Мемлекеттік бюджет. Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар мультипликаторы

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

23.2. Мемлекеттік бюджет. Мемлекеттік шығындар. Мемлекеттік шығындар
мультипликаторы
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттік қаржылардың маңызды бөлігі. Ол
арқылы ЖҰӨ салалар мен территориялар арасында бөлініп, қайта бөлінеді.
Бюджет – ол табыстар мен шығындардың балансы. Ұлттық экономиканың дамуында
бюджеттің ролі тарихи дамудың әртүрлі кезеңдерінде бірдей емес. Оның екі
кезеңін нақты атап көрсетуге болады. Классикалық капитализм дәуірінде
мемлекет шаруашылық іс-әрекетке белсенді араласпады. ХХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап бюджет макроэкономиканың қуатты реттеушісіне айналды.
Салықтар мен мемлекеттік шығындардың басым бөлігі жұмыспен қамту мен
экономикалық өсуді қамтамасыз етуде бюджеттің алдыңғы қатарлы роль ойнауына
мүмкіндік береді. Бюджет қоғамдық ұдайы өндіріс пен экономикалық өсуді
ынталандыруға ықпал етудің маңызды тетігі. Мемлекеттік шығындар мен салық
салу деңгейін өзгерту жолымен үкімет жиынтық сұраныс көлемін реттей отырып,
экономикалық коньюктураның қысқа мерзімді ауытқуларына ықпал ете алады.
Сонымен бюджет – бұл мемлекеттің қаржы жоспары, мемлекеттің шығындары мен
табыстарының балансы.

Қандай да бір елдің бюджеттік жүйесінің құрылымы ең алдымен оның
мемлекеттік құрылысына тәуелді. Унитарлық мемлекеттерде бюджеттік жүйе
мемлекеттік және жергілікті бюджеттен тұрады. Федеральды мемлекеттерде
аралық бөліктер – штаттар мен федерация субъектілерінің бюджеттерінен
тұрады. Бюджеттік жүйе арқылы бюджеттің бөлу және бақылау қызметтері жүзеге
асырылады.
Бөлу қызметі мемлекеттік мақсаттар мен қызметтерді орындау үшін
түсімдердің әртүрлі каналдары және олардың қолданылуы арқылы мемлекетте
ақшалай құралдардың шоғырлануын көздейді. Кейбір елдерде бұл қызметті
өзінің аймақтық органдары арқылы мемлекеттік қазынашылық органы атқарады.
Бақылау қызметі экономиканың әртүрлі құрылымдық звеноларында ақшалай
құралдарды қалыптастыру мен пайдалану процестерін бақылау шараларын
жүргізуден көрінеді.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік аппаратты ұстау, қорғаныс, денсаулық
сақтау, білім, әлеуметтік жәрдемақылар төлеу үшін ақшалай ресурстардың
орталықтандырылған қорын құрады. Бюджет шаруашылық коньюнктураға ықпал ете
отырып, экономиканы мемлекеттік реттеудің, оны тұрақтандыру бойынша
шараларды жүзеге асырудың қуатты тетігі болып табылады. Мемлекеттің
экономикаға ықпал етуі қаржыландыру, субсидия беру, трансферттер арқылы
жүргізіледі. Экономикалық құжат ретінде бюджет қоғамның саяси және
әлеуметтік динамикасын көрсетеді.
Мемлекеттік бюджет тек орталық үкіметтің бюджетін ғана емес, сондай-
ақ барлық деңгейдегі бюджеттердің жиынтығын көрсетеді. Бюджетке сондай-ақ
әртүрлі бюджеттік емес қорлар немесе мақсатты бағыты бар ақшалай қаржылар
жатады. Өзінің сандық құрамы бойынша олар әрқашан бюджет құрамына қосыла
бермейді. Бірақ пайдалану және бөлу принципі бойынша олар мемлекеттік
бюджеттік шығындар үрдісіне теңестіріледі. Олар белгілі бір мақсатты
қорларға шоғырландырылып, орталық және жергілікті билік органдарының
басқарылуында болады. Бұл зейнетақы қорлары және басқа да арнайы салықтар,
қарыздар, бюджеттік субсидия есебінен құрылатын қорлар.
Мемлекеттік шығындар мен салықтармен байланысты реттеу жүйесі –
фискалдық саясат деп аталады. Мемлекеттік шығындар – мемлекетті
қаржыландыруға кететін шығындар, сондай-ақ тауарлар мен қызметтерді
мемлекеттік сатып алу жатады. Бұл сатып алулар әртүрлі болуы мүмкін: бюджет
есебінен жолдар, мектептер, медициналық құрылымдар құрылысы, ауыл
шаруашылық, қорғаныс техникаларын сатып алу және т.б. Бұл жағдайда тұтынушы
– мемлекет болады. Сондықтан да бұлар не өз тұтынуы үшін, не өндіріс
факторлары, қызметтер мен игіліктер нарығында сұранысты реттеу үшін жүзеге
асырылады.
Мемлекеттік шығындар бюджет шығысында көрсетіледі, сондықтан олар
тиімді және сандық, сапалық экономикалық өсуді қамтамасыз етуі тиіс. Бұл
мемлекетпен жүргізілетін фискалдық саясат мына мақсаттарға жауап беруі
тиіс:
- экономикалық циклдың ауытқуын бәсеңдетуге;
- экономикалық өсу қарқынын арттыруға;
- жұмысбастылықтың жоғары деңгейіне қол жеткізуге;
- инфляцияның қолайлы қарқынына қол жеткізуге.
Фискалдық саясат дискрециондық және автоматты болып бөлінеді.
Дискрециондық фискалдық саясат тауарлар мен қызметтерді сатып алу,
мемлекеттік трансферттер және салықтар арқылы жүргізіледі. Олардың
мөлшерінің өзгеруі жиынтық шығындардың өзгеруіне алып келеді. Дискрециондық
фискалдық саясаттың құралдары ол мемлекеттік шығындар және салықтар. Бұл
саясаттың мақсаты өндірісті ұлғайту, жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияны
төмендету, экономиканы тұрақтандыру. Дискрециондық емес саясат ол
пассивтік саясат, мұнда мемлекеттік шығындар мен салықтардың дәрежесіндегі
өзгерістер автоматты түрде ендіріледі (автоматты тұрақтандырғыштар).
Автоматты тұрақтандырғыштар – бұл үкімет тарапынан қандай да бір
арнайы шешімдер қабылдаудың қажетінсіз іс-әрекет жасайтын нормалар.
Тұрақтандырғыштарға салық жүйесі, ең алдымен прогрессивті салықтар жатады.
Жандану кезінде жалпы ұлттық өнімнің өсуімен салықтық түсімдер автоматты
түрде өседі, бұл экономикалық өсуді тежейді, керісінше жалпы ұлттық өнімнің
құлдырау кезеңінде салықтық түсімдер автоматты түрде қысқарады және бұл
экономикалық құлдырауды бәсеңдетеді. Трансферттік төлемдер қарама-қарсы
жағдайда көрінеді. Жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы, кедейлік бойынша жәрдем
ақы, фермерлерге субсидия – бұлардың барлығы экономикалық өрлеу кезеңінде
қысқарады және өндірістің құлдырау кезеңінде өседі. Нәтижесінде
экономикалық өсу кезеңінде трансферттік төлемдер арқылы тұтыну шығындары
қамтамасыз етіледі, ал құлдырау кезеңінде тұтыну шығындары жоғары өсіп,
сұранысты ынталандырады. Тұрақтандырғыштардың негізгі әрекеті – бұл
экономикалық ауытқулардың кең етек алуы мен тереңдеуін шектеу. Инфляция мен
жұмысбастылық өндіріс дамуының қарқындарындағы елеулі өзгерістер үшін
дискрециондық фискалдық шаралар, яғни үкіметпен саналы түрде қабылданатын
салықтар, үкімет шығындарын өзгертумен болатын шаралар талап етіледі.
Мұндай шаралардың қатарына салық ставкалары, салық құрылымын және шығындар
шамасын өзгерту шаралары жатады. Фискалдық саясат шараларын Кейнс
негіздеген. Алайда, ол ақша-несие саясатының шараларын орталықтандыру
қажеттігінен бас тартпайды.
Мемлекеттік шығындар мен салықтар саясаты – экономиканы мемлекеттік
реттеудің және оны тұрақтандырудың маңызды құралы. Ол жиынтық шығындардың
деңгейіне тікелей ықпал етеді, демек ЖҰӨ көлемі, тұрғындардың
жұмысбастылығына, сондай-ақ сұранысты реттеуге ықпал етеді. Енді
мемлекеттік шығындардың жиынтық сұранысқа ықпалын қарастырайық (сурет-
23.1). Бұл жерде тек мемлекеттік шығындар қарастырылатын болғандықтан
салықтарды нөлге тең деп есептейміз.
Тұрғындар, кәсіпорындар мен мемлекет тұтынатын ЖҰӨ-нің көлемі
шығындар сомасының шамасымен тең болатын жағдайды 45( бұрышты тік сызықпен
көрсетуге болады. Сонда осы бұрыштық тік сызықта жатқан кез –келген нүктеде
жиынтық шығындар осы нүктедегі ЖҰӨ шамасына тең деген сөз. Бұл жүйеге
тұтыну кестесін енгізейік (С). А нүктесі шығындар тұтынуға тең болатын
жағдайды көрсетеді. Кәсіпорындардың сатып алулары нәтижесінде нарықта
сұраныс инвестиция шамасына ұлғаяды С+І. Бұл жерде жиынтық шығындар
тұрғындардың тұтынуы мен кәсіпорындардың инвестициясына тең болады. В
нүктесінде ОВ көлемінде өндірілген ЖҰӨ-ге тұрғындар мен кәсіпорындар
тарапынан сұраныс болатын жағдайға қол жеткізіледі. Аталған жүйені
кәсіпкерлік шығындары мен инвестициялар сияқты ықпал ететін мемлекеттік
шығындармен толықтырамыз. Нәтижесінде 45( сызық бойымен макроэкономикалық
тепе-теңдік нүктесінің ауысуы жүреді. Мемлекеттік шығындар нарықтағы
жиынтық шығындардың мөлшерін ұлғайтады және ЖҰӨ өндірісі мен жиынтық
сұраныстың өсуін ынталандырады. Сатып алу нәтижесінде сұраныс осы сатып
алуларға мемлекеттік шығындар шамасына ұлғаяды. Мұнда жиынтық шығындар
тұрғындардың тұтыну көлемі, кәсіпорындардың инвестицияларына және
мемлекеттік шығындарға тең болады және графикте C+I+G түрінде көрсетіледі.
C+I+G мен C+I тік сызықтары арасындағы қашықтық тауарлар мен қызметтерге
мемлекеттік шығындардың шамасын көрсетеді.

Е

C+I+G

В
С+I

А
С

А1 В1 Е1
ЖҰӨ

Демек, мемлекеттік шығындар тұтыну шығындары мен инвестициялар сияқты
жиынтық сұранысқа ықпал етеді. Е нүктесі жалпы шығындар ЖҰӨ-нің өндіріс
көлеміне тең болатын тепе-теңдік деңгейді көрсетеді. Мемлекеттік
шығындардың қысқаруы макроэкономикалық тепе-теңдік нүктесінің 45( сызық
бойымен төмен жылжуына алып келеді. Бұл ЖҰӨ-нің тепе-теңдік өсімі мен
жиынтық шығындардың қысқаруын білдіреді.
Сонымен мемлекеттік шығындар ұлттық өндіріс көлемі мен
жұмысбастылыққа тікелей ықпал етеді және инвестициялар тәрізді
мультипликациондық тиімділікке ие.
Мемлекеттік шығындар мультипликаторы – тауарлар мен қызметтерді сатып
алуға мемлекет жұмсайтын шығындардың өсу нәтижесінде ЖҰӨ-нің өсімін
көрсетеді:
(ЖҰӨ
Kg= ------------
( G
мұндағы: Kg – мемлекеттік шығындар мультипликаторы;
(ЖҰӨ – жалпы ұлттық өнімнің өсімі;
(G – мемлекеттік шығындардың өсімі.
Мемлекеттік шығындар мультипликаторын сондай-ақ тұтынуға шекті
бейімділікті – MPC қолдана отырып анықтауға болады:

(ЖҰӨ 1
Kg= ------------= -----------;
( G 1-MPC

1
демек, (ЖҰӨ = ---------- • ( G = Kg • ( G
1-MPC
Бұл егер мемлекеттік бюджет табысының баптарын ұлғайтпай белгілі бір
шамаға өзінің шығындарының көлемін арттыратын болса, осындай табыс өсімі
алынатынын көрсетеді. Мемлекеттік шығындар шамасының өзгеруі шығындар
шамасының өзгеруіне пропорционалды табыстың өзгеруін тудырады. Мемлекеттік
шығындар мультипликаторын инвестиция мультипликаторына теңестіруге болады.
Экономикалық позиция тұрғысынан бұл ұқсастық заңдылық. Шын мәнінде, егер
мемлекет мемлекеттік шығындарды ұлғайту жолымен тауарларға қосымша сұраныс
жасайтын болса, бұл шығындар өсіміне тең ЖҰӨ-нің өсуіне алып келеді.
Осылайша мемлекеттік шығындар көлемінің өзгеруі ұлттық табыстың
мультипликациондық процесіне алып келеді. Бұдан шығатын қорытынды:
бюджеттің кіріс және шығыс бөлігі мемлекет тарапынан ресурстарды реттеу мен
тікелей ықпал ету үрдісіне жатқызылады.

23.3. Салық салудың түрлері мен принциптері. Салық мультипликаторы
Салықтар – салық туралы заңға сәйкес заңды және жеке тұлғалардан
мемлекет шоғырландыратын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.