Қазақстан Республикасындағы қызметшілердің конститутциялық құқықтық мәртебесі
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..7
1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі және негізгі ұғымдары
1.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Мемлекеттік қызметтің негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 Қазақстан Республикасындағы қызметшілердің конститутциялық
құқықтық мәртебесі
2.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Мемлекеттік қызметшілердің конституциялық
құқықтық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3 Мемлекеттік органның жұмысын ұйымдастырудың жалпы негіздері ... 37
2.4 Мемлекеттік қызметті тоқтатудың классификациялық негіздері ... ... ..49
2.5 ҚР мемлекеттік қызметтің концептуальды реформасы және
кадрлар саясатының негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3 Мемлекеттік қызметшілерді қамсыздандыру
3.1 Мемлекеттік қызметшілердің еңбегіне ақы
төлеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...57
3.2 Мемлекеттiк қызметшiлердiң демалысы және оларды
көтермелеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттік қызметтің азаматтардың еңбек іс-
әрекетінің бір түрі болып келетіні сөзсіз. Сондықтан да мемлекеттік қызмет
жалпылай ұйымдастыруға тән барлық қасиеттерге негізделеді. Мемлекеттік
кызмет деп әлеуметті пайдалы, объективті кажет және басқарылу персоналының
ұйымдасқан нысанындағы қызметін айтамыз.
Мемлекетті басқару органдарында басқару мамандарын жинаудың, басқару
функциялары мен өкілеттіктердін лауазымды тұлғалар арасында бөлінудің
арнайы тәсілдері, мемлекет және еңбек процесін басқару, басқару
органдарының жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасақталған. Бұл тұжырым
мемлекеттік қызмет еңбек кұқығының жалпы нормаларына негізделеді.
Мемлекеттік қызмет деп белгілі бір іс-әрекеттің түріне қатысты, яғни кәсіп,
мамандық, біліктілік, лауазымға қатысты жұмыстың орындалуын айтамыз. Кәсіп
- еңбек кызметінің көп саласы. Бұнда мемлекет қызметкері өз мамандығына
сәйкес бар білімін, талабын толығымен қолдана алады.
Мамандық көрсетілген кәсіптің аясындағы еңбек қызметінің тар саласы. Бұнда
мемлекет қызметкері жұмысты тиімді атқаруы үшін өзінін бұл сала
бойынша алған терең, жан-жақты білімін қолдана алады. Ал біліктілік
болса, белгілі бір қызметкердің қандай да дәрежедегі ауыр
қызметті атқара алатынын анықтайды. Біліктілік-біліктілік сыныптарымен
анықталады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір белгісі мемлекеттік қызметкердің
басқару органы кызметіне тікелей қатысуы. Бұл дегеніміз - азаматты басқару
органының құрамына, яғни штатқа және мемлекеттік органның басқару қызметіне
енгізілуін айтамыз. Лауазымды тұлғаның басқару органының ішкі еңбек
тәртібіне бағынуы - мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады.
Ішкі еңбек тәртібінің мазмұнын құрайтын лауазымды тұлғалардың бірлескен
басқару қызметін, ұжымның нақты және дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін,
басқару органының осындай режимін анықтайтын нормалар құрайды. Ішкі еңбек
тәртібі заңдармен, ішкі еңбек тәртібінің типтік ережелерімен және осының
негізінде қабылданған басқару органының жергілікті ішкі тәртіп ережесімен
реттеледі. Мемлекеттік басқару органының ішкі еңбек тәртібінің ажырамас
белгісі болып субординация жүйесі, яғни лауазымы бойынша төмен мемлекеттік
қызметкерлер лауазымы жоғары қызметкерлерге толық есеп беруімен
айқындалады. Басқару органынын ішкі еңбек тәртібіне бағыну-әрбір лауазымды
тұлғаның міндеті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша мемлекеттік
қызметкерлер лауазымдары саяси және әкімшілік болып екіге бөлінеді [1, 5б.]
Саяси лауазымдарға саяси мемлекеттік қызметке тағайындалуы (сайлау),
қызметтен босатылуы және қызметі саяси сипатта болатын лауазымдар жатады.
Әкімшілік лауазымдарға мемлекеттік қызметте тұрақты қызмет атқаратын
лауазымдар жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекетімізде қабылданған
арнайы лауазымдар Реестрінде топтар категориясымен жүйелендірілген. А
категориясы тобына Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігінің
лауазымдары жатады. Ал В категориясы тобына республикалық
деңгейдегі аппарат органдарының саласы лауазымдары
(Парламент палатасы аппараты, Премьер-Министр Кеңсесі
Конституциялық Кеңес аппараты, Жоғарғы Сот аппараты, Президент Істері
Басқармасы), С категориясы тобына, Президентке тікелей бағынышты және
есеп беретін мемлекеттік органдар, Орталық атқарушы органдар,
Үкіметке, Орталық атқарушы органдар Ведомстваларына кірмейтін
Орталық атқарушы органдары, Облыстық және аудандық территориялық бөлімдері
кіреді. Д категориялары тобына облыс, аудан, ауыл әкімдерінің
аппараттары, облыстық, аудандық мәслихат аппараттары, облыстық,
аудандық сот аппараттары жатады. Ал, Е категориялар тобына, жергілікті
атқару органдары жатады. Осы жоғарыда аталған категориялар өз іштерінде
мемлекеттік орган құрылымында алатын орнына, әкімшілік лауазымдарына сай
тағы бірнеше топтарға бөлінеді. 1999 жылы 23 шілдеде Қазақстан
Республикасының Президенті жаңа мемлекетік қызмет туралы заңға қол қойды.
Заңмен және заңға тәуелді актілермен мемлекеттік қызметтің жаңа моделі
анықталды. Бұл заң мемлекеттік қызметшілердің анықтамасын нақты анықтады.
Практикалық маңыздылығы. Мемлекеттік қызметші - ол заңмен
белгіленген қызметті атқаратын, ақысы республикалық немесе жергілікті
бюджеттен, не болмаса Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен
төленетін мемлекеттік органдағы лауазым иесі және өзінің
лауазымына сәйкес мемлекеттік қызметі міндетін атқаратын Қазақстан
Республикасының азаматы. Тек, мемлекеттік қызметшілерге
техникалық қызметшілер, қызмет етуді қамтамасыз ететін
персоналдар кірмейді. Саяси мемлекеттік қызметшілерге министрлер мен
олардың орынбасарлары, облыс әкімдері мен олардың орынбасарлары,
аудан, қала, ауыл әкімдері жатса, қалған лауазымдар әкімшілік
лауазымдарға жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекеттік қызметшілердің 90
пайызын құрайды және олар саяси қызметшілер ауыстырылғанда қызметінен
шығарылмауы үшін заңмен қорғалған. Мемлекеттік қызметкер үшін
азаматтың біліміне, дайындығына және тәжірибесіне сай қабылдану,
тағайындалу, конкурс және сайлау арқылы алынады:
Қабылдану-бұл мемлекеттік қызметке алынғанда ең көп қолданылатын
тәсіл;
Тағайындау-бұл мемлекеттік қызметке алу тәсілі 3 түрлі жолмен
жүреді:
1) сәйкес органның немесе лауазымның тағайындалуы. Мысалы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Мемлекет хатшысын тағайындауы.
2) ұсыныс-сәйкес органның немесе лауазымның басқа бір сәйкес органға немесе
лауазымға жасаған ұсынысы арқылы мемлекеттік қызметке алынады. Мысалы,
Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасы
Сенаты Жоғарғы Сот төрағасын тағайындайды.
3) келісім - сәйкес орган немесе лауазым басқа бір сәйкес органмен немесе
лауазыммен келісім арқылы мемлекеттік қызметке тағайындалуы.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан Республикасы
Парламентімен келісіп, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрін
тағайындайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. ҚР мемлекеттік қызметшілердің
әкімшілік құқықтық жағдайларын, мемлекеттік органның жұмысын ұйымдастырудың
жалпы негіздері қазіргі таңда маңызды роль атқарады, сондықтан бұл тақырып
актуальды болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер қойылады: Мемлекеттік
басқарудың мәні мен ерекшеліктерін, мемлекеттік басқару қағидаларын,
мемлкеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын, мемлекеттік басқару
саясаты және мақсаттарын, басқарушылық процесс және оның сатыларын,
мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшеліктерін, мемлекеттік
қызметшілердің әкімшілік құқықтық жағдайларын, мемлекеттік органның жұмысын
ұйымдастырудың жалпы негіздерін, мемлекеттік қызметті тоқтатудың
классификациялық негіздерін, ҚР мемлекеттік қызметтің концептуальды
реформасы және кадрлар саясатының негіздерін қарастыру болып табылады. [2,
3б.]
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс зерттеу барысында
Сүлейменов М.К., Басин Н.Г., Иоффе О.С., Сергеев А.Ф., Толстой Ю.К.,
Вишневскии А.А., Диденко А.Г., Осипов Е.В., Лившиц Б.,Карнозов Л.М.,
Шершеневич Г.Ф., Брагинский М.И., Ивакина Н.У., ТыныбековС.А.,
ТолканчиновА.А., Витрянский В.В. және т.б. авторлардың еңбектері
пайдаланылады. Сонымен қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының
заңдарына анализ берілген.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез,
индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі және негізгі ұғымдары
1.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
Кез-келген қызметтiң өзiндiк ерекшелiктерi бар сондай ерекшелiк
мемлекеттiк қызметке де тән. Менiңше оның басты ерекшелiгi мемлекеттiк
қызметтiң мәнi мен алға қойған мақсатынан байланысты туындайды. Өйткенi
мемлекеттiк қызмет мемлекет басқарумен тiклей байланысты сондықтанда
мемлекеттiк қызметкерлеге жоғары талап қойылады және кез-келге тұлға
мемлекеттiк қызметкер бола алмайды, себебi Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік қызмет туралы Заңының 10-бабының 4 тармағына сәйкес заңда
арнайы шектеулер белгiленген.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз - мемлекеттік органдарда және олардың
аппараттарындағы Конституцияның негізінде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік қызметтер мен мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған азаматтардаң кәсіби қызметі. Жалпы менiң курстық жұмысымның
тақырыбына арқау болып отырған мемлекеттiк қызметкерлердiң әкiмшiлiк
құқықтық мәртебесiне қатысты, соның iшнде мемлекеттiк қызметтерлердiң
құқықтары мен мiндеттерiне қатысты мәселелер туралы Қазақстан
Республикасы мен өзге де шетелдерлiң әдебиеттерде аз айтылып жүрген
жоқ, соған қарамастан бұл тақырып әлi күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн
жоғалтқан жоқ. Мен өзiмнiң курстық жұмысымда Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттiк қызмет ұғымы мен мемлекеттiк қызметтiң қағидаларына сүйене
отырып мемлекеттiк қызметтеерлердiң негiзгi құқықтары мен мiндеттерiне
қатысты мәселелер бойынша өз бетiмше құқықтық теориялық сараптау
жасап кеткiм келедi.
Мемлекет қызметін ұйымдастырудың басты, негізгі талаптары Қазакстан
Республикасы Конституциясында қарастырылған (33-бап), сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
Мемлекеттік қызмет туралы заң күші бар Жарлығында толық түрде
қарастырылған. Бұл Жарлық мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың негізін,
мемлекеттік қызметкерлердің кұқықтық жағдайларын және мемлекеттік қызмет
аясындағы қарым-қатынастардың реттелуін анықтайды. Мемлекеттік қызметтің
азаматтардың еңбек іс-әрекетінің бір түрі болып келетіні сөзсіз. Сондықтан
да мемлекеттік қызмет жалпылай ұйымдастыруға тән барлық қасиеттерге
негізделеді. Мемлекеттік қызмет деп әлеуметті пайдалы, объективті қажет
және басқарылу персоналының ұйымдасқан нысанындағы қызметін айтамыз.
Мемлекетті басқару органдарында басқару кадрларын жинаудың, басқару
функциялары мен өкілеттіктердің лауазымды тұлғалар арасында бөлінудің
арнайы тәсілдері, мемлекет және еңбек процесін басқару, басқару
органдарының жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасақталған. Бұл тұрғыдан
мемлекеттік қызмет еңбек кұқығының жалпы нормаларына негізделеді.
Мемлекеттік қызмет деп белгілі бір іс-әрекеттің түріне қатысты, яғни
кәсіп, мамандық, біліктілік, лауазымға қатысты жұмыстың орындалуын айтамыз.
Кәсіп - еңбек кызметінің кен саласы. Бұнда мемлекет кызметкері өз
мамандығына сәйкес бар білімін, талабын толығымен қолдана алады. Мамандық
көрсетілген кәсіптің аясындағы еңбек қызметінің тар саласы. Бұнда мемлекет
қызметкері жұмысты тиімді атқаруы үшін өзінің бұл сала бойынша алған терең,
жан-жақты білімін қолдана алады. Ал біліктілік болса, белгілі бір
қызметкердің қандай да дәрежедегі ауыр қызметті атқара алатынын анықтайды.
Біліктілік-біліктілік класстарымен анықталады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір белгісі - мемлекеттік қызметкердің
басқару органы қызметіне тікелей қатысуы. Бұл дегеніміз - азаматты басқару
органының құрамына, яғни штатқа және мемлекеттік органның басқару қызметіне
енгізілуін айтамыз.
Лауазымды тұлғаның басқару органының ішкі еңбек тәртібіне бағынуы -
мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады. Ішкі еңбек тәртібінің
мазмұнын құрайтын лауазымды тұлғалардың бірлескен басқару қызметін, ұжымның
нақты және дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін, басқару органының осындай
режимін анықтайтын нормалар құрайды. Ішкі еңбек тәртібі заңдармен, ішкі
еңбек тәртібінің типтік ережелерімен және осының неігізінде қабылданған
басқару органының жергілікті ішкі тәртіп ережесімен реттеледі. Мемлекеттік
басқару органының ішкі еңбек тәртібінің айрылмас элементі болып
субординация жүйесі, яғни лауазымы бойынша төмен мемлекеттік қызметкерлер
лауазымы жоғары қызметкерлерге толық есеп беруімен айқындалады. Басқару
органының ішкі еңбек тәртібіне бағыну - әрбір лауазымды тұлғаның міндеті
болып саналады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір ерекшелігі жалақы болып табылады.
Мемлекеттік қызметкерге жалақы: еңбекті бағалауда барлығына ортақ
критерийлерге негізделе отырып, жалақы еңбектің сапасы мен мөлшеріне
сәйкес төленеді. Жалақы алдын-ала қабылданған нормалар негізінде
өндіріледі; жалақының негізгі бөлігі басқару органының штат кестесімен
анықталады, ал қосымшасы - мемлекет қызметкерінің біліктілік деңгейіне және
басқа жағдайларға (біліктілік класстар үшін мемлекеттік қызметтте істеген
жылдары үшін төлемдер, сыйақы және т. с. с.) байланысты анықталады,
төленетін ақша мөлшері жағынан шектелмейді, бірақ заңда көрсетілген
минимальды мөлшерден төмен болмауы тиіс.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз - мемлекеттік органдарда және олардың
аппараттарындағы Конституцияның негізінде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік қызметтер мен мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған азаматтардаң кәсіби қызметі. Келтірілген анықтама бойынша
мемлекеттік қызметтің кәсіптік қызмет ретіндегі жалпы белгілерін былайша
айқындаймыз:
1) мемлекекттік қызмет мемлекеттік мақсаттар мен
қызметтерді жүзеге асырумен байланысты;
2) мемлекеттік қызметтер мен мақсаттардың салалы экономика,
әлеуметтік-саяси құрылым бойынша дамуы мемлекетті басқару,
мемлекеттік қызметкерлердің кәсіби қызметі арқылы жүзеге
асырылады. Бұл қызмет көп қырлылығымен басқару функцияларының
көлемділігімен, ауырлылығымен және ауқымдылығымен (масштабтылығымен)
ерекшеленеді. Мемлекеттік басқаруда бүкіл қоғамның және мемлекеттің
мүдделері көрсетіледі;
3) мемлекеттік қызмет қоғамда басқару қызметін жүзеге асыратын
арнайы ақпарат аясында жүзеге асырылады. Осындай аппаратсыз
жұмыс істеу мүмкін емес, себебі мемлекеттік басқарудың
кез келген саласы осындай аппаратты қажет етеді. Экономика, әлеуметтік сала
мен әкімшілік - саяси құрылыс дамуындағы мемлекет қызметкері органдар
жүйесі арқылы жүзеге асады. Бұл органдар алдында тұрған
мақсаттары олардың қызметінің мазмұнын және сәйкесінше мемлекеттік
қызметкерлер функциясын анықтайды;
4) мемлекеттік қызметтің ерекше басқару функциясын
жүзеге асырумен тығыз байланысты. Басқару аппаратында мемлекет
функцияларынын басқару функцияларымен бірігуі және мемлекеттік
қызметкерлердің нақты функцияларының құралуы арқылы жүзеге асады. Соның
өзінде басқару органдарының мақсаттары мен функциялары мемлекеттің мақсаты
мен функцияларына сәйкес болуы керек;
5) мемлекеттік қызметкерлер мемлекет атынан сөйлейді, сондықтан да
мемлекеттік билік құзіреттеріне ие;
6) мемлекеттік қызмет Конституция нормаларына, заңдарға,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарына
және басқа заңды актілерге негізделеді. Басқаша айтқанда
мемлекеттік қызметкерлердің басқару қызметі мемлекеттік
баскарудағы заңдылық қағидасының талаптарына сай болуы керек.
Бұл жерде Конституция нормаларын және басқа да заң актілерін
мемлекеттік басқару аясына сәйкес басқа заң актілерін жүзеге асыру.
Мемлекеттік басқарудың бар мағынасы әлеуметтік
процестердің мемлекеттің басқаруын ұйымдастыру;
7) мемлекеттік қызмет - атқарушы сипаттағы ұйымдасқан қызмет. Бұл
жерде Конституция нормалдарын, заңдарын, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары мен басқа заң актілерінің мемлекеттік басқару
аясына сәйкес тәжірибелі түрде іске асыру айтылады. Мемлекеттік қызметтің
түйіні әлеуметтік процестердің мемлекеттік басқаруын ұйымдастыру мен сәйкес
мемлекеттік органдардың функциялары мен уәкілеттіктерін жүзеге асыруда
жатыр;
8) мемлекеттік қызмет - жарлықшы сипаттағы қызмет. Бұл дегеніміз
мемлекет қызметкерлерінің өзіне жүктелген саласында мақсаттар мен
қызметтерді жүзеге асыру барысында заңды-актілі ұйғарымды қолдануға құқылы.
Жарлықшы қызметі қажетті жағдайларда басқару актілерін шығарумен
ерекшеленеді. Бұл актілердің көмегімен ведомстваларға қарасты объектілер
мен олардың негізгі қызметінің бағыттарына тікелей ықпал жасайды.
Мемлекеттік қызмет саясаттандырылған түрімен де ерекшеленеді. Бұл
дегеніміз мемлекеттік қызметкерлер өзінің міндетті қызметі мен өкілеттігін
атқару кезінде заң талаптарын басшылыққа алу міндеті мен саяси партиялар,
қоғамдық бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдерімен еш
байланыстырмау. Осыған орай мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында
саяси партиялар ұйымдарын құру рұқсат етілмейді. Мемлекет қызметкері өзінің
басқару әрекетін жүзеге асыруға құқығы бар. Заңдарда бекітілген бірыңғай
мемлекет саясаты мен мүдделерін басшылыққа алуы тиіс.
1. 2 Мемлекеттік қызметтің негізгі қағидалары
Қоғамда басқару функцияларын орындаумен қатар арнайы адамдар тобы
мемлекеттік қызметтің ерекше кәсіптік қызметі ретінде айқын, белгілі
қағидаларға негізделеді. Ал қағидалар орындалуын өз кезегінде жалпылай
мемлекеттік қызмет институтының қызметімен кепілденген талаптар түрінде
түсіндіріледі. Бұның өзінде мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мемлекеттік
басқарудың ерекше қағидаларына сонымен қатар лауазымды тұлғалардың кәсіптік
қызметінің мағынасын көрсететін мемлекеттік басқарудың ерекше қағидаларына
да негізделеді. Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік құқықтың субьектілері
ретінде демократия мен құқық негізінде экономика, әлеуметтік мәдениет және
әкімшілік – саяси аяларын басқару, қазақстан мемлекеттілігін нығайтц және
қоғамды реформалау сияқты міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқарады.
Елімізде қоғам мен мемлекет өмірінің барлық аяларында жүргізіліп жатқан
қайта құруға байланысты түбегейлі өзгерістер мемлекеттік қызметшілерге
қойылатын жаңа талаптар туғызады. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында
мемлекеттік аппараттың қызметі нарықтық реформаларды жүзеге асырудың
міндеттеріне толығынан сай келмейтін болғандықтан мемлекеттік қызметті
реформалаудың қажеттігі пайда болды.
Реформалаудың мақсаты қазіргі және келешектегісаяси және экономикалық
жағдайларды жұмыс істей алатын қабілетті жаңңа үлгідегі мемлекеттік
аппарат, жоғары кәсіби білікті, құзіретті, тиімді және тәртіпті аппарат
құру. Бұл міндетті шешу мемлекеттік қызметшілердің тиісті әкімшілік –
құқықтық мәртебесін белгілеуді де қамтиды.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекетттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б) қызметшілердің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы жатқызылады.
Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер мемлекеттік
қызметшілер болып саналады.
Мұндай жағдай 1995 ж. дейін сақталып келді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет келесі қағидаларға
негізделеді:
1. Заңдылық. Бұл қағида барлық мемлекет
қызметкерлерінің алатын орны, лауазымы, рангісінен тәуелсіз Конституцияны,
заңдарды, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлықтарының талаптарын, міндетті ережелерін мүлтіксіз
сақтау, бұзбаумен анықталады. Мемлекеттік басқару процесінде
заңдылық қағидасының талаптары, басқару актілерінің шығарылуы, басылуы
кезінен бастап жүзеге асырылады. Мемлекетті басқару аппараты
жүйесінде басқару актісінің заңды күші сол актіні қабылдаған органның орны
мен өкілеттілігінің көлемімен анықталады.
2. Мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы. Мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына
бөлінуіне қарамастан Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қызмет жүйесі біртұтас. Мемлекеттік билік өзінің мәні, құрылысы жэне
қоғамда әрекет етуінің біртұтастығымен түсіндіріледі. Мемлекеттік қызмет
жүйесінің біртұтастығы мемлекет аппаратындағы еңбек бөлінісіне
қарамастан барлық мемлекеттік органдар өз қызметтері мен
өкілеттіктерін мемлекет атынан жүзеге асырады. Қазақстан
Республикасы Конституциясы мемлекеттік билік тармақтарының, заң
шығару, атқарушы және сот билігіне бөліну қағидасын бекітіп, сонымен қатар
тепе-теңдік және тежемелік қағидасын да берік ұстанады. Осыған байланысты
мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы қағидасы барлық мемлекеттік билік
тармақтарын біртұтас мемлекет механизміне біріктіретін берік негіз ретінде
түсіндіреді.
3. Заңды құқықтарының, еркіндігінің және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында приоритеті бар. Бұл қағида азамат пен мемлекет арасындағы
қарым-қатынас аумағындағы маңызды ресми бағыт болып келеді. Қазақстан
Республикасы Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандығын басты
орынға қояды. Адамға құқық пен бостандық туғанынан
беріледі. Олар абсолютті және ажыратылмайтын болып танылады,
заңдар және басқа нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен
қолдануын анықтайды.
4. Қол жетерлік кағидасы, яғни азаматтар қабілетіне, кәсіптік
дайындығына сәйкес мемлекеттік қызметке түсуге бірдей құқылы. Бұл
туралы Конституцияның 33-бабында нақты жазылған. Осы қағида
бойынша жалғыз ғана шек қоятын - ол кандидатқа қойылатын жас
мөлшері, яғни мемлекет қызметкерінің жасы 63 жастан аспауы
керектігі бекітілген.
5. Азаматтардың мемлекеттік қызметкер қызметіне кандидатураларды
жинау, іріктеу қатаң ерікті негізде жүзеге асырылуға міндетті. Ешкім
де мәжбүрлеу тәртібінде мемлекеттік қызметке азаматты тағайындай
алмайды. Басқаша айтқанда мемлекетік қызметке тұру күрделі заң құрылысының
болуын, яғни бр мезгілде екі фактінің болуын талап етеді: қызметке
тағайындау актісінің болуы және азаматтың бұл қызметке тұруға байланысты
алдын ала келісімі.
6. Шешімдерді орындау міндеттілігі. Жоғары тұрған мемлекеттік
органдар лауазымды тұлғаларының өз өкілеттілігі аясындағы қабылданған
шешімдерін төменгі сатыда тұрған мемлекет органдары қызметкерлері үшін
орындау - міндет. Бұл қағида мемлекеттік органдардың вертикальды бағыну
жүйесін, экономика әлеуметтік сфера және әкімшілік-саяси құрылыс
салаларында қажетті басқаруды орталықтандыруды айқындайды. Мемлекеттік
басқару , органдарының жалпы жүйесін біріктіреді, сөйтіп мемлекет
аппаратының қызметінде жалпы мемлекеттік мүдделер есебін жргізу қамтамасыз
етіледі.
7. Мемлекет кызметкерінің бақылауға тәуелділік және есептілік
қағидасы. Барлық мемлекеттік органдар мен мемлекеттік қызметшілер халық
алдында және өзінен жоғары тұрған лауазым немесе жоғары тұрған орган
алдында жауапты.
8. Кәсіпқойлығы және құзырлығы. Мемлекеттік қызметке
орналасқан азамат өзінің қызметтерін орындау үшін арнайы білімі тәжірибесі
және қабілеті болуы қажет.
9. Қызметшілердің жеке жауапкершілігі. Әрбір мемлекеттік
қызметші өзінің лауазымына сай белгілі бір қызмет атқарады және
сол істеген ісіне жауап береді. т. б. Осы аталған қағидалардың
орындалуы мемлекеттік қызметтің тиімді орындалуын қамтамасыз етеді.
Әкімшілік лауазымдар мемлекеттік қызметшілердің 90 пайызын құрайды және
олар саяси қызметшілер ауыстырылғанда қызметтен шығарылмауы үшін заңмен
қорғалған. Мемлекеттік қызметтің мемлекеттік басқарудағы негізгі
құзіреттеріне (компоненттеріне) лауазымдардың топтарға (категорияларға)
бөлінуін жатқызуға болады. Лауазымдар иерархиясы мемлекеттік
басқару жүйесінде пирамидаға сәйкес лауазымдардың таралуы барлық елде
тараған. Лауазымдардың құзырлығының көлемі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
олардың иерархиялық пирамидадағы лауазымдық орны болады және
жауапкершілігі жоғары болады, Сондықтан мемлекеттік лауазымдарды
иерархиялық дифференциациялау объективті заң болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қызмет туралы заңында көрсетілгендей,
мемлекеттік қызметкерлер лауазымдары саяси және әкімшілік болып екіге
бөлінеді.
Мәселен. саяси лауазымдарға Қазақстан Республикасының Президентi
лауазымын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы бойынша:
1. Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы
мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын,
ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн
ең жоғары лауазымды тұлға[1]. 1998 жылғы 7 қазанда "Қазақстан
Республикасының Конституциясына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы"
Қазақстан Республикасының заңы қабылданды.
Осы заңның негiзiнде, мемлекеттiк билiк жүйесiн демократия-ландыру,
Қазақстанда адал және әдiл сайлау жүйесiн құру, сайлау процесiне саяси
партиялардың қатынасуына мүмкiндiк жасау, Парламенттi билiктiң дербес
тармағы ретiнде, өкiнеттiлiгiн кеңейтiп, елiмiздiң саяси өмiрiндегi
атқаратын рөлiн көтеру бекiлдi. Үкiметтiң және оның мүшелерiнiң Парламент
алдындағы жауапкершiлiгiн арттырып, Парламент депутаттарының мәртебесiн
көтеру, соттық құқықтық жүйенi, мемлекеттiң қызметтi одан әрi қарай
реформалау көзделдi. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына
19 түзетулер енгiзiлдi. 33-баптың 14-тармағындағы мемлекеттiк қызметтегi
адамдардың жасына шек қою алынып тасталды. Ендiгi жерде, өмiрлiк тәжiрибесi
бар, бiлiмдi адамдар мемлекеттiк қызметте жасына байланысты шектелмей
пайдаланылады[2]. 49-баптың 2-тармағына өзгертулер енгiзiлiп, Парламенттiң
сайлану мерзiм 14 жыл болып белгiлендi. 50-бапқа 5-тармақ қосылып, Сенат
депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - 6 жыл, Мәжiлiс депутаттарының өкiлеттiк
мерзiмi - 5 жыл болып белгiлендi. 50-баптың 3-тармағы өзгертiлiп, мәжiлiс
депутаттарының саны 77-ге дейiн көбейтiлдi. 10 депутат партиялық тiзiмдерге
байланысты сайланады.
Мемлекет басшысының кезектен тыс сайлауын өткiзуге заңды түрде
мүмкiндiк көзделдi. Дауыс беруге катысқан сайлаушылардың елу паиызынан
астамының дауысына ие болған кандидат, сайланғандардың есебiне кiретiн
болды. Сонымен, сайлаушылардың жартысынан көбi қатысса ғана, сайлау өттi
деп есептелген кедергi жойылды. Соған сәйкес, аралас сайлау жүйесi
енгiзiлiп Мәжiлiс депутаттарының көбiсi мажоритарлық (көпшiлiк дауыс алуына
байланысты) жүйе негiзiнде, ал басқа бөлiктерi - пропорционалды (тепе-
теңдiк) жүйе бойынша, партиялық тiзiмдер арқылы сайланатын болды қоғамда
кiм және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттiк билiк
құрылымы қалай қызмет iстейдi, ол аумақтың тұрғындары қалай бiрiккен, әр
түрлi аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдiстердiң және жолдардың көмегiмен саяси билiк жүргiзiлетiндiгiн
көрсетедi.
Саяси лауазымдарға саяси мемлекеттік қызметке тағайындалуы (сайлау),
қызметтен босатылуы және қызметі саяси сипатта болатын лауазымдар жатады.
Әкімшілік лауазымдарға мемлекеттік қызметте тұрақты қызмет атқаратын
лауазымдар жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекетімізде қабылданған
арнайы лауазымдар Реестрінде топтар категориясымен жүйелендірілген.
А категориясы тобына Қазақстан Республикасы Президентінің
Әкімшілігінің лауазымдары жатады. Ал В категориясы
тобына республикалық деңгейдегі аппарат органдарының саласы
лауазымдары (Парламент палатасы аппараты, Премьер-Министр
Кеңсесі (Канцеляриясы), Конституциялық Кеңес аппараты, Жоғарғы
Сот аппараты, Президент Істері Басқармасы), С категориясы
тобына, Президентке тікелей бағынышты және есеп беретін мемлекеттік
органдар, Орталық атқарушы органдар. Үкіметке, Орталық атқарушы органдар
Ведомстваларына кірмейтін Орталық атқарушы органдары, Облыстық жәпе
аудандық территориялық бөлімдері кіреді. Д категориялары тобына
облыс, аудан, ауыл әкімдерінің аппараттары, облыстық, аудандық
мәслихат аппараттары, облыстық, аудандық сот аппараттары
жатады. Ал Е категориялар тобына, жергілікті атқару органдары
жатады. Осы жоғарыда аталған категориялар өз іштерінде мемлекеттік орган
құрылымында алатын орнына, әкімшілік лауазымдарына сай тағы бірнеше
топтарға бөлінеді.
1999 жылы 23 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті жаңа
Мемлекетік қызмет туралы заңға қол қойды. Заңмен және заңға тәуелді
актілермен мемлекеттік қызметтің жаңа моделі анықталды. Бұл заң мемлекеттік
қызметшілердің анықтамасын нақты анықтады.
2 Қазақстан Республикасындағы қызметшілердің консититутциялық
құқықтық мәртебесі
2.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшеліктері
Мемлекеттік қызмет терең тарихи тамырға ие. Оның тарихы мемлекет және
құқық тарихымен бірге дамып келе жатыр десек те болады. Алғашқы мемлекеттік
қызмет ежелгі египеттіктер мен гректерге таныс болған, себебі оларда әділет
істері құқық тәртібімен малшылық бойынша арнайы департаменттері болған.
Ежелгі римдіктер мемлекеттік қызметке иерархиялық бастаманы дамытып
отырған – оларда әділет, әскери, қаржы және салық, сыртқы және ішкі істер
саласы жөнінде барлық империялар вертикалі тағы басқа департаменттер пайда
бола бастады. Ең көп тарихы бар мемлекеттік қызмет Қытайда кездеседі. Дәл
осы Қытайда алғашқы рет қызмет жүйесінің элементі пайдаланылған.
Мемлекеттік қызметке тұру үшін арнайы жазбаша емтихандардан өту қажет
болды. Объективті және шынайы болу үшін тесттер анонимді яғни жасырын
түрде, жауаптың атауларын көрсетудің орнына, олар арнайы сандармен
шифрланған болды. Ортағасырларда мемлекеттік қызмет қоғамның феодалдық
құрылымының әсерінің бағынуында болған. Феодалдың және корольдердың құлдары
чиновниктерге, ақсүйектерге айнала бастады. Қызметтік міндеттері нашар
анықтал ды, орталық билік қызметінің күшею шаралары сатылды.
Европада мемлекеттік қызметтің қазіргі жүйесінің негіздері XVII
ғасырдан бастау алады. Бірнеше ғасырлар тоғысында мемлекеттік қызметтің
қазіргі заманғы формасын берген жүйесі дамыды.
Барлық постсоветтің мемлекеттерге мемлекеттік қызметтің адекваттық жаңа
шарттарын құру мәселесінде жалпы проблемалар тән болды. Көбіне бұл советтік
ақсүйектер саясатпен өте тығыз байланыста болды, бірақ заң нормаларымен
жеткіліксіз деңгейде байланыста болғанымен, мемлекет аппарат қызметкерлерін
таңдау мен іріктеу олардың жеке еңбектерімен өкілеттігі негізінде жүзеге
асырылғандығымен түсіндіріледі. Бұдан басқа, маңызды мәселенің бірі мынада
болды, кадрлардың елеулі бөлігі жұмыс тәжірибесіне тек мемлекеттік
партиялық аппарат экономикалық және қоғамдық аспектінің дерлік барлығын
қадағалаған жағдайда ие болатын, жаңа талаптар бойынша кадрлар мемлекеттің
тез әрі жылдам өзгеру рөліне тез ыңғайланып қабылдауы қажет болды.
Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға
орналасуға құқығы бар. Мемлекеттік әкімшілік лауазымға орналасу, осы Заңда
көзделген жағдайларды қоспағанда, конкурстық негізде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік әкімшілік лауазымға орналасуы ол тиісті
бос тұрған лауазымға қойылатын біліктілік талаптарына сай келген жағдайда,
мемлекеттік қызметшінің және уәкілетті органның немесе оның аумақтық
бөлімшесінің келісімімен конкурстық іріктеусіз ауысу тәртібімен жүзеге
асырылуы мүмкін.
Мемлекеттiк қызметшiнiң сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны
үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен алынбаған
тәртіптiк жазасы болған жағдайда, мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға ауысу
тәртiбiмен орналасуына жол берiлмейдi. Өз өкiлеттiгiн доғарған, терiс
себептермен доғарғандарын қоспағанда, және қойылатын бiлiктiлiк талаптарына
сай келетiн Парламент депутаттарының, тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн
мәслихат депутаттарының, мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң, судьялардың
мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға конкурстық iрiктеусiз орналасу құқығы бар.
Парламент депутаттарының, тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн мәслихат
депутаттарының, мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң, судьялардың мемлекеттiк
әкiмшiлiк лауазымға орналасу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Президентi
айқындайды.
Мемлекеттiк қызметке кiру кезiнде жынысына, нәсiлiне, қай ұлтқа
жататынына, тiлiне, әлеуметтiк тегiне, мүлiктiк жағдайына, тұрғылықты
жерiне, дiнге қатынасына, сенiмiне, қоғамдық бiрлестiктерге қатыстылығына
және кез келген өзге де мән-жайларға қарай қандай да болсын тiкелей немесе
жанама шектеулер белгілеуге жол берiлмейдi. Осы Заңда белгiленген
жағдайларды қоспағанда, конкурстық iрiктеуден өтпеген азаматтарды
мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметке қабылдаған лауазымды адам осы Заңның 28-
бабында белгiленген тәртiппен жауапқа тартылады.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, ұлттық әдет-ғұрыптар
сияқты халық стандартқа да жауап бере алатынын ескере отырып, мемлекеттік
қызметтің қазіргі заманғы жүйесін құру проблемасы тұрды. Қазақстанда
мемлекет қызмет жүйесін институттандыру бастамасы 1995 ж 26 желтоқсанда
қабылданған “Мемлекеттік қызмет туралы” ҚР Президентінің заң күші бар
жарғысы болды. Онда Республикада мемлекеттік қызметті ұйымдастыру
негіздері, мемлекет қызметшінің құқықтық жағдайы және мемлекеттік қызмет
саласындағы қатынастардың әлеуметтік қорғалуы мен реттелуі белгіленген.
Аталған Жарғы қабылданған кейін 1999 ж 23 шілдеде “Мемлекеттік қызмет
туралы” ҚР Заңы қабылданды. Осы заңның 1 бабына сәйкес мемлекеттік қызмет
дегеніміз – мемлекеттік биліктің мәселелері мен функциясын жасауға
бағытталған өзінің қызметтік өкілеттігін орындау бойынша мемлекеттік
орындаудағы мемлекеттік қызметшілердің қызметі. ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаев 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында мемлекеттік қызметті толық
жетілдірудің негізгі бағыты белгіленген. Осыған орай мемлекеттік қызметті
реформалауды жылдамдататын және оны 2000 жылға дейін бітіру мәселесі тұрды.
Стратегиялық курсқа сәйкес 2000 жылдың басына қарай Қазақстанда мемлекеттік
қызметтің жаңа заң шығарушылық және институтционалдық базасы құрылды [17,
25 б.]
Жоғарыда аталған заңның 2 бабына сәйкес мемлекеттік қызмет туралы
заңдар Конститутциядан, аталған Заңнан, басқа да Қазақстан Республикасының
нормативтік актілерінен тұрады.
‘‘Қазақстан 2030’’ Стратегиялық бағдарламасы кәсіпқой мемлекет құруды
көздейді. Осыған байланысты мемлекеттік қызметшілердің корпусын құру
қажеттігі туындайды. Кәсіпқой мемлекетте оның органдары басқарушылармен
құралады. Президент оларды жаңа генерация ақсүйектері деп атап және оларды
ұлттар құлдары деп белгіледі. Бұл адамдардың ерекше белгісі – патриотизм.
әділеттілік, өз ісіне берілушілік, кәсіпқойлық, ұзақ мерзімді мәселелерді
қою қабілеттілігі, оларды жаңа талаптарға сай шеше білу және еркіндігі.
Мемлекеттік қызметтің бағасы, іріктей және қызметтік жұмысшыларды жылжыту,
көтеру жүйесінің критершілері жасап шығарылған. Әсіресе аумақтық деңгейде
қызметшілерді даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін көтеру
қалыптастырып жатыр. Қазақстанда қазіргі мемлекеттік қызмет Академиясы
әрекет етіп жатыр.
Мемлекеттік басқару әдетте адамдардың басқа адамдарға қатынасы арқылы
жүзеге асырылады. Сондықтан мемлекеттік басқаруға талаптарға сай келетін
барлық азаматтар қатысты болады. Қоғамды басқаруда адамдардың мәртебесі –
оның субъект немесе объект ретінде көрінетіндігімен айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың субъектілеріне қоғамда мемлекет атынан
кәсіпқойлық қабілеті негізінде басқару міндетін жүзеге асыратын адамдар
жатады. Аталған мідеттер басқа адамдарға қатысты жүхеге асырылады. Міне осы
әртүрлі ұйымдық құқық нысандағы басқалардың объектісін құрайды.
Мемлекеттік қызмет – басқару персоналының әлеуметтік пайдалы,
обьективті қажетті және ұйымдаса жабдықталған саналы қызмет бола отырып,
өзінің еңбек құралына ие болады. Мемлекеттік қызметшінің кәсіби қызметі
арнайы белгілерге ие болады.Осындай белгілердің бірі еңбек құралының
арнайылығы (қызметтік міндет) болып табылады. Мемлекеттік қызмет бірде бір
қызмет түріне қатысты, яғни кәсіпқойлық, мамандық, биліктік, қызметке
қатысты жұмысының орындалуын болжайды. Кәсіп (профессия) – бұл адамның
өзінің білімі, қабілеті мен әрекетіне сәйкес өзінің еңбектік мамандығын
қолдана алатын қызметтің кең ауқымды саласы болып табылады. Мамандық
(специальность) – бұл жұмысшылар мен қызметшілерге тез әрі тиімді еңбек
етуге мүмкіндік беретін терең әрі жан-жақты сана мен білімге ие болатын
көрсетілген кәсіп саласындағы еңбек қызметінің елеулі тар саласы.
Біліктілік – жұмысшыеың қабілеттілігі еңбектің қаншалықты күрделілігін
орындай алатынын көрсетеді. Әкімшілік мемлекеттік қызметтің біліктілігі
біліктілік категориясымен белгіленеді.
Мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың басты, негізгі талаптары
Қазақстан Республикасы Конституциясында қарастырылған (33-
бап), сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылғы 26 желтоқсандағы Мемлекеттік қызмет туралы заң күші
бар Жарлығында толық түрде қарастырылған. Бұл Жарлық мемлекеттік
қызметті ұйымдастырудың негізін, мемлекеттік қызметкерлердің
құқықтық жағдайларын және мемлекеттік қызмет аясындағы қарым-қатынастардың
реттелуін анықтайды.
Мемлекеттік қызметтің азаматтардың еңбек іс-әрекетінің бір түрі болып
келетіні сөзсіз. Сондықтан да мемлекеттік қызмет жалпылай ұйымдастыруға тән
барлық қасиеттерге негізделеді. Мемлекеттік кызмет деп әлеуметті пайдалы,
объективті кажет және басқарылу персоналының ұйымдасқан нысанындағы
қызметін айтамыз.
Мемлекетті басқару органдарында басқару мамдарын жинаудың, басқару
функциялары мен өкілеттіктердін лауазымды тұлғалар арасында бөлінудің
арнайы тәсілдері, мемлекет және еңбек процесін басқару, басқару
органдарының жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасақталған. Бұл тұжырым
мемлекеттік қызмет еңбек кұқығының жалпы нормаларына негізделеді.
Мемлекеттік қызмет деп белгілі бір іс-әрекеттің түріне қатысты, яғни
кәсіп, мамандық, біліктілік, лауазымға қатысты жұмыстың орындалуын айтамыз.
Кәсіп - еңбек кызметінің көп саласы. Бұнда мемлекет қызметкері өз
мамандығына сәйкес бар білімін, талабын толығымен қолдана
алады. Мамандық көрсетілген кәсіптің аясындағы еңбек қызметінің тар
саласы. Бұнда мемлекет қызметкері жұмысты тиімді атқаруы үшін өзінін
бұл сала бойынша алған терең, жан-жақты білімін қолдана алады.
Ал біліктілік болса, белгілі бір қызметкердің қандай да дәрежедегі
ауыр қызметті атқара алатынын анықтайды. Біліктілік-біліктілік
сыныптарымен анықталады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір белгісі мемлекеттік қызметкердің
басқару органы кызметіне тікелей қатысуы. Бұл дегеніміз - азаматты басқару
органының құрамына, яғни штатқа және мемлекеттік органның басқару қызметіне
енгізілуін айтамыз.
Лауазымды тұлғаның басқару органының ішкі еңбек тәртібіне бағынуы -
мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады. Ішкі еңбек тәртібінің
мазмұнын құрайтын лауазымды тұлғалардың бірлескен басқару қызметін, ұжымның
нақты және дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін, басқару органының осындай
режимін анықтайтын нормалар құрайды. Ішкі еңбек тәртібі заңдармен, ішкі
еңбек тәртібінің типтік ережелерімен және осының негізінде қабылданған
басқару органының жергілікті ішкі тәртіп ережесімен реттеледі. Мемлекеттік
басқару органының ішкі еңбек тәртібінің ажырамас белгісі болып субординация
жүйесі, яғни лауазымы бойынша төмен мемлекеттік қызметкерлер лауазымы
жоғары қызметкерлерге толық есеп беруімен айқындалады. Басқару органынын
ішкі еңбек тәртібіне бағыну-әрбір лауазымды тұлғаның міндеті болып саналады
[18, 11б.]
Мемлекеттік қызметтің тағы бір ерекшелігі жалақы болып табылады.
Мемлекеттік қызметкерге жалақы: еңбекті бағалауда барлығына ортақ
критерийлерге негізделе отырып, жалақы еңбектің сапасы мен мөлшеріне сәйкес
төленеді. Жалақы алдын-ала қабылданған нормалар негізінде өндіріледі;
жалақының негізгі бөлігі басқару органының штат кестесімен анықталады, ал
қосымшасы - мемлекет қызметкерінің біліктілік деңгейіне және басқа
жағдайларға (біліктілік сыныптар үшін мемлекеттік қызметте істеген жылдары
үшін төлемдер, сыйақы және т. б.) байланысты анықталады, төленетін ақша
мөлшері жағынан шектелмейді, бірақ заңда көрсетілген минимальды мөлшерден
кем болмауы тиіс.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз - мемлекеттік органдарда және олардың
аппараттарындағы Конституцияның негізінде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған азаматтардың кәсіби қызметі. Келтірілген анықтама бойынша
мемлекеттік қызметтің кәсіптік қызмет ретіндегі жалпы белгілерін былайша
айқындаймыз:
1) мемлекекттік қызмет мемлекеттік мақсаттар мен қызметтерді жүзеге
асырумен байланысты;
2) мемлекеттік қызметтер мен мақсаттардың саласы экономика,
әлеуметтік-саяси құрылым бойынша дамуы мемлекетті басқару, мемлекеттік
қызметкерлердің кәсіби қызметі арқылы жүзеге асырылады. Бұл
қызмет көп қырлылығымен басқару функцияларының көлемділігімен,
ауырлылығымен және ауқымдылығымен ерекшеленеді. Мемлекеттік басқаруда
бүкіл қоғамның және мемлекеттің мүдделері көрсетіледі;
3) мемлекеттік қызмет қоғамда басқару қызметін жүзеге асыратын арнайы
аппарат аясында жүзеге асырылады. Осындай аппаратсыз жұмыс істеу
мүмкін емес, себебі мемлекеттік басқарудың кез келген саласы осындай
аппаратты қажет етеді. Экономика, элеуметтік сала мен әкімшілік - саяси
құрылыс дамуындағы мемлекет қызметкері органдар жүйесі арқылы
жүзеге асады. Бұл органдар алдында тұрған мақсаттары олардың
қызметінің мазмұнын және сәйкесінше мемлекеттік қызметкерлер функциясын
анықтайды;
4) мемлекеттік қызметтің спецификасы басқару функциясын жүзеге
асырумен тығыз байланысты. Басқару аппаратында мемлекет
функцияларының басқару функцияларымен бірігуі және мемлекеттік
қызметкерлердің нақты функцияларының құралуы арқылы жүзеге асады. Соның
негізінде басқару органдарының мақсаттары мен
функциялары мемлекеттің мақсаты мен функцияларына сәйкес болуы керек;
5) мемлекеттік қызметкерлер мемлекет атынан сөйлейді, сондықтан да
мемлекеттік билік құзіреттеріне ие;
6) мемлекеттік қызмет Конституция нормаларына, заңдарға,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарына және басқа заңды
актілерге негізделеді. Басқаша айтқанда мемлекеттік қызметкерлердің
басқару қызметі мемлекеттің басқарудағы заңдылық қағидасының
талаптарына сай болуы керек. Бұл жерде Конституция нормаларын және басқа
да заң актілерін мемлекеттік басқару аясына сәйкес баска заң актілерін
жүзеге асыру. Мемлекеттік басқарудың бар мағынасы әлеуметтік
процестердің мемлекеттің басқаруын ұйымдастыру;
7) мемлекеттік қызмет-атқарушы сипаттағы ұйымдасқан қызмет. Бұл жерде
Конституция нормаларын, заңдарын, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары мен басқа заң актілерінің мемлекеттік басқару
аясына сәйкес тәжірибелі түрде іске асыру айтылады. Мемлекеттік
қызметтің түйіні әлеуметтік процестердің мемлекеттік басқаруын
ұйымдастыру мен сәйкес мемлекеттік органдардың функциялары
мен өкілеттіктерін жүзеге асыруда жатыр;
8) мемлекеттік қызмет - жарлықшы сипаттағы қызмет. Бұл дегеніміз
мемлекет қызметкерлерінің өзіне жүктелген саласында мақсаттар мен
қызметтерді жүзеге асыру барысында заңды-актілі ұйғарымды қолдануға құқылы.
Жарлықшы қызметі кажетті жағдайларда басқару актілерін
шығарумен ерекшеленеді. Бұл актілердің көмегімен ведомстволарға қарасты
объектілер мен олардың негізгі қызметінің бағыттарына тікелей ықпал
жасайды.
Мемлекеттік қызмет саясаттандырылған түрімен де ерекшеленеді. Бұл
дегеніміз мемлекеттік қызметкерлер өзінің міндетті қызметі мен өкілеттігін
атқару кезінде заң талаптарын басшылыққа алу міндеті мен саяси партиялар,
қоғамдық бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдерімен еш
байланыстырмау. Осыған орай мемлекеттік органдар меп олардың аппараттарында
саяси партиялар ұйымдарын құру рұқсат етілмейді. Мемлекет қызметкері өзінің
басқару әрекетін жүзеге асыруға құқығы бар. Заңдарда бекітілген бірыңғай
мемлекет саясаты мен мүдделерін басшылыққа алуы тиіс.
Мемлекеттің қызметтің тағы бір түрі – органдардағы қызметке мемлекеттік
қызметшінің жеке қатысуы болып табылады. Бұл азаматты мемлекеттік органның
жеке құрамына (штат) қосуды және оны басқарушылық қызметке енгізуді
болжайды. Қызметші тұлғаның мемлекеттік органның регламенті мен ішкі еңбек
тәртібіне бағынуы мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады. Ішкі
еңбек тәртібінің мазмұнын жұмысшы ұжымның нақты және біртекті жұмысын,
қызметші тұлғалар мен басқа да жұмысшылардың ортақ басқарушылық қызметін
қамтамасыз ететін нормалар құрайды. Ішкі еңбек тәртібі заңдармен, заңға
тәуелді актілермен, ішкі еңбек тәртіп ережесімен және регламенттермен
реттеледі. Мемлекеттік органдағы ішкі еңбек тәртібінің ажырамас элементі
субординация жүйесі болып табылады. Бұл дегеніміз – мемлекеттік
қызметшілердің төменгі тұрған қызметшілердің жоғары тұрған лауазымды
тұлғаға бағынуы болып табылады. Мемлекеттік қызметтің ерекшелігі мына
белгімен сипатталады, ол қызметшінің еңбек ақысы [19, 3б.]
Еңбек ақының мынадай ерекшеліктерге ие болады:
- Бірыңғай притерий мен еңбек бағасына қарамастан (ставка және оклад)
еңдек мөлшерімен сапасына қарай төленеді;
- Алдынала белгіленген нормалармен өндіріледі;
- Төлемнің негізгі бөлігі мемлекеттік органдардың штаттық кестесімен
анықталады, ал қосымшасы мемлекеттік қызметшінің біліктілік деңгейі мен
басқада талаптарға байланысты болады (мемлекеттік қызметтегі істеген жылына
қосылатын қосымшалар, премия және т.б);
Мемлекеттік қызмет мемлекеттік биліктің мәселелері мен функцияларын
іске асыруға бағытталған қызметтік өкілеттіктерін орындау бойынша
мемлекеттік органдардағы мемлекеттік қызметшілердің қызметі. Аталған
анықтама мемлекеттік қызметтің кәсіби қызмет ретіндегі кеесі мәнді
белгілерін көрсетеді:
А) мемлекеттік қызмет мемлекет ішіндегімен қатар сыртында мемлекеттік
мәселелер мен функцияларды іске асырумен байланысқан;
Б) мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік саласы және әкімшілік-саяси
құрылысты дамыту бойынша мәселелері мен функциялары мемлекеттік басқару,
мемлекеттік басқарудың кәсіпқойлық қызметі, мемлекеттік қызметшілердің
кәсіби қызметі арқылы шешіледі. Бұл қызмет көптүрлі, басқарушылық
функциялардың көлемділігімен, күрделілігімен және ауқымдылығымен
ерекшеленеді. Мемлекеттік басқаруда мелекет пен бүкіл қоғамның қажеттілігі
мен мүддесі айқындалады. Бұл аспектідегі мелекеттік қызметшілердің қызметі
осы мүдделер мен қажеттіліктерді, мемлекеттік әлеуметтік мәселелері мен
функцияларын іске асыруға қанағаттандыруға тікелей бағытталған.
В) мемлекеттік қызмет қоғамдағы басқарушылық іске асыруды қамтамасыз
ететін, арнайы аппарат шеңберінде жүзеге асырылады. Мемлекеттің
экономикалық, әлеуметік сала мен әкімшілік-шаруашылық құрылыс саласын
дамыту бойынша қызметі органдар жүйесінің көмегімен жүзеге асырылады.
Г) мемлекеттік қызметтің спецификасы басқару функцияларын жүзеге
асырумен байланысқан. Соңғылары мемлекеттің мәселелері мен функцияларын
іске асыру бойынша мемлекеттік қызметшілердің тәжірибелік жұмысының
объективті қажетті бағытталуы ретінде көрінеді. Нақ осы басқару аппаратында
мемлекет функциясының мемлекеттік органдар функциясымен қосылуы болып
жатады, сол сияқты мемлекеттік органдардың мәселелері мен функциялары
мемлекеттің мәселелері мен функцияларына сәйкес болуы қажет;
Д) мемлекеттік қызметшілер мемлекет атынан сөз сөйлейді, сондықтан да
олар өздеріне жүктелген басқару фукцияларын жүзеге асыруға қажетті
мемлекеттік-биліктік өкілеттіктерге ие;
Е) мемлекеттік қызмет қатаң түрде Конституцияның нормаларына, заңдарға,
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтарына және басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделеді.Басқаша айтқанда мемлекеттік
қызметшілердің басқарушылық қызметі мемлекеттік басқарудағы заңдылық
қағидасының талаптарына сәйкес болуы қажет;
Ж) мемлекеттік қызмет – тәжірибелік, ұйымдастырушылық қызмет,
атқарушылық сипатқа ие. Мемлекеттік қызметтің барлық мағынасы мемлекеттік
басқаруды әлеуметтік процесстермен ұйымдастыру үшін, өзіне сәйкес
мемлекеттік органдардың функциялары мен өкілеттіктерін іске асыруды
қамтамасыз ету үшін құрылатындығымен түсіндіріледі.
З) мемлекеттік қызмет нұсқаушылық сипаттағы қызмет, ол мемлекеттік
қызметшілер өзіне жүктелген басқару функциясын жұзеге асыру барысында өз
шеңберінде заңды-биліктік нұсқауларды қолдануға құқылы болуын білдіреді.
Нұсқамалық қызмет қажетті жағдайда басқару актілерінің басып шығарылуын
болжайды (сонымен қатар нормативтік-құқықтық), осының көмегімен
ведомтсвалық объектілерге мақсатты бағытталған әсері және олардың негізгі
қызметінің бағыты қамтамасыз етледі;
И) мемлекеттік қызмет геосаясаттық сипатқа ие. Бұл мемлекеттік
қызметшілерді өзіне жүктелген қызметтік функциялары мен өкілеттіктерін
орындау барысында тек қана заң талаптарын басшылыққа алуы қажет және өзін
қандай да бір партияның, қоғамдық бірлестіктердің не оның органдарының
шешімдерімен байланыстырмауы керек. Мемлекеттік қызметшілер өзінің
басқарушылық қызметінде әрекеттегі заңда көрініс тапқандай, тек шекті
жағдайда мемлекеттің мүдделері мен саясатын басшылыққа алады.
Көрсетілген белгілер (критерийлер) өзінің жиынтығында мемлекеттік
қызметті өзінің әлеуметтік мәні мен мазмұны бойынша күрделі кәсіби қызмет
түрі ретінде сипаттайды.
Қоғамда басқару функцияларын орындаумен қатар арнайы адамдар тобы
мемлекеттік қызметтің ерекше кәсіптік кызметі ретінде айқын, белгілі
қағидаларға негізделеді. Ал, қағидалар орындалуын өз кезегінде жалпылай
мемлекеттік қызмет институтының қызметімен кепілденген талаптар түрінде
түсіндіріледі. Бұның негізінде мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мемлекеттік
басқарудың ерекше қағидаларына сонымен қатар лауазымды тұлғалардың кәсіптік
қызметінің мағынасын көрсететін мемлекеттік басқарудың ерекше қағидаларына
да негізделеді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет келесі қағидаларға
негізделеді:
1. Заңдылық. Бұл қағида барлық мемлекеттік қызметкерлердің
алатын орны, лауазымы, рангісінен тәуелсіз Конституцияны, заңдарды,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының талаптарын, міндетті
ережелерін мүлтіксіз сақтау, бұзбаумен анықталады. Мемлекеттік басқару
процесіне заңдылық қағидасының талаптары, басқару актілерінің
шығарылуы, басылуы кезінен бастап жүзеге асырылады. Мемлекетті
басқару аппараты жүйесінде басқару актісінің заңды күші сол актіні
қабылдаған органның орны мен өкілеттілігінің көлемімен анықталады.
2. Мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы. Мемлекеттік биліктің
заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тарамақтарына бөлінуіне қарамастан
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесі біртұтас. Мемлекеттік
билік өзінің мәні, құрылысы және қоғамда әрекет
етуініңбіртұтастығымен түсіндіріледі. Мемлекеттік қызмет жүйесінің
біртұтастығы мемлекет аппаратындағы еңбек бөлінісіне қарамастан
барлық мемлекеттік органдар өз қызметтері мен өкілеттіктерін мемлекет
атынан жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясы
мемлекеттік билік тармақтарының заң шығару, атқарушы және сот билігіне
бөліну қағидасын бекітіп, сонымен қатар тепе-теңдік және тежемелік
қағидасын да берік ұстанады. Осыған байланысты мемлекеттік
қызмет жүйесінің біртұтастығы қағидасы барлық мемлекеттік билік
тармақтарын біртұтас мемлекет механизміне біріктіретін берік негіз ретінде
түсіндіреді.
3. Занды құқықтарының, еркіндігінің және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдылығы бар. Бұл қағида азамат пен
мемлекет арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..7
1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі және негізгі ұғымдары
1.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Мемлекеттік қызметтің негізгі
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 Қазақстан Республикасындағы қызметшілердің конститутциялық
құқықтық мәртебесі
2.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Мемлекеттік қызметшілердің конституциялық
құқықтық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.3 Мемлекеттік органның жұмысын ұйымдастырудың жалпы негіздері ... 37
2.4 Мемлекеттік қызметті тоқтатудың классификациялық негіздері ... ... ..49
2.5 ҚР мемлекеттік қызметтің концептуальды реформасы және
кадрлар саясатының негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
3 Мемлекеттік қызметшілерді қамсыздандыру
3.1 Мемлекеттік қызметшілердің еңбегіне ақы
төлеу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...57
3.2 Мемлекеттiк қызметшiлердiң демалысы және оларды
көтермелеу ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Мемлекеттік қызметтің азаматтардың еңбек іс-
әрекетінің бір түрі болып келетіні сөзсіз. Сондықтан да мемлекеттік қызмет
жалпылай ұйымдастыруға тән барлық қасиеттерге негізделеді. Мемлекеттік
кызмет деп әлеуметті пайдалы, объективті кажет және басқарылу персоналының
ұйымдасқан нысанындағы қызметін айтамыз.
Мемлекетті басқару органдарында басқару мамандарын жинаудың, басқару
функциялары мен өкілеттіктердін лауазымды тұлғалар арасында бөлінудің
арнайы тәсілдері, мемлекет және еңбек процесін басқару, басқару
органдарының жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасақталған. Бұл тұжырым
мемлекеттік қызмет еңбек кұқығының жалпы нормаларына негізделеді.
Мемлекеттік қызмет деп белгілі бір іс-әрекеттің түріне қатысты, яғни кәсіп,
мамандық, біліктілік, лауазымға қатысты жұмыстың орындалуын айтамыз. Кәсіп
- еңбек кызметінің көп саласы. Бұнда мемлекет қызметкері өз мамандығына
сәйкес бар білімін, талабын толығымен қолдана алады.
Мамандық көрсетілген кәсіптің аясындағы еңбек қызметінің тар саласы. Бұнда
мемлекет қызметкері жұмысты тиімді атқаруы үшін өзінін бұл сала
бойынша алған терең, жан-жақты білімін қолдана алады. Ал біліктілік
болса, белгілі бір қызметкердің қандай да дәрежедегі ауыр
қызметті атқара алатынын анықтайды. Біліктілік-біліктілік сыныптарымен
анықталады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір белгісі мемлекеттік қызметкердің
басқару органы кызметіне тікелей қатысуы. Бұл дегеніміз - азаматты басқару
органының құрамына, яғни штатқа және мемлекеттік органның басқару қызметіне
енгізілуін айтамыз. Лауазымды тұлғаның басқару органының ішкі еңбек
тәртібіне бағынуы - мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады.
Ішкі еңбек тәртібінің мазмұнын құрайтын лауазымды тұлғалардың бірлескен
басқару қызметін, ұжымның нақты және дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін,
басқару органының осындай режимін анықтайтын нормалар құрайды. Ішкі еңбек
тәртібі заңдармен, ішкі еңбек тәртібінің типтік ережелерімен және осының
негізінде қабылданған басқару органының жергілікті ішкі тәртіп ережесімен
реттеледі. Мемлекеттік басқару органының ішкі еңбек тәртібінің ажырамас
белгісі болып субординация жүйесі, яғни лауазымы бойынша төмен мемлекеттік
қызметкерлер лауазымы жоғары қызметкерлерге толық есеп беруімен
айқындалады. Басқару органынын ішкі еңбек тәртібіне бағыну-әрбір лауазымды
тұлғаның міндеті болып саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша мемлекеттік
қызметкерлер лауазымдары саяси және әкімшілік болып екіге бөлінеді [1, 5б.]
Саяси лауазымдарға саяси мемлекеттік қызметке тағайындалуы (сайлау),
қызметтен босатылуы және қызметі саяси сипатта болатын лауазымдар жатады.
Әкімшілік лауазымдарға мемлекеттік қызметте тұрақты қызмет атқаратын
лауазымдар жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекетімізде қабылданған
арнайы лауазымдар Реестрінде топтар категориясымен жүйелендірілген. А
категориясы тобына Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігінің
лауазымдары жатады. Ал В категориясы тобына республикалық
деңгейдегі аппарат органдарының саласы лауазымдары
(Парламент палатасы аппараты, Премьер-Министр Кеңсесі
Конституциялық Кеңес аппараты, Жоғарғы Сот аппараты, Президент Істері
Басқармасы), С категориясы тобына, Президентке тікелей бағынышты және
есеп беретін мемлекеттік органдар, Орталық атқарушы органдар,
Үкіметке, Орталық атқарушы органдар Ведомстваларына кірмейтін
Орталық атқарушы органдары, Облыстық және аудандық территориялық бөлімдері
кіреді. Д категориялары тобына облыс, аудан, ауыл әкімдерінің
аппараттары, облыстық, аудандық мәслихат аппараттары, облыстық,
аудандық сот аппараттары жатады. Ал, Е категориялар тобына, жергілікті
атқару органдары жатады. Осы жоғарыда аталған категориялар өз іштерінде
мемлекеттік орган құрылымында алатын орнына, әкімшілік лауазымдарына сай
тағы бірнеше топтарға бөлінеді. 1999 жылы 23 шілдеде Қазақстан
Республикасының Президенті жаңа мемлекетік қызмет туралы заңға қол қойды.
Заңмен және заңға тәуелді актілермен мемлекеттік қызметтің жаңа моделі
анықталды. Бұл заң мемлекеттік қызметшілердің анықтамасын нақты анықтады.
Практикалық маңыздылығы. Мемлекеттік қызметші - ол заңмен
белгіленген қызметті атқаратын, ақысы республикалық немесе жергілікті
бюджеттен, не болмаса Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен
төленетін мемлекеттік органдағы лауазым иесі және өзінің
лауазымына сәйкес мемлекеттік қызметі міндетін атқаратын Қазақстан
Республикасының азаматы. Тек, мемлекеттік қызметшілерге
техникалық қызметшілер, қызмет етуді қамтамасыз ететін
персоналдар кірмейді. Саяси мемлекеттік қызметшілерге министрлер мен
олардың орынбасарлары, облыс әкімдері мен олардың орынбасарлары,
аудан, қала, ауыл әкімдері жатса, қалған лауазымдар әкімшілік
лауазымдарға жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекеттік қызметшілердің 90
пайызын құрайды және олар саяси қызметшілер ауыстырылғанда қызметінен
шығарылмауы үшін заңмен қорғалған. Мемлекеттік қызметкер үшін
азаматтың біліміне, дайындығына және тәжірибесіне сай қабылдану,
тағайындалу, конкурс және сайлау арқылы алынады:
Қабылдану-бұл мемлекеттік қызметке алынғанда ең көп қолданылатын
тәсіл;
Тағайындау-бұл мемлекеттік қызметке алу тәсілі 3 түрлі жолмен
жүреді:
1) сәйкес органның немесе лауазымның тағайындалуы. Мысалы, Қазақстан
Республикасы Президентінің Мемлекет хатшысын тағайындауы.
2) ұсыныс-сәйкес органның немесе лауазымның басқа бір сәйкес органға немесе
лауазымға жасаған ұсынысы арқылы мемлекеттік қызметке алынады. Мысалы,
Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасы
Сенаты Жоғарғы Сот төрағасын тағайындайды.
3) келісім - сәйкес орган немесе лауазым басқа бір сәйкес органмен немесе
лауазыммен келісім арқылы мемлекеттік қызметке тағайындалуы.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан Республикасы
Парламентімен келісіп, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрін
тағайындайды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. ҚР мемлекеттік қызметшілердің
әкімшілік құқықтық жағдайларын, мемлекеттік органның жұмысын ұйымдастырудың
жалпы негіздері қазіргі таңда маңызды роль атқарады, сондықтан бұл тақырып
актуальды болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер қойылады: Мемлекеттік
басқарудың мәні мен ерекшеліктерін, мемлекеттік басқару қағидаларын,
мемлкеттік басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын, мемлекеттік басқару
саясаты және мақсаттарын, басқарушылық процесс және оның сатыларын,
мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшеліктерін, мемлекеттік
қызметшілердің әкімшілік құқықтық жағдайларын, мемлекеттік органның жұмысын
ұйымдастырудың жалпы негіздерін, мемлекеттік қызметті тоқтатудың
классификациялық негіздерін, ҚР мемлекеттік қызметтің концептуальды
реформасы және кадрлар саясатының негіздерін қарастыру болып табылады. [2,
3б.]
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс зерттеу барысында
Сүлейменов М.К., Басин Н.Г., Иоффе О.С., Сергеев А.Ф., Толстой Ю.К.,
Вишневскии А.А., Диденко А.Г., Осипов Е.В., Лившиц Б.,Карнозов Л.М.,
Шершеневич Г.Ф., Брагинский М.И., Ивакина Н.У., ТыныбековС.А.,
ТолканчиновА.А., Витрянский В.В. және т.б. авторлардың еңбектері
пайдаланылады. Сонымен қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының
заңдарына анализ берілген.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез,
индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі және негізгі ұғымдары
1.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
Кез-келген қызметтiң өзiндiк ерекшелiктерi бар сондай ерекшелiк
мемлекеттiк қызметке де тән. Менiңше оның басты ерекшелiгi мемлекеттiк
қызметтiң мәнi мен алға қойған мақсатынан байланысты туындайды. Өйткенi
мемлекеттiк қызмет мемлекет басқарумен тiклей байланысты сондықтанда
мемлекеттiк қызметкерлеге жоғары талап қойылады және кез-келге тұлға
мемлекеттiк қызметкер бола алмайды, себебi Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік қызмет туралы Заңының 10-бабының 4 тармағына сәйкес заңда
арнайы шектеулер белгiленген.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз - мемлекеттік органдарда және олардың
аппараттарындағы Конституцияның негізінде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік қызметтер мен мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған азаматтардаң кәсіби қызметі. Жалпы менiң курстық жұмысымның
тақырыбына арқау болып отырған мемлекеттiк қызметкерлердiң әкiмшiлiк
құқықтық мәртебесiне қатысты, соның iшнде мемлекеттiк қызметтерлердiң
құқықтары мен мiндеттерiне қатысты мәселелер туралы Қазақстан
Республикасы мен өзге де шетелдерлiң әдебиеттерде аз айтылып жүрген
жоқ, соған қарамастан бұл тақырып әлi күнге дейiн өзiнiң өзектiлiгiн
жоғалтқан жоқ. Мен өзiмнiң курстық жұмысымда Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттiк қызмет ұғымы мен мемлекеттiк қызметтiң қағидаларына сүйене
отырып мемлекеттiк қызметтеерлердiң негiзгi құқықтары мен мiндеттерiне
қатысты мәселелер бойынша өз бетiмше құқықтық теориялық сараптау
жасап кеткiм келедi.
Мемлекет қызметін ұйымдастырудың басты, негізгі талаптары Қазакстан
Республикасы Конституциясында қарастырылған (33-бап), сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы
Мемлекеттік қызмет туралы заң күші бар Жарлығында толық түрде
қарастырылған. Бұл Жарлық мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың негізін,
мемлекеттік қызметкерлердің кұқықтық жағдайларын және мемлекеттік қызмет
аясындағы қарым-қатынастардың реттелуін анықтайды. Мемлекеттік қызметтің
азаматтардың еңбек іс-әрекетінің бір түрі болып келетіні сөзсіз. Сондықтан
да мемлекеттік қызмет жалпылай ұйымдастыруға тән барлық қасиеттерге
негізделеді. Мемлекеттік қызмет деп әлеуметті пайдалы, объективті қажет
және басқарылу персоналының ұйымдасқан нысанындағы қызметін айтамыз.
Мемлекетті басқару органдарында басқару кадрларын жинаудың, басқару
функциялары мен өкілеттіктердің лауазымды тұлғалар арасында бөлінудің
арнайы тәсілдері, мемлекет және еңбек процесін басқару, басқару
органдарының жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасақталған. Бұл тұрғыдан
мемлекеттік қызмет еңбек кұқығының жалпы нормаларына негізделеді.
Мемлекеттік қызмет деп белгілі бір іс-әрекеттің түріне қатысты, яғни
кәсіп, мамандық, біліктілік, лауазымға қатысты жұмыстың орындалуын айтамыз.
Кәсіп - еңбек кызметінің кен саласы. Бұнда мемлекет кызметкері өз
мамандығына сәйкес бар білімін, талабын толығымен қолдана алады. Мамандық
көрсетілген кәсіптің аясындағы еңбек қызметінің тар саласы. Бұнда мемлекет
қызметкері жұмысты тиімді атқаруы үшін өзінің бұл сала бойынша алған терең,
жан-жақты білімін қолдана алады. Ал біліктілік болса, белгілі бір
қызметкердің қандай да дәрежедегі ауыр қызметті атқара алатынын анықтайды.
Біліктілік-біліктілік класстарымен анықталады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір белгісі - мемлекеттік қызметкердің
басқару органы қызметіне тікелей қатысуы. Бұл дегеніміз - азаматты басқару
органының құрамына, яғни штатқа және мемлекеттік органның басқару қызметіне
енгізілуін айтамыз.
Лауазымды тұлғаның басқару органының ішкі еңбек тәртібіне бағынуы -
мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады. Ішкі еңбек тәртібінің
мазмұнын құрайтын лауазымды тұлғалардың бірлескен басқару қызметін, ұжымның
нақты және дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін, басқару органының осындай
режимін анықтайтын нормалар құрайды. Ішкі еңбек тәртібі заңдармен, ішкі
еңбек тәртібінің типтік ережелерімен және осының неігізінде қабылданған
басқару органының жергілікті ішкі тәртіп ережесімен реттеледі. Мемлекеттік
басқару органының ішкі еңбек тәртібінің айрылмас элементі болып
субординация жүйесі, яғни лауазымы бойынша төмен мемлекеттік қызметкерлер
лауазымы жоғары қызметкерлерге толық есеп беруімен айқындалады. Басқару
органының ішкі еңбек тәртібіне бағыну - әрбір лауазымды тұлғаның міндеті
болып саналады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір ерекшелігі жалақы болып табылады.
Мемлекеттік қызметкерге жалақы: еңбекті бағалауда барлығына ортақ
критерийлерге негізделе отырып, жалақы еңбектің сапасы мен мөлшеріне
сәйкес төленеді. Жалақы алдын-ала қабылданған нормалар негізінде
өндіріледі; жалақының негізгі бөлігі басқару органының штат кестесімен
анықталады, ал қосымшасы - мемлекет қызметкерінің біліктілік деңгейіне және
басқа жағдайларға (біліктілік класстар үшін мемлекеттік қызметтте істеген
жылдары үшін төлемдер, сыйақы және т. с. с.) байланысты анықталады,
төленетін ақша мөлшері жағынан шектелмейді, бірақ заңда көрсетілген
минимальды мөлшерден төмен болмауы тиіс.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз - мемлекеттік органдарда және олардың
аппараттарындағы Конституцияның негізінде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік қызметтер мен мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған азаматтардаң кәсіби қызметі. Келтірілген анықтама бойынша
мемлекеттік қызметтің кәсіптік қызмет ретіндегі жалпы белгілерін былайша
айқындаймыз:
1) мемлекекттік қызмет мемлекеттік мақсаттар мен
қызметтерді жүзеге асырумен байланысты;
2) мемлекеттік қызметтер мен мақсаттардың салалы экономика,
әлеуметтік-саяси құрылым бойынша дамуы мемлекетті басқару,
мемлекеттік қызметкерлердің кәсіби қызметі арқылы жүзеге
асырылады. Бұл қызмет көп қырлылығымен басқару функцияларының
көлемділігімен, ауырлылығымен және ауқымдылығымен (масштабтылығымен)
ерекшеленеді. Мемлекеттік басқаруда бүкіл қоғамның және мемлекеттің
мүдделері көрсетіледі;
3) мемлекеттік қызмет қоғамда басқару қызметін жүзеге асыратын
арнайы ақпарат аясында жүзеге асырылады. Осындай аппаратсыз
жұмыс істеу мүмкін емес, себебі мемлекеттік басқарудың
кез келген саласы осындай аппаратты қажет етеді. Экономика, әлеуметтік сала
мен әкімшілік - саяси құрылыс дамуындағы мемлекет қызметкері органдар
жүйесі арқылы жүзеге асады. Бұл органдар алдында тұрған
мақсаттары олардың қызметінің мазмұнын және сәйкесінше мемлекеттік
қызметкерлер функциясын анықтайды;
4) мемлекеттік қызметтің ерекше басқару функциясын
жүзеге асырумен тығыз байланысты. Басқару аппаратында мемлекет
функцияларынын басқару функцияларымен бірігуі және мемлекеттік
қызметкерлердің нақты функцияларының құралуы арқылы жүзеге асады. Соның
өзінде басқару органдарының мақсаттары мен функциялары мемлекеттің мақсаты
мен функцияларына сәйкес болуы керек;
5) мемлекеттік қызметкерлер мемлекет атынан сөйлейді, сондықтан да
мемлекеттік билік құзіреттеріне ие;
6) мемлекеттік қызмет Конституция нормаларына, заңдарға,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарына
және басқа заңды актілерге негізделеді. Басқаша айтқанда
мемлекеттік қызметкерлердің басқару қызметі мемлекеттік
баскарудағы заңдылық қағидасының талаптарына сай болуы керек.
Бұл жерде Конституция нормаларын және басқа да заң актілерін
мемлекеттік басқару аясына сәйкес басқа заң актілерін жүзеге асыру.
Мемлекеттік басқарудың бар мағынасы әлеуметтік
процестердің мемлекеттің басқаруын ұйымдастыру;
7) мемлекеттік қызмет - атқарушы сипаттағы ұйымдасқан қызмет. Бұл
жерде Конституция нормалдарын, заңдарын, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары мен басқа заң актілерінің мемлекеттік басқару
аясына сәйкес тәжірибелі түрде іске асыру айтылады. Мемлекеттік қызметтің
түйіні әлеуметтік процестердің мемлекеттік басқаруын ұйымдастыру мен сәйкес
мемлекеттік органдардың функциялары мен уәкілеттіктерін жүзеге асыруда
жатыр;
8) мемлекеттік қызмет - жарлықшы сипаттағы қызмет. Бұл дегеніміз
мемлекет қызметкерлерінің өзіне жүктелген саласында мақсаттар мен
қызметтерді жүзеге асыру барысында заңды-актілі ұйғарымды қолдануға құқылы.
Жарлықшы қызметі қажетті жағдайларда басқару актілерін шығарумен
ерекшеленеді. Бұл актілердің көмегімен ведомстваларға қарасты объектілер
мен олардың негізгі қызметінің бағыттарына тікелей ықпал жасайды.
Мемлекеттік қызмет саясаттандырылған түрімен де ерекшеленеді. Бұл
дегеніміз мемлекеттік қызметкерлер өзінің міндетті қызметі мен өкілеттігін
атқару кезінде заң талаптарын басшылыққа алу міндеті мен саяси партиялар,
қоғамдық бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдерімен еш
байланыстырмау. Осыған орай мемлекеттік органдар мен олардың аппараттарында
саяси партиялар ұйымдарын құру рұқсат етілмейді. Мемлекет қызметкері өзінің
басқару әрекетін жүзеге асыруға құқығы бар. Заңдарда бекітілген бірыңғай
мемлекет саясаты мен мүдделерін басшылыққа алуы тиіс.
1. 2 Мемлекеттік қызметтің негізгі қағидалары
Қоғамда басқару функцияларын орындаумен қатар арнайы адамдар тобы
мемлекеттік қызметтің ерекше кәсіптік қызметі ретінде айқын, белгілі
қағидаларға негізделеді. Ал қағидалар орындалуын өз кезегінде жалпылай
мемлекеттік қызмет институтының қызметімен кепілденген талаптар түрінде
түсіндіріледі. Бұның өзінде мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мемлекеттік
басқарудың ерекше қағидаларына сонымен қатар лауазымды тұлғалардың кәсіптік
қызметінің мағынасын көрсететін мемлекеттік басқарудың ерекше қағидаларына
да негізделеді. Мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік құқықтың субьектілері
ретінде демократия мен құқық негізінде экономика, әлеуметтік мәдениет және
әкімшілік – саяси аяларын басқару, қазақстан мемлекеттілігін нығайтц және
қоғамды реформалау сияқты міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқарады.
Елімізде қоғам мен мемлекет өмірінің барлық аяларында жүргізіліп жатқан
қайта құруға байланысты түбегейлі өзгерістер мемлекеттік қызметшілерге
қойылатын жаңа талаптар туғызады. Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында
мемлекеттік аппараттың қызметі нарықтық реформаларды жүзеге асырудың
міндеттеріне толығынан сай келмейтін болғандықтан мемлекеттік қызметті
реформалаудың қажеттігі пайда болды.
Реформалаудың мақсаты қазіргі және келешектегісаяси және экономикалық
жағдайларды жұмыс істей алатын қабілетті жаңңа үлгідегі мемлекеттік
аппарат, жоғары кәсіби білікті, құзіретті, тиімді және тәртіпті аппарат
құру. Бұл міндетті шешу мемлекеттік қызметшілердің тиісті әкімшілік –
құқықтық мәртебесін белгілеуді де қамтиды.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекетттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б) қызметшілердің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы жатқызылады.
Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер мемлекеттік
қызметшілер болып саналады.
Мұндай жағдай 1995 ж. дейін сақталып келді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет келесі қағидаларға
негізделеді:
1. Заңдылық. Бұл қағида барлық мемлекет
қызметкерлерінің алатын орны, лауазымы, рангісінен тәуелсіз Конституцияны,
заңдарды, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлықтарының талаптарын, міндетті ережелерін мүлтіксіз
сақтау, бұзбаумен анықталады. Мемлекеттік басқару процесінде
заңдылық қағидасының талаптары, басқару актілерінің шығарылуы, басылуы
кезінен бастап жүзеге асырылады. Мемлекетті басқару аппараты
жүйесінде басқару актісінің заңды күші сол актіні қабылдаған органның орны
мен өкілеттілігінің көлемімен анықталады.
2. Мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы. Мемлекеттік
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына
бөлінуіне қарамастан Қазақстан Республикасының мемлекеттік
қызмет жүйесі біртұтас. Мемлекеттік билік өзінің мәні, құрылысы жэне
қоғамда әрекет етуінің біртұтастығымен түсіндіріледі. Мемлекеттік қызмет
жүйесінің біртұтастығы мемлекет аппаратындағы еңбек бөлінісіне
қарамастан барлық мемлекеттік органдар өз қызметтері мен
өкілеттіктерін мемлекет атынан жүзеге асырады. Қазақстан
Республикасы Конституциясы мемлекеттік билік тармақтарының, заң
шығару, атқарушы және сот билігіне бөліну қағидасын бекітіп, сонымен қатар
тепе-теңдік және тежемелік қағидасын да берік ұстанады. Осыған байланысты
мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы қағидасы барлық мемлекеттік билік
тармақтарын біртұтас мемлекет механизміне біріктіретін берік негіз ретінде
түсіндіреді.
3. Заңды құқықтарының, еркіндігінің және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында приоритеті бар. Бұл қағида азамат пен мемлекет арасындағы
қарым-қатынас аумағындағы маңызды ресми бағыт болып келеді. Қазақстан
Республикасы Конституциясы азаматтардың құқықтары мен бостандығын басты
орынға қояды. Адамға құқық пен бостандық туғанынан
беріледі. Олар абсолютті және ажыратылмайтын болып танылады,
заңдар және басқа нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен
қолдануын анықтайды.
4. Қол жетерлік кағидасы, яғни азаматтар қабілетіне, кәсіптік
дайындығына сәйкес мемлекеттік қызметке түсуге бірдей құқылы. Бұл
туралы Конституцияның 33-бабында нақты жазылған. Осы қағида
бойынша жалғыз ғана шек қоятын - ол кандидатқа қойылатын жас
мөлшері, яғни мемлекет қызметкерінің жасы 63 жастан аспауы
керектігі бекітілген.
5. Азаматтардың мемлекеттік қызметкер қызметіне кандидатураларды
жинау, іріктеу қатаң ерікті негізде жүзеге асырылуға міндетті. Ешкім
де мәжбүрлеу тәртібінде мемлекеттік қызметке азаматты тағайындай
алмайды. Басқаша айтқанда мемлекетік қызметке тұру күрделі заң құрылысының
болуын, яғни бр мезгілде екі фактінің болуын талап етеді: қызметке
тағайындау актісінің болуы және азаматтың бұл қызметке тұруға байланысты
алдын ала келісімі.
6. Шешімдерді орындау міндеттілігі. Жоғары тұрған мемлекеттік
органдар лауазымды тұлғаларының өз өкілеттілігі аясындағы қабылданған
шешімдерін төменгі сатыда тұрған мемлекет органдары қызметкерлері үшін
орындау - міндет. Бұл қағида мемлекеттік органдардың вертикальды бағыну
жүйесін, экономика әлеуметтік сфера және әкімшілік-саяси құрылыс
салаларында қажетті басқаруды орталықтандыруды айқындайды. Мемлекеттік
басқару , органдарының жалпы жүйесін біріктіреді, сөйтіп мемлекет
аппаратының қызметінде жалпы мемлекеттік мүдделер есебін жргізу қамтамасыз
етіледі.
7. Мемлекет кызметкерінің бақылауға тәуелділік және есептілік
қағидасы. Барлық мемлекеттік органдар мен мемлекеттік қызметшілер халық
алдында және өзінен жоғары тұрған лауазым немесе жоғары тұрған орган
алдында жауапты.
8. Кәсіпқойлығы және құзырлығы. Мемлекеттік қызметке
орналасқан азамат өзінің қызметтерін орындау үшін арнайы білімі тәжірибесі
және қабілеті болуы қажет.
9. Қызметшілердің жеке жауапкершілігі. Әрбір мемлекеттік
қызметші өзінің лауазымына сай белгілі бір қызмет атқарады және
сол істеген ісіне жауап береді. т. б. Осы аталған қағидалардың
орындалуы мемлекеттік қызметтің тиімді орындалуын қамтамасыз етеді.
Әкімшілік лауазымдар мемлекеттік қызметшілердің 90 пайызын құрайды және
олар саяси қызметшілер ауыстырылғанда қызметтен шығарылмауы үшін заңмен
қорғалған. Мемлекеттік қызметтің мемлекеттік басқарудағы негізгі
құзіреттеріне (компоненттеріне) лауазымдардың топтарға (категорияларға)
бөлінуін жатқызуға болады. Лауазымдар иерархиясы мемлекеттік
басқару жүйесінде пирамидаға сәйкес лауазымдардың таралуы барлық елде
тараған. Лауазымдардың құзырлығының көлемі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
олардың иерархиялық пирамидадағы лауазымдық орны болады және
жауапкершілігі жоғары болады, Сондықтан мемлекеттік лауазымдарды
иерархиялық дифференциациялау объективті заң болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік қызмет туралы заңында көрсетілгендей,
мемлекеттік қызметкерлер лауазымдары саяси және әкімшілік болып екіге
бөлінеді.
Мәселен. саяси лауазымдарға Қазақстан Республикасының Президентi
лауазымын жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы бойынша:
1. Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы
мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын,
ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн
ең жоғары лауазымды тұлға[1]. 1998 жылғы 7 қазанда "Қазақстан
Республикасының Конституциясына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы"
Қазақстан Республикасының заңы қабылданды.
Осы заңның негiзiнде, мемлекеттiк билiк жүйесiн демократия-ландыру,
Қазақстанда адал және әдiл сайлау жүйесiн құру, сайлау процесiне саяси
партиялардың қатынасуына мүмкiндiк жасау, Парламенттi билiктiң дербес
тармағы ретiнде, өкiнеттiлiгiн кеңейтiп, елiмiздiң саяси өмiрiндегi
атқаратын рөлiн көтеру бекiлдi. Үкiметтiң және оның мүшелерiнiң Парламент
алдындағы жауапкершiлiгiн арттырып, Парламент депутаттарының мәртебесiн
көтеру, соттық құқықтық жүйенi, мемлекеттiң қызметтi одан әрi қарай
реформалау көзделдi. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына
19 түзетулер енгiзiлдi. 33-баптың 14-тармағындағы мемлекеттiк қызметтегi
адамдардың жасына шек қою алынып тасталды. Ендiгi жерде, өмiрлiк тәжiрибесi
бар, бiлiмдi адамдар мемлекеттiк қызметте жасына байланысты шектелмей
пайдаланылады[2]. 49-баптың 2-тармағына өзгертулер енгiзiлiп, Парламенттiң
сайлану мерзiм 14 жыл болып белгiлендi. 50-бапқа 5-тармақ қосылып, Сенат
депутаттарының өкiлеттiк мерзiмi - 6 жыл, Мәжiлiс депутаттарының өкiлеттiк
мерзiмi - 5 жыл болып белгiлендi. 50-баптың 3-тармағы өзгертiлiп, мәжiлiс
депутаттарының саны 77-ге дейiн көбейтiлдi. 10 депутат партиялық тiзiмдерге
байланысты сайланады.
Мемлекет басшысының кезектен тыс сайлауын өткiзуге заңды түрде
мүмкiндiк көзделдi. Дауыс беруге катысқан сайлаушылардың елу паиызынан
астамының дауысына ие болған кандидат, сайланғандардың есебiне кiретiн
болды. Сонымен, сайлаушылардың жартысынан көбi қатысса ғана, сайлау өттi
деп есептелген кедергi жойылды. Соған сәйкес, аралас сайлау жүйесi
енгiзiлiп Мәжiлiс депутаттарының көбiсi мажоритарлық (көпшiлiк дауыс алуына
байланысты) жүйе негiзiнде, ал басқа бөлiктерi - пропорционалды (тепе-
теңдiк) жүйе бойынша, партиялық тiзiмдер арқылы сайланатын болды қоғамда
кiм және қалай басқарады, қалай ұйымдасқан және ондағы мемлекеттiк билiк
құрылымы қалай қызмет iстейдi, ол аумақтың тұрғындары қалай бiрiккен, әр
түрлi аумақтық және саяси құрылымдар мемлекетпен қалай қатынаста, қандай
әдiстердiң және жолдардың көмегiмен саяси билiк жүргiзiлетiндiгiн
көрсетедi.
Саяси лауазымдарға саяси мемлекеттік қызметке тағайындалуы (сайлау),
қызметтен босатылуы және қызметі саяси сипатта болатын лауазымдар жатады.
Әкімшілік лауазымдарға мемлекеттік қызметте тұрақты қызмет атқаратын
лауазымдар жатады. Әкімшілік лауазымдар мемлекетімізде қабылданған
арнайы лауазымдар Реестрінде топтар категориясымен жүйелендірілген.
А категориясы тобына Қазақстан Республикасы Президентінің
Әкімшілігінің лауазымдары жатады. Ал В категориясы
тобына республикалық деңгейдегі аппарат органдарының саласы
лауазымдары (Парламент палатасы аппараты, Премьер-Министр
Кеңсесі (Канцеляриясы), Конституциялық Кеңес аппараты, Жоғарғы
Сот аппараты, Президент Істері Басқармасы), С категориясы
тобына, Президентке тікелей бағынышты және есеп беретін мемлекеттік
органдар, Орталық атқарушы органдар. Үкіметке, Орталық атқарушы органдар
Ведомстваларына кірмейтін Орталық атқарушы органдары, Облыстық жәпе
аудандық территориялық бөлімдері кіреді. Д категориялары тобына
облыс, аудан, ауыл әкімдерінің аппараттары, облыстық, аудандық
мәслихат аппараттары, облыстық, аудандық сот аппараттары
жатады. Ал Е категориялар тобына, жергілікті атқару органдары
жатады. Осы жоғарыда аталған категориялар өз іштерінде мемлекеттік орган
құрылымында алатын орнына, әкімшілік лауазымдарына сай тағы бірнеше
топтарға бөлінеді.
1999 жылы 23 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті жаңа
Мемлекетік қызмет туралы заңға қол қойды. Заңмен және заңға тәуелді
актілермен мемлекеттік қызметтің жаңа моделі анықталды. Бұл заң мемлекеттік
қызметшілердің анықтамасын нақты анықтады.
2 Қазақстан Республикасындағы қызметшілердің консититутциялық
құқықтық мәртебесі
2.1 Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшеліктері
Мемлекеттік қызмет терең тарихи тамырға ие. Оның тарихы мемлекет және
құқық тарихымен бірге дамып келе жатыр десек те болады. Алғашқы мемлекеттік
қызмет ежелгі египеттіктер мен гректерге таныс болған, себебі оларда әділет
істері құқық тәртібімен малшылық бойынша арнайы департаменттері болған.
Ежелгі римдіктер мемлекеттік қызметке иерархиялық бастаманы дамытып
отырған – оларда әділет, әскери, қаржы және салық, сыртқы және ішкі істер
саласы жөнінде барлық империялар вертикалі тағы басқа департаменттер пайда
бола бастады. Ең көп тарихы бар мемлекеттік қызмет Қытайда кездеседі. Дәл
осы Қытайда алғашқы рет қызмет жүйесінің элементі пайдаланылған.
Мемлекеттік қызметке тұру үшін арнайы жазбаша емтихандардан өту қажет
болды. Объективті және шынайы болу үшін тесттер анонимді яғни жасырын
түрде, жауаптың атауларын көрсетудің орнына, олар арнайы сандармен
шифрланған болды. Ортағасырларда мемлекеттік қызмет қоғамның феодалдық
құрылымының әсерінің бағынуында болған. Феодалдың және корольдердың құлдары
чиновниктерге, ақсүйектерге айнала бастады. Қызметтік міндеттері нашар
анықтал ды, орталық билік қызметінің күшею шаралары сатылды.
Европада мемлекеттік қызметтің қазіргі жүйесінің негіздері XVII
ғасырдан бастау алады. Бірнеше ғасырлар тоғысында мемлекеттік қызметтің
қазіргі заманғы формасын берген жүйесі дамыды.
Барлық постсоветтің мемлекеттерге мемлекеттік қызметтің адекваттық жаңа
шарттарын құру мәселесінде жалпы проблемалар тән болды. Көбіне бұл советтік
ақсүйектер саясатпен өте тығыз байланыста болды, бірақ заң нормаларымен
жеткіліксіз деңгейде байланыста болғанымен, мемлекет аппарат қызметкерлерін
таңдау мен іріктеу олардың жеке еңбектерімен өкілеттігі негізінде жүзеге
асырылғандығымен түсіндіріледі. Бұдан басқа, маңызды мәселенің бірі мынада
болды, кадрлардың елеулі бөлігі жұмыс тәжірибесіне тек мемлекеттік
партиялық аппарат экономикалық және қоғамдық аспектінің дерлік барлығын
қадағалаған жағдайда ие болатын, жаңа талаптар бойынша кадрлар мемлекеттің
тез әрі жылдам өзгеру рөліне тез ыңғайланып қабылдауы қажет болды.
Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға
орналасуға құқығы бар. Мемлекеттік әкімшілік лауазымға орналасу, осы Заңда
көзделген жағдайларды қоспағанда, конкурстық негізде жүзеге асырылады.
Мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік әкімшілік лауазымға орналасуы ол тиісті
бос тұрған лауазымға қойылатын біліктілік талаптарына сай келген жағдайда,
мемлекеттік қызметшінің және уәкілетті органның немесе оның аумақтық
бөлімшесінің келісімімен конкурстық іріктеусіз ауысу тәртібімен жүзеге
асырылуы мүмкін.
Мемлекеттiк қызметшiнiң сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасағаны
үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен алынбаған
тәртіптiк жазасы болған жағдайда, мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға ауысу
тәртiбiмен орналасуына жол берiлмейдi. Өз өкiлеттiгiн доғарған, терiс
себептермен доғарғандарын қоспағанда, және қойылатын бiлiктiлiк талаптарына
сай келетiн Парламент депутаттарының, тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн
мәслихат депутаттарының, мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң, судьялардың
мемлекеттiк әкiмшiлiк лауазымға конкурстық iрiктеусiз орналасу құқығы бар.
Парламент депутаттарының, тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн мәслихат
депутаттарының, мемлекеттiк саяси қызметшiлердiң, судьялардың мемлекеттiк
әкiмшiлiк лауазымға орналасу тәртiбiн Қазақстан Республикасының Президентi
айқындайды.
Мемлекеттiк қызметке кiру кезiнде жынысына, нәсiлiне, қай ұлтқа
жататынына, тiлiне, әлеуметтiк тегiне, мүлiктiк жағдайына, тұрғылықты
жерiне, дiнге қатынасына, сенiмiне, қоғамдық бiрлестiктерге қатыстылығына
және кез келген өзге де мән-жайларға қарай қандай да болсын тiкелей немесе
жанама шектеулер белгілеуге жол берiлмейдi. Осы Заңда белгiленген
жағдайларды қоспағанда, конкурстық iрiктеуден өтпеген азаматтарды
мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметке қабылдаған лауазымды адам осы Заңның 28-
бабында белгiленген тәртiппен жауапқа тартылады.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін алғаннан кейін, ұлттық әдет-ғұрыптар
сияқты халық стандартқа да жауап бере алатынын ескере отырып, мемлекеттік
қызметтің қазіргі заманғы жүйесін құру проблемасы тұрды. Қазақстанда
мемлекет қызмет жүйесін институттандыру бастамасы 1995 ж 26 желтоқсанда
қабылданған “Мемлекеттік қызмет туралы” ҚР Президентінің заң күші бар
жарғысы болды. Онда Республикада мемлекеттік қызметті ұйымдастыру
негіздері, мемлекет қызметшінің құқықтық жағдайы және мемлекеттік қызмет
саласындағы қатынастардың әлеуметтік қорғалуы мен реттелуі белгіленген.
Аталған Жарғы қабылданған кейін 1999 ж 23 шілдеде “Мемлекеттік қызмет
туралы” ҚР Заңы қабылданды. Осы заңның 1 бабына сәйкес мемлекеттік қызмет
дегеніміз – мемлекеттік биліктің мәселелері мен функциясын жасауға
бағытталған өзінің қызметтік өкілеттігін орындау бойынша мемлекеттік
орындаудағы мемлекеттік қызметшілердің қызметі. ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаев 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында мемлекеттік қызметті толық
жетілдірудің негізгі бағыты белгіленген. Осыған орай мемлекеттік қызметті
реформалауды жылдамдататын және оны 2000 жылға дейін бітіру мәселесі тұрды.
Стратегиялық курсқа сәйкес 2000 жылдың басына қарай Қазақстанда мемлекеттік
қызметтің жаңа заң шығарушылық және институтционалдық базасы құрылды [17,
25 б.]
Жоғарыда аталған заңның 2 бабына сәйкес мемлекеттік қызмет туралы
заңдар Конститутциядан, аталған Заңнан, басқа да Қазақстан Республикасының
нормативтік актілерінен тұрады.
‘‘Қазақстан 2030’’ Стратегиялық бағдарламасы кәсіпқой мемлекет құруды
көздейді. Осыған байланысты мемлекеттік қызметшілердің корпусын құру
қажеттігі туындайды. Кәсіпқой мемлекетте оның органдары басқарушылармен
құралады. Президент оларды жаңа генерация ақсүйектері деп атап және оларды
ұлттар құлдары деп белгіледі. Бұл адамдардың ерекше белгісі – патриотизм.
әділеттілік, өз ісіне берілушілік, кәсіпқойлық, ұзақ мерзімді мәселелерді
қою қабілеттілігі, оларды жаңа талаптарға сай шеше білу және еркіндігі.
Мемлекеттік қызметтің бағасы, іріктей және қызметтік жұмысшыларды жылжыту,
көтеру жүйесінің критершілері жасап шығарылған. Әсіресе аумақтық деңгейде
қызметшілерді даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін көтеру
қалыптастырып жатыр. Қазақстанда қазіргі мемлекеттік қызмет Академиясы
әрекет етіп жатыр.
Мемлекеттік басқару әдетте адамдардың басқа адамдарға қатынасы арқылы
жүзеге асырылады. Сондықтан мемлекеттік басқаруға талаптарға сай келетін
барлық азаматтар қатысты болады. Қоғамды басқаруда адамдардың мәртебесі –
оның субъект немесе объект ретінде көрінетіндігімен айқындалады.
Мемлекеттік басқарудың субъектілеріне қоғамда мемлекет атынан
кәсіпқойлық қабілеті негізінде басқару міндетін жүзеге асыратын адамдар
жатады. Аталған мідеттер басқа адамдарға қатысты жүхеге асырылады. Міне осы
әртүрлі ұйымдық құқық нысандағы басқалардың объектісін құрайды.
Мемлекеттік қызмет – басқару персоналының әлеуметтік пайдалы,
обьективті қажетті және ұйымдаса жабдықталған саналы қызмет бола отырып,
өзінің еңбек құралына ие болады. Мемлекеттік қызметшінің кәсіби қызметі
арнайы белгілерге ие болады.Осындай белгілердің бірі еңбек құралының
арнайылығы (қызметтік міндет) болып табылады. Мемлекеттік қызмет бірде бір
қызмет түріне қатысты, яғни кәсіпқойлық, мамандық, биліктік, қызметке
қатысты жұмысының орындалуын болжайды. Кәсіп (профессия) – бұл адамның
өзінің білімі, қабілеті мен әрекетіне сәйкес өзінің еңбектік мамандығын
қолдана алатын қызметтің кең ауқымды саласы болып табылады. Мамандық
(специальность) – бұл жұмысшылар мен қызметшілерге тез әрі тиімді еңбек
етуге мүмкіндік беретін терең әрі жан-жақты сана мен білімге ие болатын
көрсетілген кәсіп саласындағы еңбек қызметінің елеулі тар саласы.
Біліктілік – жұмысшыеың қабілеттілігі еңбектің қаншалықты күрделілігін
орындай алатынын көрсетеді. Әкімшілік мемлекеттік қызметтің біліктілігі
біліктілік категориясымен белгіленеді.
Мемлекеттік қызметті ұйымдастырудың басты, негізгі талаптары
Қазақстан Республикасы Конституциясында қарастырылған (33-
бап), сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Президентінің
1995 жылғы 26 желтоқсандағы Мемлекеттік қызмет туралы заң күші
бар Жарлығында толық түрде қарастырылған. Бұл Жарлық мемлекеттік
қызметті ұйымдастырудың негізін, мемлекеттік қызметкерлердің
құқықтық жағдайларын және мемлекеттік қызмет аясындағы қарым-қатынастардың
реттелуін анықтайды.
Мемлекеттік қызметтің азаматтардың еңбек іс-әрекетінің бір түрі болып
келетіні сөзсіз. Сондықтан да мемлекеттік қызмет жалпылай ұйымдастыруға тән
барлық қасиеттерге негізделеді. Мемлекеттік кызмет деп әлеуметті пайдалы,
объективті кажет және басқарылу персоналының ұйымдасқан нысанындағы
қызметін айтамыз.
Мемлекетті басқару органдарында басқару мамдарын жинаудың, басқару
функциялары мен өкілеттіктердін лауазымды тұлғалар арасында бөлінудің
арнайы тәсілдері, мемлекет және еңбек процесін басқару, басқару
органдарының жұмыс істеуіне қажетті жағдай жасақталған. Бұл тұжырым
мемлекеттік қызмет еңбек кұқығының жалпы нормаларына негізделеді.
Мемлекеттік қызмет деп белгілі бір іс-әрекеттің түріне қатысты, яғни
кәсіп, мамандық, біліктілік, лауазымға қатысты жұмыстың орындалуын айтамыз.
Кәсіп - еңбек кызметінің көп саласы. Бұнда мемлекет қызметкері өз
мамандығына сәйкес бар білімін, талабын толығымен қолдана
алады. Мамандық көрсетілген кәсіптің аясындағы еңбек қызметінің тар
саласы. Бұнда мемлекет қызметкері жұмысты тиімді атқаруы үшін өзінін
бұл сала бойынша алған терең, жан-жақты білімін қолдана алады.
Ал біліктілік болса, белгілі бір қызметкердің қандай да дәрежедегі
ауыр қызметті атқара алатынын анықтайды. Біліктілік-біліктілік
сыныптарымен анықталады.
Мемлекеттік қызметтің тағы бір белгісі мемлекеттік қызметкердің
басқару органы кызметіне тікелей қатысуы. Бұл дегеніміз - азаматты басқару
органының құрамына, яғни штатқа және мемлекеттік органның басқару қызметіне
енгізілуін айтамыз.
Лауазымды тұлғаның басқару органының ішкі еңбек тәртібіне бағынуы -
мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады. Ішкі еңбек тәртібінің
мазмұнын құрайтын лауазымды тұлғалардың бірлескен басқару қызметін, ұжымның
нақты және дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз ететін, басқару органының осындай
режимін анықтайтын нормалар құрайды. Ішкі еңбек тәртібі заңдармен, ішкі
еңбек тәртібінің типтік ережелерімен және осының негізінде қабылданған
басқару органының жергілікті ішкі тәртіп ережесімен реттеледі. Мемлекеттік
басқару органының ішкі еңбек тәртібінің ажырамас белгісі болып субординация
жүйесі, яғни лауазымы бойынша төмен мемлекеттік қызметкерлер лауазымы
жоғары қызметкерлерге толық есеп беруімен айқындалады. Басқару органынын
ішкі еңбек тәртібіне бағыну-әрбір лауазымды тұлғаның міндеті болып саналады
[18, 11б.]
Мемлекеттік қызметтің тағы бір ерекшелігі жалақы болып табылады.
Мемлекеттік қызметкерге жалақы: еңбекті бағалауда барлығына ортақ
критерийлерге негізделе отырып, жалақы еңбектің сапасы мен мөлшеріне сәйкес
төленеді. Жалақы алдын-ала қабылданған нормалар негізінде өндіріледі;
жалақының негізгі бөлігі басқару органының штат кестесімен анықталады, ал
қосымшасы - мемлекет қызметкерінің біліктілік деңгейіне және басқа
жағдайларға (біліктілік сыныптар үшін мемлекеттік қызметте істеген жылдары
үшін төлемдер, сыйақы және т. б.) байланысты анықталады, төленетін ақша
мөлшері жағынан шектелмейді, бірақ заңда көрсетілген минимальды мөлшерден
кем болмауы тиіс.
Мемлекеттік қызмет дегеніміз - мемлекеттік органдарда және олардың
аппараттарындағы Конституцияның негізінде жүзеге асырылатын және
мемлекеттік басқаруға, мемлекеттік міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асыруға
бағытталған азаматтардың кәсіби қызметі. Келтірілген анықтама бойынша
мемлекеттік қызметтің кәсіптік қызмет ретіндегі жалпы белгілерін былайша
айқындаймыз:
1) мемлекекттік қызмет мемлекеттік мақсаттар мен қызметтерді жүзеге
асырумен байланысты;
2) мемлекеттік қызметтер мен мақсаттардың саласы экономика,
әлеуметтік-саяси құрылым бойынша дамуы мемлекетті басқару, мемлекеттік
қызметкерлердің кәсіби қызметі арқылы жүзеге асырылады. Бұл
қызмет көп қырлылығымен басқару функцияларының көлемділігімен,
ауырлылығымен және ауқымдылығымен ерекшеленеді. Мемлекеттік басқаруда
бүкіл қоғамның және мемлекеттің мүдделері көрсетіледі;
3) мемлекеттік қызмет қоғамда басқару қызметін жүзеге асыратын арнайы
аппарат аясында жүзеге асырылады. Осындай аппаратсыз жұмыс істеу
мүмкін емес, себебі мемлекеттік басқарудың кез келген саласы осындай
аппаратты қажет етеді. Экономика, элеуметтік сала мен әкімшілік - саяси
құрылыс дамуындағы мемлекет қызметкері органдар жүйесі арқылы
жүзеге асады. Бұл органдар алдында тұрған мақсаттары олардың
қызметінің мазмұнын және сәйкесінше мемлекеттік қызметкерлер функциясын
анықтайды;
4) мемлекеттік қызметтің спецификасы басқару функциясын жүзеге
асырумен тығыз байланысты. Басқару аппаратында мемлекет
функцияларының басқару функцияларымен бірігуі және мемлекеттік
қызметкерлердің нақты функцияларының құралуы арқылы жүзеге асады. Соның
негізінде басқару органдарының мақсаттары мен
функциялары мемлекеттің мақсаты мен функцияларына сәйкес болуы керек;
5) мемлекеттік қызметкерлер мемлекет атынан сөйлейді, сондықтан да
мемлекеттік билік құзіреттеріне ие;
6) мемлекеттік қызмет Конституция нормаларына, заңдарға,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарына және басқа заңды
актілерге негізделеді. Басқаша айтқанда мемлекеттік қызметкерлердің
басқару қызметі мемлекеттің басқарудағы заңдылық қағидасының
талаптарына сай болуы керек. Бұл жерде Конституция нормаларын және басқа
да заң актілерін мемлекеттік басқару аясына сәйкес баска заң актілерін
жүзеге асыру. Мемлекеттік басқарудың бар мағынасы әлеуметтік
процестердің мемлекеттің басқаруын ұйымдастыру;
7) мемлекеттік қызмет-атқарушы сипаттағы ұйымдасқан қызмет. Бұл жерде
Конституция нормаларын, заңдарын, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары мен басқа заң актілерінің мемлекеттік басқару
аясына сәйкес тәжірибелі түрде іске асыру айтылады. Мемлекеттік
қызметтің түйіні әлеуметтік процестердің мемлекеттік басқаруын
ұйымдастыру мен сәйкес мемлекеттік органдардың функциялары
мен өкілеттіктерін жүзеге асыруда жатыр;
8) мемлекеттік қызмет - жарлықшы сипаттағы қызмет. Бұл дегеніміз
мемлекет қызметкерлерінің өзіне жүктелген саласында мақсаттар мен
қызметтерді жүзеге асыру барысында заңды-актілі ұйғарымды қолдануға құқылы.
Жарлықшы қызметі кажетті жағдайларда басқару актілерін
шығарумен ерекшеленеді. Бұл актілердің көмегімен ведомстволарға қарасты
объектілер мен олардың негізгі қызметінің бағыттарына тікелей ықпал
жасайды.
Мемлекеттік қызмет саясаттандырылған түрімен де ерекшеленеді. Бұл
дегеніміз мемлекеттік қызметкерлер өзінің міндетті қызметі мен өкілеттігін
атқару кезінде заң талаптарын басшылыққа алу міндеті мен саяси партиялар,
қоғамдық бірлестіктер мен олардың органдарының шешімдерімен еш
байланыстырмау. Осыған орай мемлекеттік органдар меп олардың аппараттарында
саяси партиялар ұйымдарын құру рұқсат етілмейді. Мемлекет қызметкері өзінің
басқару әрекетін жүзеге асыруға құқығы бар. Заңдарда бекітілген бірыңғай
мемлекет саясаты мен мүдделерін басшылыққа алуы тиіс.
Мемлекеттің қызметтің тағы бір түрі – органдардағы қызметке мемлекеттік
қызметшінің жеке қатысуы болып табылады. Бұл азаматты мемлекеттік органның
жеке құрамына (штат) қосуды және оны басқарушылық қызметке енгізуді
болжайды. Қызметші тұлғаның мемлекеттік органның регламенті мен ішкі еңбек
тәртібіне бағынуы мемлекеттік қызметтің келесі белгісі болып табылады. Ішкі
еңбек тәртібінің мазмұнын жұмысшы ұжымның нақты және біртекті жұмысын,
қызметші тұлғалар мен басқа да жұмысшылардың ортақ басқарушылық қызметін
қамтамасыз ететін нормалар құрайды. Ішкі еңбек тәртібі заңдармен, заңға
тәуелді актілермен, ішкі еңбек тәртіп ережесімен және регламенттермен
реттеледі. Мемлекеттік органдағы ішкі еңбек тәртібінің ажырамас элементі
субординация жүйесі болып табылады. Бұл дегеніміз – мемлекеттік
қызметшілердің төменгі тұрған қызметшілердің жоғары тұрған лауазымды
тұлғаға бағынуы болып табылады. Мемлекеттік қызметтің ерекшелігі мына
белгімен сипатталады, ол қызметшінің еңбек ақысы [19, 3б.]
Еңбек ақының мынадай ерекшеліктерге ие болады:
- Бірыңғай притерий мен еңбек бағасына қарамастан (ставка және оклад)
еңдек мөлшерімен сапасына қарай төленеді;
- Алдынала белгіленген нормалармен өндіріледі;
- Төлемнің негізгі бөлігі мемлекеттік органдардың штаттық кестесімен
анықталады, ал қосымшасы мемлекеттік қызметшінің біліктілік деңгейі мен
басқада талаптарға байланысты болады (мемлекеттік қызметтегі істеген жылына
қосылатын қосымшалар, премия және т.б);
Мемлекеттік қызмет мемлекеттік биліктің мәселелері мен функцияларын
іске асыруға бағытталған қызметтік өкілеттіктерін орындау бойынша
мемлекеттік органдардағы мемлекеттік қызметшілердің қызметі. Аталған
анықтама мемлекеттік қызметтің кәсіби қызмет ретіндегі кеесі мәнді
белгілерін көрсетеді:
А) мемлекеттік қызмет мемлекет ішіндегімен қатар сыртында мемлекеттік
мәселелер мен функцияларды іске асырумен байланысқан;
Б) мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік саласы және әкімшілік-саяси
құрылысты дамыту бойынша мәселелері мен функциялары мемлекеттік басқару,
мемлекеттік басқарудың кәсіпқойлық қызметі, мемлекеттік қызметшілердің
кәсіби қызметі арқылы шешіледі. Бұл қызмет көптүрлі, басқарушылық
функциялардың көлемділігімен, күрделілігімен және ауқымдылығымен
ерекшеленеді. Мемлекеттік басқаруда мелекет пен бүкіл қоғамның қажеттілігі
мен мүддесі айқындалады. Бұл аспектідегі мелекеттік қызметшілердің қызметі
осы мүдделер мен қажеттіліктерді, мемлекеттік әлеуметтік мәселелері мен
функцияларын іске асыруға қанағаттандыруға тікелей бағытталған.
В) мемлекеттік қызмет қоғамдағы басқарушылық іске асыруды қамтамасыз
ететін, арнайы аппарат шеңберінде жүзеге асырылады. Мемлекеттің
экономикалық, әлеуметік сала мен әкімшілік-шаруашылық құрылыс саласын
дамыту бойынша қызметі органдар жүйесінің көмегімен жүзеге асырылады.
Г) мемлекеттік қызметтің спецификасы басқару функцияларын жүзеге
асырумен байланысқан. Соңғылары мемлекеттің мәселелері мен функцияларын
іске асыру бойынша мемлекеттік қызметшілердің тәжірибелік жұмысының
объективті қажетті бағытталуы ретінде көрінеді. Нақ осы басқару аппаратында
мемлекет функциясының мемлекеттік органдар функциясымен қосылуы болып
жатады, сол сияқты мемлекеттік органдардың мәселелері мен функциялары
мемлекеттің мәселелері мен функцияларына сәйкес болуы қажет;
Д) мемлекеттік қызметшілер мемлекет атынан сөз сөйлейді, сондықтан да
олар өздеріне жүктелген басқару фукцияларын жүзеге асыруға қажетті
мемлекеттік-биліктік өкілеттіктерге ие;
Е) мемлекеттік қызмет қатаң түрде Конституцияның нормаларына, заңдарға,
Қазақстан Республикасының Президентінің жарлықтарына және басқа да
нормативтік құқықтық актілерге негізделеді.Басқаша айтқанда мемлекеттік
қызметшілердің басқарушылық қызметі мемлекеттік басқарудағы заңдылық
қағидасының талаптарына сәйкес болуы қажет;
Ж) мемлекеттік қызмет – тәжірибелік, ұйымдастырушылық қызмет,
атқарушылық сипатқа ие. Мемлекеттік қызметтің барлық мағынасы мемлекеттік
басқаруды әлеуметтік процесстермен ұйымдастыру үшін, өзіне сәйкес
мемлекеттік органдардың функциялары мен өкілеттіктерін іске асыруды
қамтамасыз ету үшін құрылатындығымен түсіндіріледі.
З) мемлекеттік қызмет нұсқаушылық сипаттағы қызмет, ол мемлекеттік
қызметшілер өзіне жүктелген басқару функциясын жұзеге асыру барысында өз
шеңберінде заңды-биліктік нұсқауларды қолдануға құқылы болуын білдіреді.
Нұсқамалық қызмет қажетті жағдайда басқару актілерінің басып шығарылуын
болжайды (сонымен қатар нормативтік-құқықтық), осының көмегімен
ведомтсвалық объектілерге мақсатты бағытталған әсері және олардың негізгі
қызметінің бағыты қамтамасыз етледі;
И) мемлекеттік қызмет геосаясаттық сипатқа ие. Бұл мемлекеттік
қызметшілерді өзіне жүктелген қызметтік функциялары мен өкілеттіктерін
орындау барысында тек қана заң талаптарын басшылыққа алуы қажет және өзін
қандай да бір партияның, қоғамдық бірлестіктердің не оның органдарының
шешімдерімен байланыстырмауы керек. Мемлекеттік қызметшілер өзінің
басқарушылық қызметінде әрекеттегі заңда көрініс тапқандай, тек шекті
жағдайда мемлекеттің мүдделері мен саясатын басшылыққа алады.
Көрсетілген белгілер (критерийлер) өзінің жиынтығында мемлекеттік
қызметті өзінің әлеуметтік мәні мен мазмұны бойынша күрделі кәсіби қызмет
түрі ретінде сипаттайды.
Қоғамда басқару функцияларын орындаумен қатар арнайы адамдар тобы
мемлекеттік қызметтің ерекше кәсіптік кызметі ретінде айқын, белгілі
қағидаларға негізделеді. Ал, қағидалар орындалуын өз кезегінде жалпылай
мемлекеттік қызмет институтының қызметімен кепілденген талаптар түрінде
түсіндіріледі. Бұның негізінде мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мемлекеттік
басқарудың ерекше қағидаларына сонымен қатар лауазымды тұлғалардың кәсіптік
қызметінің мағынасын көрсететін мемлекеттік басқарудың ерекше қағидаларына
да негізделеді.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қызмет келесі қағидаларға
негізделеді:
1. Заңдылық. Бұл қағида барлық мемлекеттік қызметкерлердің
алатын орны, лауазымы, рангісінен тәуелсіз Конституцияны, заңдарды,
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарының талаптарын, міндетті
ережелерін мүлтіксіз сақтау, бұзбаумен анықталады. Мемлекеттік басқару
процесіне заңдылық қағидасының талаптары, басқару актілерінің
шығарылуы, басылуы кезінен бастап жүзеге асырылады. Мемлекетті
басқару аппараты жүйесінде басқару актісінің заңды күші сол актіні
қабылдаған органның орны мен өкілеттілігінің көлемімен анықталады.
2. Мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтастығы. Мемлекеттік биліктің
заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тарамақтарына бөлінуіне қарамастан
Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет жүйесі біртұтас. Мемлекеттік
билік өзінің мәні, құрылысы және қоғамда әрекет
етуініңбіртұтастығымен түсіндіріледі. Мемлекеттік қызмет жүйесінің
біртұтастығы мемлекет аппаратындағы еңбек бөлінісіне қарамастан
барлық мемлекеттік органдар өз қызметтері мен өкілеттіктерін мемлекет
атынан жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясы
мемлекеттік билік тармақтарының заң шығару, атқарушы және сот билігіне
бөліну қағидасын бекітіп, сонымен қатар тепе-теңдік және тежемелік
қағидасын да берік ұстанады. Осыған байланысты мемлекеттік
қызмет жүйесінің біртұтастығы қағидасы барлық мемлекеттік билік
тармақтарын біртұтас мемлекет механизміне біріктіретін берік негіз ретінде
түсіндіреді.
3. Занды құқықтарының, еркіндігінің және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдылығы бар. Бұл қағида азамат пен
мемлекет арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz