Білім жүйесін дамытудағы мемлекеттік бюджет қаражаттарының алатын рөлі
Мазмұны
6
Нормативтік сілтемелер 7
8
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе 9
1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің алатын
рөлі
1.1 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Білім беру мекемелерін қаржыландыруда мемлекеттік бюджет
шығындары және олардың экономикалық қажеттіліктері
1.3 Білім беру жүйесінің типтері мен түрлері
1.4 Білім беруге арналған шығыстарды қалыптастыру және оларды
қаржыландыру көздері
1.5 Білім беру мекемелерін ұстауға байланысты бюджет ақшасының
есептік көрсеткіштері мен жоспарлау тәртібі
2 Мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытудаға бөлінген
қаржылардың жұмсалуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік бюджеттен білім беру
жүйесіне бөлінген қаржыландыру үлесі
2.2 Мемлекеттік бюдеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржыларды
талдау
2.3 Мемлекеттік бюдежеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың
құрамы мен құрылымын талдау
3 Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін қаржыландыру және
оны дамыту мәселелері
3.1 Қазақстандағы білім беру жағдайы және болашағы
3.2 Қазақстан Республикасында білім беру саласын қаржыландыру және
оны дамыту жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі.
Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Бюджет – ҚР заңымен бекітілген, мемлекеттің міндеттері мен
қызметтерін орындау үшін орталықтандырылған ақша қоры. Орталықтандырылған
қорға салықтар, салықтық емес түсімдер, негізгі капиталды сатудан түсетін
түсім мен ресми трансферттер құралады.
Білім беру қызметі – білім беру процесінің нәтижесі, ол осы қызметпен
құрылған, ол білім алып жатқандардың қызметінің мақсатын ашады.
Білім беру қызметі – ҚР заңдарына сәйкес бекітілген өлшемдер арқылы
кәсіби деңгейге жету.
Білім беру мазмұны – ҚР азамттарының деңгейін жан-жакты дамуын
қалыптастыру үшін орта кәсіптік білім мен жоғарғы оқу орындар деңгейі
бойынша білімдер алу жүйесі.
Білім беруді қаржыландыру көзі - әр түрлі бюджетаралық жеңгйлер арқылы
ақша бөлетін кіріс көздерінің жиынтығы.
Дотация – бұл кәсіпорындар мен ұйымдар шығындарын жабуға және төменгі
бюджет органдарына бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар құралдарынан
қайтарымсыз берілетін ақша құралдары.
Субвенция – тұрғындарды әлеументтік қамту бойынша іс-шаралар және
бағдарламаларға берілетін мақсатты мемлекеттік қаржылық көме, егер сол
берілген мақсатқа субвенция жұмсалмаса қайтарымға жатады.
Субсидия – ақшалай және натуралды формада бюджеттік және бюджеттен тыс
арнайы қорлардан қайтарымсыз үлестік негізде белгілі бір іс-шараларды
қаржыландыру көмегі болып табылады.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
МБ – Мемлекеттік бюджет
РБ – Республикалық бюджет
ЖБ – Жергілікті бюджет
МБ- Мемлекеттік бағдарлама
ББЖ – Білім беру жүйесі
ҚЖ – Қаржы жүйесі
ТМД –Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
Білім жүйесін дамытудағы мемлекеттік бюджет қаражаттарының алатын
рөлі тақырыбына жазылған ОПЭ-28-1 тобының білімгері Абдикеримова Әсел
Дауленқызының дипломдық жұмысына
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде білім саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы және оны қаржыландыратын шығындардың
экономикалық қажеттілігі , білім беру жүйесінің типтері мен түрлері және
осы мекемені ұстауға байланысты бюджет ақшасының есептік көрсеткіштері мен
жоспарлау тәртібі қарастырылды.
Екінші бөлімде мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытуға
бөлінген қаржылардың жұмсалуын талдағанда – Қазақстан Республикасы бойынша
мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың үлесі
есептелініп қарастырылды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін
қаржыландыру және оны дамыту жолдары қарастырылады
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімі сонымен қатар тіркемелерден тұрады.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, 6 кестеден, 5 суреттен 69 беттен
тұрады.
Кіріспе
Қазаақстан Республикасының экономикасы нарықтық қарым-
қатынастарға тайғақ кешулі қиын жолдармен, бұралаң белестерден өтіп барып
көшкені мәлім. Бүгінгі күні мемлекеттің жаңа әлемдік деңгейге қадам басуы
алдымен экономиканың өрлеуіне байланысты. Өндіріс көбейіп, экономика дамыса
ғана әлеуметтік жағдай жақсарады. Елбасымыз айтқандай, тәуелсіздік алып,
жаңа мемлекеттің іргетасын қаладық және осы таңда орасан зор, экономикалық,
саяси және әлеуметтік прогреске қол жеткіздік. Экономиканың өрлеп,
әлеуметтік міндеттер дәйектілікпен шешіліп жатқанына, халықтаң нақты табысы
деңгейінің өсіп, аймақтардың аяғына тұра бастағаны үшін аймақтардың,
республика деңгейіндегі басқару органдарының жүргізген нәтижелері
жеткілікті.Сонымен қатар, көптеген бағдарлы іс-әрекеттердің атқарылуы
мемлекетттің, оның барлық аймақтарының әлеуметтік-экономикалық ахуалын ары
қарай жақсартуға айтарлықтай ықпал етті.
Нарықтық экономика қатынастардың құрылымында мемлекет тарапынан
оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы негізінен
нарықтық қатынастардың басты құрамдас құралы болып табылады. Еліміздің
экономикасын дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды
лайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Мемлекеттік
бюджет кез-келген басқа экономикалық категория сияқты өндірістік
қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдық-заттық
түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорында бюджеттік қорында затталынады. Нәтижесінде қоғамда болып жатқан
нақты экономикалық процестер мемлекеттің жұмылдыратын және пайдалынылатын
ақша қаржаттар ағымында өзінің көрінісін табады.
Бюджетті мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде қарастыруға
болады. Қаржылық жүйенің орталықтандырылған звеносы және мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде бюджет өз кезегінде экономикалық категория
болып табылады.Сондай-ақ, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық процестер
бейнеленеді. Бюджет негізінен экономикалық, ғылыми, әлеуметтік және басқа
да сфераларды белгілі көлемде қаржыландыруға бағытталған. Ол нақты кезеңге,
әдетте бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресуртарынның шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларның жүйесіндегі басымдық
жағдайын, сондай-ақ, қоғамдық ұдайы өндірістің айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Әр аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен,
байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Өйткені, облыс,
аудандардың және аймақтардың өзіне тән ерекшелігі, еғбек ету дәстүрі
болады. Сонымен қатар, әр деңгейдегі бюджеттердің міндеттері де әртүрлі
болады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Оны
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылықпен, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік – аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті және
басқа да шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджет тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттің жекелеген
түрлерінің кірістері мен шығындарды қалыптастыру, оларды теңдестіру
процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-
қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қарым-
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджеттік құқықтар жиынтығы
– бюджет құрылысын құрайды.
Білім және ғылым министрлігі жасаған 2011-2020 жылдарға
арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының іске асыруда.
ҚР азаматтарының білім алу құқығы – ҚР Конститутциясында
кепілденген және Білім беру туралы Заңмен реттеледі.Осы құқықты мемлеке
қарасты әлеуметті – экономикалық шарттар жасап, білім беру саласын дамыту
арқылы қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының азаматтарына мемлекет ақысыз жалпы орта
мен алғашқы кәсіби білім және мемлекеттік тапсырысқа сәйкес конкурстық
негізде ақысыз орта кәсіби, жоғары кәсіби және жоғары оқу орнынан кейінгі
білім алуды кепілдейді, егерде азамат осы әрбір деңгей бойы білімді алғашқы
рет алып отырса.
Оқитын білім алудың ақысыздығы мемлекеттік білім беру мекемелерін
ұстауды бюджеттік қаржыландыру немесе білім беру мекемелерінен білім беру
қызметтерін сатып алуды бюджеттен төлеу немесе мемлекеттік гранттар беру
арқылы іске асырылады.
Қазақстанда азаматтары сапалы біліммен қамтамасыз етіліп,
таңдаулы білім ресурстары мен жаңа инновациялық технологиялармен оқуға қол
жеткізеді.
1 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
алатын рөлі
1.1 Білім беруге арналған бюджет шығыстарының қалыптасуының
экономикалық мәні мен маңызы
Мемлекеттін функцияларын іске асыру мүмкін, егерде олар
материалдық құралдармен қамтамасьп етілсе, себебі мемлекеттің іс-әрекеті
мемлекеттік құралдардың тікелей шығыстарымен байланысты. Шығыстар нақты
шығынлардың көлемін көрсетеді. Сондыктан, бюджеттердің барлық денгейлері
бойынша мемлекеттік шығыстардың бір-бірімен өзара байланысты нақты
түрлерінің жиынтығы әрбір мемлекеттщ бюджет шығыстар жүйесі болып табылады.
Шығыстар жүйесін кұру-құралдардың арнаулы бағыттау, үнем режимі мен
мемлекеттік құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принщштеріне негізделеді.
Мемлекепік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатан іске
асыруға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың
кайтып оралмас принципі негізінде әлеуметгік саланы каржыландыруда
пайдаланады. Ал, егерде экономиканың дамуын каржылындыру құралдары жөнінде
айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады, яғни бүл арада бөлінген
бюджетгік құрадарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сактау
принципі - ол өз алды бюджет шығыстарың төмендетудін формалары мен
әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресурстарын нәтижелі және тиімді
пайдалануды іске асыруға мүмкіншілік ереді.
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен
шарттанады, олардын ішінде негізгі болып мемлекеттің табиғаты мен
функциялары, елдің әлеуметті-экономикалық даму деңгейі, мемлекеттің
әкімшілік-аумақтық жайластырушылығы, бюджеттік құралдар беру формалары
саналады. Мемлекеттік бюджет шығыстарының кұрамы мен кұрылымы олардың
экономикалык мазмұны және жалпы ішкі өнімді бөлу жөніндегі мемлекет алдында
тұрған максаттармен анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы
рөлі мен мәнін анықтау мақсатпен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі.
Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар
бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.
Мемлексттін барлық шығыстары негзінде мемлекеттік бюджетте
шоғырлаған құралдар арқылы қаржыландырыланады. Бұл шығыстарды қоғамдьық
қайта өндірістегі рөліне байланысты келесі екі топқа болуге болады:
өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістің үздіксіз процссін камтамасыз ету
үшін; қоғам мүшелерінің әлеуметті - мәдениетіік мұқтаждыктарын
қанағаттандыру үшін.
Бірінші топқа - мемлекетгік бюджеттін экономиканы каржыландыруға
бағытталған шығыстары жатады. Екінші топқа - әлеуметті-мәдениеттік
шараларды. білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетгі баскаруды
қаржыландыру үшін арналған бюджеі шығыстары жатады.
Осы екі топ арасындагы арақатынас бюджетгің тиімділігін
анықтайды. Экономиканық бәсеке кабілеттілігі дамута бағытталған шығындардың
денгейі каншалықты жоғары және бюджеттің тұтынушылық шығындары соған сәйкес
төмен болса, соғұрлым бюджет кұралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады.
Әрине, бюджет кұралдарын пайдалану тиімділігі бүл арада мемлекеттік
бюджеттің шығыстарын қалыптастыру әдістеріне, мемлекеттің жүргізіп жаткан
әлеуметгік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті-эконамикалық
ахуалына байланысты.
Бюджет түрлері бойынша шығыстарды калыптастыру ерекшеліктері
олардың арнаулары маңында жатыр. Сондыктан, бюджет түрлері бойынша
шығыстарды қалыптастырғанда келесі негізгі факторларды есептеу кажет:
- басқару органдар арасындағы функцияларды шектеу;
- мекемелердің бағынушылығы;
- мекемелердің іс-әрекет шекарасы;
- шығыстарды тиісті бюджетке апару.
Республикалык бюджеттін шығыстары келесі бағыттар бойынша каржыландыру үшін
қалыптасады:
- жалпы сипаттагы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс, коғамдык тәртіп, кауіпсіздік;
- кұкықтық, соттық, құқык қоғау қызметтері;
- білім беру;
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек жоне әлеуметтік қамтамасыз ету;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы;
-ауыл, орман. су, балық шаруашылықтары мен қоршаған органы
қорғау және жер қатынастары;
- өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын пайдалану:
- көлік және коммуникация:
- басқа да бағыттар.
Осыған сәйкес, бірақ тиісті әкімшілік аумақтарқа арналған
шығыстар бағыттары төмен тұрған бюджеттер деңгейлері бойынша да
қалаптасады. Жергілікті бюджеттер шығыстарының қалыптастыру Бюджет
кодексінен, нормативті-құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар
шешімдерімен реттеледі. Биліктің жергілікті органдарына аумақтардың
экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген.
Әрбір бөлек әкімшілік – аумактардың экономикалық базасы ретінде жергілікті
тұрғындардың әлеуметт экономикалық мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін
қажетті кірістер көздері болатын меншікті мүлік пен оларға берілген
объектілер саналады. Ал қаржылық база болып меншікті бюджеттік кұралдар мен
жоғары тұрган бюджеттерден берілетін ресми трансферттерден калыптасатын
қаржылық
Бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар кұрамы мен қалыптасуы
әрекеттегі занамалық актілермен, тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы қажет
нақты объектілер және олардың іс-әрекеттің қамтамасыз ету үшін қажетті
шығындармен анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджетгер шығыстарының лимиті
бюджеггік жоспарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдармен ағымдағы және
даму бюджеттік бағдарламалар үшін қалыптастырылады. Бюджеттің болжамдық
көрсеткіштері, бюджет кұралдарын пайдалануынын басымдылық бағыттар
көрсеткіштері, операциялық қалдық мөлшері, орташа мерзімді фискалдық
саясатпен белгіленген керсеткіштер және республика мен аймақтар дамуының
орташа мерзімді жоспарларымен анықталған көрсеткіштер бюджет шығыстарының
лимитін анықтау негіздері болады. Бұл лимиттерді, бюджеттік комиссияда
қаралып бекітілгеннен кейін, бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар
әрбір бюджеттік багдарлама әкімшіліктеріне жеткізеді.
Ұғымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының
лимитін есептегенде келесілер колдалынылады:
- ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы
сомасы (бюджеттік субвенциялар мен алымдарды қоса);
- бекітілген натуралды нормалар;
- тиісті қаржы жылдағы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар
келемі;
- орташа мерзімді фискалды саясатта анықталган бюджет
шығыстарының өсуі немесе темендеуі;
- ағымдағы қаржы жылда аяқталатын ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар (оларды алып тастау).
Даму бюджетгік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті
бағдарламалар әкімшіліктері арасында болінбей анықталады және оның көлемі
бюджеттің барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстар лимитінің жалпы көлемі
арасының айырмасы ретінде есептеледі.
Үкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік багдарламалар
әкімшіліктері бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға бюджеттік өтініш
ұсынады. Бюджеттік өтініш - ол бюджетгік бағдарламаларды дәлелдеу мен
оларды қаржыландыру сомасын анықтау үшін қажетті және бюджеттік
бағдарламалар әкімшілігі жыл сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы.
Бюджеттік өтініштерді кұрудың негізгі мақсаты - ол бағдарламаны орындау
нәтижесі мен қажетті ресурстар жөніндегі сандық және қаржылық ақпарат
базасы арқылы болжамдық мерзімге бюджетгік бағдарламалар таңдау және
оларғаа нәтижелігі мен тимділігін бағалау.
Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамудың
орташа мерзімді жоспары. тиісті мерзімдегі мемлекеттік, салалық және
аймақтық бағдарламалар негізінде кұрылады. Оның мәліметтері бағдарлама
жөнінде нақты және толық ақпараттарды корсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік
бағдарламалар әкімшіліктері ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін
бекітілген шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюджеттік комиссия анықтаған
тиісті бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялык жобалар тізімі мея көлемі
негіздерінде құрады. Республикалық немесе жергілікті бюджеттік бағдарлама
әкімшілігі тек кана бір бюджеттік өтініш құрады.
Бюджеттік өтініш келесі болімдерден түрады:
- бюджеттік бағдарламалар тізімі және шығындар сомасы;
- әрбір бюджеттік бағдарламаға түсіндірме хат;
- бюджеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаның
паспортының жобасы.
Бюджеттік өтініш багдарламаларды қаржыландыру жоспары мен
қаржыландырудың жиынтық жоспарын құру үшін негіз болып табылады.
Шығыстарды қайта кұрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат
экономиканың әр салаларына мемлекет катысуының салыстармалы тиімділігіне
баға беру мен мемлекетке женді және қасиетіі емес бағыттарда катынасуын
бюджет кұралдары арқылы қаржыландыруды азайтуға негізделеді. Бұл саясат
бюджет құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін
атқарумен бірге экономика дамуының басымды бағьптарын шешуге мүмкіндік
береді.
Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың
бюджет шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет кұралдарын
пайдалану тиімділігін жоғарылатуға экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың
әсершіл жүйесін жасау, бағдарламалық құжаттарды оңтайландыру мен
қалыптандыру жоне оларды бағалау әдісін дайындау себепші болады.
Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасын жоғарылатуға мүмкіншілік
беретін жолдардын бірі - ол натуралдық нормаларды пайдалаиу, яғни бұрынғы
мемлекетгік органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы
шығындардың орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті
материалды және материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық
көрсеткіштерін қолдану.
Республиканың әлеуметті-экономикалық дамуының орташа - мерзімді
жоспарының негінде және мемлекеттк пен салалық бағдарламаларға сәйкес
басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдымыздағы жылдарына келесі бағьптар
анықталған:
- денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы;
- білім берудің дамуы;
- әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі;
- индустриалды-инновациялық дамытуды;
- аграрлық секторды дамытуды;
- жаңа тұргын-үй саясатын іске-асыруды;
- Астана каласынын дамуы.
Бюджет кірісін ең алдымен әлеуметтік топтар мен қызмет түрінің
табыстылық деңгейіне араласу арқылы жиынтық тұтынуға әсер ететін фактор
ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге бюджет кірісінін алу шарттық қызмет
барысында құрылатын жинақтауды пайдалану бағытын таңдауға әсер етуге
аяққы тұтыну құрылымы мен сұранысты реттеуге мүмкіндік береді. Кірістер
шаруашылық белсенділікке, шығарылатын өнім көлемі мен өндірісінің
техникалық жабдықталуына, бағаның теңдігі мен икемділігінің жағдайына,
инвестицияның салалық және аймақтық орналастырылуына әсер етеді.
Нәтижесінде олар экономикалық дамудағы циклдық ауытқулары жеңілдету
мүмкіндігін, құндық макроэкономикалық проаорционалды реттеу, әлеуметтік
даму қарқынын жөңдеу жөңдеу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.
Бюджет кірісінің реттеушілік мүмкіндіктерінің белгілі бір шегі бар.
Кәсіпорындар мен тұрғындардан ақша қаражаттарын алудың үлкен деңгейі
шаруашылық белсенділіктің құлдырауына, тұтыну нарықтарының тарылуына,
нарықтағы жиынтық сұраныстың төмендеуіне, сәйкесінше шығарылатын өнім
көлемнің азаюына, бағаның жоғарлауына, ЖҰӨ азаюына, нәтижесінде
мемлекеттердің өздерінің кірістерінің азаюына әкеледі, ал төмен деңгейдегі
бекіту бюджет кірістерін азайтады, нәтижесінде мемлекеттік реттеу
мүмкіндіктерінің көлемін қысқартады (тарылтады).
Бюджеттердің қызмет етуінің екінші нысаны – бюджет шығыстары арқылы
жұмысқа қабілетсіздіктердің кірістері құрылады және басқа да әлеуметтік
қорғалмаған азаматтарға қолдау көрсетіледі. Көрсетілген төлемдер көлеміне
әсер етуінің өзі қоғамның экономикалық мүмкіндігіне сәйкес тұрғындардың
осы топтарының тұтыну шегін реттейді. Бюджеттік шығыстар экономикалық
өсуінің жаңа сапасын қалыптастыруға белсенді әсер етеді. Ғылыми зерттеуді
басымырақ қаржыландыру, прогрессивті салаларды дамыту, материалдық өндіріс
құрылым оптимизациялау – мұнда да бюджет шығысының реттеушілік ролі өз
көрінісін табады. Олар жалпы мақсаттағы нарықтық инфрақұрылымның өмір
сүрудің негізі болып табылады. Жалпы, бюджеттік араласуда мемлекеттердің
өзінің қаржы базасы мен ұдайы өндірісінің басқа да субъектілерінің
иелігінде қалатын ақша ресурсын реттеу процессі мүмкін болады. Әлеуметтік
экономикалық процестерге бюджеттік қаражаттарда жинау мен жұмсау нақты
нысанасы, принципі мен әдістері әсер етеді.
Бюджет кірістері мемлекеттік кіріспен салыстырғанда тар мағына,
себебі мемлекеттік кірістерге бюджеттен тыс қорлардың кірістері мен
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың кірісткрі де кіреді.
Өздерінің материалдық заттай белгісі бойынша бюджет кірісі
мемлекеттік билік органдары мен жергілікті басқару органдарының иелігін
елдегі бюджет және салық заңдарына сәйкес қайтарылмайтын негізге түсетін
ақша қаражаттары.
Бюджет кірістері салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын өзге де
түсімдердің, сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негізде келіп түсетін
капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.
Кірістердің қалыптасуының негізгі көзі болып ұлттық табыс табылады,
бюджеттік қайта бөлу сфераларына таза ұлттық өнімді бастапқы бөлу
нәтижесінде алынған шаруашылық субъектілердің кірістері түседі. Оларға:
- кәсіпкерліктен түсетін кіріс;
- материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларының
жұмысшыларының еңбек ақылары;
- жалға жұмыс істемейтін тұлғалардың табысы;
- жер иелерінің рентасы;
- ссудалық пайыз жатады.
Бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы қоғамдық өнім көлемі мен және
ұлттық табыстарының көлемі мен байланысты және мемлекеттің қаржы
саясатымен анықталады. Бюджет кірістері тек алу әдісі бойынша ғана
сыныптарға бөлінбейді, басқа да белгілер бойынша бөлнеді, мысалы:
- елдегі мемлекеттік құрылғыға байланысты;
а) унитарлы мемлекетке – мемлекеттік (республикалық) бюджет және
жергілікті бюджеттер кірісінен тұрады;
б) федеративті мемлекетке – федералды бюджет кірістері, федерация
мүшесінің бюджеттерінің кірістері мен жергілкті бюджеттердің кірістерінен
тұрады;
- бюджет жүйесінің деңгейіне байланысты, олар меншікті және
реттеуші болып бөлінеді;
- құрылу көздері бойынша заңды тұлғалардан және халықтан тұрғындардан
түсетін кірістер болып бөлінеді;
- салық салынатын субъектілердің азаматтығына байланысты резиденттермен
және резидент еместерден төленетін кірістер;
- салық салудың нақта объектілеріне байланысты мүліктерден немесе
табыстан алынатын;
- нақты түрі бойынша – тікелей жанама салықтар болып бөлінеді.
Бюджет түсімдерінің осы негізгі үш категориясы алынған ресми
трансферттермен (гранттар) толықтырылады.
Бюджеттен берілген несиелерді өтеу категориясы өзімен бірге бюджеттік
несиелер бойынша мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің жағынан ақаш
қаражаттарының түсуін білдіреді.
Бюджеттік сыныптама бұл мемлекеттердің қаржы органдарының барлық
бюджет қызметтерінің негізі каланған бірыңғай белгілері бойынша кірістер
мен шығыстарды топтау. Бұл бюджеттің мемлекеттердің экономикалық және
әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен
және жинақ сметаларымен жоспарларға біріктіруге мүмкіндік береді.
Бюджет кірістерінде өзінің қаржылық мәні бойынша 2-ші болып
мемлекеттік займдар саналады. Займдарға мемлекет бюджет тапшылығы
жағдайында жүгінеді. Елдегі қаржылай қақтығыстарының күшеюі және
тапшылықтардың ұлғаю шегі бойынша мемлекет зайымдарды кеңінен қолданады.
Зайымдарды алудың екі жолы бар:
1-шісі тұрғындардан мемлекетік облигациялармен басқа да құнды
қағаздарды оларға сату жолымен;
2-шіден орталық және комерциялық банктерден (мемлекет) құнды
қағаздарды мемлекеттік кепілдендіру қамтамасыз ету жолымен. Мемлекеттердің
несиелік операцияларының көлемінің ұлғаюы мемлекеттердің қарыздарының
өсуіне әкеледі.
Мемлекеттік қарыз салықтармен тығыз байланысты. Зайымды өтеу, олар
бойынша пайыздарды төлеу қосымша салықтық төлемдер немесе жаңа зайымды
шығару есебінен жүзеге асрылады. Салықтық төлемдер зайымдарды алу қиын
болған жағдайда мемлекет қағаз ақшаларды эмиссиялауға (шығаруға) дейін
барады. Бұл әдіс ең күрделі, себебі ақша массасының сәйкес товарлық
қамтамасыз етілмей өсуі инфляциялық процестерінің күшеюіне әкеледі.
Мемлекеттік бюджетке ірі ақша қаражаттарын шоғырландыру
мемлекеттердің тиімді қаржы саясатын жүзеге асыруының қажетті шарты болып
табылады. Бұл үкімерке милитаризмге көп қаражаттарды жұмсауға, мемлекеттік
басқару аппараттарын ұстауға, мемлекеттік займдар бойынша пайыздарды
төлеуге және мемлекеттік қарызды өтеуге, әлеуметтік басқада шығындарды
жүргізуге мүмкіндік береді. Ресурстарды орталықтандыру экономикалық және
әлеуметтік инфрақұрылымның басым салаларын қаржыландыруға жұмсауға
мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстары, жалпы мемлекеттік шығыстардың маңызды құрамдас
бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік ақша қоры қаражаттарын пайдаланумен
байланысты туындайтын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Осы
қатынастардың көріну нысаны ретінде бюджет шығыстарының нақты түрі
табылды, олардың көп түрлілігі көптеген факторлардың әрекетімен
байланысты: мемлекеттің табиғаты және функциясымен, елдердің әлеуметтік
функциясымен, елдердің әлеуметтік экономикалық даму деңгейімен, мемлекеттің
әкімшілік аймақтық құрылғысымен және т.б. бюджет шығыстары өзімен бірге
мемлекеттің өзінің функцияларын орындаумен байланысты пайда болатын
шығындарды білдіреді. Бұл экономикалық шығыстардың мәні көптеген түрде
көрінеді. Шығыстардың әртүрлі сапалық және сандық сипаттамадан тұрады.
Сонымен бірге сапалық сипаттама құрылысының экономикалық табиғатын
бейнелей отырып, бюджет шығыстарының мақсатын, ал санның оның мөлшерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстарының экономикалық өмірдегі ролі мен мәнін анықтау
үшін оларды белгілі бір белгілер бойынша сыныптарға бөлінеді. Қаржы
теориясы мен тәжірибесінде шығыстарды сыныптарға бөлудің бірнеше белгілер
бар. ең алдымен бюджет шығыстары ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесіне әсері
бойынша бөлінеді. Бұл жағдайда ағымды және каптиалды (күрделі) бюджет
шығысы болып бөлінеді. Ағымды шығыстар заңды тұлғаға алды ұстауға және
техникалық қажеттіліктерін жабу үшін берумен байланысты. Бұл шығыстарға
мемлекеттік тұтыну шығындары (экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымды, халық шаруашылық мемлекеттік салаларын ұстау, азаматтықжәне
әскери сипаттағы товарлар мен қызметтерді сатып алу мемлекеттік
мекемелердің ағымды шығыны), төменгі билік органдарына берілетін,
мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға берілетін ағымды субсидиялар,
көліктік төлемдер, мемлекеттік қарыз бойынша пайызды төлеу және ағымды
шығыстар кіреді. Бұл шығыстар жай бюджетке немесе ағымды шығыстар мен
кірістер бюджетінде бейнеленетін шығыстарға сәйкес келеді.
Күрделі шығыстар өзімен бірге негізгі капиталға салым салумен және
запастардың өсуімен байланысты ақша шығындары білдіреді. Олар бюджет
есебінен халық шаруашылығының әртүрлі салаларына капитал салудан,
инвестициялық субсидиялар мен мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға және
жергілікті билік органдарына берілетін ұзақ мерзімді бюджеттік несиеден
тұрады. Шығыстардың бұл тобы мемлекеттердің бұл тобы мемлекеттердің күрделі
шығыстары мен кіріс бюджетінде көрініс табады.
Бюджет шығысын сыныптарға бөлудің маңызды белгісі заттық. Сонымен
қатар мұнда барлық шығыстар бірнеше ірі топқа бөлінеді:
1. Халық шаруашылығын қаржыландыру;
2. Әлеуметтік мәдени шаруаларды қаржыландыру;
3. Ғылымды қаржыландыру;
4. Қорғанысты қаржыландыру;
5. Құқықтық қорғау органдары мен мемлекеттік билік және басқару
органдарын ұстау;
6. Сыртқы экономикалық қызмет боцынша шығыстар;
7. Резервтік қорды құру;
8. Мемлекеттік қарызды өтеу бойынша шығыстар;
9. Басқа да шығыстар мен төлемдер.
Мұнда мемлекеттің қоғамдық өмірінің әртүрлі саласындағы ролі айқын
көрінеді. Көрсетілген шығыстар тобына қосымша басымырақ жалпы мемлекеттік
бағдарламаларды орындау шығындары кіреді
Салалар негізінде шығыстарды экономиканы салаларға және қызмет
түрлеріне бөлуге болады. Осыған байланысты материалдық өндірісте шығыстар
шаруашылықтың келесі саласы бойынша топталады.: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, көлік және байланыс және т.б. Материалдық емес өндірісте
халыққа білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, тұрғындарға әлеуметтік
қолдау, мемлекеттік басқару және т.б. шығыстарға бөлінеді. Бюджет шығыстары
осылайша бөлу қоғамдық өндірістің құрылымдық жаңару мақсатында
мемлекеттік ресурстарда қайта бөлуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Шығыстар ведомстволық және мақсатты белгілері бойынша да
ерекшелінеді. Ведомстволық белгі шығыстардың әр тобында сәйкес министрлік
мекеме немесе заңды тұлғаны анықтауға, яғни бюджет қаражаттарын алушыларды
білуге мүмкіндік береді.
Мақсатты белгілері бойынша бюджет шығыстары шығынның нақты
түрлеріне бөлінеді. Мақсатты бағыты бойынша шығыстарды сыныптарға бөлу
бюджеттік қаражаттарды ұтымды пайдалану үшін алғы шарттарды жасайды,
бюджеттік қаржылардың пайдалануына тиімді бақылау жүргізу үшін қажетті база
болып табылады. Қазіргі кезде Ресейде 19 бағыт бойынша шығыстарды топтау
қолданылады:
1) еңбекақы;
2) еңбекақыға үстемақылар;
3) кеңселік және шаруашылық шығындар;
4) іссапарлар;
5) шәкірақылар;
6) тамаққа кететін шығындар;
7) медикаменттер мен тоңу құралын сатып алу;
8) жабдықтар мен мүліктерді сатып алу;
9) жұмсақ жиһаздарды сатып алу;
10) мемлекеттік күрделі салымдар;
11) күрделі жөндеу;
12) көркейту ғимараттарын ұстау;
13) геологиялық барлау жұмыстары;
14) жобалау;
15) мемлекеттік дотация;
16) операциялық шығындар;
17) ссудалар бойынша төлемдер;
18) баға арасындағы айырмашылықтың орнын толтыру;
19) басқа да шығындар.
Шығыстарды сыныптарға бөлудің соңғы белгісіне аймақтық жатады.
Басқару деңгейі бойынша, яғни елді әкімшілік аумақтық бөлуге байланысты
бюджет шығыстары унитарлы мемлекеттерде орталық бюджет шығыстары мен
жергілікті бюджет шығыстарына, ал федеративті елдерде – федералды бюджет
шығыстарына, федерация субъектілерінің бюджеттерінің шығыстары мен
жергілікті бюджеттер шығыстарына жатады:
- бюджеттік ресурстарды пайдаланудан ең үлкен әсер алу, ол сәйкес
шығыстарды нормалауды, сонымен қатар алынатын нәтижеге қатысты мемлекеттік
шығыстарды біртіндеп азайтуды білдіреді. Ал, әсерді, бір жағынан елдердің
әлеуметтік экономикалық дамуы әртүрлі мәселелерін шешуде, 2-ші жағынан,
бюджет қаражаттары алушылардың табыстарының өсуі есебінен бюджет қорының
ресурстарын ұлғайтуда қарастыруға болады.;
- бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсатты сипаты бюджет қаражаттырын
беру бекітілген бюджетке сәйкес қатаң мақсатты бағыттар бойынша жүзеге
асырылатынын білдіреді. Егер елдердің осы негізгі қаржы жоспарын жасау
барысында мемлекет қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру басымдылықты
мен көлемін белгілейтін болса, онда бюджеттік ресурстарды мақсатты
пайдалану бюджеттік шығыстардың тиімділігінің жоғарылауына көмектеседі;
- қызметтік өндірістік және басқа да көрсеткіштерін орындау негізінде
бюджет қаражаттарын бөлу шығындарды азайтуға көмектеседі;
- бюджеттік қаражаттардың негізгі бөлігінің қайтарылмайтындығы және
тегін берілуі.
Бюджеттік әлеуметтік функциясы да маңызды мәнге ие. Мемлекеттік бюджет
жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің элементіне айналды. Дамыған нарықты
экономикасы бар елдердің мемлекеттік бюджеттерінің кірісіне келесі 5 топ
кіреді.; әскери, экономикаға аралсу, мемлекеттік басқару аппаратын ұстау,
әлеуметтік мақсаттар, дамушы елдерге субсидиялар мен неселерді беру.
Мемлекеттік шығыстар елдің экономикасының дамуына ынталандырушы әсер
етеді. Экономикаға аралсу бойынша шығындарға ғылыми зерттеу,
конструкторлық өңдеулер, экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым
шығындары ауыл шығынын қолдау, экономикалық мемлекеттік саласын
қаржыландыру, елдегі шаруашылық жеке саласын жұмыс бастылықпен қамтамасыз
ету шығыны жатады.
Әлеуметтік мақсаттарға жататын шығындар білім беруге денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру шығындарынан тұрады.
Кейбір мемлекеттерде мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігін ағымды
шығыстар бюджеті мен даму бюджетіне бөлу тәжірибесі қолданылады. Даму
бюджетіне инвестициялық және иновациялық қызметті қаржыландыруға
бөлінген қаражаттар кіреді. Ағым бюджетте әлеуметтік қамтамасыз етуінің
нормалары мен деңгейінен туындайтын барлық шығыстар шоғырланған. Ол
бюджетте жинақталатын тұрғындардан түсетін түсімдер мен ақша жинақтарының
өсімі есебінен теңестіоіледі. Даму бюджетінде жаңа әлеуметтік экономикалық
іс-шараларды орталықтан қаржыландырумен, ұлғаймалы ұдай өндірісінің
қажеттіліктерімен байланысы шығындары жинақталған.; даму бюджетінің
құрамдас бөліктерін талдау мемлекеттің қосымша ьалдау мемлекеттің қосымша
жаңа шығындарына салмақты қарауға мүмкіндік береді. Мұнда мына принцип
жүзеге асырылуы керек: қажеттіліктерді алынатын қаржы шегінде ғана
қаржыландыру.
ҚР-ның мемлекеттік бюджетінің шығыстары бөлінеді:
- ұдайы өндіріс процесіндегі ролі бойынша – материалдық өндірісті
қаржыландырумен және өндірістік емес сфераны ұстаумен байланысты
шығындарға;
- функционалды мақсаты бойынша – халық шаруашылық қаржыландыру
шығындарына, әлеуметтік мәдени іс-шараларды, қорғаныс басқару аппаратын
ұстау, құқық қорғау қызметі мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету шығындарына
және т.б. шығындарға.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде мемлекеттік бюджет шығыстарының
құрылымы әжептеуір өзгерістерге ұшырады халық шаруашылық бөлінетін бюджет
қаражаттарын күрт қысқартты.
Халықаралық қатынастардағы терең өзгерістерге байланысты дамыған
батыс елдерде қазіргі күннің өзінде әскери шығындар ең негізгіәлеуметтік
мәдени іс-шараларға кететін шығыстар мемлекет пен оның әлеуметтік
функцияларды орындаумен байланысты. Бұл шығыстар келесі негізгі топтарға
бөлінеді:
- халыққа білім беру және кадрларды кәсіби орындау;
- мәдениет, өнер және бұқара ақпатар құралы;
- денсаулық сақтау;
- денешынықтыру және спорт;
- әлеуметтік қамсыздандыру.
Бюджеттік нормалар негізінде шығындар сметасы жасалады. Ол әлеуметтік
мәдени сфераның мекемелерінің қаржы жоспары болып табылады. Сметада
кіріс бөлімі жоқ, ол мекеменің шығындары көлемі мен мақсаты бойынша
қаражаттардың түсуі болып табылады. Сметалар негізінде қаржы органы ағымды
жыл бюджетінің құрамына кіретін әлеуметтік мәдени қажеттіліктеріне
кететін шығындар көлемін анықтайды. Бюджет шығыстарының жеке топтары болып
ғылымда қаржыландыру табады. Бюджеттен қаражаттар маңызды
перспективті зерттеулер бойынша және жалпы мемлекеттік мақсатты ғылыми
техникалық басқармалар бойынша жұмыстарға жұмсалады
1.2 Білім беруге арналған шығыстарды қалыптастыру және
оларды қаржыландыру көздері
Білім беру аумағындағы заңнамалар мемлекеттік саясттың
принциптерін анықтайды, азаматтардың білім алу құқығын қамтамасыз етеді,
орталық және жергілікті атқарушы органдардың өтемақыларын шектейді, білім
беру процесінің субьектілері арасындағы қатынастарды реттейді, олардың
құқықтарын, міндеттерін, уәкілеттерін және жауапкершіліктерін белгілейді.
Білім беру аумағындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
принциптері болып келесілер табылады:
барлык азаматтардын білш алу кұкықтарының теңдіп;
- әрбір азаматқа білім алудың барлық деңгейлерінің мүмкінділігі;
- білім берудің діннен тыс сипаты;
- тұлғаның биімділігін ынталандыру және дарындылықты дамыту;
- білім беру процесінің үздіксізділігі, оқыту мен тәрбиелеудің
бірлестілігі;
- білім беру мекемелерін меншік формалары, окыту мен тәрбиелеу
формалары және білім беру бағыттары бойынша әр түрлілігі;
- білім беру, ғылым және өндірістің шоғырлануы;
- оқитындарды кәсіптік бағдарлау;
- білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі маңына бір-бірімен
арақатынаста болатын меншік форма, тип және түрлерінен тәуелсіз білім беру
мекемелері, әр түрлі білім беру деңгейлеріне арналған білім беру
бағдарламалары мен мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарттары және
білім беру бағдарламаларды іске асыру мен білім беру жүйесінің дамуын
қамтамасыз ететін білім беруді басқаратын органдар керсетіледі.
Білім беру жүйесінің негізгі міндеті - ол ұлттык және жалпы-
адамзаттық құндылықтар мен ғылым және тәжірибе жетістіктеріне негізделіп,
тұлғаның қалыптасуына, дамуына және кәсіби жаралуына бағытталған білім алу
үшін қажетті шарттар жасау. Оның басымды мақсатгары болып келесілер
табылады:
- білім беру бағдарламаларды игеру үшін шарттар жасау;
- тұлғаның творчествалық, рухани және физикалық мүмкіндіктерін
дамыту, өнегелілік пен аман тұрмыс нұсқасының мығым негізін
қалыптастыру;
- азамачтык пен отаншылдықты, мемлекетпк рәміздер кұрметтеуді,
халық дәстүрлерін қадірлеуді, конституция мен қоғамға қай-қайсы
қарсылықтарға төзімсіздікті тәрбиелеу;
- тұлғаның өз құқықтары мен міндеттеріне сезімді қатынасын және
республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдениеттік өміріне
қатынасуының кажеттілігін қалыптастыру;
- әлем және отан мәдениетінің жетістіктеріне қатыстыру, қазақ және
республиканың баска халыктарынын тарих пен салт-дәстүрлерін оқу,
мемлекеттік, орыс және шетел тіл тілдерін игеру;
- білім беру мекемелерінің дербестігін ұлгайту мен басқаруды
демократияландыру және орталыққсыздандыру;
- оқытудың жаңа технологияларын енгізу мен білім беруді
ақпаратгандыру;
- еңбек нарығындағы бәсекелікке кабілеті бар білікті жұмысшылар
мен мамандарды дайындау. олардың біліктілігін жоғарлату және қайта
дайындау;
- әр түрлі және көп функцноналды білім беру мекемелердің тиімді
дамуына жәрдем беру.
Білім беру бағдарламалар білім берудің тиісті деңгейлері мен
олардың сатыларының мазмұнын анықтайды. Республикада тікелей білім беру
бағдарламалардың сипатына байланысты олардың екі түрі - жалпы білім беру
(негізгі және қосымша) және кәсіби (негізгі және қосымша) бағдарламалар
іске асырылып жатыр.
Жалпы білім беру бағдарламалары түлғаның жалпы мәдениеті және
оның өмір мен қоғамға икемделуі жөніндегі мақсаттарды шешуге, кәсіп пен
мамандықты сезімді таңдау мен игерудің негізін жасауға бағытталған. Кәсіби
бағдарламалар кәсіп пен біліктіліктерге сәйкес жұмыскерлер мен мамандарды
дайындауға және оқитындардың жалпы білімдері мен кәсіби деңгейлерін
тізбскті жоғарлатуға бағытталған.
Жалпы білім берудің мазмұны оның әрбір сатысы бойынша тиісті
жалпы білім беру бағдарламамен анықталады және мектепке дейінп тәрбие мен
окыту мен орта білім беруден қалыптасады.
Білім беруді дамьпудын 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жалпы орта білім беру — үш сатыны көздейтін 12 жылдық
оқытудан құрасады:
1-саты - жалпы бастауыш білім беру;
2-саты - негізгі жалпы білім беру;
3-саты-жалпы орта білім беру.
Бұл бағдарламада кәсіптік бастауыш білім беру мен техникалық
және ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша кәсіптік орта білімнен бөлініп
орта білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын және
технологиялар мен еңбек нарығы талаптарының деңгейіндегі тиімді кәсіптік
қызметке даярлауды қамтамасыз ететін техникалық және кәсіптік білім беруге
өзгертілетіні туралы да мәлімденген. Сонымен қатар, бұл арада кәсіптік орта
білім берудің жекелеген бағдарламаларын іске асырудың өзі орта білімнен
кейінгі білім беру арқылы жаңа денгейге көтеріледі.
Орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру тек кана жалпы орта
білім беру базасында қамтамасыз етіледі және кәсіптік білім беру
бағдарламаларын іске асыру үшін кәсіптік білім беру мен кадрларды
даярлаудың бөлігі ретінде экономика, құқық, экология, медицина, ақпараттық
технологиялар және инновациялық менеджмент салаларында кызмет көрсету мен
баскару еңбегін атқаратын орта буын мамандарын басымдылыкпен даярлайды.
Жоғары кәсіптік білім беру республикада тиісті жоғары білім беру
бағдарламалар негізінде университет, академия, институт және осыларға
теңестірілген оқу орындары бойынша іске асырылады. Сонымен қоса, жоғары оку
орындары тиісті лицензиялары болған жагдайда орта, техникалық және
кәсіптік, орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру бағдарламаларын іске
асыруға мүмкіндіктері бар,
Жоғары косіптік білім беру мекемелерінде Мемлекеттік
бағдарламаға сәйкес оқу процесін ұйымдастыру технологиясының дәстүрлі
жүйесінің орнына окытудың кредиттік жүйесі енгізіледі. Бұл жүйе, дамыған
елдердің тәжірибесі көрсеткендей, оқитындардың өз бетінше белсенді жұмыс
істеуін ынталандырады, немесе білім бағытын таңдаудың болуын қамтамасыз
етеді, білім туралы құжатгардын әлемдік білім беру кеңістігіне танылуына
әсер етеді.
Мемлекеггік бағдарламаға сәйкес жоғары косіптік білім беру
негізінде екі денгейден қалыптасады - жоғары білім беру және жоғары оқу
орнынан кейінгі білім беру. Жоғары білім беру - ол жоғары базалық білім
беретін бакалавриат болады. Бакалавриаттың бірінші екі курсында жалпы білім
беру құрамдас бөлігінің мазмұны біріздендірілген болады, ал келесі
курстарында окыту базалык пәндер бойынша жүзеге асырылады. Барлық
мамандықтар бойынша (медицина және ветеринар мамандыктарынан басқа)
бакалавриатта оқытың мерзімі 4 жылды құрайды. Бакалавриаттың білім беру
бағдарламасын игеру белгілі бір саладағы бакалаврдың тиісті академиялык
дәрежесі берілетін қорытынды мемлекеттік аттестаттаумен аяқталады.
Бакалавриатты бітірген азаматтардың жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру
орындарында, яғни магистратурада өз білімін жалғастыруга мүмкіндігі бар.
Магистратурада дайындық 1-2 жылдық мезімде және екі бағьпта
жүргізіледі - ол терендетілген және ғылыми - педагогикалық даярлық.
Магистратурада білім беру бағдарламалардың негізгі мақсаты болып
оқитындарға іргелі білім беру, әдіснамалық және зерттеу даярлығы мен
ғылымның бір бағыты бойынша пәндерді тереңдетін оқыту табылады.
Магистратураны бітіргендерге магистр атты академиялық дәрежесі беріліп,
олар докторантурада оқуын жалғастыруға немес ғылыми-педагогикалық және өзге
де еңбек қызметімен айналасуға құқығы бар.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің ең жоғары білікті
ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлаудың аяқтаушы білім беру
деңгейі болып докторантура есептеледі. Докторлық білім беру бағдарламалар
бойынша оқу мерзімі кемінде 3 жылды құрайды. Бұл бағдарламаларды игерген
және докторлық диссертация қорғаған азаматтарга философия докторы (РҺ.О)
академиялық дәрежесі, ал бейіндік докторантураны игергед кезде - бейіні
бойынша доктор дәрежесі берілсді.
Республика азаматтарының ақысыз жалпы орта мен техникалык және
кәсіптік білім алуына мемлекеттік кепіл негізі болып мемлекеттік білім беру
мекемелерін ұстауды бюджеттік қаржыландыру, ал жоғары кәсіптік және жоғары
оқу орнынан кейінгі білім алудың - мемлекеттік білім беру гранттары
табылады.
Білім беру саласына, оның басымдылығын есептей отырып,
мемлекет жыл сайын бюджетгік құралдар бөлуді қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
білім беру мекемелерін қаржыландыру білім беру деңгейлері бойынша
мемлекетгік жалпы міндетті стандарттарда белгіленген талаптарға сәйкес
республикалық және жергілікті бюджет кұралдары арқылы іске асырылады.
Білім беруге арналган шығыстар құрамы бюджеттік жіктелу бойынша
арнайы функционалдык топка сәйкес қалыптасады. Республикалык бюджетте бұл
топтын үлесі жыл сайын ұлғаюда және келешекте олардың деңгейі жалпы ішкі
өнімнің 4 пайызына жетуі ұйғарылуда.
Бұл функционалдық топ құрамында мектепке дейінгі тәрбие мен
окыту, бастауыш және орта білім беру, арнайы орта білім беру, кәсіптік
білім беру, жоғары білім беруге мемлекеттік тапсырыс жәнс білім беру
аумағындағы басқа да қызметтер керсетілген. Осы келтірілген білім беру
мекемелерінің типтсрі мен түрлері бойынша бюджет құралдарымен қаржыландыру
іске асырылады.
Қаржыландыру көздері болып республикалық псн жергілікті
біоджеттер және бюджеттен тыс құралдар табылады. Білім беру мекемелерінің
іс-әрекетін қаржыландыратын бір немесе бірнеше құрылтайшылар болғандықтан.
Мұндай білім беру мекемесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ережелеріне сәйкес коммерішялық емес ұйым деп есептеледі. Ал мемлекеттік
білім беру мексмелерінің жекеменшік ретінде мемлекет атынан орталық және
жергілікті басқару органдары болғандықтан, олар осы мекемелердің
мемлекеттік орталық және жергілікті қаржыландырудың мемлекеттік кепіл
берушісі болады.
Білім беру саласын бюджеттік қаржыландырудың кажеттілігі ең
алдымен білім беру кызметтің қоғамдык тауар ретіндегі қасиеттері мен елдің
әлеуметтік - экономикалық дамуындағы олардың рөлімен серттеседі. Ал
бюджеттен бөлінген құралдар көлемі практиканың талаптарына сәйкес анықталуы
мүмкін емес. Себебі, мемлекеттік реттеудің қай-қайсысы өз алды бюджеттік
қамтамасыз етуге жататын мемлекеттік тапсырыс және натуралды немесе ақшалай
түрдегі әлеуметті нормативтер тағайындауды талап етеді. Мысалы,
заңнамаларда білім беру жүйесі үшін мемлекеттік тапсырыс бойынша оқитындар
контингентінің саны, мемлекеттік білім беру стандарты, бюджеттік
каржыландыру нормативі сияқты параметрлер болуы тиіс екені анықталған.
Қазіргі кезеңде білім беру мекемелерін ұстау үшін әрекеттегі
қаржылық ағымдар бюджет денгейлері бойынша жіктелінеді. Орталық
республикалық деңгей бойынша бюджеттік құралдармен қамтамасыз ету үш
бағытқа бөлінеді, яғни орталық республикалық бағыныштағы мекемелерді
ұстауға, реснубликалық білім беру багдарламаларды іске асыруга және
қаржылық жәрдемге мұқтажды аймақтарға трансферттер ретінде білім беру
субвенцияарга. Аймақтық және жергілікті деңгей республикалық деңгейге
ұқсас, мұнда жергілікті бағыныштағы білім беру мекемелерді ұстау мен тиісті
білім беру бағдармаларды іске асыруға қажетті бюджеттік құралдар
қарастырылады.
Білім беру саласын басқару стратегиясының негізгі бөлігі;
- ол қаржылық қамтамасыз ету. Бұл мәселені жетілдіру барысында
бірнеше мақсаттарды шешу қажеттігі пайда болады, олар
-дамудың басымды бағыттарын таңдау, қаржыландырудың жаңа көздерін
анықтау және пайдалану, қолда бар ресурстарды тиімді пайдалануының ұйымдық
және экономикалық механизмдерін жарату, бюджет құралдарын билеу жөіндегі
өкілеттікті дәйекті үлестіру.
Республикалық деңгей бойы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету
қажетті білім беру дамуының басымды бағыттарын таңдау мақсаты ен алдымен
білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
6
Нормативтік сілтемелер 7
8
Анықтамалар
Белгілеулер мен қысқартулар
Кіріспе 9
1 Білім беру саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің алатын
рөлі
1.1 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы
1.2 Білім беру мекемелерін қаржыландыруда мемлекеттік бюджет
шығындары және олардың экономикалық қажеттіліктері
1.3 Білім беру жүйесінің типтері мен түрлері
1.4 Білім беруге арналған шығыстарды қалыптастыру және оларды
қаржыландыру көздері
1.5 Білім беру мекемелерін ұстауға байланысты бюджет ақшасының
есептік көрсеткіштері мен жоспарлау тәртібі
2 Мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытудаға бөлінген
қаржылардың жұмсалуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы бойынша мемлекеттік бюджеттен білім беру
жүйесіне бөлінген қаржыландыру үлесі
2.2 Мемлекеттік бюдеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржыларды
талдау
2.3 Мемлекеттік бюдежеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың
құрамы мен құрылымын талдау
3 Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін қаржыландыру және
оны дамыту мәселелері
3.1 Қазақстандағы білім беру жағдайы және болашағы
3.2 Қазақстан Республикасында білім беру саласын қаржыландыру және
оны дамыту жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер жасалды:
1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі. Жоғарғы оқу орындарында
диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі ережелер. ҚР МЖМБС
5.04.020-2008. – Астана: 2008
2 Мемлекеттік стандарт 2.105-95 Конструкторлық құжаттардың бірыңғай
жүйесі (БЖКҚ). Текстік құжаттарға жалпы талаптар
3 ГОСТ 7.1-84 Система стандартов по информации, библиотечному и
издательскому делу. Библиографическое описание документа. Общие требования
и правила описания
4 ГОСТ 7.9-95 (ИСО 214-76) Система стандартов по информации,
библиотечному и издательскому делу. Библиографическое описание документа.
Реферат и аннотация. Общие требования
5 ГОСТ 8.417-81 Государственная система обеспечения единства измерений.
Единицы физических величин
Анықтамалар
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы білім беру жүйесі.
Жоғарғы оқу орындарында диплом жұмыстарын (жобаны) орындау ережесі. Негізгі
ережелер. ҚР МЖМБС 5.04.020-2008-ға сәйкес келесі анықтамалар мен терминдар
қолданылады.
Бюджет – ҚР заңымен бекітілген, мемлекеттің міндеттері мен
қызметтерін орындау үшін орталықтандырылған ақша қоры. Орталықтандырылған
қорға салықтар, салықтық емес түсімдер, негізгі капиталды сатудан түсетін
түсім мен ресми трансферттер құралады.
Білім беру қызметі – білім беру процесінің нәтижесі, ол осы қызметпен
құрылған, ол білім алып жатқандардың қызметінің мақсатын ашады.
Білім беру қызметі – ҚР заңдарына сәйкес бекітілген өлшемдер арқылы
кәсіби деңгейге жету.
Білім беру мазмұны – ҚР азамттарының деңгейін жан-жакты дамуын
қалыптастыру үшін орта кәсіптік білім мен жоғарғы оқу орындар деңгейі
бойынша білімдер алу жүйесі.
Білім беруді қаржыландыру көзі - әр түрлі бюджетаралық жеңгйлер арқылы
ақша бөлетін кіріс көздерінің жиынтығы.
Дотация – бұл кәсіпорындар мен ұйымдар шығындарын жабуға және төменгі
бюджет органдарына бюджеттік және бюджеттен тыс қорлар құралдарынан
қайтарымсыз берілетін ақша құралдары.
Субвенция – тұрғындарды әлеументтік қамту бойынша іс-шаралар және
бағдарламаларға берілетін мақсатты мемлекеттік қаржылық көме, егер сол
берілген мақсатқа субвенция жұмсалмаса қайтарымға жатады.
Субсидия – ақшалай және натуралды формада бюджеттік және бюджеттен тыс
арнайы қорлардан қайтарымсыз үлестік негізде белгілі бір іс-шараларды
қаржыландыру көмегі болып табылады.
Белгілеулер мен қысқартулар
Осы дипломдық жұмыста келесі қысқартулар қолданылды:
ҚР - Қазақстан Республикасы
МБ – Мемлекеттік бюджет
РБ – Республикалық бюджет
ЖБ – Жергілікті бюджет
МБ- Мемлекеттік бағдарлама
ББЖ – Білім беру жүйесі
ҚЖ – Қаржы жүйесі
ТМД –Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
Білім жүйесін дамытудағы мемлекеттік бюджет қаражаттарының алатын
рөлі тақырыбына жазылған ОПЭ-28-1 тобының білімгері Абдикеримова Әсел
Дауленқызының дипломдық жұмысына
АННОТАЦИЯ
Бірінші бөлімде білім саласын қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
экономикалық мәні мен маңызы және оны қаржыландыратын шығындардың
экономикалық қажеттілігі , білім беру жүйесінің типтері мен түрлері және
осы мекемені ұстауға байланысты бюджет ақшасының есептік көрсеткіштері мен
жоспарлау тәртібі қарастырылды.
Екінші бөлімде мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесін дамытуға
бөлінген қаржылардың жұмсалуын талдағанда – Қазақстан Республикасы бойынша
мемлекеттік бюджеттен білім беру жүйесіне бөлінген қаржылардың үлесі
есептелініп қарастырылды.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін
қаржыландыру және оны дамыту жолдары қарастырылады
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімі сонымен қатар тіркемелерден тұрады.
Дипломдық жұмыс 3 бөлімнен, 6 кестеден, 5 суреттен 69 беттен
тұрады.
Кіріспе
Қазаақстан Республикасының экономикасы нарықтық қарым-
қатынастарға тайғақ кешулі қиын жолдармен, бұралаң белестерден өтіп барып
көшкені мәлім. Бүгінгі күні мемлекеттің жаңа әлемдік деңгейге қадам басуы
алдымен экономиканың өрлеуіне байланысты. Өндіріс көбейіп, экономика дамыса
ғана әлеуметтік жағдай жақсарады. Елбасымыз айтқандай, тәуелсіздік алып,
жаңа мемлекеттің іргетасын қаладық және осы таңда орасан зор, экономикалық,
саяси және әлеуметтік прогреске қол жеткіздік. Экономиканың өрлеп,
әлеуметтік міндеттер дәйектілікпен шешіліп жатқанына, халықтаң нақты табысы
деңгейінің өсіп, аймақтардың аяғына тұра бастағаны үшін аймақтардың,
республика деңгейіндегі басқару органдарының жүргізген нәтижелері
жеткілікті.Сонымен қатар, көптеген бағдарлы іс-әрекеттердің атқарылуы
мемлекетттің, оның барлық аймақтарының әлеуметтік-экономикалық ахуалын ары
қарай жақсартуға айтарлықтай ықпал етті.
Нарықтық экономика қатынастардың құрылымында мемлекет тарапынан
оларды реттеу механизмінде де қаржы зор рөл атқарады. Қаржы негізінен
нарықтық қатынастардың басты құрамдас құралы болып табылады. Еліміздің
экономикасын дамыту мақсатымен қаржы ресурстарын неғұрлым толық және ұтымды
лайдаланудың әдістері мен амалдарын көре білудің маңызы зор. Мемлекеттік
бюджет кез-келген басқа экономикалық категория сияқты өндірістік
қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін материалдық-заттық
түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің орталықтандырылған ақша
қорында бюджеттік қорында затталынады. Нәтижесінде қоғамда болып жатқан
нақты экономикалық процестер мемлекеттің жұмылдыратын және пайдалынылатын
ақша қаржаттар ағымында өзінің көрінісін табады.
Бюджетті мемлекеттің негізгі қаржы жоспары ретінде қарастыруға
болады. Қаржылық жүйенің орталықтандырылған звеносы және мемлекеттің
негізгі қаржы жоспары ретінде бюджет өз кезегінде экономикалық категория
болып табылады.Сондай-ақ, мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық процестер
бейнеленеді. Бюджет негізінен экономикалық, ғылыми, әлеуметтік және басқа
да сфераларды белгілі көлемде қаржыландыруға бағытталған. Ол нақты кезеңге,
әдетте бір жылға жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығындарын,
орталықтандырылған қаржы ресуртарынның шешуші бөлігінің қозғалысын
анықтайды. Бюджетті негізгі қаржы жоспары деп мойындау оның ұлттық табысты
қайта бөлудегі маңызды орнын, қаржы жоспарларның жүйесіндегі басымдық
жағдайын, сондай-ақ, қоғамдық ұдайы өндірістің айрықша рөлін анықтайды.
Негізгі қаржы жоспары мемлекеттің қаржылық қызметінің жемісі болып
табылады. Әр аймақтың экономикалық-әлеуметтік жағдайы жіті көзқараспен,
байыпты бағдар ұстап қарауды қажет ететін дүние. Өйткені, облыс,
аудандардың және аймақтардың өзіне тән ерекшелігі, еғбек ету дәстүрі
болады. Сонымен қатар, әр деңгейдегі бюджеттердің міндеттері де әртүрлі
болады.
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Оны
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылықпен, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік – аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті және
басқа да шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша ресурстарын жұмылдыруды
қамтамасыз ететін бюджет тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттің жекелеген
түрлерінің кірістері мен шығындарды қалыптастыру, оларды теңдестіру
процесінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара қарым-
қатынастар пайда болды. Осы элементтердің барлығы – бюджет жүйесін
ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның буындарының өзара қарым-
қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары, бюджеттік құқықтар жиынтығы
– бюджет құрылысын құрайды.
Білім және ғылым министрлігі жасаған 2011-2020 жылдарға
арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының іске асыруда.
ҚР азаматтарының білім алу құқығы – ҚР Конститутциясында
кепілденген және Білім беру туралы Заңмен реттеледі.Осы құқықты мемлеке
қарасты әлеуметті – экономикалық шарттар жасап, білім беру саласын дамыту
арқылы қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының азаматтарына мемлекет ақысыз жалпы орта
мен алғашқы кәсіби білім және мемлекеттік тапсырысқа сәйкес конкурстық
негізде ақысыз орта кәсіби, жоғары кәсіби және жоғары оқу орнынан кейінгі
білім алуды кепілдейді, егерде азамат осы әрбір деңгей бойы білімді алғашқы
рет алып отырса.
Оқитын білім алудың ақысыздығы мемлекеттік білім беру мекемелерін
ұстауды бюджеттік қаржыландыру немесе білім беру мекемелерінен білім беру
қызметтерін сатып алуды бюджеттен төлеу немесе мемлекеттік гранттар беру
арқылы іске асырылады.
Қазақстанда азаматтары сапалы біліммен қамтамасыз етіліп,
таңдаулы білім ресурстары мен жаңа инновациялық технологиялармен оқуға қол
жеткізеді.
1 Білім беру жүйесін қаржыландыруда мемлекеттік бюджеттің
алатын рөлі
1.1 Білім беруге арналған бюджет шығыстарының қалыптасуының
экономикалық мәні мен маңызы
Мемлекеттін функцияларын іске асыру мүмкін, егерде олар
материалдық құралдармен қамтамасьп етілсе, себебі мемлекеттің іс-әрекеті
мемлекеттік құралдардың тікелей шығыстарымен байланысты. Шығыстар нақты
шығынлардың көлемін көрсетеді. Сондыктан, бюджеттердің барлық денгейлері
бойынша мемлекеттік шығыстардың бір-бірімен өзара байланысты нақты
түрлерінің жиынтығы әрбір мемлекеттщ бюджет шығыстар жүйесі болып табылады.
Шығыстар жүйесін кұру-құралдардың арнаулы бағыттау, үнем режимі мен
мемлекеттік құралдарды жұмсаудың қайтып оралмас принщштеріне негізделеді.
Мемлекепік шығыстар мақсатты белгілеулер бойынша қатан іске
асыруға тиіс, яғни бюджетте қарастырылған бағыттар бойынша. Құралдардың
кайтып оралмас принципі негізінде әлеуметгік саланы каржыландыруда
пайдаланады. Ал, егерде экономиканың дамуын каржылындыру құралдары жөнінде
айтсақ, онда нәтижелік инвестициялау орын алады, яғни бүл арада бөлінген
бюджетгік құрадарды қайтару принципі әрекетте болады. Үнем режимін сактау
принципі - ол өз алды бюджет шығыстарың төмендетудін формалары мен
әдістерінің жүйесі. Бұл жүйе бюджет ресурстарын нәтижелі және тиімді
пайдалануды іске асыруға мүмкіншілік ереді.
Мемлекеттік бюджет шығыстары жүйесі бірнеше факторлармен
шарттанады, олардын ішінде негізгі болып мемлекеттің табиғаты мен
функциялары, елдің әлеуметті-экономикалық даму деңгейі, мемлекеттің
әкімшілік-аумақтық жайластырушылығы, бюджеттік құралдар беру формалары
саналады. Мемлекеттік бюджет шығыстарының кұрамы мен кұрылымы олардың
экономикалык мазмұны және жалпы ішкі өнімді бөлу жөніндегі мемлекет алдында
тұрған максаттармен анықталады. Бюджет шығыстарының ел экономикасындағы
рөлі мен мәнін анықтау мақсатпен олар әр түрлі белгілер бойынша жіктеледі.
Бюджет кодексінде бюджет жүйесінің барлық деңгейлері бойынша әрекеті бар
бюджет шығыстарының жіктеуі тағайындалған.
Мемлексттін барлық шығыстары негзінде мемлекеттік бюджетте
шоғырлаған құралдар арқылы қаржыландырыланады. Бұл шығыстарды қоғамдьық
қайта өндірістегі рөліне байланысты келесі екі топқа болуге болады:
өндірістік қорларды ұлғайту мен өндірістің үздіксіз процссін камтамасыз ету
үшін; қоғам мүшелерінің әлеуметті - мәдениетіік мұқтаждыктарын
қанағаттандыру үшін.
Бірінші топқа - мемлекетгік бюджеттін экономиканы каржыландыруға
бағытталған шығыстары жатады. Екінші топқа - әлеуметті-мәдениеттік
шараларды. білім беруді, ғылым, қорғаныс пен мемлекетгі баскаруды
қаржыландыру үшін арналған бюджеі шығыстары жатады.
Осы екі топ арасындагы арақатынас бюджетгің тиімділігін
анықтайды. Экономиканық бәсеке кабілеттілігі дамута бағытталған шығындардың
денгейі каншалықты жоғары және бюджеттің тұтынушылық шығындары соған сәйкес
төмен болса, соғұрлым бюджет кұралдарын пайдалану тиімділігі жоғары болады.
Әрине, бюджет кұралдарын пайдалану тиімділігі бүл арада мемлекеттік
бюджеттің шығыстарын қалыптастыру әдістеріне, мемлекеттің жүргізіп жаткан
әлеуметгік саясатына және елдің бүгінгі күнгі әлеуметті-эконамикалық
ахуалына байланысты.
Бюджет түрлері бойынша шығыстарды калыптастыру ерекшеліктері
олардың арнаулары маңында жатыр. Сондыктан, бюджет түрлері бойынша
шығыстарды қалыптастырғанда келесі негізгі факторларды есептеу кажет:
- басқару органдар арасындағы функцияларды шектеу;
- мекемелердің бағынушылығы;
- мекемелердің іс-әрекет шекарасы;
- шығыстарды тиісті бюджетке апару.
Республикалык бюджеттін шығыстары келесі бағыттар бойынша каржыландыру үшін
қалыптасады:
- жалпы сипаттагы мемлекеттік қызметтер;
- қорғаныс, коғамдык тәртіп, кауіпсіздік;
- кұкықтық, соттық, құқык қоғау қызметтері;
- білім беру;
- денсаулық сақтау;
- әлеуметтік көмек жоне әлеуметтік қамтамасыз ету;
- мәдениет, спорт, туризм және ақпарат кеңістігі;
- тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы;
-ауыл, орман. су, балық шаруашылықтары мен қоршаған органы
қорғау және жер қатынастары;
- өнеркәсіп, құрылыс және жер қойнауын пайдалану:
- көлік және коммуникация:
- басқа да бағыттар.
Осыған сәйкес, бірақ тиісті әкімшілік аумақтарқа арналған
шығыстар бағыттары төмен тұрған бюджеттер деңгейлері бойынша да
қалаптасады. Жергілікті бюджеттер шығыстарының қалыптастыру Бюджет
кодексінен, нормативті-құқықтық актілермен және тиісті маслихаттар
шешімдерімен реттеледі. Биліктің жергілікті органдарына аумақтардың
экономикалық және қаржылық базаларын пайдалану жөнінде өкілеттік берілген.
Әрбір бөлек әкімшілік – аумактардың экономикалық базасы ретінде жергілікті
тұрғындардың әлеуметт экономикалық мұқтаждықтарын қамтамасыз ету үшін
қажетті кірістер көздері болатын меншікті мүлік пен оларға берілген
объектілер саналады. Ал қаржылық база болып меншікті бюджеттік кұралдар мен
жоғары тұрган бюджеттерден берілетін ресми трансферттерден калыптасатын
қаржылық
Бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің шығыстар кұрамы мен қалыптасуы
әрекеттегі занамалық актілермен, тиісті аумақ бойынша қаржыландыруы қажет
нақты объектілер және олардың іс-әрекеттің қамтамасыз ету үшін қажетті
шығындармен анықталады.
Республикалық және жергілікті бюджетгер шығыстарының лимиті
бюджеггік жоспарлау жөніндегі тиісті уәкілетті органдармен ағымдағы және
даму бюджеттік бағдарламалар үшін қалыптастырылады. Бюджеттің болжамдық
көрсеткіштері, бюджет кұралдарын пайдалануынын басымдылық бағыттар
көрсеткіштері, операциялық қалдық мөлшері, орташа мерзімді фискалдық
саясатпен белгіленген керсеткіштер және республика мен аймақтар дамуының
орташа мерзімді жоспарларымен анықталған көрсеткіштер бюджет шығыстарының
лимитін анықтау негіздері болады. Бұл лимиттерді, бюджеттік комиссияда
қаралып бекітілгеннен кейін, бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар
әрбір бюджеттік багдарлама әкімшіліктеріне жеткізеді.
Ұғымдағы бюджеттік бағдарламалар үшін бюджет шығыстарының
лимитін есептегенде келесілер колдалынылады:
- ағымдағы бюджеттік бағдарламалар бойынша шығындардың жалпы
сомасы (бюджеттік субвенциялар мен алымдарды қоса);
- бекітілген натуралды нормалар;
- тиісті қаржы жылдағы ағымдағы бюджеттік бағдарламалар
келемі;
- орташа мерзімді фискалды саясатта анықталган бюджет
шығыстарының өсуі немесе темендеуі;
- ағымдағы қаржы жылда аяқталатын ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар (оларды алып тастау).
Даму бюджетгік бағдарламалар үшін шығыстар лимиті
бағдарламалар әкімшіліктері арасында болінбей анықталады және оның көлемі
бюджеттің барлық шығыстарының жалпы болжамдық көлемі мен ағымдағы бюджеттік
бағдарламалар бойы анықталған бюджет шығыстар лимитінің жалпы көлемі
арасының айырмасы ретінде есептеледі.
Үкімет тағайындаған мерзімде бюджеттік багдарламалар
әкімшіліктері бюджет жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға бюджеттік өтініш
ұсынады. Бюджеттік өтініш - ол бюджетгік бағдарламаларды дәлелдеу мен
оларды қаржыландыру сомасын анықтау үшін қажетті және бюджеттік
бағдарламалар әкімшілігі жыл сайын жасап ұсынатын құжаттар жиынтығы.
Бюджеттік өтініштерді кұрудың негізгі мақсаты - ол бағдарламаны орындау
нәтижесі мен қажетті ресурстар жөніндегі сандық және қаржылық ақпарат
базасы арқылы болжамдық мерзімге бюджетгік бағдарламалар таңдау және
оларғаа нәтижелігі мен тимділігін бағалау.
Бюджеттік өтініш аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамудың
орташа мерзімді жоспары. тиісті мерзімдегі мемлекеттік, салалық және
аймақтық бағдарламалар негізінде кұрылады. Оның мәліметтері бағдарлама
жөнінде нақты және толық ақпараттарды корсетуі тиіс. Бұл өтінішті бюджеттік
бағдарламалар әкімшіліктері ағымдағы және даму бюджеттік бағдарламалар үшін
бекітілген шығыстар лимиті мөлшері мен тиісті бюджеттік комиссия анықтаған
тиісті бюджеттен қаржыландырылатын инвестициялык жобалар тізімі мея көлемі
негіздерінде құрады. Республикалық немесе жергілікті бюджеттік бағдарлама
әкімшілігі тек кана бір бюджеттік өтініш құрады.
Бюджеттік өтініш келесі болімдерден түрады:
- бюджеттік бағдарламалар тізімі және шығындар сомасы;
- әрбір бюджеттік бағдарламаға түсіндірме хат;
- бюджеттік өтінішке кірген әрбір бюджеттік бағдарламаның
паспортының жобасы.
Бюджеттік өтініш багдарламаларды қаржыландыру жоспары мен
қаржыландырудың жиынтық жоспарын құру үшін негіз болып табылады.
Шығыстарды қайта кұрылымдау аумағындағы бюджеттік саясат
экономиканың әр салаларына мемлекет катысуының салыстармалы тиімділігіне
баға беру мен мемлекетке женді және қасиетіі емес бағыттарда катынасуын
бюджет кұралдары арқылы қаржыландыруды азайтуға негізделеді. Бұл саясат
бюджет құралдарын шоғырландырып, мемлекеттің ағымдағы міндеттемелерін
атқарумен бірге экономика дамуының басымды бағьптарын шешуге мүмкіндік
береді.
Сонымен бірге, бюджеттік бағдарламаларда қарастырылған шаралардың
бюджет шығыстарымен байланысын айқын белгілеу мен бюджет кұралдарын
пайдалану тиімділігін жоғарылатуға экономикалық және бюджеттік жоспарлаудың
әсершіл жүйесін жасау, бағдарламалық құжаттарды оңтайландыру мен
қалыптандыру жоне оларды бағалау әдісін дайындау себепші болады.
Бюджет шығыстарын жоспарлауының сапасын жоғарылатуға мүмкіншілік
беретін жолдардын бірі - ол натуралдық нормаларды пайдалаиу, яғни бұрынғы
мемлекетгік органдар топтары бойынша бір қызметкерге шаққандағы ағымдағы
шығындардың орташаландырылған нормативін пайдалану орнына қажетті
материалды және материалды емес байлықтарды тұтынудың минималды натуралдық
көрсеткіштерін қолдану.
Республиканың әлеуметті-экономикалық дамуының орташа - мерзімді
жоспарының негінде және мемлекеттк пен салалық бағдарламаларға сәйкес
басымды бюджеттік шығыстар ретінде алдымыздағы жылдарына келесі бағьптар
анықталған:
- денсаулық сақтауды реформалау мен оның дамуы;
- білім берудің дамуы;
- әлеуметтік реформалардың әрі қарай тереңдеуі;
- индустриалды-инновациялық дамытуды;
- аграрлық секторды дамытуды;
- жаңа тұргын-үй саясатын іске-асыруды;
- Астана каласынын дамуы.
Бюджет кірісін ең алдымен әлеуметтік топтар мен қызмет түрінің
табыстылық деңгейіне араласу арқылы жиынтық тұтынуға әсер ететін фактор
ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге бюджет кірісінін алу шарттық қызмет
барысында құрылатын жинақтауды пайдалану бағытын таңдауға әсер етуге
аяққы тұтыну құрылымы мен сұранысты реттеуге мүмкіндік береді. Кірістер
шаруашылық белсенділікке, шығарылатын өнім көлемі мен өндірісінің
техникалық жабдықталуына, бағаның теңдігі мен икемділігінің жағдайына,
инвестицияның салалық және аймақтық орналастырылуына әсер етеді.
Нәтижесінде олар экономикалық дамудағы циклдық ауытқулары жеңілдету
мүмкіндігін, құндық макроэкономикалық проаорционалды реттеу, әлеуметтік
даму қарқынын жөңдеу жөңдеу мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді.
Бюджет кірісінің реттеушілік мүмкіндіктерінің белгілі бір шегі бар.
Кәсіпорындар мен тұрғындардан ақша қаражаттарын алудың үлкен деңгейі
шаруашылық белсенділіктің құлдырауына, тұтыну нарықтарының тарылуына,
нарықтағы жиынтық сұраныстың төмендеуіне, сәйкесінше шығарылатын өнім
көлемнің азаюына, бағаның жоғарлауына, ЖҰӨ азаюына, нәтижесінде
мемлекеттердің өздерінің кірістерінің азаюына әкеледі, ал төмен деңгейдегі
бекіту бюджет кірістерін азайтады, нәтижесінде мемлекеттік реттеу
мүмкіндіктерінің көлемін қысқартады (тарылтады).
Бюджеттердің қызмет етуінің екінші нысаны – бюджет шығыстары арқылы
жұмысқа қабілетсіздіктердің кірістері құрылады және басқа да әлеуметтік
қорғалмаған азаматтарға қолдау көрсетіледі. Көрсетілген төлемдер көлеміне
әсер етуінің өзі қоғамның экономикалық мүмкіндігіне сәйкес тұрғындардың
осы топтарының тұтыну шегін реттейді. Бюджеттік шығыстар экономикалық
өсуінің жаңа сапасын қалыптастыруға белсенді әсер етеді. Ғылыми зерттеуді
басымырақ қаржыландыру, прогрессивті салаларды дамыту, материалдық өндіріс
құрылым оптимизациялау – мұнда да бюджет шығысының реттеушілік ролі өз
көрінісін табады. Олар жалпы мақсаттағы нарықтық инфрақұрылымның өмір
сүрудің негізі болып табылады. Жалпы, бюджеттік араласуда мемлекеттердің
өзінің қаржы базасы мен ұдайы өндірісінің басқа да субъектілерінің
иелігінде қалатын ақша ресурсын реттеу процессі мүмкін болады. Әлеуметтік
экономикалық процестерге бюджеттік қаражаттарда жинау мен жұмсау нақты
нысанасы, принципі мен әдістері әсер етеді.
Бюджет кірістері мемлекеттік кіріспен салыстырғанда тар мағына,
себебі мемлекеттік кірістерге бюджеттен тыс қорлардың кірістері мен
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың кірісткрі де кіреді.
Өздерінің материалдық заттай белгісі бойынша бюджет кірісі
мемлекеттік билік органдары мен жергілікті басқару органдарының иелігін
елдегі бюджет және салық заңдарына сәйкес қайтарылмайтын негізге түсетін
ақша қаражаттары.
Бюджет кірістері салықтардан, алымдар мен бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерден алынатын түсімдердің, салыққа жатпайтын өзге де
түсімдердің, сондай-ақ бюджетке қайтарылмайтын негізде келіп түсетін
капиталмен жасалатын операциялардан түсетін кірістердің көлемі.
Кірістердің қалыптасуының негізгі көзі болып ұлттық табыс табылады,
бюджеттік қайта бөлу сфераларына таза ұлттық өнімді бастапқы бөлу
нәтижесінде алынған шаруашылық субъектілердің кірістері түседі. Оларға:
- кәсіпкерліктен түсетін кіріс;
- материалдық және материалдық емес өндіріс сфераларының
жұмысшыларының еңбек ақылары;
- жалға жұмыс істемейтін тұлғалардың табысы;
- жер иелерінің рентасы;
- ссудалық пайыз жатады.
Бюджет кірістерінің құрамы мен құрылымы қоғамдық өнім көлемі мен және
ұлттық табыстарының көлемі мен байланысты және мемлекеттің қаржы
саясатымен анықталады. Бюджет кірістері тек алу әдісі бойынша ғана
сыныптарға бөлінбейді, басқа да белгілер бойынша бөлнеді, мысалы:
- елдегі мемлекеттік құрылғыға байланысты;
а) унитарлы мемлекетке – мемлекеттік (республикалық) бюджет және
жергілікті бюджеттер кірісінен тұрады;
б) федеративті мемлекетке – федералды бюджет кірістері, федерация
мүшесінің бюджеттерінің кірістері мен жергілкті бюджеттердің кірістерінен
тұрады;
- бюджет жүйесінің деңгейіне байланысты, олар меншікті және
реттеуші болып бөлінеді;
- құрылу көздері бойынша заңды тұлғалардан және халықтан тұрғындардан
түсетін кірістер болып бөлінеді;
- салық салынатын субъектілердің азаматтығына байланысты резиденттермен
және резидент еместерден төленетін кірістер;
- салық салудың нақта объектілеріне байланысты мүліктерден немесе
табыстан алынатын;
- нақты түрі бойынша – тікелей жанама салықтар болып бөлінеді.
Бюджет түсімдерінің осы негізгі үш категориясы алынған ресми
трансферттермен (гранттар) толықтырылады.
Бюджеттен берілген несиелерді өтеу категориясы өзімен бірге бюджеттік
несиелер бойынша мемлекеттік шаруашылық субъектілерінің жағынан ақаш
қаражаттарының түсуін білдіреді.
Бюджеттік сыныптама бұл мемлекеттердің қаржы органдарының барлық
бюджет қызметтерінің негізі каланған бірыңғай белгілері бойынша кірістер
мен шығыстарды топтау. Бұл бюджеттің мемлекеттердің экономикалық және
әлеуметтік дамуының жоспарларымен, болжамдарымен және бағдарламаларымен
және жинақ сметаларымен жоспарларға біріктіруге мүмкіндік береді.
Бюджет кірістерінде өзінің қаржылық мәні бойынша 2-ші болып
мемлекеттік займдар саналады. Займдарға мемлекет бюджет тапшылығы
жағдайында жүгінеді. Елдегі қаржылай қақтығыстарының күшеюі және
тапшылықтардың ұлғаю шегі бойынша мемлекет зайымдарды кеңінен қолданады.
Зайымдарды алудың екі жолы бар:
1-шісі тұрғындардан мемлекетік облигациялармен басқа да құнды
қағаздарды оларға сату жолымен;
2-шіден орталық және комерциялық банктерден (мемлекет) құнды
қағаздарды мемлекеттік кепілдендіру қамтамасыз ету жолымен. Мемлекеттердің
несиелік операцияларының көлемінің ұлғаюы мемлекеттердің қарыздарының
өсуіне әкеледі.
Мемлекеттік қарыз салықтармен тығыз байланысты. Зайымды өтеу, олар
бойынша пайыздарды төлеу қосымша салықтық төлемдер немесе жаңа зайымды
шығару есебінен жүзеге асрылады. Салықтық төлемдер зайымдарды алу қиын
болған жағдайда мемлекет қағаз ақшаларды эмиссиялауға (шығаруға) дейін
барады. Бұл әдіс ең күрделі, себебі ақша массасының сәйкес товарлық
қамтамасыз етілмей өсуі инфляциялық процестерінің күшеюіне әкеледі.
Мемлекеттік бюджетке ірі ақша қаражаттарын шоғырландыру
мемлекеттердің тиімді қаржы саясатын жүзеге асыруының қажетті шарты болып
табылады. Бұл үкімерке милитаризмге көп қаражаттарды жұмсауға, мемлекеттік
басқару аппараттарын ұстауға, мемлекеттік займдар бойынша пайыздарды
төлеуге және мемлекеттік қарызды өтеуге, әлеуметтік басқада шығындарды
жүргізуге мүмкіндік береді. Ресурстарды орталықтандыру экономикалық және
әлеуметтік инфрақұрылымның басым салаларын қаржыландыруға жұмсауға
мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстары, жалпы мемлекеттік шығыстардың маңызды құрамдас
бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік ақша қоры қаражаттарын пайдаланумен
байланысты туындайтын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Осы
қатынастардың көріну нысаны ретінде бюджет шығыстарының нақты түрі
табылды, олардың көп түрлілігі көптеген факторлардың әрекетімен
байланысты: мемлекеттің табиғаты және функциясымен, елдердің әлеуметтік
функциясымен, елдердің әлеуметтік экономикалық даму деңгейімен, мемлекеттің
әкімшілік аймақтық құрылғысымен және т.б. бюджет шығыстары өзімен бірге
мемлекеттің өзінің функцияларын орындаумен байланысты пайда болатын
шығындарды білдіреді. Бұл экономикалық шығыстардың мәні көптеген түрде
көрінеді. Шығыстардың әртүрлі сапалық және сандық сипаттамадан тұрады.
Сонымен бірге сапалық сипаттама құрылысының экономикалық табиғатын
бейнелей отырып, бюджет шығыстарының мақсатын, ал санның оның мөлшерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Бюджет шығыстарының экономикалық өмірдегі ролі мен мәнін анықтау
үшін оларды белгілі бір белгілер бойынша сыныптарға бөлінеді. Қаржы
теориясы мен тәжірибесінде шығыстарды сыныптарға бөлудің бірнеше белгілер
бар. ең алдымен бюджет шығыстары ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесіне әсері
бойынша бөлінеді. Бұл жағдайда ағымды және каптиалды (күрделі) бюджет
шығысы болып бөлінеді. Ағымды шығыстар заңды тұлғаға алды ұстауға және
техникалық қажеттіліктерін жабу үшін берумен байланысты. Бұл шығыстарға
мемлекеттік тұтыну шығындары (экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымды, халық шаруашылық мемлекеттік салаларын ұстау, азаматтықжәне
әскери сипаттағы товарлар мен қызметтерді сатып алу мемлекеттік
мекемелердің ағымды шығыны), төменгі билік органдарына берілетін,
мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға берілетін ағымды субсидиялар,
көліктік төлемдер, мемлекеттік қарыз бойынша пайызды төлеу және ағымды
шығыстар кіреді. Бұл шығыстар жай бюджетке немесе ағымды шығыстар мен
кірістер бюджетінде бейнеленетін шығыстарға сәйкес келеді.
Күрделі шығыстар өзімен бірге негізгі капиталға салым салумен және
запастардың өсуімен байланысты ақша шығындары білдіреді. Олар бюджет
есебінен халық шаруашылығының әртүрлі салаларына капитал салудан,
инвестициялық субсидиялар мен мемлекеттік және жеке кәсіпорындарға және
жергілікті билік органдарына берілетін ұзақ мерзімді бюджеттік несиеден
тұрады. Шығыстардың бұл тобы мемлекеттердің бұл тобы мемлекеттердің күрделі
шығыстары мен кіріс бюджетінде көрініс табады.
Бюджет шығысын сыныптарға бөлудің маңызды белгісі заттық. Сонымен
қатар мұнда барлық шығыстар бірнеше ірі топқа бөлінеді:
1. Халық шаруашылығын қаржыландыру;
2. Әлеуметтік мәдени шаруаларды қаржыландыру;
3. Ғылымды қаржыландыру;
4. Қорғанысты қаржыландыру;
5. Құқықтық қорғау органдары мен мемлекеттік билік және басқару
органдарын ұстау;
6. Сыртқы экономикалық қызмет боцынша шығыстар;
7. Резервтік қорды құру;
8. Мемлекеттік қарызды өтеу бойынша шығыстар;
9. Басқа да шығыстар мен төлемдер.
Мұнда мемлекеттің қоғамдық өмірінің әртүрлі саласындағы ролі айқын
көрінеді. Көрсетілген шығыстар тобына қосымша басымырақ жалпы мемлекеттік
бағдарламаларды орындау шығындары кіреді
Салалар негізінде шығыстарды экономиканы салаларға және қызмет
түрлеріне бөлуге болады. Осыған байланысты материалдық өндірісте шығыстар
шаруашылықтың келесі саласы бойынша топталады.: өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, көлік және байланыс және т.б. Материалдық емес өндірісте
халыққа білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, тұрғындарға әлеуметтік
қолдау, мемлекеттік басқару және т.б. шығыстарға бөлінеді. Бюджет шығыстары
осылайша бөлу қоғамдық өндірістің құрылымдық жаңару мақсатында
мемлекеттік ресурстарда қайта бөлуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Шығыстар ведомстволық және мақсатты белгілері бойынша да
ерекшелінеді. Ведомстволық белгі шығыстардың әр тобында сәйкес министрлік
мекеме немесе заңды тұлғаны анықтауға, яғни бюджет қаражаттарын алушыларды
білуге мүмкіндік береді.
Мақсатты белгілері бойынша бюджет шығыстары шығынның нақты
түрлеріне бөлінеді. Мақсатты бағыты бойынша шығыстарды сыныптарға бөлу
бюджеттік қаражаттарды ұтымды пайдалану үшін алғы шарттарды жасайды,
бюджеттік қаржылардың пайдалануына тиімді бақылау жүргізу үшін қажетті база
болып табылады. Қазіргі кезде Ресейде 19 бағыт бойынша шығыстарды топтау
қолданылады:
1) еңбекақы;
2) еңбекақыға үстемақылар;
3) кеңселік және шаруашылық шығындар;
4) іссапарлар;
5) шәкірақылар;
6) тамаққа кететін шығындар;
7) медикаменттер мен тоңу құралын сатып алу;
8) жабдықтар мен мүліктерді сатып алу;
9) жұмсақ жиһаздарды сатып алу;
10) мемлекеттік күрделі салымдар;
11) күрделі жөндеу;
12) көркейту ғимараттарын ұстау;
13) геологиялық барлау жұмыстары;
14) жобалау;
15) мемлекеттік дотация;
16) операциялық шығындар;
17) ссудалар бойынша төлемдер;
18) баға арасындағы айырмашылықтың орнын толтыру;
19) басқа да шығындар.
Шығыстарды сыныптарға бөлудің соңғы белгісіне аймақтық жатады.
Басқару деңгейі бойынша, яғни елді әкімшілік аумақтық бөлуге байланысты
бюджет шығыстары унитарлы мемлекеттерде орталық бюджет шығыстары мен
жергілікті бюджет шығыстарына, ал федеративті елдерде – федералды бюджет
шығыстарына, федерация субъектілерінің бюджеттерінің шығыстары мен
жергілікті бюджеттер шығыстарына жатады:
- бюджеттік ресурстарды пайдаланудан ең үлкен әсер алу, ол сәйкес
шығыстарды нормалауды, сонымен қатар алынатын нәтижеге қатысты мемлекеттік
шығыстарды біртіндеп азайтуды білдіреді. Ал, әсерді, бір жағынан елдердің
әлеуметтік экономикалық дамуы әртүрлі мәселелерін шешуде, 2-ші жағынан,
бюджет қаражаттары алушылардың табыстарының өсуі есебінен бюджет қорының
ресурстарын ұлғайтуда қарастыруға болады.;
- бюджет ресурстарын пайдаланудың мақсатты сипаты бюджет қаражаттырын
беру бекітілген бюджетке сәйкес қатаң мақсатты бағыттар бойынша жүзеге
асырылатынын білдіреді. Егер елдердің осы негізгі қаржы жоспарын жасау
барысында мемлекет қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру басымдылықты
мен көлемін белгілейтін болса, онда бюджеттік ресурстарды мақсатты
пайдалану бюджеттік шығыстардың тиімділігінің жоғарылауына көмектеседі;
- қызметтік өндірістік және басқа да көрсеткіштерін орындау негізінде
бюджет қаражаттарын бөлу шығындарды азайтуға көмектеседі;
- бюджеттік қаражаттардың негізгі бөлігінің қайтарылмайтындығы және
тегін берілуі.
Бюджеттік әлеуметтік функциясы да маңызды мәнге ие. Мемлекеттік бюджет
жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің элементіне айналды. Дамыған нарықты
экономикасы бар елдердің мемлекеттік бюджеттерінің кірісіне келесі 5 топ
кіреді.; әскери, экономикаға аралсу, мемлекеттік басқару аппаратын ұстау,
әлеуметтік мақсаттар, дамушы елдерге субсидиялар мен неселерді беру.
Мемлекеттік шығыстар елдің экономикасының дамуына ынталандырушы әсер
етеді. Экономикаға аралсу бойынша шығындарға ғылыми зерттеу,
конструкторлық өңдеулер, экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым
шығындары ауыл шығынын қолдау, экономикалық мемлекеттік саласын
қаржыландыру, елдегі шаруашылық жеке саласын жұмыс бастылықпен қамтамасыз
ету шығыны жатады.
Әлеуметтік мақсаттарға жататын шығындар білім беруге денсаулық сақтау,
әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру шығындарынан тұрады.
Кейбір мемлекеттерде мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігін ағымды
шығыстар бюджеті мен даму бюджетіне бөлу тәжірибесі қолданылады. Даму
бюджетіне инвестициялық және иновациялық қызметті қаржыландыруға
бөлінген қаражаттар кіреді. Ағым бюджетте әлеуметтік қамтамасыз етуінің
нормалары мен деңгейінен туындайтын барлық шығыстар шоғырланған. Ол
бюджетте жинақталатын тұрғындардан түсетін түсімдер мен ақша жинақтарының
өсімі есебінен теңестіоіледі. Даму бюджетінде жаңа әлеуметтік экономикалық
іс-шараларды орталықтан қаржыландырумен, ұлғаймалы ұдай өндірісінің
қажеттіліктерімен байланысы шығындары жинақталған.; даму бюджетінің
құрамдас бөліктерін талдау мемлекеттің қосымша ьалдау мемлекеттің қосымша
жаңа шығындарына салмақты қарауға мүмкіндік береді. Мұнда мына принцип
жүзеге асырылуы керек: қажеттіліктерді алынатын қаржы шегінде ғана
қаржыландыру.
ҚР-ның мемлекеттік бюджетінің шығыстары бөлінеді:
- ұдайы өндіріс процесіндегі ролі бойынша – материалдық өндірісті
қаржыландырумен және өндірістік емес сфераны ұстаумен байланысты
шығындарға;
- функционалды мақсаты бойынша – халық шаруашылық қаржыландыру
шығындарына, әлеуметтік мәдени іс-шараларды, қорғаныс басқару аппаратын
ұстау, құқық қорғау қызметі мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету шығындарына
және т.б. шығындарға.
Нарықтық қатынастарға өту кезінде мемлекеттік бюджет шығыстарының
құрылымы әжептеуір өзгерістерге ұшырады халық шаруашылық бөлінетін бюджет
қаражаттарын күрт қысқартты.
Халықаралық қатынастардағы терең өзгерістерге байланысты дамыған
батыс елдерде қазіргі күннің өзінде әскери шығындар ең негізгіәлеуметтік
мәдени іс-шараларға кететін шығыстар мемлекет пен оның әлеуметтік
функцияларды орындаумен байланысты. Бұл шығыстар келесі негізгі топтарға
бөлінеді:
- халыққа білім беру және кадрларды кәсіби орындау;
- мәдениет, өнер және бұқара ақпатар құралы;
- денсаулық сақтау;
- денешынықтыру және спорт;
- әлеуметтік қамсыздандыру.
Бюджеттік нормалар негізінде шығындар сметасы жасалады. Ол әлеуметтік
мәдени сфераның мекемелерінің қаржы жоспары болып табылады. Сметада
кіріс бөлімі жоқ, ол мекеменің шығындары көлемі мен мақсаты бойынша
қаражаттардың түсуі болып табылады. Сметалар негізінде қаржы органы ағымды
жыл бюджетінің құрамына кіретін әлеуметтік мәдени қажеттіліктеріне
кететін шығындар көлемін анықтайды. Бюджет шығыстарының жеке топтары болып
ғылымда қаржыландыру табады. Бюджеттен қаражаттар маңызды
перспективті зерттеулер бойынша және жалпы мемлекеттік мақсатты ғылыми
техникалық басқармалар бойынша жұмыстарға жұмсалады
1.2 Білім беруге арналған шығыстарды қалыптастыру және
оларды қаржыландыру көздері
Білім беру аумағындағы заңнамалар мемлекеттік саясттың
принциптерін анықтайды, азаматтардың білім алу құқығын қамтамасыз етеді,
орталық және жергілікті атқарушы органдардың өтемақыларын шектейді, білім
беру процесінің субьектілері арасындағы қатынастарды реттейді, олардың
құқықтарын, міндеттерін, уәкілеттерін және жауапкершіліктерін белгілейді.
Білім беру аумағындағы мемлекеттік саясаттың негізгі
принциптері болып келесілер табылады:
барлык азаматтардын білш алу кұкықтарының теңдіп;
- әрбір азаматқа білім алудың барлық деңгейлерінің мүмкінділігі;
- білім берудің діннен тыс сипаты;
- тұлғаның биімділігін ынталандыру және дарындылықты дамыту;
- білім беру процесінің үздіксізділігі, оқыту мен тәрбиелеудің
бірлестілігі;
- білім беру мекемелерін меншік формалары, окыту мен тәрбиелеу
формалары және білім беру бағыттары бойынша әр түрлілігі;
- білім беру, ғылым және өндірістің шоғырлануы;
- оқитындарды кәсіптік бағдарлау;
- білім беру жүйесін ақпараттандыру.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі маңына бір-бірімен
арақатынаста болатын меншік форма, тип және түрлерінен тәуелсіз білім беру
мекемелері, әр түрлі білім беру деңгейлеріне арналған білім беру
бағдарламалары мен мемлекеттік жалпы міндетті білім беру стандарттары және
білім беру бағдарламаларды іске асыру мен білім беру жүйесінің дамуын
қамтамасыз ететін білім беруді басқаратын органдар керсетіледі.
Білім беру жүйесінің негізгі міндеті - ол ұлттык және жалпы-
адамзаттық құндылықтар мен ғылым және тәжірибе жетістіктеріне негізделіп,
тұлғаның қалыптасуына, дамуына және кәсіби жаралуына бағытталған білім алу
үшін қажетті шарттар жасау. Оның басымды мақсатгары болып келесілер
табылады:
- білім беру бағдарламаларды игеру үшін шарттар жасау;
- тұлғаның творчествалық, рухани және физикалық мүмкіндіктерін
дамыту, өнегелілік пен аман тұрмыс нұсқасының мығым негізін
қалыптастыру;
- азамачтык пен отаншылдықты, мемлекетпк рәміздер кұрметтеуді,
халық дәстүрлерін қадірлеуді, конституция мен қоғамға қай-қайсы
қарсылықтарға төзімсіздікті тәрбиелеу;
- тұлғаның өз құқықтары мен міндеттеріне сезімді қатынасын және
республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдениеттік өміріне
қатынасуының кажеттілігін қалыптастыру;
- әлем және отан мәдениетінің жетістіктеріне қатыстыру, қазақ және
республиканың баска халыктарынын тарих пен салт-дәстүрлерін оқу,
мемлекеттік, орыс және шетел тіл тілдерін игеру;
- білім беру мекемелерінің дербестігін ұлгайту мен басқаруды
демократияландыру және орталыққсыздандыру;
- оқытудың жаңа технологияларын енгізу мен білім беруді
ақпаратгандыру;
- еңбек нарығындағы бәсекелікке кабілеті бар білікті жұмысшылар
мен мамандарды дайындау. олардың біліктілігін жоғарлату және қайта
дайындау;
- әр түрлі және көп функцноналды білім беру мекемелердің тиімді
дамуына жәрдем беру.
Білім беру бағдарламалар білім берудің тиісті деңгейлері мен
олардың сатыларының мазмұнын анықтайды. Республикада тікелей білім беру
бағдарламалардың сипатына байланысты олардың екі түрі - жалпы білім беру
(негізгі және қосымша) және кәсіби (негізгі және қосымша) бағдарламалар
іске асырылып жатыр.
Жалпы білім беру бағдарламалары түлғаның жалпы мәдениеті және
оның өмір мен қоғамға икемделуі жөніндегі мақсаттарды шешуге, кәсіп пен
мамандықты сезімді таңдау мен игерудің негізін жасауға бағытталған. Кәсіби
бағдарламалар кәсіп пен біліктіліктерге сәйкес жұмыскерлер мен мамандарды
дайындауға және оқитындардың жалпы білімдері мен кәсіби деңгейлерін
тізбскті жоғарлатуға бағытталған.
Жалпы білім берудің мазмұны оның әрбір сатысы бойынша тиісті
жалпы білім беру бағдарламамен анықталады және мектепке дейінп тәрбие мен
окыту мен орта білім беруден қалыптасады.
Білім беруді дамьпудын 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік
бағдарламасы бойынша жалпы орта білім беру — үш сатыны көздейтін 12 жылдық
оқытудан құрасады:
1-саты - жалпы бастауыш білім беру;
2-саты - негізгі жалпы білім беру;
3-саты-жалпы орта білім беру.
Бұл бағдарламада кәсіптік бастауыш білім беру мен техникалық
және ауыл шаруашылығы мамандықтары бойынша кәсіптік орта білімнен бөлініп
орта білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын және
технологиялар мен еңбек нарығы талаптарының деңгейіндегі тиімді кәсіптік
қызметке даярлауды қамтамасыз ететін техникалық және кәсіптік білім беруге
өзгертілетіні туралы да мәлімденген. Сонымен қатар, бұл арада кәсіптік орта
білім берудің жекелеген бағдарламаларын іске асырудың өзі орта білімнен
кейінгі білім беру арқылы жаңа денгейге көтеріледі.
Орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру тек кана жалпы орта
білім беру базасында қамтамасыз етіледі және кәсіптік білім беру
бағдарламаларын іске асыру үшін кәсіптік білім беру мен кадрларды
даярлаудың бөлігі ретінде экономика, құқық, экология, медицина, ақпараттық
технологиялар және инновациялық менеджмент салаларында кызмет көрсету мен
баскару еңбегін атқаратын орта буын мамандарын басымдылыкпен даярлайды.
Жоғары кәсіптік білім беру республикада тиісті жоғары білім беру
бағдарламалар негізінде университет, академия, институт және осыларға
теңестірілген оқу орындары бойынша іске асырылады. Сонымен қоса, жоғары оку
орындары тиісті лицензиялары болған жагдайда орта, техникалық және
кәсіптік, орта білімнен кейінгі кәсіптік білім беру бағдарламаларын іске
асыруға мүмкіндіктері бар,
Жоғары косіптік білім беру мекемелерінде Мемлекеттік
бағдарламаға сәйкес оқу процесін ұйымдастыру технологиясының дәстүрлі
жүйесінің орнына окытудың кредиттік жүйесі енгізіледі. Бұл жүйе, дамыған
елдердің тәжірибесі көрсеткендей, оқитындардың өз бетінше белсенді жұмыс
істеуін ынталандырады, немесе білім бағытын таңдаудың болуын қамтамасыз
етеді, білім туралы құжатгардын әлемдік білім беру кеңістігіне танылуына
әсер етеді.
Мемлекеггік бағдарламаға сәйкес жоғары косіптік білім беру
негізінде екі денгейден қалыптасады - жоғары білім беру және жоғары оқу
орнынан кейінгі білім беру. Жоғары білім беру - ол жоғары базалық білім
беретін бакалавриат болады. Бакалавриаттың бірінші екі курсында жалпы білім
беру құрамдас бөлігінің мазмұны біріздендірілген болады, ал келесі
курстарында окыту базалык пәндер бойынша жүзеге асырылады. Барлық
мамандықтар бойынша (медицина және ветеринар мамандыктарынан басқа)
бакалавриатта оқытың мерзімі 4 жылды құрайды. Бакалавриаттың білім беру
бағдарламасын игеру белгілі бір саладағы бакалаврдың тиісті академиялык
дәрежесі берілетін қорытынды мемлекеттік аттестаттаумен аяқталады.
Бакалавриатты бітірген азаматтардың жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру
орындарында, яғни магистратурада өз білімін жалғастыруга мүмкіндігі бар.
Магистратурада дайындық 1-2 жылдық мезімде және екі бағьпта
жүргізіледі - ол терендетілген және ғылыми - педагогикалық даярлық.
Магистратурада білім беру бағдарламалардың негізгі мақсаты болып
оқитындарға іргелі білім беру, әдіснамалық және зерттеу даярлығы мен
ғылымның бір бағыты бойынша пәндерді тереңдетін оқыту табылады.
Магистратураны бітіргендерге магистр атты академиялық дәрежесі беріліп,
олар докторантурада оқуын жалғастыруға немес ғылыми-педагогикалық және өзге
де еңбек қызметімен айналасуға құқығы бар.
Жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің ең жоғары білікті
ғылыми және ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлаудың аяқтаушы білім беру
деңгейі болып докторантура есептеледі. Докторлық білім беру бағдарламалар
бойынша оқу мерзімі кемінде 3 жылды құрайды. Бұл бағдарламаларды игерген
және докторлық диссертация қорғаған азаматтарга философия докторы (РҺ.О)
академиялық дәрежесі, ал бейіндік докторантураны игергед кезде - бейіні
бойынша доктор дәрежесі берілсді.
Республика азаматтарының ақысыз жалпы орта мен техникалык және
кәсіптік білім алуына мемлекеттік кепіл негізі болып мемлекеттік білім беру
мекемелерін ұстауды бюджеттік қаржыландыру, ал жоғары кәсіптік және жоғары
оқу орнынан кейінгі білім алудың - мемлекеттік білім беру гранттары
табылады.
Білім беру саласына, оның басымдылығын есептей отырып,
мемлекет жыл сайын бюджетгік құралдар бөлуді қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
білім беру мекемелерін қаржыландыру білім беру деңгейлері бойынша
мемлекетгік жалпы міндетті стандарттарда белгіленген талаптарға сәйкес
республикалық және жергілікті бюджет кұралдары арқылы іске асырылады.
Білім беруге арналган шығыстар құрамы бюджеттік жіктелу бойынша
арнайы функционалдык топка сәйкес қалыптасады. Республикалык бюджетте бұл
топтын үлесі жыл сайын ұлғаюда және келешекте олардың деңгейі жалпы ішкі
өнімнің 4 пайызына жетуі ұйғарылуда.
Бұл функционалдық топ құрамында мектепке дейінгі тәрбие мен
окыту, бастауыш және орта білім беру, арнайы орта білім беру, кәсіптік
білім беру, жоғары білім беруге мемлекеттік тапсырыс жәнс білім беру
аумағындағы басқа да қызметтер керсетілген. Осы келтірілген білім беру
мекемелерінің типтсрі мен түрлері бойынша бюджет құралдарымен қаржыландыру
іске асырылады.
Қаржыландыру көздері болып республикалық псн жергілікті
біоджеттер және бюджеттен тыс құралдар табылады. Білім беру мекемелерінің
іс-әрекетін қаржыландыратын бір немесе бірнеше құрылтайшылар болғандықтан.
Мұндай білім беру мекемесі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ережелеріне сәйкес коммерішялық емес ұйым деп есептеледі. Ал мемлекеттік
білім беру мексмелерінің жекеменшік ретінде мемлекет атынан орталық және
жергілікті басқару органдары болғандықтан, олар осы мекемелердің
мемлекеттік орталық және жергілікті қаржыландырудың мемлекеттік кепіл
берушісі болады.
Білім беру саласын бюджеттік қаржыландырудың кажеттілігі ең
алдымен білім беру кызметтің қоғамдык тауар ретіндегі қасиеттері мен елдің
әлеуметтік - экономикалық дамуындағы олардың рөлімен серттеседі. Ал
бюджеттен бөлінген құралдар көлемі практиканың талаптарына сәйкес анықталуы
мүмкін емес. Себебі, мемлекеттік реттеудің қай-қайсысы өз алды бюджеттік
қамтамасыз етуге жататын мемлекеттік тапсырыс және натуралды немесе ақшалай
түрдегі әлеуметті нормативтер тағайындауды талап етеді. Мысалы,
заңнамаларда білім беру жүйесі үшін мемлекеттік тапсырыс бойынша оқитындар
контингентінің саны, мемлекеттік білім беру стандарты, бюджеттік
каржыландыру нормативі сияқты параметрлер болуы тиіс екені анықталған.
Қазіргі кезеңде білім беру мекемелерін ұстау үшін әрекеттегі
қаржылық ағымдар бюджет денгейлері бойынша жіктелінеді. Орталық
республикалық деңгей бойынша бюджеттік құралдармен қамтамасыз ету үш
бағытқа бөлінеді, яғни орталық республикалық бағыныштағы мекемелерді
ұстауға, реснубликалық білім беру багдарламаларды іске асыруга және
қаржылық жәрдемге мұқтажды аймақтарға трансферттер ретінде білім беру
субвенцияарга. Аймақтық және жергілікті деңгей республикалық деңгейге
ұқсас, мұнда жергілікті бағыныштағы білім беру мекемелерді ұстау мен тиісті
білім беру бағдармаларды іске асыруға қажетті бюджеттік құралдар
қарастырылады.
Білім беру саласын басқару стратегиясының негізгі бөлігі;
- ол қаржылық қамтамасыз ету. Бұл мәселені жетілдіру барысында
бірнеше мақсаттарды шешу қажеттігі пайда болады, олар
-дамудың басымды бағыттарын таңдау, қаржыландырудың жаңа көздерін
анықтау және пайдалану, қолда бар ресурстарды тиімді пайдалануының ұйымдық
және экономикалық механизмдерін жарату, бюджет құралдарын билеу жөіндегі
өкілеттікті дәйекті үлестіру.
Республикалық деңгей бойы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету
қажетті білім беру дамуының басымды бағыттарын таңдау мақсаты ен алдымен
білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz