ғылыми еңбектер, ресми оқу-
әдiстемелiк құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне арналған
мемлекеттiк және авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне арналған
Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мемлекеттік жастар саясаты
туралы Заңдары, Қазақстан Республикасында 2005-2015 жылдары білімді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы бiлiм және ғылым
министрлiгi құжаттары.
Зерттеу кезеңдерi:
бiрiншi кезеңде (2009-2010ж.ж) арнайы педагогикалық әдебиеттер
нәтижелері негiзiнде тәрбие теориясына қатысты ғылыми-әдiстемелiк еңбектер
сараланып, нәтижесінде диссертация жұмысына тiкелей қатысы бар “Атамекен”
бағдарламасының алғашқы жобасы жасалды, тақырыпқа сай зерттеу жұмысының
жалпы бағытының жоспары жасалды. Оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге
негізделген моделі құрастырылып оны іске асырудың педагогикалық шарттары
айқындалды.
екiншi кезеңде (2010-2011ж.ж) мектеп практикасына ендіруге бағытталған
эксперименттік жұмыстар қолға алынды. Жинақталған тәжiрибелер оқу-тәрбие
жүйесінде пайдаланылып, конференция, семинар жұмыстарында баяндалды,
эксперимент нәтижелерi мен теориялық бiлiмдердi пысықтау, жинақталған
материалдарды талдау мен сараптау негiзiнде диссертациялық жұмыс бір жүйеге
келтіріліп, ғылыми талап пен ережелерге сай диссертацияның жалпы мазмұны
айқындалып, жобасы түзілді.
Зерттеу базасы: Зерттеу жұмысына №59 (Алматы), №58 (Астана), М.Ғабдуллин
атындағы №3 Көкшетау мектеп-кешені, С.Сауытбеков атындағы Балуан орта
мектебі (Солтүстiк Қазақстан), І.Жақсыбеков атындағы Қарақол орта мектебі
(Шығыс Қазақстан), № 226 Б.Мергенбаев атындағы орта мектеп (Қазалы) және
Көкшетау қазақ лицейiнiң ұстаз-тәлiмгерлерi мен оқушылары тартылды.
Эксперимент жұмысына 450 оқушы, 60 мұғалім қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1) оқушылар (балалар) ұйымының қалыптасу тарихы сараланып және оның
ғылыми негіздері педагогикалық тұрғыдан зерделенді;
2) бүгінгі күн талаптары мен жалпыадамзаттық рухани-мәдени
құндылықтарына сәйкес оқушылар ұйымын қайта құрудың жаңа моделі
жасалып, оны іске асырудың педагогикалық шарттары айқындалды;
3) Атамекен бағдарламасы тәжірибеден өткізуге ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1) оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің жолдарын көрсететін
“Атамекен” бағдарламасының теорялық негізі әзірленіп, тәжірибелік
сынақтан өткізілді;
2) жаңа заманғы мектеп оқушыларының қоғамдық-демократиялық ұйымының
қалыптасуының жаңа мүмкіндіктері ашылды;
3) жалпықазақстандық патриотизм идеясын жүзеге асыру мақсатында
ұлттық мәдениет пен жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тәрбие
жүйесінің моделі жасалды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері;
- оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделі мен педагогикалық
шарттары;
- оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің “Атамекен” бағдарламасы мен оны
іске асырудың ғылыми-әдістемелік кешені.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi: зерттеу объектiсiндегi негiзгi
тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу назарына
iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға қойған
мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерiн сынақтан өткізу:
Диссертациялық еңбектің негізгі ой-тұжырымдары халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда -Абай атындағы Қазақ
мемлекеттік педагогикалық университеті ғалымдар мен аспиранттарының
дәстүрлі ғылыми-практикалык конференциясының 40 (Атырау, 14-16 мамыр) және
басқа ғылыми мәжілістерде, педагогикалық оқуларда, семинар жұмыстарында,
білім жетілдіру мекемелерінде дәрісбаян және тәжірибе алмасу негізінде
баяндалды.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
объектісі мен пәнi, болжам, жетекші идея, практикалық мәндiлiгi, зерттеу
кезеңдері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар, қолданылатын
әдіс-тәсілдер қарастырылып сипатталады.
“Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негiздерi” атты
бiрiншi бөлімде оқушылар ұйымының қалыптасуы мен дамуы және сол мәселелер
бойынша зерттеу жүргiзген ғалымдардың теориялық еңбектерiне талдау жасалып,
тәуелсiз Қазақстандағы оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негізделген моделі
мен оны іске асырудың педагогикалық шарттары айқындалады. Оқушылар ұйымының
дамуы мен қалыптасуына тарихи-педагогикалық тұрғыда сипаттама беріледі.
Аталмыш ұйымның бүгінгі жаңа заман жағдайында қандай педагогикалық
шарттарға негізделе отырып, ұлттық тәрбие жұмыстарын кешенді қолданудың
жолдарын іздестіру мәселелері терең зерделенеді. Тәрбие теориясына
байланысты ағартушылар мен ғалымдар пікірлері салыстырмалы тұрғыда
сарапталынып, ондағы құнды пікірлер мен тәжірибелерге терең назар аудару
мәселелері баяндалады.
“Оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие жүйесiн кешендi пайдаланудың
жолдары” атты екiншi бөлімде оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие
құндылықтарын пайдалану мақсатында “Атамекен” бағдарламасының негiзгi
мiндеттерi сипатталады. Бағдарлама моделi негiзiнде мектеп оқушыларына
халық педагогикасының озық дәстүрлері бойынша ұлттық тәрбие беру
жұмыстарының түрi, әдiс-тәсiлдер және ұйымдастыру жолдары көрсетiлдi.
Ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару
жүйесінің құрылымы негізінде ұйымдастыруға ұйытқы болатын қосымша материал
ретінде Қазақстан оқушылар Ассамблеясы мен Қазақстан балалар ұйымдары Одағы
оқушылар ұйымының жаңа үлгісі ұсынылды. Тәрбие моделі негізінде
жалпықазақстандық патриотизм идеясын жүзеге асыруда ұлттық мәдениет пен
жалпыадамзаттық құндылықтар арқылы мектептегі оқушы балалар ұйымдарында
ұлттық тәрбие жұмысын іске асырудың нақты жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен
практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген
ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалды.
Қосымшада зерттеу жұмысы барысында жинақталған маңызды материалдар
туралы мағлұматтар беріледі.
1 ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болуына тарихи тұрғыдан шолу жасау
Оқушылар ұйымы деген атау – ұжым, оқушы, бала, оқушы балалар ұйымы,
мектеп, тәрбие және басқа атаулармен тығыз байланыста дами отырып,
педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылып келеді. Оқушылар ұйымын – балалар
ұжымы деп атау ғылыми басылымдарда кездеседі. Бұл жөнінде Педагогикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі: “...Балалар ұжымы
– қоғамға пайдалы әрекет жасауда (еңбек ету, қоғамдық шығармашылық қызмет,
білімін шыңдау, туристік-өлкетану жұмыстарымен айналысу т.б) өз алдына
үлкен мақсат қойып, көздеген игіліктеріне жету барысында ұжымдық тұрғыда
бірлескен балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық топтасулары. Оқушылар
ұйымы, немесе – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен белгiлi бiр
мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде ұйымдық түрде
арнайы топқа бiрiккен жас өскiндердiң шығармашылық әрекеттерiнiң үрдiсi
болып табылады. Демек, бiздiң қарастырып отырған объектiмiздiң және оның
пайда болуына әсер еткен факторлар мен басқа құбылыстарды ажырату мен
талдау – кез келген проблеманы терең зерттеу жұмысына негiзгі тұтқа болары
хақ.
Бір мақсат пен бір мүддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атқару қоғамдық
топтасудың (ұйымдасудың) негізгі ерекшелігі болмақ. Балалар ұжымының ересек
адамдар ұжымынан өзгешелігі – олардың іс-әрекеттеріне ұстаз-педагогтар мен
тәрбиеші-тәлімгерлердің бағыт-бағдар беріп, басшылық жасауы қажет.
Социалистік мемлекеттерде ең белсенді және бір мақсатқа жетуде ірі ұжымдық
топтасуға жататын қоғамдық бірлестіктер – пионер ұйымдары болып табылады.
Кеңестер Одағында олар В.И.Ленин атындағы бүкілодақтық пионер ұйымына
біріккен...”[8].
Сондай-ақ ұжым туралы салааралық ғылыми түсіндірме сөздіктерде: “..ұжым
– бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін адамдардың немесе
білім беру орындарындағы оқитын студенттердің, оқушылардың тобы” және
“..Ұжымтоп – мектеп және мектептен тыс тәрбие ұжымы кеңесінің шешімі
бойынша құрылған оқушылар ұйымының негізгі құрылымдық бөлігі..”,- деп,
анықтама береді [10].
Ұжымға “Ұжым (коллектив) – социалистік қоғамның негізгі құрылымдарының
бірі; ол – белгілі бір маңызды қоғамдық мәселелерді шешуде ерікті түрде
адамдарды біріктіруші ұжымды түрде топтасқан әлеуметтік топ болып табылады.
Ұжым - өз мүшелерінің ой-армандарын бір мақсатқа біріктіретін, әр мүшенің
(индивидтің) жеке мүддесін қорғайтын және олардың шығармашылық қарым-
қатынастарының дамуына, әрекет нормалары мен белсенділіктерінің дамуына
жағдай туғызу болмақ”- деп, Үлкен Кеңес энциклопедиясында анықтама берілген
Балалардың демократиялық ұйымдары – балалар мен жасөспірімдердің өз
еріктерімен құрылған бұқаралық қоғамдық бірлестіктері болып табылады; жас
жеткіншектерге саяси-идеялық және адамгершілік тәрбие беру мақсатында
бірлесе отырып іс атқарады. Ұжымдық қалыптасудың негізгі функцияларына:
ұжымның нығаюына ұйытқы болатын негізгі міндет-мақсаттарды іс-жүзіне асыру;
ұжым мүшелерінің әр түрлі мақсаттағы ой-армандарын қоғам игілігіне
айналдыру; ұжым мүшесі мен қоғам мүдделерін ұштастыру қағидалары жатады. ...”
[11] және балалар ұйымы жөнінде: “...
Ұжым мүшелерінің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріне негізделе
отырып балалар мен жасөспірімдер өздерінің танымдық-шығармашылық іс-
әрекеттерін жүзеге асыру барысында, демократиялық принцип негізінде
оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін құрып, кешенді тәлім-тәрбиелік
жұмыстар жүргізеді. Ұйымның рәміздері, шығармашылық әрекеттерінің әдістері
мен тәсілдері, құрылымы мен рәсімдік белгілері – ұйым қабылдаған
құжаттардың міндет-мақсаттарына сәйкестендіріле отырып жүргізіледі...”[12],
делінген. Сонымен бірге Педагогикалық сөздіктегі: “.. Мектеп ұжымы
(коллектив школьный) – мектептегі тәрбие жұмысы жүйесінің ордасы (ядросы)
болып табылатын, бір-бірімен тығыз байланысқан мұғалімдердің, оқушылардың
және ата-аналар комитетінің бірлескен педагогикалық топтасулары. Мектеп
ұжымы мектепте қызмет атқаратын және тәрбие мен білім алатын адамдарды
біріктіре отырып, педагогикалық басқаруды және оқушылардың өзін-өзі басқару
құрылымдарын, өздерінің міндет-мақсаттарына сай жүргізілуін қамтамасыз
етеді.
Шартты түрде бірнеше ұжымдасқан әр түрлі құрылымдағы бастауыш ұжымтоптар
(сынып ұжымы, пионер ұжымтоптары, үйірмеге қатысушы балалардың ұжымдары
т.б) оқушылар ұжымын құрайды. Мектептегі оқушылар ұйымының өзін-өзі басқару
қағидаларына негізделе отырып жүргізілуі – ұжым мүшелерінің ұйымшыл
болуларына, шығармашылық-танымдық қасиеттерінің ашылуларына зор ықпал
етеді..” [13],- деген анықтамалар зерттеу жұмысымызға негіз болмақ.
Жоғарыда айтылған тұжырымдар бүгінгі таңдағы педагогикалық зерттеулер
мен энциклопедиялық анықтамаларда көрініс табуда. Атап айтқанда жаңа
педагогикалық сөздікте балалардың қоғамдық бірлестіктері – қоғамның
біртұтас бөлшегі болып табылатын, ал негізгі мақсаты жеке тұлғаның
әлеуметтенуіне ықпал етуші құбылыс екені жете сипатталады [171]. Мәскеуде
жарыққа шыққан Балалар қозғалысы анықтамалығында балалар ұйымын ортақ
құндылықтарын бір мақсатқа біріктіруге ынталы, нақты ұйымдық құрылымы бар
ерекше қоғамдық бірлестік деп анықтама береді [172]. Ал, бүгінгі таңдағы
балалар ұйымының генезисін социокинетика ғылымы тұрғысынан (Вульфов Б.З.,
Алиева Л.В., Кирпичник А., Литвак Р.А) зерттеу мәселелері қайта
зерделенуде. Демек, оқушылар ұйымына қатысты айтылған қоғамдық пікірдің
қалыптасуы сөзсіз біз қарастырып отырған зерттеу жұмысымыздың қажеттілігін
көрсетеді. Жоғарыда аталған ресейлік және басқа ғалымдардың пайымдауынша
социокинетика – жаңа Ресей тарихындағы балалар мен жасөспірімдер
ұйымдарының дамуы мен қоғамдық өмір заңдылығына әлеуметтену тенденциясын
жан-жақты зерттеу мәселесіне арналған (Богуславский М.В., Алиева Л.В.,
Волохов А.В., Литвак Р.А., Кирпичник А.Г., Кабуш В., Дмитриенко Е.А.,
Искандирова Т.Н., Радина К.Д., Кудинов В., Сорочинская Е) ғылыми-
педагогикалық бағыт деп атауымызға болады. Бұл қозғалыстың, әлі ғылыми
айналымға енбегеніне қарамастан, қазақстандық социокинетика моделінің
қалыптасуы да болашақта өзінің зерттеу ерекшелігін айқындайтынына арқау
болатынын естен шығармаған жөн.
Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В., Крупская Н.К., Макаренко А.С., Сухомлинский В.А.,
Блонский П.П., Лебединский В.В., Бабанский Ю.К., Болдырев Н.И. т.б
тоқталып өткен.
Зерттеуші Б.З.Вульфовтың пайымдауынша қазіргі заманғы балалар
қозғалысының стратегиялық бағыты – социокинетика тұрғысынан қарастырылуы
шарт деп санайды [174].
А.Луначарский: “...адамды тәрбиелеу, әсіресе бүгінгі қоғамдағы нағыз
ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу, оның өмірін жеке қызығушылығынан гөрі, қоғамдық
пайдалы еңбек етуге деген парасатты көзқарасының қалыптасуына арналуы
керек. Отбасы мен қоғамдық орта негізгі әрекетін бала тәрбиесіне ден қоюды
мақсұт тұтса, онда аталмыш тәлімдік үрдісті қоғамның әлеуметтік тәлім-
тәрбие жетістігі деп танимыз..”-деп, бала тәрбиесіндегі өзекті мәселелердің
бірі – жас ұрпақтың бойына ұжымшылдық қасиеттерді барынша сіңіру қажеттігін
атап көрсетеді [14].
Ғалым-педагог Ю.К.Бабанскийдің: “..кеңес педагогикасының негізін
салушылар Н.К. Крупская мен А.В. Луначарский -...жаңа адамды қалыптастырудың
негізгі алғышарттары – ұйымдық бірлестік, ал оның негізгі мақсаты – ұйымшыл
тұлғаны тәрбиелеу атты қағиданы ұстанған..” [17],- деп айтқан тұжырымына
назар аударсақ, ұжымдық тәлім-тәрбие жұмыстарын мектеп практикасында
педагогикалық талаптарға сай оңтайлы ұйымдастыра білу – жан-жақты дамыған
жаңа қоғамның парасатты тұлғасын тәрбиелеуге ұйытқы болатынын көрсетеді.
Н.К. Крупская коммунистік тәрбие теориясының негізін салушылардың бірі
болды. Н.Крупскаяның ойынша оқушылар ұйымындағы тиімді тәрбие жұмыстарының
үлгісі – мектептегі пионер жұмысы екенін баса айтады. Ол өзінің “Пионер
қозғалысы – педагогикалық проблема” атты еңбегінде: “... қазіргі таңдағы
тәрбие жұмысындағы аса өзекті мәселелердің бірі – жас жеткіншектерді
ұйымшыл және еңбекшіл болуға баулу. Жас жеткіншектің мән-жайын жете
түсінетін әрбір тәрбиешінің педагогикалық қызметі – ұрпақтың жандүниесінің
мазмұнды, қызықты және шығармашылық еркіндікке толы болуына арналуы тиіс..”-
дей отыра, мектептегі пионерлер ұжымдарындағы тәрбие жұмыстарының – заман
талабына сай, алдыңғы қатарлы педагогикалық озық тәжірибелерге негізделуі
керек деп болжам жасайды [15, 16].
Әрине Н.Крупская еңбектерінің өз заманында жаңадан құрылған жас Кеңес
үкіметінің білім мен тәрбие саясатына қатысты күрделі мәселелерді шешу
барысында (жаңа үлгідегі кеңес үкіметінің мектебін құру, кеңестік
педагогикалық жүйенің ғылыми негізін қалау, коммунистік тәрбие теориясының
ғылыми қағидаларын айқындау т.б) үлкен үлес қосқанын атап өткен жөн.
Н.Крупскаяның Патшалы Ресей кезінде құрылған скауттар ұйымдарының
коммунистік тәрбие негіздеріне қайшы келетін әрекеттерін қатты сынға алып,
еңбек жазғаны белгілі. Оның пионер ұйымының жетекшілері “вожатыйларды” -
сарыауыз балапандарын қызғыштай қорғайтын құстар дүниесімен байланыстырып,
әр тәрбиеші-педагогтың әрбір жас өскіннің тағдырына ерекше алаңдаушылық
білдіруі – азаматтық парыз екенін атап өтеді. Өкінішке орай, Крупскаяның
ұйымдық тәрбие жөніндегі салиқалы тағылымдары, кейінгі жылдары тәрбие
теориясын зерттеуші ғалымдар тарапынан қатты сынға алынды. Оның айқын бір
көрінісі – мектептегі пионер жұмысының коммунистік идеология құралына
айналуы демекпіз.
Оқушылар ұйымы арқылы тәрбие жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
проблемалары жайында А.С.Макаренко және В.А.Сухомлинский көлемді еңбектер
жазды. Оқушылар ұжымының даму кезеңдерін А.С.Макаренко өзінің көп жылғы
педагогикалық тәжірибелеріне сүйене отырып, оған терең педагогикалық талдау
жасайды.
А.Макаренко оқушылар ұйымының қалыптасуы – мектеп практикасында 3
кезеңнен өтеді деп санаған. Бiрiншi кезеңге мектеп өмiрiнде болып жатқан
жаңалықтарға қызықпайтын, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда белсендiлiк
танытпайтын, белсендi көсемдері (лидерлерi) шамалы ұжымды жатқызса, 2
кезеңге балалар ұжымының көпшiлiгi өз жауапкершiлiктерiн онша сезiнбейтiн,
бiрақ араларында ұйым жұмысын қызықты iстердi ұйымдастыру арқылы жақсартуға
тырысатын бiрен-саран санаулы ғана оқушылар кездесетiн ұжымды, ал 3 кезеңге
мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын, сынып жетекшiсi және
басқа ұстаздардың тапсырмаларын орындауға ат салысатын белсендi ұжым
мүшелерiн жатқызады. Өз ойын сабақтай келе, А.С.Макаренко өз сөзінде: “..
менің ойымша біздің негізгі педагогикалық мақсатымыз – жеке адамды ғана
тәрбиелеу емес, сонымен бірге адамдар ұйымын тәрбиелеу болмақ. Бұл -
әрекетіміз ең ұтымды тәлім-тәрбиелік бағыт болмақ...”,- дей келе,
мектептегі немесе белгілі бір білім-тәрбие ордаларындағы тәрбие жұмысының
негізгі арқауы, тек қана жеке адамды тәрбиелеу мәселесімен ғана шектеліп
қалмай, әр адамның жан-жақты дамуына зор ықпал ететін ұжымдық тәлім-тәрбие
дәстүрлерін кеңінен пайдаланған жөн деп санайды [18]. А.С. Макаренконың
ойынша оқушылар ұйымы арқылы түрлі іс-шараларды ұйымдастыру – тәрбие
жұмысының жетекші құралы болу керек. Оның ғылыми мазмұнын ашуда педагог-
ғалым төмендегідей педагогикалық шарттарды басшылыққа алған:
1. Оқушылар ұйымы және оның қалыптасу кезеңдері.
2. Ұйымның жалпы іс-әрекеттері және әрекет барысында қалыптасқан
ұжымдық дәстүрлер.
3. Ұжымдық дәстүр және тәрбие жұмыстарын жоспарлау мен
ұйымдастыру.
4. Мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымдары
арасындағы қарым-қатынас.
5. Ұжым іс-шараларының ұйымдастырылу тәртібі.
6. Ұжымдық әрекет пен қоғамдық тәртіп. Өзін-өзі басқару жүйесі
7. Ұйым және қоғамдық орта
8. Ұжым ішіндегі жеке тұлға тәрбиелеу мәселелері
9. Ұжым ішіндегі микротоптар және оның көсемдері (лидерлері).
10. Ұйымдық дәстүрлердің сақталуы мен салтанатты жалғасуы.
А.С. Макаренко балаларды ұйымдық тәрбие арқылы тәрбиелеудің маңыздылығын
атап өткенімен, тәлім-тәрбие үрдісінде қатал тәртіпті сақтаудың қажеттігін
талап етіп отырған. Оның ойынша, педагогикалық этикадан тым алшақ кетпеген,
қатал тәртіп жүйесін тәрбие жұмысымен байланыстыру – ұжым мүшелерін
бұрынғыдан бетер ұйымдасуларына ұйытқы болады деп санаған. Оның мұндай
тұжырымға келуі автордың қиын оқушыларды тәрбиелейтін Ф.Э.Джерзинский
атындағы арнайы коммуна мектебіндегі көп жылғы ұстаздық тәжірибесі арқау
болды деп санаймыз. Бұл жөнінде ол: “.. Мен әлі күнге дейін қалыптаспаған,
бірақ түбі Кеңестер Одағында негізі қаланатын арнайы тәрбие тәртібінің
ережесін жасауды қалаймын. Ол ережелер аталмыш шарттарға негізделуі керек
деп санаймын:
1. Сыйластық пен талап қою;
2. Шынайы ниеттілік пен еркін әрекет;
3. Ғылыми қағидаларға сүйену (принципшілдік);
4. Қамқорлық және назар аударушылық, білім негіздері;
5. Жаттығулар;
6. Шынығу;
7. Еңбеккерлік;
8. Ұжымдық;
9. Отбасы және балалық шақ;
10. Бала қуанышы мен ойындары. Баланы жақсы көру мен жазалау
шараларының шектеулігі;
11. Марапаттау мен сөгіс беру мөлшері..”,- деп бала тәрбиесіне
педагогикалық талаптарға талдау жасайды [19].
Ұйымдық тәрбиенің маңыздылығын атай келе, оқушылар мен ұстаздар қарым-
қатынасын шынайы үйлестірудің гуманистік бағытын ұстанған В.А.Сухомлинский
болды. Оның: “.. мен әр баланың өз ұжымына қолынан келгенше жақсылық
жасауына, оның шынайы сезімінің қалыптасып, өз досына және ұжымдастарына
деген мақтаныш сезімінің оянуына, көпшілікпен тығыз қарым-қатынас жасау
барысында, адам бойындағы ізгі қасиеттерді тануға мүмкіндік туғызуға жағдай
жасау керек деп санаймын [20] және “... Осындай достық пен ізгі қарым-
қатынас, әр адамның ішкі рухани дүниесін терең тануға арналған шынайы
сезімдермен ұштасқан ұжымдық ортақ жетістіктердің – қоғамдық рөлі мен
салмағы зор болмақ ..” ,- деген пiкiрi арқылы әрбiр ұйым мүшесiнiң
бойындағы барлық қасиеттердi ұстаз-тәлiмгерлердiң тәлiм-тәрбиелiк iс-
шаралар арқылы дамытылуына кеңес бередi [20]. Ол ұйымдық тәлім-тәрбиенің
түпкілікті мақсаты – нағыз адамды тәрбиелеу жұмысы болмақ деген. Нағыз
адамды тәрбиелеудің 59 бағыттан тұратын негізгі қағидаларын В.Сухомлинский
отансүйгіштік, патриоттық, отбасылық және коммунистік тәрбие тағылымдары
бойынша кешенді жүргізу жүйесін ұсынады. Жұмыс сипатының кешенді жүргізілуі
– оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарының ойдағыдай жүзеге асырылуын
қамтамасыз етпек. В.А.Сухомлинскийдiң ойынша тәжiрибелi педагог-
тәрбиешiлердiң ұжымдық тәрбиенi ұйымдастырудағы басты мақсаттарының бiрi –
шәкiрт санасының рухани-психикалық дүниесiне басты назар аудару керек деп
санаған.
В.Сухомлинский негізінен өз еңбегін мектеп ұжымын қалыптастыру
қажеттігінен бастайды. Ондағы айтпағы – мектептегі оқушылар мен педагог-
ұстаздар ұйымының ынтымақтастығы екені анық. Ол тәрбие жұмыстарын
балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру идеясын және
А.С.Макаренконың балалар коллективінің (ұжымының) қалыптасу кезеңдері
(сатысы) туралы педагогикалық тұжырымдарын тілге тиек етеді.
Мектеп ұжымын қалыптастыруда В.А.Сухомлинский: “...Мектеп коллективі –
бұл азаматтық мектеп, коммунистік құрылысқа белсенді қатысушының сапа
қасиеті осында қалыптасады, бейнелеп айтқанда, бұл балапанның қанаттанып,
өздігінен ұшуға аттанатын ұясы..”-, деп, оқушылар мен ұстаздардың
педагогикалық ынтымақтастығы мен бірлескен шығармашылық әрекеттері арқылы
үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болатынын атап өтеді [35].
А.С.Макаренконың пайымдауынша, ұжымның дамуы мен қалыптасу тенденциясы
бірнеше сатылық деңгей бойынша айқындалса, Сухомлинскийдің ойынша, ұжымдық
тәлім-тәрбиенің түпкілікті мақсаты жан-жақты дамыған нағыз адамды тәрбиелеу
қағидаларына негізделу керек деп қорытқан тағылымдары бір-бірін толықтырып
тұр.
Н.Крупская коммунистік тәрбиенің теориясын практикамен ұластырудың
педагогикалық жолы – оқушылар ұжымдарындағы шығармашылық қарым-қатынас
әрекеттерін ұтымды педагогикалық әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып үйлестіру
қажет деп қарайды. Аталмыш ұсыныстың оқу-тәрбие үрдісіндегі көрінісі –
пионер мен комсомол жұмыстары болды. Жалпы, Н.К.Крупская мен
А.В.Луначарский көзқарастары бір-бірімен ұқсастығы және А. Макаренко мен В.
Сухомлинский идеяларынан өзіндік ерекшеліктерімен айқындалады.
Көрнекті ғалым П.Блонскийдің пайымдауынша, балалар ұйымының табиғатын
терең тану үшін, ұжымның әр мүшесінің мінез-құлық ерекшеліктеріне мән беру
керек деп санаған. Ол 1928 жылы жарыққа шыққан “Педагогикалық энциклопедия”
басылымының белсенді ғылыми авторларының бірі бола жүріп, аталмыш жинақтың
“Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару жұмыстары” атты бөлімінде ұжымдық
тәлім-тәрбие мәселелерін педология ғылымдары негізінде қарастыру туралы
пікір білдірді. Оның: “..біз педагогика ғылымындағы ағымдардың бірі –
мектептегі оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесіне тіреліп тұрғанын көреміз.
Оқушылардың мұндай тәжірибелерін қоғамдық пайдалы істермен қатар, сынып
ұжымының жұмысын жақсартуға арналғаны дұрыс болар еді. Мұндай талап - әр
оқушының өзіне жүктелген жұмыстарына үлкен жауапкершілікпен қарауына
мүмкіндік туғызады. Осы орайда, жауапты міндеттерді бірнеше оқушыға жүктей
отырып тапсыру – оқушылардың ұжымдық бірлікке деген көзқарастарының
қалыптасуына түрткі болмақ..”,- деген пікірі арқылы басқару жұмыстарын
ұйымдастыру барысында ұжым мүшелерінің мұғалімнің берген тапсырмасын немесе
өздері жоспарлаған іс-шараларды жүзеге асыруда жауапкершілік сезімдерінің
қалыптасуы мәселесін қозғайды [27].
Оқушы бойындағы жауапкершілік көріністері Н.Крупскаяның пайымдауы
бойынша – ұжымның шығармашылық әрекеті болып саналса, ал А.Макаренконың ойы
бойынша – ол тәртіп. В.Сухомлинскийдің теориясы бойынша оқушылардың
жауапкершілік қасиеттерінің артуы – тәрбиеші-педагогтардың гуманистік
ұстанымдары. Ал, П.Блонскийдің ойынша, оқушылар ұжымының қалыптасуына
сыныптағы микротоптық ерекшеліктер шешуші әсер етуі ықтимал.
Әдетте, ұйымдық топтың ішіндегі ерекше көзге түскен оқушылардың тез
байқалатыны белгілі. Онда микротоп “жетекшілерінің” бір-бірімен қарым-
қатынасы жалпы ұжымның іс-әрекет көрсеткіштерін анықтайды. Бұл құбылысты
П.Блонский “ұйым көсемдерінің” (вожактардың) қарым-қатынастары деп атады.
Байқап отырғанымыздай, П.Блонский ұжымдық топтасуды тек оқушылардың
қоғамдық пікірлері негізінде қалыптасқан әлеуметтік құбылыс қана емес,
сонымен бірге ол құбылыстар ғылыми талдаулар мен сараптамаларды қажет
ететін күрделі мәселе ретінде қарастыруды ұсынады. Оның басты зерттеу
объектісі - ұжым өміріндегі жеке тұлғаның мінез-құлық әрекетін бақылау
қажет деп санайды.
Бұл жерде біздер “ұжым” және “ұйым”, “оқушы” және “бала” деген зерттеу
объектіміздегі ерекше назар аударатын мәселелер жөнінде түсініктеме беруді
жөн деп санаймыз. Біздің ойымызша “ұжымның” да, “ұйымның” да негізгі
мақсаты бір, бірақ “ұйым” белгілі бір мақсатты көздей ұйымдасқан
оқушылардың күрделі тобы болса, ал “ұжым” сол топтың ішіндегі ой-пікір,
көзқарас бірлігінен туған жеке-жеке топтар. Ұжымның ұйымдық топтасуға
ұласуы – балалардың бірыңғай қарым-қатынастары мен шығармашылық
әрекеттерінің жиынтық нәтижесі десек, ұйымдық құрылымды – ұжым жетістіктері
мен мәртебесін анағұрлым жоғарғы деңгейге көтеруге бағытталған әлеуметтік
құбылыс демекпіз.
Айталық, белгілі ұжымның озық дәстүрлерін, немесе шығармашылық
жетістіктері мен бастамаларын жинақтау, тарату, насихаттау үшін және ол
жетістіктердің қоғам қажеттілігіне айналуы үшін бір емес, бірнеше ұжымдық
топтарды біріктірген ұйымдық бірлестіктің әрекеті мен талабы анағұрлым
тиімдірек болады деп санаймыз. Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі –
ұжым мен ұйымның педагогикалық тұтастығында. Олардың тұтастығы - оқушылар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін
ауқымды тәлім-тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге,
оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруге және
мектептегі педагогикалық қауымдастықпен бірлесе отырып мазмұнды-мақсатты
жұмыстар жүргізуге зор мүмкіндік тудыртатыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан
дәстүрлердің уақыт өткен сайын молайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше
ұжымтоптардың қажеттілігіне айналуы – мақсаты мен ой-арманы бір ұжымдардың
бір ұйымға бірігуіне себепші болды. Демек, ұжым әрекеттерінің айырықша
белсенділік танытуы – олардың ұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз
болмақ.
Педагогикалық энциклопедиядан оқушылар ұжымы туралы ерте уақыттардағы
деректерді кездестірдік [22]. Ондағы: “...Балалар ұжымындағы өзін-өзі
басқару тәжірибелері Қайта өрлеу (Европа Ренессансы) дәуірінде өмір сүрген
ағартушы Витторино де Фельтре өз мектебінде ұйымдастырған “Қуаныш мектебі”
атты білім ордасындағы шығармашылық бастамадан басталады. Аталмыш дәуірдегі
оқымысты Лютердің замандасы Тротцендорф өз шәкірттеріне Рим мемлекеті
үлгісінде сынып ұжымында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға кеңес береді.
Бұл идея Плант (ХҮІІ ғ) есімді ағартушының өзі ұстаздық ететін семинариялық
білім ордасында дәріс беру негізінде қолдау табады. Аталмыш бастаманы
ағартушылар – Стефани мен Фелленберг те өз тәжірибелерінде қолданады. Ол
жылдары қоғамда оқушылардың өзін-өзі басқару туралы пікірлер қалыптаспаған
да еді. Бірақ Ұлыбританиядағы кейбір оқу орындарындағы талантты және
дарынды оқушыларға шығармашылық еркіндіктерінің дамуына мүмкіндік туғызуға
бағытталған тәлім-тәрбиелік бастамалар – оқушылар ұйымында өзін-өзі басқару
жүйесінің қалыптасуына оң әсерін тигізді. 1866 жылы Ресейде, белгілі
педагог Резенер әрбір мектепте артельдік үлгі ретінде оқушылардың өзін-өзі
басқару органдарын құру жөнінде ғылыми мақала жазады. Онда бұл іске мұғалім-
педагогтардың да қатыстырылуы айтылған болатын. Осы бастамаларға ұқсас
Мәскеу қайырымдылық пансионатында бірқатар тәжірибелер жинақталды. Оған
сөзсіз Ұлыбританиядағы педагогикалық бастамалар ықпал етті. Оқушылар
ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы американдық педагог
Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп республикасы – Republic of
shcool” (1897) атты еңбегінде баян етеді. Оның идеясы бүкіл Солтүстік
Америка құрлығын шарпып, Ресейге дейін тарады...”,- делінген [22].
Американдық ғалым-педагог Э.Джилльдің “Мектеп республикасы - Republic of
shcool” атты оқушылар ұжымында тұңғыш қалыптасқан өзін-өзі басқару
жүйесінің пайда болуы - әлеуметтік құбылыс екені рас. Аталмыш құбылыстың
қоғамдық қажеттілікті қалыптастырмағандықтан, оның педагогикалық бастама
ретінде жер-жерге таралуы мүмкін болмаған еді. Мұндай тәжірибелердің білім
мекемелерінен қолдау табуы – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының түрлі
әдіс-тәсілдер арқылы жүргізілуіне ерекше жағдай туғызды. Солардың бірі
Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен жасөспірімдердің
бірлестіктері болып табылады.
Ол жөнiнде алғашқы деректер ағылшын офицерi, полковник сэр Р.Бадэн
Поуэлль (1857-1941) негiзiн салған Скауттар ұйымының құрылуынан басталады.
Скаут, ағылшын тiлiнде Scouts, яғни жас барлаушы деген ұғымды бiлдiредi.
Скауттар ұйымы жөнiнде орталық басылымдарда мынадай деректер келтiрiледi:
“...Скаутизм – балалар мен жасөспірімдер ұйымының негізін құрап,
буржуазиялық бағыттағы мектептен тыс тәлім-тәрбие беретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
шарттары
МАЗМҰНЫ
Нормативтік құжаттарға сілтемелер 3
Анықтамалар мен қысқартылған атауларға сипаттама 4
Кіріспе 6
1 Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болу генезисі 13
1.2 Оқушылар ұйымының міндеттері мен мақсаттарын айқындаудағы 13
теориялық еңбектерге талдау
1.3 Тәуелсіз Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге 34
негізделген моделі мен оны іске асырудың педагогикалық шарттары
50
2 Оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие жүйесін кешенді пайдаланудың
педагогикалық мүмкіндіктері 75
2.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған Атамекен
бағдарламасының мазмұны мен ерекшеліктері 75
2.2 Мектептегі тәрбие жүйесінде Атамекен бағдарламасын
пайдаланудың әдістемелері 93
2.3 Эксперименттік бақылау жұмысының нәтижелері 117
Қорытынды 132
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 145
Қосымшалар 155
НОРМАТИВТІК ҚҰЖАТТАРҒА СІЛТЕМЕЛЕР
Аталмыш диссертациялық зерттеу жұмысын орындау барысында нормативтік
құжаттар мен стандарттарға төмендегідей сілтемелер жасалды.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, 27.07.2007 Астана, 2007.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің электрондық сайты: htppwww.e.gov.kz
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің электрондық
сайты: htppwww.edu.gov.kz
Қазақстан жастарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік бағдарламасы
жөніндегі ҚР Президентінің Жарлығы. -А:2006
Мемлекетiк “Мәдени мұра” бағдарламасы \\ Егемен Қазақстан.- №311-312,
29.11.2003, №184-188, 16.08.2005.
Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Ел Президентiнiң Қазақстан халқына
Жолдауы. -А: Бiлiм,1998, 90 б.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауы. - Егемен Қазақстан. - № 39, 19 ақпан 2005 жыл.
Қазақстан Республикасында 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту
тұжырымдамасының жобасы. - А, Білім әлемі газеті, 2004
Конвенция о правах ребенка. Нью Йорк. -1989
Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы Қазақстан мұғалімі. - 05.02.1993
Мектепке дейiнгi және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы.
-А.РБК,1995
Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года. -
Одобрена Правительством Республики Казахстан 24 февраля 2004 г. (протокол
№3).
Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на
2005-2010 годы. Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 11
октября 2004 г. №1459.
Концепция 12-летнего общего образования в Республике Казахстан: Проект.
\\ 12 жылдық бiлiм\ 12-летнее образование. – 2005.-№8.- С.10-17
О реализации национальной политики Республики Казахстан в области
образования в условиях перехода на 12-летнее среднее общее образование:
Постановление коллегии МОиНРК от 21.12.2005.- №3.1.
Государственный общеобязательный стандарт образования Республики
Казахстан. Среднее общее образование: Основные положения: Дата введения
01.09.2008. 12 жылдық бiлiм\ 12-летнее образование. – 2006.-№10.- С.4-59
Материалы по проблемам реформирования системы среднего общего
образования в контексте Концепции развития образования в Республике
Казахстан до 2015 года Под ред. К.Т. Арынова. – Алматы: МоиН РК, КазАО им.
Ы. Алтынсарина. -2004 г..- 35 с.
АНЫҚТАМАЛАР МЕН ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Аталмыш диссертациялық зерттеу жұмысын орындау барысында анықтамалар мен
қысқартылған атауларға төмендегідей сипаттама берілді.
ҚР – Қазақстан Республикасы
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҚР БҒМ – Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
ҚБО – Қазақстан балалар Одағы
ОҚ – Орталық Кеңес
СИМЕА – Халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер ұйымының комитетi
ЮНИСЕФ – БҰҰ жанындағы бала құқын қорғау комитеті
БҚ – Бала құқы
РҚБОӘО – Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы
АО – Атамекен Ордасы
РАБЖҚБ – Республикалық Атамекен балалар мен жастар қоғамдық бірлестігі
ПҒА – Педагогика ғылым академиясы
ҚЛКЖО – Қазақстан лениншiл коммунистiк жастар Одағы
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҰБТ – Ұлттық бірыңғай тестілеу
БАҚ – Бұқаралық ақпарат құралдары
ҮҚҰ – Үкіметтікемес қоғамдық ұйымдар
ҰЭ – Ұлттық энциклопедия
ҚСЭ – Қазақ совет энциклопедиясы
РФ – Ресей Федерациясы
БСЭ – Большая Советская Энциклопедия
ПЭ – Педагогикалық энциклопедия
ЭДЭ – Энциклопедия детского движения
СПО-ФДО – Союз пионерских организации - Федерация детских организации
РБОСО – Республикалық Балдәурен оқу-сауықтыру орталығы
Бала құқы – Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған (1989) халықаралық маңызы
бар Конвенция. Аталмыш Конвенция Қазақстан Республикасы Парламенті шешімі
негізінде ратификацияланған соң ҚР білім және ғылым министрлігінде
мемлекеттік бала құқын қорғау комитеті құрылды.
Атамекен бағдарламасы – Республикалық Ұлан (18.03.1990) және Егемен
Қазақстан (27.08.1991) газеттерінде жарияланған мектептегі тәрбие
жұмысының әдістемелік үлгісі. Бағдарламаның негізгі мақсаты мектеп және
мектептен тыс мекемелердегі оқушылар ұйымдарындағы ұлттық тәрбие жұмыстарын
кешенді жүргізу және жас ұландардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін
қалыптастыру болып табылады.
Республикалық Атамекен балалар мен жастар қоғамдық бірлестігі –
тәуелсіз Қазақстандағы пионер мен комсомол ұйымының мұрагері болып
табылатын тұңғыш оқушылар ұйымы. 1991 жылдың 7 желтоқсанында Алматы
қаласында құрылды. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Аймақтық Мың бала оқушылар қозғалысы – Мемлекет және қоғам қайраткері
З.Қ.Нұрқаділовтың қолдауымен құрылған оқушылар ұйымы. Мемлекеттік тіркеуден
өткен.
Республикалық Жұлдыз балалар ұйымдарының одағы – 1994 жылы Ақмола
облысында құрылды. Ұйымның негізін салушылар Д.Шайменова мен
Е.А.Дмитриенко. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Республикалық Болашақ балалар ұйымы – 1995 жылы Алматы, Жамбыл,
Оңтүстік Қазақстан облыстарында құрылды. Ұйымның негізін қалаушылар
С.Қ.Қалиев пен С.Т.Иманбаева. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Аймақтық Жас ұрпақ оқушылар ұйымы – Республикалық Атамекен
бағдарламасын кешенді түрде жүзеге асыру мақсатында құрылған ұйым. 1991
жылы Тасбөгет қаласында (Қызылорда облысы) құрылды. Негізін салушылар
М.Маханов пен Б.О.Сүйеубаева. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Қазақстан скауттар ұйымы – 1995 жылы Павлодар қаласында құрылған.
Төрағасы В.Деймунд. Мемлекеттік тіркеуден өткен.
Тәлімгер (вожатый), ұлан (пионер), октябрят (балдырған), мұрагер
(комсомол), ұйымтоп (отряд), ұйыморда (дружина) – Республикалық Атамекен
балалар ұйымының І Құрылтайының (7.ХІІ.1991) шешімі негізінде өзгертілген
атаулар.
Неопедагогика һәм неопсихология – ғаламдық жаһандану жағдайындағы білім
мен тәрбие және жеке тұлғаның (хомоинформатикус, постхомо т.б) мінез-құлық
ерекшеліктерін зерттеуге арналған жаңа бағыттағы қоғамдық ғылыми атау.
Социокинетика – жаңа Ресей тарихындағы балалар мен жасөспірімдер
ұйымдарының дамуы мен қоғамдық өмір заңдылығына әлеуметтену тенденциясын
жан-жақты зерттеу мәселесіне арналған (Швецова Л.И, Богуславский М.В,
Алиева Л.В,ВолоховА.В, Литвак Р.А, Кирпичник А.Г, Кабуш В, Дмитриенко Е.А,
Искандирова Т.Н, Радина К.Д, Кудинов В,
Сорочинская Е) ғылыми-педагогикалық бағыт.
Балдәурен орталығы – Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың қолдауымен Халықаралық Артек балалар орталығы үлгісінде
салынған республикалық оқу-сауықтыру орталығы. ҚР білім және ғылым
министрлігінің бастамасымен (экс-министр Б.С.Әйтімова) Балдәурен
орталығында Қазақстан балалар ұйымдарының (252 ұйым өкілдері) І
Республикалық (25-27 тамыз 2006) Слеті өтті.
Құрылтай – 1990 жылдардан бері қарай Қазақстан мектептеріндегі оқушылар
ұйымының ең жоғарғы органы (аудандық, қалалық, облыстық, республикалық)
ретінде көпшіліктің қоғамдық пікірі негізінде қалыптасқан демократиялық
бағыттағы балалар ұйымының басқару органдарының үлгісі.
Джамбори – Қазақстандағы және шет елдердегі скаут (балалар мен
жасөспірімдер) ұйымдарының жоғарғы органы болып табылатын – жиын.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектiлiгi. Әлемдік жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын
алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам
дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын
тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн
қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi –
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы да
парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық.
Мемлекетімізде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм
реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар, атап айтқанда әлемде дамыған
мемлекеттердегі білім саясатының негізгі көрсеткіші болып саналатын 12
жылдық білім беру жүйесіне ену қарқыны – қоғамдық ортадағы адамдардың
ерекше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны рас.
Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта
жабдықталуы - бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап қойды.
Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай неопедагогикалық-
неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда. Аса қарқынды белең ала
бастаған аталмыш құбылыстарға мемлекет тарапынан да терең талдаунамалар
жасалып, ортақ проблеманы бұқара халықпен бiрлесе отырып атқару мәселелерi
жолға қойылуда. Мемлекеттiк “Мәдени мұра”[1] бағдарламасының халық
игiлiгiне айналуы, Бiлiм туралы ҚР Заңының заман талаптарын ескере отырып
қайта толықтырылуы және Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың Қазақстан жастарына патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік
бағдарламасы [170] Жарлығының іске асуы соның куәсi болмақ.
Елбасының: “..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан әлемдік
стандартқа сай жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың кәсіби
деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз
қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң
жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен
немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз заманының жауапты да жiгерлi,
бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi
дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында
жұмыс iстеуге даяр болады...”,- делінген [3].
Қазіргі ғылымның жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi
мақсат еткен көпшiлiк қауым, халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде
саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары
өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеу ғалымдардың
нәтижелерiнде этнопедагогика мұралары назарға iлiніп, оны ұрпақ тәрбиесінде
пайдаланудың қажеттілігі ұсынылуда.
Сондықтан, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық
тәжiрибелерiне сүйене отырып, оны мектептегі балалардың қоғамдық ұйымдары
арқылы тәрбие жұмыстарында этнопедагогика мұраларын барынша пайдалану
–басты талаптардың бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасыың бiлiм берудi дамыту тұжырымдамасында:
“...тәрбие мен оқыту баланың даму бағытын және мектеп жағдайына бейiмделуiн
қамтамасыз етуге тиiстi...”,- деп атап көрсетіледі[5].
Қазақстан Республикасының Конституциясында : “...неке мен отбасы, ана
мен отбасы және бала мемлекеттiң қорғауында болады. Балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы және мiндетi”,- деп
жазылған [6]. Осы уақытқа дейiнгі тәрбие мәселесімен байланысты зерттелген
еңбектерді төмендегiдей сараптама бойынша жіктедік:
Тәрбие теориясына қатысты еңбектер (Қоянбаев Ж.Б [84], Болдырев Н.И
[109], Бержанов Қ [45]., Мусин Ж [45], Мұхамбаева А.Х [102], Подласый И.П
[94], Сейталиев К [159]); Қазақ этнопедагогикасындағы ұлттық тәрбие
мәселелерi (Жарықбаев Қ.Б [70], Қалиев С [71], Әбiлова З.Ә [87], Сарыбеков
Н.Қ [72], Ұзақбаева С.А [73], Наурызбай Ж [76], Қожахметова К.Ж [33],
Дүйсембiнова Р.Қ [78], Қабдыразақұлы Қ [75], Мұхамбетова С.К [77],
Жұматаева Е.Ө., Сәдуақасов Ә [31], Қоңыратбаева Т.Ә [105]); Ұлттық
тәрбиенiң моделі мен терминологиясы жөнiнде (Бөлеев Қ[146]., Беркімбаева
Ш.К[147], Оразбекова К.А [69]); Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi
(Коротов В.М [117], Сабитова Г.В [184], Ходоровская З.А [95]); Ұйымдық
тәрбиенiң теориялық аспектiлерi (Көпжасарова М.Д [57], Байназаров Р [115],
Галузинский В.М [51]., Падалко Т.В[52]); Оқушыларға сыныптан тыс тәрбие
берудiң әдiстемелерi (Құнантаева К.Қ [58], Омаров Е.О [168], Садықова М.К
[169]); Оқушылардың қоғамдық бiрлестiктерiндегi тәрбие жұмыстары (Иржанова
Р.Д [56], Лебединский В.В [42], Абаева Н.Б [25], Мұқанова Б.Ы [112],
Қасенов Е.Р [96]); Балалар ұйымдарының дамуы мен қалыптасуының тарихи-
педагогикалық аспектілері (Алиева Л.В [176], Волохов А.В [177], Литвак Р.А
[178]., Искандирова Т.Н [180]); Халық педагогикасы материалдары негiзiнде
оқушыларға ұлттық тәлiм-тәрбие беру (Төлеубекова Р.К [100], Қаплиева А.Қ
[97], Садықова М.К [169], Сайдахметов Б.С [175], Байсарина С.С [182]);
Жаһандану жағдайындағы балалар қозғалысының даму тенденциясы және
социокинетикалық ғылыми бағыт алғышарттары (Вульфов Б.З [174], Фришман И.И
[179]);
Соңғы жылдардағы педагогикалық зерттеу еңбектерінде ұлттық мәдениетке
баса көңіл бөлу назарға алынды. Әсіресе, мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие
берудiң педагогикалық маңызы жөнiндегi мәселелерге Қалиев С., Наурызбай Ж.,
Беркімбаева Ш.К., Бөлеев Қ., Жұматаева Е.О., Оразбекова К.А., Қожахметова
К.Ж., Асанов Ж., Әлсатов Т және басқа ғалымдар өз еңбектерiн арнаған.
Оларда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң генезизi ғылыми-методологиялық тұрғыда
сарапталынып, өз ретiнде мектептегi оқу-тәрбие жұмыстарына ендiру
қажеттiлiктерi ұсынылған. Аталған ғалымдардың еңбектерiн негізге ала отырып
зерттеулер жүргiзген Төлеубекова Р.К., Иманбаева С.Т., Әбдiғаппарова У.М.,
Әбiлдина С.Қ., Өтемұратова Б.С., Аманжолова А.А., Хасанова Ж.С.,
Жетпiсбаева К.Б., Сырымбетова Л.С., Қаплиева А.Қ., Қисымова А.Қ., Егенисова
А.Қ., Арзымбетова Ш.Ж., Садықова М.К., Сайдахметов Б.С., Байсарина С.С.,
Сыдықов М.Е және басқа ғалымдардың еңбектерiнде ұлттық тәрбие мәселелерi
жеке сала бойынша (экологиялық, эстетикалық, адамгершiлiк, патриоттық,
экономикалық т.б) зерделенгенімен, оны оқушылар ұйымы арқылы ұйымдастырудың
жүйелi әдiстемелерi толығынан айқындалмағанын аңғардық.
Ал, 1991 жылға дейінгі мектептегi оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарын
сипаттауға арналған Иржанова Р.Д., Құнантаева К.Қ., Татаурова Н.Л.,
Байназаров Р., Абаева Н.Б., Мұқанова Б.Ы., Кузьмина М.Н., Бекмағанбетова
Р.К., Қасенов Е.Р. т.б зерттеулерiнде негiзiнен бұрынғы кеңестік дәуірдегі
пионер (балалар) ұйымдарының iс-тәжiрибелерi партиялық идеология тұрғысынан
зерттеліп, бұл еңбектердің өз кезінде педагогикалық маңызды рөл атқарғанына
қарамастан, мектептегі оқушылар ұйымдары арқылы ұлттық тәрбие беру
жұмыстарын ұйымдастырудың толық қарастырылмағаны байқалды.
Оның негізгі себептерінің бірі – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
коммунистік идеологияға және авторитарлық-педагогикалық саясатқа бейімделе
жүргізілгендігінен туындаған еді.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы
арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің”
дағдарысқа ұшырау себептері мен жаңа ғасыр жағдайындағы социокинетика
ғылымының оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық болатын идея, яғни
жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық мәдениетке сүйенген халықтық-
демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттілігін туындатты.
Айтылған мәселе бойынша бүгінгі күн талабы тұрғысынан жан-жақты
зерттеген ғылыми-педагогикалық еңбектің жеткіліксіздігі біздің зерттеу
тақырыбымызды айқындай түсуге себеп болып, зерттеушілік жұмысымыздың
тақырыбын “Мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
педагогикалық шарттары” деп атауымызға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты: Мектептегі оқушылар ұйымының ұлттық демократиялық
тәрбие беруге негізделген жаңа моделін құру және оған қажетті педагогикалық
шарттарды айқындап, оқу-тәрбие үрдісіне ендіру.
Зерттеу объектісі: мектептегi оқушылар ұйымындағы тәрбие жүйесi.
Зерттеу пәнi: мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
жолдары.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық
мәдениетті кіріктіре отырып, халықтық-демократиялық принципке негізделген
оқушылар ұйымының жаңа моделі жасалса және оны іске асырудың педагогикалық
шарттары айқындалса, онда жан-жақты дамыған, ұлттық сана-сезімі оянған
азамат тәрбиелеуге мүмкіндік туады, өйткені білім беру мен тәрбие ісі
әлемдік өркениет пен ұлттық мәдени құндылықтар негізінде іске асырылады.
Зерттеудің мiндеттерi:
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан зерделеу;
2. Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделін құру және
оны іске асырудың педагогикалық шарттарын айқындау;
3. Мектеп оқушыларына ұлттық тәрбие беру жұмыстарын іске асыру
мақсатында “Атамекен” бағдарламасын құрастырып оны қолданудың кешенін
жасау;
4. “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданудың әдістемелік кешенін іс-
тәжірибеден өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: Қазіргі кездегі өркениет пен ұлттық мәдениет
үлгілерін кіріктіре отырып, демократиялық халықтық мәдени мұра негізінде
оқушылар ұйымын қайта құрып, сол арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-
жақты жетілген ұлтжанды азамат тәрбиелеу.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне философия,
мәдениеттану, этнология, педагогика және психология саласы бойынша
қарастырылған таным теориясына қатысты ғалымдар тұжырымдары, гуманистік
ілімдер, этномәдениет, этнопедагогика және этнопсихология саласындағы
жетекші зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан Республикасының Заңдары,
Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелеріндегі тәрбие берудің
кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту, ұлттық мектепте гуманитарлық,
этномәдени білім мен тәрбие беру; адамгершілік, көркемдік-эстетикалық және
экологиялық тәрбие беру жүйесіндегі мемлекеттік тұжырымдамалар;
философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға
және оны дамытудағы қарым-қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен
байланысты педагог, психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге
алынды.
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында төмендегідей әдістер қолданылды:
философиялық, педагогикалық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық және
әдістемелік әдебиеттерді теориялық талдау; жүйелі және салыстырмалы
зерделеу барысында қол жеткізген мәліметтерді топтастыру, жүйелеу;
мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; сауалнама, ойын-сайыстар, сұрақ-
жауап, бағалау, салыстыру, бақылау және социометриялық кесте, тренингтер
мен танымдық-тестік сұрақтар.
Зерттеу көздерi: Педагогика тарихы мен теориясы, философия, психология,
этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ғылыми еңбектер, ресми оқу-
әдiстемелiк құралдары мен басылымдар, ұлттық тәрбие мәселелерiне арналған
мемлекеттiк және авторлық жобалар, бiлiм мен тәрбие жүйесiне арналған
Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мемлекеттік жастар саясаты
туралы Заңдары, Қазақстан Республикасында 2005-2015 жылдары білімді
дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасы бiлiм және ғылым
министрлiгi құжаттары.
Зерттеу кезеңдерi:
бiрiншi кезеңде (2009-2010ж.ж) арнайы педагогикалық әдебиеттер
нәтижелері негiзiнде тәрбие теориясына қатысты ғылыми-әдiстемелiк еңбектер
сараланып, нәтижесінде диссертация жұмысына тiкелей қатысы бар “Атамекен”
бағдарламасының алғашқы жобасы жасалды, тақырыпқа сай зерттеу жұмысының
жалпы бағытының жоспары жасалды. Оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге
негізделген моделі құрастырылып оны іске асырудың педагогикалық шарттары
айқындалды.
екiншi кезеңде (2010-2011ж.ж) мектеп практикасына ендіруге бағытталған
эксперименттік жұмыстар қолға алынды. Жинақталған тәжiрибелер оқу-тәрбие
жүйесінде пайдаланылып, конференция, семинар жұмыстарында баяндалды,
эксперимент нәтижелерi мен теориялық бiлiмдердi пысықтау, жинақталған
материалдарды талдау мен сараптау негiзiнде диссертациялық жұмыс бір жүйеге
келтіріліп, ғылыми талап пен ережелерге сай диссертацияның жалпы мазмұны
айқындалып, жобасы түзілді.
Зерттеу базасы: Зерттеу жұмысына №59 (Алматы), №58 (Астана), М.Ғабдуллин
атындағы №3 Көкшетау мектеп-кешені, С.Сауытбеков атындағы Балуан орта
мектебі (Солтүстiк Қазақстан), І.Жақсыбеков атындағы Қарақол орта мектебі
(Шығыс Қазақстан), № 226 Б.Мергенбаев атындағы орта мектеп (Қазалы) және
Көкшетау қазақ лицейiнiң ұстаз-тәлiмгерлерi мен оқушылары тартылды.
Эксперимент жұмысына 450 оқушы, 60 мұғалім қатысты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
1) оқушылар (балалар) ұйымының қалыптасу тарихы сараланып және оның
ғылыми негіздері педагогикалық тұрғыдан зерделенді;
2) бүгінгі күн талаптары мен жалпыадамзаттық рухани-мәдени
құндылықтарына сәйкес оқушылар ұйымын қайта құрудың жаңа моделі
жасалып, оны іске асырудың педагогикалық шарттары айқындалды;
3) Атамекен бағдарламасы тәжірибеден өткізуге ұсынылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1) оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің жолдарын көрсететін
“Атамекен” бағдарламасының теорялық негізі әзірленіп, тәжірибелік
сынақтан өткізілді;
2) жаңа заманғы мектеп оқушыларының қоғамдық-демократиялық ұйымының
қалыптасуының жаңа мүмкіндіктері ашылды;
3) жалпықазақстандық патриотизм идеясын жүзеге асыру мақсатында
ұлттық мәдениет пен жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде тәрбие
жүйесінің моделі жасалды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері;
- оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің жаңа моделі мен педагогикалық
шарттары;
- оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие берудің “Атамекен” бағдарламасы мен оны
іске асырудың ғылыми-әдістемелік кешені.
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi: зерттеу объектiсiндегi негiзгi
тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу назарына
iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға қойған
мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерiн сынақтан өткізу:
Диссертациялық еңбектің негізгі ой-тұжырымдары халықаралық және
республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда -Абай атындағы Қазақ
мемлекеттік педагогикалық университеті ғалымдар мен аспиранттарының
дәстүрлі ғылыми-практикалык конференциясының 40 (Атырау, 14-16 мамыр) және
басқа ғылыми мәжілістерде, педагогикалық оқуларда, семинар жұмыстарында,
білім жетілдіру мекемелерінде дәрісбаян және тәжірибе алмасу негізінде
баяндалды.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
Кiрiспеде зерттеудiң өзектiлiгi, мақсаты мен мiндеттерi, зерттеу
объектісі мен пәнi, болжам, жетекші идея, практикалық мәндiлiгi, зерттеу
кезеңдері, ғылыми жаңалығы, қорғауға ұсынылатын қағидалар, қолданылатын
әдіс-тәсілдер қарастырылып сипатталады.
“Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негiздерi” атты
бiрiншi бөлімде оқушылар ұйымының қалыптасуы мен дамуы және сол мәселелер
бойынша зерттеу жүргiзген ғалымдардың теориялық еңбектерiне талдау жасалып,
тәуелсiз Қазақстандағы оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негізделген моделі
мен оны іске асырудың педагогикалық шарттары айқындалады. Оқушылар ұйымының
дамуы мен қалыптасуына тарихи-педагогикалық тұрғыда сипаттама беріледі.
Аталмыш ұйымның бүгінгі жаңа заман жағдайында қандай педагогикалық
шарттарға негізделе отырып, ұлттық тәрбие жұмыстарын кешенді қолданудың
жолдарын іздестіру мәселелері терең зерделенеді. Тәрбие теориясына
байланысты ағартушылар мен ғалымдар пікірлері салыстырмалы тұрғыда
сарапталынып, ондағы құнды пікірлер мен тәжірибелерге терең назар аудару
мәселелері баяндалады.
“Оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие жүйесiн кешендi пайдаланудың
жолдары” атты екiншi бөлімде оқушылар ұйымында ұлттық тәлiм-тәрбие
құндылықтарын пайдалану мақсатында “Атамекен” бағдарламасының негiзгi
мiндеттерi сипатталады. Бағдарлама моделi негiзiнде мектеп оқушыларына
халық педагогикасының озық дәстүрлері бойынша ұлттық тәрбие беру
жұмыстарының түрi, әдiс-тәсiлдер және ұйымдастыру жолдары көрсетiлдi.
Ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын оқушылар ұйымындағы өзін-өзі басқару
жүйесінің құрылымы негізінде ұйымдастыруға ұйытқы болатын қосымша материал
ретінде Қазақстан оқушылар Ассамблеясы мен Қазақстан балалар ұйымдары Одағы
оқушылар ұйымының жаңа үлгісі ұсынылды. Тәрбие моделі негізінде
жалпықазақстандық патриотизм идеясын жүзеге асыруда ұлттық мәдениет пен
жалпыадамзаттық құндылықтар арқылы мектептегі оқушы балалар ұйымдарында
ұлттық тәрбие жұмысын іске асырудың нақты жолдары көрсетіледі.
Қорытынды бөлiмiнде тарихи-педагогикалық теориялық тәжiрибелер мен
практикалық нәтижелер және ғылыми-эксперименттiк көрсеткiштерге негiзделген
ұсыныстар мен тұжырымдар баяндалды.
Қосымшада зерттеу жұмысы барысында жинақталған маңызды материалдар
туралы мағлұматтар беріледі.
1 ОҚУШЫЛАР ҰЙЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болуына тарихи тұрғыдан шолу жасау
Оқушылар ұйымы деген атау – ұжым, оқушы, бала, оқушы балалар ұйымы,
мектеп, тәрбие және басқа атаулармен тығыз байланыста дами отырып,
педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылып келеді. Оқушылар ұйымын – балалар
ұжымы деп атау ғылыми басылымдарда кездеседі. Бұл жөнінде Педагогикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі: “...Балалар ұжымы
– қоғамға пайдалы әрекет жасауда (еңбек ету, қоғамдық шығармашылық қызмет,
білімін шыңдау, туристік-өлкетану жұмыстарымен айналысу т.б) өз алдына
үлкен мақсат қойып, көздеген игіліктеріне жету барысында ұжымдық тұрғыда
бірлескен балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық топтасулары. Оқушылар
ұйымы, немесе – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен белгiлi бiр
мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде ұйымдық түрде
арнайы топқа бiрiккен жас өскiндердiң шығармашылық әрекеттерiнiң үрдiсi
болып табылады. Демек, бiздiң қарастырып отырған объектiмiздiң және оның
пайда болуына әсер еткен факторлар мен басқа құбылыстарды ажырату мен
талдау – кез келген проблеманы терең зерттеу жұмысына негiзгі тұтқа болары
хақ.
Бір мақсат пен бір мүддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атқару қоғамдық
топтасудың (ұйымдасудың) негізгі ерекшелігі болмақ. Балалар ұжымының ересек
адамдар ұжымынан өзгешелігі – олардың іс-әрекеттеріне ұстаз-педагогтар мен
тәрбиеші-тәлімгерлердің бағыт-бағдар беріп, басшылық жасауы қажет.
Социалистік мемлекеттерде ең белсенді және бір мақсатқа жетуде ірі ұжымдық
топтасуға жататын қоғамдық бірлестіктер – пионер ұйымдары болып табылады.
Кеңестер Одағында олар В.И.Ленин атындағы бүкілодақтық пионер ұйымына
біріккен...”[8].
Сондай-ақ ұжым туралы салааралық ғылыми түсіндірме сөздіктерде: “..ұжым
– бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін адамдардың немесе
білім беру орындарындағы оқитын студенттердің, оқушылардың тобы” және
“..Ұжымтоп – мектеп және мектептен тыс тәрбие ұжымы кеңесінің шешімі
бойынша құрылған оқушылар ұйымының негізгі құрылымдық бөлігі..”,- деп,
анықтама береді [10].
Ұжымға “Ұжым (коллектив) – социалистік қоғамның негізгі құрылымдарының
бірі; ол – белгілі бір маңызды қоғамдық мәселелерді шешуде ерікті түрде
адамдарды біріктіруші ұжымды түрде топтасқан әлеуметтік топ болып табылады.
Ұжым - өз мүшелерінің ой-армандарын бір мақсатқа біріктіретін, әр мүшенің
(индивидтің) жеке мүддесін қорғайтын және олардың шығармашылық қарым-
қатынастарының дамуына, әрекет нормалары мен белсенділіктерінің дамуына
жағдай туғызу болмақ”- деп, Үлкен Кеңес энциклопедиясында анықтама берілген
Балалардың демократиялық ұйымдары – балалар мен жасөспірімдердің өз
еріктерімен құрылған бұқаралық қоғамдық бірлестіктері болып табылады; жас
жеткіншектерге саяси-идеялық және адамгершілік тәрбие беру мақсатында
бірлесе отырып іс атқарады. Ұжымдық қалыптасудың негізгі функцияларына:
ұжымның нығаюына ұйытқы болатын негізгі міндет-мақсаттарды іс-жүзіне асыру;
ұжым мүшелерінің әр түрлі мақсаттағы ой-армандарын қоғам игілігіне
айналдыру; ұжым мүшесі мен қоғам мүдделерін ұштастыру қағидалары жатады. ...”
[11] және балалар ұйымы жөнінде: “...
Ұжым мүшелерінің педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріне негізделе
отырып балалар мен жасөспірімдер өздерінің танымдық-шығармашылық іс-
әрекеттерін жүзеге асыру барысында, демократиялық принцип негізінде
оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін құрып, кешенді тәлім-тәрбиелік
жұмыстар жүргізеді. Ұйымның рәміздері, шығармашылық әрекеттерінің әдістері
мен тәсілдері, құрылымы мен рәсімдік белгілері – ұйым қабылдаған
құжаттардың міндет-мақсаттарына сәйкестендіріле отырып жүргізіледі...”[12],
делінген. Сонымен бірге Педагогикалық сөздіктегі: “.. Мектеп ұжымы
(коллектив школьный) – мектептегі тәрбие жұмысы жүйесінің ордасы (ядросы)
болып табылатын, бір-бірімен тығыз байланысқан мұғалімдердің, оқушылардың
және ата-аналар комитетінің бірлескен педагогикалық топтасулары. Мектеп
ұжымы мектепте қызмет атқаратын және тәрбие мен білім алатын адамдарды
біріктіре отырып, педагогикалық басқаруды және оқушылардың өзін-өзі басқару
құрылымдарын, өздерінің міндет-мақсаттарына сай жүргізілуін қамтамасыз
етеді.
Шартты түрде бірнеше ұжымдасқан әр түрлі құрылымдағы бастауыш ұжымтоптар
(сынып ұжымы, пионер ұжымтоптары, үйірмеге қатысушы балалардың ұжымдары
т.б) оқушылар ұжымын құрайды. Мектептегі оқушылар ұйымының өзін-өзі басқару
қағидаларына негізделе отырып жүргізілуі – ұжым мүшелерінің ұйымшыл
болуларына, шығармашылық-танымдық қасиеттерінің ашылуларына зор ықпал
етеді..” [13],- деген анықтамалар зерттеу жұмысымызға негіз болмақ.
Жоғарыда айтылған тұжырымдар бүгінгі таңдағы педагогикалық зерттеулер
мен энциклопедиялық анықтамаларда көрініс табуда. Атап айтқанда жаңа
педагогикалық сөздікте балалардың қоғамдық бірлестіктері – қоғамның
біртұтас бөлшегі болып табылатын, ал негізгі мақсаты жеке тұлғаның
әлеуметтенуіне ықпал етуші құбылыс екені жете сипатталады [171]. Мәскеуде
жарыққа шыққан Балалар қозғалысы анықтамалығында балалар ұйымын ортақ
құндылықтарын бір мақсатқа біріктіруге ынталы, нақты ұйымдық құрылымы бар
ерекше қоғамдық бірлестік деп анықтама береді [172]. Ал, бүгінгі таңдағы
балалар ұйымының генезисін социокинетика ғылымы тұрғысынан (Вульфов Б.З.,
Алиева Л.В., Кирпичник А., Литвак Р.А) зерттеу мәселелері қайта
зерделенуде. Демек, оқушылар ұйымына қатысты айтылған қоғамдық пікірдің
қалыптасуы сөзсіз біз қарастырып отырған зерттеу жұмысымыздың қажеттілігін
көрсетеді. Жоғарыда аталған ресейлік және басқа ғалымдардың пайымдауынша
социокинетика – жаңа Ресей тарихындағы балалар мен жасөспірімдер
ұйымдарының дамуы мен қоғамдық өмір заңдылығына әлеуметтену тенденциясын
жан-жақты зерттеу мәселесіне арналған (Богуславский М.В., Алиева Л.В.,
Волохов А.В., Литвак Р.А., Кирпичник А.Г., Кабуш В., Дмитриенко Е.А.,
Искандирова Т.Н., Радина К.Д., Кудинов В., Сорочинская Е) ғылыми-
педагогикалық бағыт деп атауымызға болады. Бұл қозғалыстың, әлі ғылыми
айналымға енбегеніне қарамастан, қазақстандық социокинетика моделінің
қалыптасуы да болашақта өзінің зерттеу ерекшелігін айқындайтынына арқау
болатынын естен шығармаған жөн.
Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В., Крупская Н.К., Макаренко А.С., Сухомлинский В.А.,
Блонский П.П., Лебединский В.В., Бабанский Ю.К., Болдырев Н.И. т.б
тоқталып өткен.
Зерттеуші Б.З.Вульфовтың пайымдауынша қазіргі заманғы балалар
қозғалысының стратегиялық бағыты – социокинетика тұрғысынан қарастырылуы
шарт деп санайды [174].
А.Луначарский: “...адамды тәрбиелеу, әсіресе бүгінгі қоғамдағы нағыз
ұйымшыл тұлғаны тәрбиелеу, оның өмірін жеке қызығушылығынан гөрі, қоғамдық
пайдалы еңбек етуге деген парасатты көзқарасының қалыптасуына арналуы
керек. Отбасы мен қоғамдық орта негізгі әрекетін бала тәрбиесіне ден қоюды
мақсұт тұтса, онда аталмыш тәлімдік үрдісті қоғамның әлеуметтік тәлім-
тәрбие жетістігі деп танимыз..”-деп, бала тәрбиесіндегі өзекті мәселелердің
бірі – жас ұрпақтың бойына ұжымшылдық қасиеттерді барынша сіңіру қажеттігін
атап көрсетеді [14].
Ғалым-педагог Ю.К.Бабанскийдің: “..кеңес педагогикасының негізін
салушылар Н.К. Крупская мен А.В. Луначарский -...жаңа адамды қалыптастырудың
негізгі алғышарттары – ұйымдық бірлестік, ал оның негізгі мақсаты – ұйымшыл
тұлғаны тәрбиелеу атты қағиданы ұстанған..” [17],- деп айтқан тұжырымына
назар аударсақ, ұжымдық тәлім-тәрбие жұмыстарын мектеп практикасында
педагогикалық талаптарға сай оңтайлы ұйымдастыра білу – жан-жақты дамыған
жаңа қоғамның парасатты тұлғасын тәрбиелеуге ұйытқы болатынын көрсетеді.
Н.К. Крупская коммунистік тәрбие теориясының негізін салушылардың бірі
болды. Н.Крупскаяның ойынша оқушылар ұйымындағы тиімді тәрбие жұмыстарының
үлгісі – мектептегі пионер жұмысы екенін баса айтады. Ол өзінің “Пионер
қозғалысы – педагогикалық проблема” атты еңбегінде: “... қазіргі таңдағы
тәрбие жұмысындағы аса өзекті мәселелердің бірі – жас жеткіншектерді
ұйымшыл және еңбекшіл болуға баулу. Жас жеткіншектің мән-жайын жете
түсінетін әрбір тәрбиешінің педагогикалық қызметі – ұрпақтың жандүниесінің
мазмұнды, қызықты және шығармашылық еркіндікке толы болуына арналуы тиіс..”-
дей отыра, мектептегі пионерлер ұжымдарындағы тәрбие жұмыстарының – заман
талабына сай, алдыңғы қатарлы педагогикалық озық тәжірибелерге негізделуі
керек деп болжам жасайды [15, 16].
Әрине Н.Крупская еңбектерінің өз заманында жаңадан құрылған жас Кеңес
үкіметінің білім мен тәрбие саясатына қатысты күрделі мәселелерді шешу
барысында (жаңа үлгідегі кеңес үкіметінің мектебін құру, кеңестік
педагогикалық жүйенің ғылыми негізін қалау, коммунистік тәрбие теориясының
ғылыми қағидаларын айқындау т.б) үлкен үлес қосқанын атап өткен жөн.
Н.Крупскаяның Патшалы Ресей кезінде құрылған скауттар ұйымдарының
коммунистік тәрбие негіздеріне қайшы келетін әрекеттерін қатты сынға алып,
еңбек жазғаны белгілі. Оның пионер ұйымының жетекшілері “вожатыйларды” -
сарыауыз балапандарын қызғыштай қорғайтын құстар дүниесімен байланыстырып,
әр тәрбиеші-педагогтың әрбір жас өскіннің тағдырына ерекше алаңдаушылық
білдіруі – азаматтық парыз екенін атап өтеді. Өкінішке орай, Крупскаяның
ұйымдық тәрбие жөніндегі салиқалы тағылымдары, кейінгі жылдары тәрбие
теориясын зерттеуші ғалымдар тарапынан қатты сынға алынды. Оның айқын бір
көрінісі – мектептегі пионер жұмысының коммунистік идеология құралына
айналуы демекпіз.
Оқушылар ұйымы арқылы тәрбие жұмысын ұйымдастырудың педагогикалық
проблемалары жайында А.С.Макаренко және В.А.Сухомлинский көлемді еңбектер
жазды. Оқушылар ұжымының даму кезеңдерін А.С.Макаренко өзінің көп жылғы
педагогикалық тәжірибелеріне сүйене отырып, оған терең педагогикалық талдау
жасайды.
А.Макаренко оқушылар ұйымының қалыптасуы – мектеп практикасында 3
кезеңнен өтеді деп санаған. Бiрiншi кезеңге мектеп өмiрiнде болып жатқан
жаңалықтарға қызықпайтын, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда белсендiлiк
танытпайтын, белсендi көсемдері (лидерлерi) шамалы ұжымды жатқызса, 2
кезеңге балалар ұжымының көпшiлiгi өз жауапкершiлiктерiн онша сезiнбейтiн,
бiрақ араларында ұйым жұмысын қызықты iстердi ұйымдастыру арқылы жақсартуға
тырысатын бiрен-саран санаулы ғана оқушылар кездесетiн ұжымды, ал 3 кезеңге
мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын, сынып жетекшiсi және
басқа ұстаздардың тапсырмаларын орындауға ат салысатын белсендi ұжым
мүшелерiн жатқызады. Өз ойын сабақтай келе, А.С.Макаренко өз сөзінде: “..
менің ойымша біздің негізгі педагогикалық мақсатымыз – жеке адамды ғана
тәрбиелеу емес, сонымен бірге адамдар ұйымын тәрбиелеу болмақ. Бұл -
әрекетіміз ең ұтымды тәлім-тәрбиелік бағыт болмақ...”,- дей келе,
мектептегі немесе белгілі бір білім-тәрбие ордаларындағы тәрбие жұмысының
негізгі арқауы, тек қана жеке адамды тәрбиелеу мәселесімен ғана шектеліп
қалмай, әр адамның жан-жақты дамуына зор ықпал ететін ұжымдық тәлім-тәрбие
дәстүрлерін кеңінен пайдаланған жөн деп санайды [18]. А.С. Макаренконың
ойынша оқушылар ұйымы арқылы түрлі іс-шараларды ұйымдастыру – тәрбие
жұмысының жетекші құралы болу керек. Оның ғылыми мазмұнын ашуда педагог-
ғалым төмендегідей педагогикалық шарттарды басшылыққа алған:
1. Оқушылар ұйымы және оның қалыптасу кезеңдері.
2. Ұйымның жалпы іс-әрекеттері және әрекет барысында қалыптасқан
ұжымдық дәстүрлер.
3. Ұжымдық дәстүр және тәрбие жұмыстарын жоспарлау мен
ұйымдастыру.
4. Мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымдары
арасындағы қарым-қатынас.
5. Ұжым іс-шараларының ұйымдастырылу тәртібі.
6. Ұжымдық әрекет пен қоғамдық тәртіп. Өзін-өзі басқару жүйесі
7. Ұйым және қоғамдық орта
8. Ұжым ішіндегі жеке тұлға тәрбиелеу мәселелері
9. Ұжым ішіндегі микротоптар және оның көсемдері (лидерлері).
10. Ұйымдық дәстүрлердің сақталуы мен салтанатты жалғасуы.
А.С. Макаренко балаларды ұйымдық тәрбие арқылы тәрбиелеудің маңыздылығын
атап өткенімен, тәлім-тәрбие үрдісінде қатал тәртіпті сақтаудың қажеттігін
талап етіп отырған. Оның ойынша, педагогикалық этикадан тым алшақ кетпеген,
қатал тәртіп жүйесін тәрбие жұмысымен байланыстыру – ұжым мүшелерін
бұрынғыдан бетер ұйымдасуларына ұйытқы болады деп санаған. Оның мұндай
тұжырымға келуі автордың қиын оқушыларды тәрбиелейтін Ф.Э.Джерзинский
атындағы арнайы коммуна мектебіндегі көп жылғы ұстаздық тәжірибесі арқау
болды деп санаймыз. Бұл жөнінде ол: “.. Мен әлі күнге дейін қалыптаспаған,
бірақ түбі Кеңестер Одағында негізі қаланатын арнайы тәрбие тәртібінің
ережесін жасауды қалаймын. Ол ережелер аталмыш шарттарға негізделуі керек
деп санаймын:
1. Сыйластық пен талап қою;
2. Шынайы ниеттілік пен еркін әрекет;
3. Ғылыми қағидаларға сүйену (принципшілдік);
4. Қамқорлық және назар аударушылық, білім негіздері;
5. Жаттығулар;
6. Шынығу;
7. Еңбеккерлік;
8. Ұжымдық;
9. Отбасы және балалық шақ;
10. Бала қуанышы мен ойындары. Баланы жақсы көру мен жазалау
шараларының шектеулігі;
11. Марапаттау мен сөгіс беру мөлшері..”,- деп бала тәрбиесіне
педагогикалық талаптарға талдау жасайды [19].
Ұйымдық тәрбиенің маңыздылығын атай келе, оқушылар мен ұстаздар қарым-
қатынасын шынайы үйлестірудің гуманистік бағытын ұстанған В.А.Сухомлинский
болды. Оның: “.. мен әр баланың өз ұжымына қолынан келгенше жақсылық
жасауына, оның шынайы сезімінің қалыптасып, өз досына және ұжымдастарына
деген мақтаныш сезімінің оянуына, көпшілікпен тығыз қарым-қатынас жасау
барысында, адам бойындағы ізгі қасиеттерді тануға мүмкіндік туғызуға жағдай
жасау керек деп санаймын [20] және “... Осындай достық пен ізгі қарым-
қатынас, әр адамның ішкі рухани дүниесін терең тануға арналған шынайы
сезімдермен ұштасқан ұжымдық ортақ жетістіктердің – қоғамдық рөлі мен
салмағы зор болмақ ..” ,- деген пiкiрi арқылы әрбiр ұйым мүшесiнiң
бойындағы барлық қасиеттердi ұстаз-тәлiмгерлердiң тәлiм-тәрбиелiк iс-
шаралар арқылы дамытылуына кеңес бередi [20]. Ол ұйымдық тәлім-тәрбиенің
түпкілікті мақсаты – нағыз адамды тәрбиелеу жұмысы болмақ деген. Нағыз
адамды тәрбиелеудің 59 бағыттан тұратын негізгі қағидаларын В.Сухомлинский
отансүйгіштік, патриоттық, отбасылық және коммунистік тәрбие тағылымдары
бойынша кешенді жүргізу жүйесін ұсынады. Жұмыс сипатының кешенді жүргізілуі
– оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарының ойдағыдай жүзеге асырылуын
қамтамасыз етпек. В.А.Сухомлинскийдiң ойынша тәжiрибелi педагог-
тәрбиешiлердiң ұжымдық тәрбиенi ұйымдастырудағы басты мақсаттарының бiрi –
шәкiрт санасының рухани-психикалық дүниесiне басты назар аудару керек деп
санаған.
В.Сухомлинский негізінен өз еңбегін мектеп ұжымын қалыптастыру
қажеттігінен бастайды. Ондағы айтпағы – мектептегі оқушылар мен педагог-
ұстаздар ұйымының ынтымақтастығы екені анық. Ол тәрбие жұмыстарын
балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру идеясын және
А.С.Макаренконың балалар коллективінің (ұжымының) қалыптасу кезеңдері
(сатысы) туралы педагогикалық тұжырымдарын тілге тиек етеді.
Мектеп ұжымын қалыптастыруда В.А.Сухомлинский: “...Мектеп коллективі –
бұл азаматтық мектеп, коммунистік құрылысқа белсенді қатысушының сапа
қасиеті осында қалыптасады, бейнелеп айтқанда, бұл балапанның қанаттанып,
өздігінен ұшуға аттанатын ұясы..”-, деп, оқушылар мен ұстаздардың
педагогикалық ынтымақтастығы мен бірлескен шығармашылық әрекеттері арқылы
үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болатынын атап өтеді [35].
А.С.Макаренконың пайымдауынша, ұжымның дамуы мен қалыптасу тенденциясы
бірнеше сатылық деңгей бойынша айқындалса, Сухомлинскийдің ойынша, ұжымдық
тәлім-тәрбиенің түпкілікті мақсаты жан-жақты дамыған нағыз адамды тәрбиелеу
қағидаларына негізделу керек деп қорытқан тағылымдары бір-бірін толықтырып
тұр.
Н.Крупская коммунистік тәрбиенің теориясын практикамен ұластырудың
педагогикалық жолы – оқушылар ұжымдарындағы шығармашылық қарым-қатынас
әрекеттерін ұтымды педагогикалық әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып үйлестіру
қажет деп қарайды. Аталмыш ұсыныстың оқу-тәрбие үрдісіндегі көрінісі –
пионер мен комсомол жұмыстары болды. Жалпы, Н.К.Крупская мен
А.В.Луначарский көзқарастары бір-бірімен ұқсастығы және А. Макаренко мен В.
Сухомлинский идеяларынан өзіндік ерекшеліктерімен айқындалады.
Көрнекті ғалым П.Блонскийдің пайымдауынша, балалар ұйымының табиғатын
терең тану үшін, ұжымның әр мүшесінің мінез-құлық ерекшеліктеріне мән беру
керек деп санаған. Ол 1928 жылы жарыққа шыққан “Педагогикалық энциклопедия”
басылымының белсенді ғылыми авторларының бірі бола жүріп, аталмыш жинақтың
“Балалар ұжымындағы өзін-өзі басқару жұмыстары” атты бөлімінде ұжымдық
тәлім-тәрбие мәселелерін педология ғылымдары негізінде қарастыру туралы
пікір білдірді. Оның: “..біз педагогика ғылымындағы ағымдардың бірі –
мектептегі оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесіне тіреліп тұрғанын көреміз.
Оқушылардың мұндай тәжірибелерін қоғамдық пайдалы істермен қатар, сынып
ұжымының жұмысын жақсартуға арналғаны дұрыс болар еді. Мұндай талап - әр
оқушының өзіне жүктелген жұмыстарына үлкен жауапкершілікпен қарауына
мүмкіндік туғызады. Осы орайда, жауапты міндеттерді бірнеше оқушыға жүктей
отырып тапсыру – оқушылардың ұжымдық бірлікке деген көзқарастарының
қалыптасуына түрткі болмақ..”,- деген пікірі арқылы басқару жұмыстарын
ұйымдастыру барысында ұжым мүшелерінің мұғалімнің берген тапсырмасын немесе
өздері жоспарлаған іс-шараларды жүзеге асыруда жауапкершілік сезімдерінің
қалыптасуы мәселесін қозғайды [27].
Оқушы бойындағы жауапкершілік көріністері Н.Крупскаяның пайымдауы
бойынша – ұжымның шығармашылық әрекеті болып саналса, ал А.Макаренконың ойы
бойынша – ол тәртіп. В.Сухомлинскийдің теориясы бойынша оқушылардың
жауапкершілік қасиеттерінің артуы – тәрбиеші-педагогтардың гуманистік
ұстанымдары. Ал, П.Блонскийдің ойынша, оқушылар ұжымының қалыптасуына
сыныптағы микротоптық ерекшеліктер шешуші әсер етуі ықтимал.
Әдетте, ұйымдық топтың ішіндегі ерекше көзге түскен оқушылардың тез
байқалатыны белгілі. Онда микротоп “жетекшілерінің” бір-бірімен қарым-
қатынасы жалпы ұжымның іс-әрекет көрсеткіштерін анықтайды. Бұл құбылысты
П.Блонский “ұйым көсемдерінің” (вожактардың) қарым-қатынастары деп атады.
Байқап отырғанымыздай, П.Блонский ұжымдық топтасуды тек оқушылардың
қоғамдық пікірлері негізінде қалыптасқан әлеуметтік құбылыс қана емес,
сонымен бірге ол құбылыстар ғылыми талдаулар мен сараптамаларды қажет
ететін күрделі мәселе ретінде қарастыруды ұсынады. Оның басты зерттеу
объектісі - ұжым өміріндегі жеке тұлғаның мінез-құлық әрекетін бақылау
қажет деп санайды.
Бұл жерде біздер “ұжым” және “ұйым”, “оқушы” және “бала” деген зерттеу
объектіміздегі ерекше назар аударатын мәселелер жөнінде түсініктеме беруді
жөн деп санаймыз. Біздің ойымызша “ұжымның” да, “ұйымның” да негізгі
мақсаты бір, бірақ “ұйым” белгілі бір мақсатты көздей ұйымдасқан
оқушылардың күрделі тобы болса, ал “ұжым” сол топтың ішіндегі ой-пікір,
көзқарас бірлігінен туған жеке-жеке топтар. Ұжымның ұйымдық топтасуға
ұласуы – балалардың бірыңғай қарым-қатынастары мен шығармашылық
әрекеттерінің жиынтық нәтижесі десек, ұйымдық құрылымды – ұжым жетістіктері
мен мәртебесін анағұрлым жоғарғы деңгейге көтеруге бағытталған әлеуметтік
құбылыс демекпіз.
Айталық, белгілі ұжымның озық дәстүрлерін, немесе шығармашылық
жетістіктері мен бастамаларын жинақтау, тарату, насихаттау үшін және ол
жетістіктердің қоғам қажеттілігіне айналуы үшін бір емес, бірнеше ұжымдық
топтарды біріктірген ұйымдық бірлестіктің әрекеті мен талабы анағұрлым
тиімдірек болады деп санаймыз. Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі –
ұжым мен ұйымның педагогикалық тұтастығында. Олардың тұтастығы - оқушылар
арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін
ауқымды тәлім-тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге,
оқушылар ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруге және
мектептегі педагогикалық қауымдастықпен бірлесе отырып мазмұнды-мақсатты
жұмыстар жүргізуге зор мүмкіндік тудыртатыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан
дәстүрлердің уақыт өткен сайын молайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше
ұжымтоптардың қажеттілігіне айналуы – мақсаты мен ой-арманы бір ұжымдардың
бір ұйымға бірігуіне себепші болды. Демек, ұжым әрекеттерінің айырықша
белсенділік танытуы – олардың ұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз
болмақ.
Педагогикалық энциклопедиядан оқушылар ұжымы туралы ерте уақыттардағы
деректерді кездестірдік [22]. Ондағы: “...Балалар ұжымындағы өзін-өзі
басқару тәжірибелері Қайта өрлеу (Европа Ренессансы) дәуірінде өмір сүрген
ағартушы Витторино де Фельтре өз мектебінде ұйымдастырған “Қуаныш мектебі”
атты білім ордасындағы шығармашылық бастамадан басталады. Аталмыш дәуірдегі
оқымысты Лютердің замандасы Тротцендорф өз шәкірттеріне Рим мемлекеті
үлгісінде сынып ұжымында оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруға кеңес береді.
Бұл идея Плант (ХҮІІ ғ) есімді ағартушының өзі ұстаздық ететін семинариялық
білім ордасында дәріс беру негізінде қолдау табады. Аталмыш бастаманы
ағартушылар – Стефани мен Фелленберг те өз тәжірибелерінде қолданады. Ол
жылдары қоғамда оқушылардың өзін-өзі басқару туралы пікірлер қалыптаспаған
да еді. Бірақ Ұлыбританиядағы кейбір оқу орындарындағы талантты және
дарынды оқушыларға шығармашылық еркіндіктерінің дамуына мүмкіндік туғызуға
бағытталған тәлім-тәрбиелік бастамалар – оқушылар ұйымында өзін-өзі басқару
жүйесінің қалыптасуына оң әсерін тигізді. 1866 жылы Ресейде, белгілі
педагог Резенер әрбір мектепте артельдік үлгі ретінде оқушылардың өзін-өзі
басқару органдарын құру жөнінде ғылыми мақала жазады. Онда бұл іске мұғалім-
педагогтардың да қатыстырылуы айтылған болатын. Осы бастамаларға ұқсас
Мәскеу қайырымдылық пансионатында бірқатар тәжірибелер жинақталды. Оған
сөзсіз Ұлыбританиядағы педагогикалық бастамалар ықпал етті. Оқушылар
ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы американдық педагог
Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп республикасы – Republic of
shcool” (1897) атты еңбегінде баян етеді. Оның идеясы бүкіл Солтүстік
Америка құрлығын шарпып, Ресейге дейін тарады...”,- делінген [22].
Американдық ғалым-педагог Э.Джилльдің “Мектеп республикасы - Republic of
shcool” атты оқушылар ұжымында тұңғыш қалыптасқан өзін-өзі басқару
жүйесінің пайда болуы - әлеуметтік құбылыс екені рас. Аталмыш құбылыстың
қоғамдық қажеттілікті қалыптастырмағандықтан, оның педагогикалық бастама
ретінде жер-жерге таралуы мүмкін болмаған еді. Мұндай тәжірибелердің білім
мекемелерінен қолдау табуы – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының түрлі
әдіс-тәсілдер арқылы жүргізілуіне ерекше жағдай туғызды. Солардың бірі
Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен жасөспірімдердің
бірлестіктері болып табылады.
Ол жөнiнде алғашқы деректер ағылшын офицерi, полковник сэр Р.Бадэн
Поуэлль (1857-1941) негiзiн салған Скауттар ұйымының құрылуынан басталады.
Скаут, ағылшын тiлiнде Scouts, яғни жас барлаушы деген ұғымды бiлдiредi.
Скауттар ұйымы жөнiнде орталық басылымдарда мынадай деректер келтiрiледi:
“...Скаутизм – балалар мен жасөспірімдер ұйымының негізін құрап,
буржуазиялық бағыттағы мектептен тыс тәлім-тәрбие беретін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz