Экономиканы мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық негіздері

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Экономиканы мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық негіздері.

Жоспар: 1. Мемлекеттің экономикалық рөлінің өсуі. Мемлекеттің қызметтері
2. Экономикаға мемлекеттің араласу формалары мен әдістері
3. Директивті және жанама реттеу.

Лекция мақсаты: студенттерге мемлекет қызметтерін, мемлекеттегі
экономикалық рөлінің мәнін түсіндіру; экономикаға мемлекеттің араласу
формалары мен әдістерін қарастыру; директивті және жанама реттеуді
қарастыру; бизнестегі мемлекеттің рөлімен таныстыру.
Лекцияның қысқаша мазмұны: Экономика бойынша ең кең тараған
әдебиеттердің авторының пайымдауы бойынша мемлекет-бұл қалыптасқан әдеп
ғұрпына сәйкес бір-бірімен өзара іс-әрекет ететін көптеген жеке адамдар.
Егер меншік құқығын қоғамда ойын ережесі деп пайымдайтын болсақ, онда
мемлекеттің пайда болуы қоғамдық және экономикалық өмірде адамдардың өзара
әрекеттесуінде спецификалық мәселелерді шешумен байланысты.
Қазіргі заманғы экономиканы ұйымдастыруда мемлекеттің қызметіне көп
көңіл бөлініп отыр, мемлекеттік шығындардың өсуінде және экономикалық
өмірде тікелей реттеуді кеңейтуде көрініс табады. Франциядағы И. Сакс,
Венгриядан Дж. Сакс, Р. Дорунбуш, Г.Бекер және Россияда А.Ливищица и
В.Варга еңбектерінде қазіргі заманғы аралас экономиканы объективті түрде
мемлекеттік реттеу қажет ететіндігі дәлелдеді.
Мемлекеттің экономикадағы рөлі туралы көзқарастар бар. Мысалы,
Ф.Хайектің Құлдың жолы атты жұмысында экономикаға мемлекеттің араласу
формаларын жоққа шығарған, себебі олар оның ойынша тоталитаризмға алып
келеді деп санайды.
Мемлекеттің экономикадағы рөлі қоғамның экономикалық рөлі мемлекеттік
қатысу дәрежесін көрсетеді. Өндіріс құраладарын жалпылама үрдісін дамыту
және нығайтумен байланысты экономиканы реттеуде мемлекеттік араласу
қажеттілігі туындайды. Мемлекеттің экономикалық рөлі оның шаруашылық-
ұйымдастырушылық іс-әрекеттері келесілер арқылы жүзеге асырылады:
1) ұлғаймалы өндіріс үрдісін реттеу;
2) материалдық өндіріс, капитал салымдары мен тауар айналымының
көлемдерін және құрылымын жоспарлау, стратегиялық және индикативті
жоспарлау;
3) ұлттық шаруашылық салаларын дамыту бағыттарын және өсу қарқындарын
реттеу;
4) өндірістік мәселелер мен келісім-шарттардың орындалуын ұйымдастыру;
5) ұлттық табыстың мемлекеттік бюджеті арқылы пайдалану, бөлістіру және
қайта бөлістіру
6) халықаралық экономикалық бірлістікте, сонымен қатар интеграциялық
үрдістерде елдің қатысуын қамтамасыз ету.
7) Сыртқы сауда мен валюталық қатынастарды реттеу, кедендік-баждық
реттеу;
8) Қажетті кадр саясатын жүргізу және жұмыс күші нарығын реттеу
9) Еңбек технологиялық және келісі-шарттың ережелерінің сақталуын бақылау
Қазақстан экономикасының дағдарыс жағдайы нарықтың өзін өзі реттеуіне
бір жақты көзқарасының бағытталуы туралы дәлелдейді. Ұлттық қызығушылық
мемлекеттің араласуын, мемлекеттің экономикадағы рөлін нығайтуды талап
етеді.
Ұлы құлдырау жылдары (20-жылдардың аяғы 30-шы жылдардың басы) басты
капиталистік державалар толық нарықтың өзін-өзі реттеуге сүйені көп
жағдайда қате екендігіне көздері жетті. Өсіп келе жатқан қиындықтарды
уақытылы шешілуі мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық үрдістерге белсенді
араласу кезінде жетуге болады. Мұндай факті мойындау елдегі экономикалық
тұрақтылыққа жауапты мемлекеттік органдардың келіп шығады.
Жұмыс бастылық заңына сәйкес 1946ж. АҚШ президентімен халықтың тұтыну
қабілеттілігін және жұмыс бастылықты қамтамасыз ету үшін өндіріске
максималды түрде көмек көрсету бойынша мақсаттарға жету үшін экономиканың
мемлекеттік-монополистік реттелуін қамтамасыз ететін Экономикалық Кеңес
құрылды. 60-шы жылдардың аяғында көрсетілген кеңестің міндеттеріне
экономикада ұлттық басымдықтар анықтау, экономиканың дамытудың ұзақ
мерзімді жоспарлау мен бағдарламалау әдістерін өндеу сияқты міндеттер
енгізілді.
Дамыған капиталистік елдерде бағдарламалаудың бастапқы кезеңінің
ерекшеліктері болып экономиканы басқарудағы салааралық әдістік принципі
табылды. Францияда, Швецияда, Японияда, Германияда және басқа да елдерде
жасалған салааралық бағдарламалар экономиканың барлық шешуші салаларын
қамтыды және оның өсуін болжамдауда басты роль ойнады.
Аралас экономикалық жүйе экономикалық тиімділік пен әлеуметтік әділдік
және экономикалық еркіндік пен экономикалық теңдестік қатынас
қажеттілігімен объективті және туындайды, ол қызығушылықтар арасында
динамикалық еркіндікті қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік бейнесін
анықтайтын маңызды экономикалық бейнесі-бұл шаруашылық және экономика
секторының түрлі әлеуметтік типтерінің өзара іс-әрекеттестігі мен
байланысы, жеке меншік, акционерлік, корпоративтік, коллективтік, аралас
және басқа да классикалық формасына табиғи трансформациясына арқылы құрылуы
мүмкін. Осының негізінде көп этапты экономикасы мемлекеттің және
мемлекеттің емес секторы құрылады және дамиды.
Аралас экономикалық жүйенің мемлекеттік және мемлекеттік емес
секторларының қызмет етуі өзара әрекеттесу, өзара толықтыру және бәсеке
принциптерімен жүзеге асырылады.
Аралас экономикалық жүйенің қызмет етуі мемлекеттік, нарықтың реттеумен
жүзеге асырылады. Оның ішкі мазмұны болып мемлекеттік араласуы табылады.
Ол тұрақты қоғамдық даму режимін ұстап тұруға, нарықтың стихия жоюға
бағытталған және қоғамдық игіліктерді өндіру және бөлістіру арқылы,
нарықтық билікті ұсыну мен шектеу арқылы, адамның әлеуметтік-экономикалық
құқықтарын қорғау арқылы және халықаралық қатынастарды дамыту арқылы жүзеге
асырылады.
Аралас экономикаға мемлекеттің араласуы бола алмайды. Бәсекелестік
нарық мемлекеттің әрекетімен олардың араласуына шектеу болып табылатын
өздерінің талаптарын қояды:
- нарықтық механизмнің ішкі байланысын әрекеттеріне шектеу қойылу
керек;
- жанама түрде экономикаға мемлекеттің араласуы қажет
- сыртқы реттеулердің мемлекеттік қолдануы нарықтық ынталардың
әлсіздігіне әкелуі қажет
Мемлекеттік араласуы елдің шаруашылық дамуына белсенді әсер етуіне
заңды жүйесі болып табылады. Ол аралас экономиканың тиімді қызмет ету
режимін ұстап тұруға бағытталған.
Қазіргі заманғы батыс оқулықтардың көзқарастарына қарайтын болсақ, онда
нарықтық жүйеге мемлекеттің араласуының негізгі формаларын атап көрсетуге
болады: ережелер мен шектеулер орнату; халыққа қоғамдық игіліктер мен
трансферттік төлемдер ұсыну; бәсекені қолдау; экономиканы тұрақтандыруға
ықпал ету.
Жалпы мемлекет азаматтар бәсекелестерінің саяси және әлеуметтік-
экономикалық принциптерін жүзеге асырады. Ол макроэкономикалық нарықтық
процестердің қалыптасуына белсенді қатысады.
Нарықтық экономикада мемлекеттің ролі келесі маңызды принциптер арқылы
көрінеді:
1.Экономикалық шешімдер қабылдау үшін құқықтық негізін құру;
2. Экономиканы тұрақтандыру;
3. Әлеуметтік бағытталған ресурстарды бөлістіру;
4. Әлеуметтік қорғау және әлеуметтік кепілдікті қамтамасыз ету;
5. Халықаралық экономикалық қатынастарды дамыту.
Мемлекеттің экономикалық қызметі болашақ мақсатына бағытталған.
Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік процестердің дамуын реттеуде
бірнеше бағыттарды көрсетуге болады:
- прогрессивті техникалық саясатты жүзеге асыру, технологияларды
шексіз дамыту және құру;
- халықтың өмір сүру деңгейінің өсуі, еңбек етуші елдің мәдени-
техникалық және кәсіби деңгейін жоғарлату;
Мемлекеттік араласудың экономикалық негізі болып мемлекеттік сектор
табылады. Қазіргі уақытта экономикалық мемлекеттік секторы ұғымына
көптеген анықтамалар берілген. Толық анықтамасына сәйкес экономиканың
мемлекеттік секторы өзіне мемлекеттік кәсіпорындар (шаруашылық жүргізу мен
басқару құқығы), мемлекеттік мекемелер, шаруашылық қоғамдар (акционерлік
қоғамның құрылуы), жарғылық капиталдың 50%-нан мемлекеттік меншік үлесімен
және мемлекеттің қатысуымен акционерлік қоғамның құрылуы табылады.
Көптеген ғалымдардың көзқарастарын бойынша мемлекеттік сектор мен
мемлекеттік меншік ұғымдары арасында көптеген айырмашылық бар.
Бұл түсініктер түрлі экономикалық жазықтықтарда жатыр және бір бірімен
байланыспайды. Жеке қарастыратын болсақ, мемлекеттік секторды басқару
мемлекеттік кәсіпорындардың мүлігін мелік ету, пайдалану бойынша пайда
болатын меншік қатынастары ғана болып табылмайды, сонымен қатар акционерлік
капиталды мемлекеттік басқаруға қатысу қатынастары болып табылады, олар
меншік құқығы емес, міндетті құқық нормаларымен реттеледі. Одан басқа
мемлекеттік секторға тікелей жатпайтын мемлекеттік меншік объектілері
болады.
Мемлекеттік секторды басқару мәселесінде оның құрамын және құрылымын
реттеудің негізгі құралы ретінде жекешелендіру табылады, және бұл кезде
мемлекеттік секторды қысқарту қажет, мемлекет кепілінде тек қана маңызды
кәсіпорындарды қалдыру қажет болады (қорғаныс, әлеуметтік саясат және т.б.
көзқарастарымен). Мемлекеттік сектордың құрамы мен құрылымын оптимациялау
маңызды мәселелердің бірі болып табылады және оның көлемі мен ішкі
компоненттердің қатынасын анықтау-басты мәселе. Жекешелендіру-мемлекеттік
сектордың масштабын өзгерту әдістерінің бірі. Оған альтернатива болып
назионализациялау мемлекет мүлкіне айналдыру табылады, яғни мемлекеттік
жеке иелерден кәсіпорындар мен акцияларын сатып алды.
Мемлекеттік экономикаға араласуы шаруашылықтың дамуына белсенді ықпал
етудің заңды түрде жасалған және тәртіптіленген жүйесі және де өзіне
әртүрлі және өзара байланысты реттеуші кешенін қамтиды. Экономикаға
мемлекеттің ықпалы оның тиімді қызмет ету режимін қолдануға бағытталған.
Қазіргі нарықтық шаруашылыққа үкімет экономикалық (жанама) және әкімшілік
(тікелей, директивті)әдістермен ықпал етеді. Экономикалық әдістер аса
маңызды болып табылады. Олар нарықтық қызмет етуі механизміне икемді болады
және экономикалық процестерге мемлекет ықпалды әсер етеді.
Кез келген экономикалық әдісте әкімшілік элементі бар, себебі ол
әкімшілік шешімдер арқылы жүзеге асырылады және де ол қатысты мемлекеттік
органның бақылауында болады. Сонымен қатар әкімшілік әдістерде экономикалық
жағдайлар болады, себебі олардың әрекеттері экономикалық қатынастардың
қатысушыларының жағдайына әсер етеді.
Экономикалық және әкімшілік әдістер бір-бірімен ұқсас болса да, бір-
біріне қарама қайшы болады. Әкімшілік әдістер таңдау еркіндігін шектейді,
ал экономикалық әдістерде шектеу болмайды. Экономикалық әдістер
экономикалық қатынастардың қатысушыларына қосымша ықпал ете отырып оны
кеңейтуге мүмкіндік береді.
Мемлекет нарықтық механизмге өзінің шығындары, салық салу, реттеу және
мемлекеттік кәсіпкерлік әсер ықпал етеді. Мемлекеттік шығындар
макроэкономикалық саясаттың ең маңызды элементі болып табылады, олар
табысты бөлістірумен қатар ресурстарды бөлістіруге әсер етеді. Олар
мемлекеттік сатын алу және трансферттік төлемдерден тұрады (қорғанысқа,
мектептер, жол, ғылы орталықтар және т.б.) құрылысына және қаржыландыруға
кететін шығындар. Трансферттік төлемдер-бұл барлық салық төлеушілерден
алынған халыққа жұмыссыздық бойынша жәрдем ақы, мүгедектерге және т.б.
төлемдер түрінде салықтың табыстары бөлістірілетін төлемдер.
Мемлекеттік саясаттың кенесі бір маңызды құралы-салық салу. Салықтар-
бұл бюджет құралдарының негізгі қайнар көзі. Нарықтық экономикасы дамыған
мемлекеттерде түрлі салық түрлері алынады. Олардың кейбіреулері, мысалы
табыс салығы маңызды көрініс табады, ал басқа салық түрлері шикізат
ресурстарын өндірушілерге салынады және үй шаруашылығына қосымша жолмен
тауарға жоғары баға қою түрінде әсер етеді. Үй шаруашылықтарымен қатар
фирмаларда салық төлейді. Бюджетке салық түрінде едәуір сомма түседі.
Негізгі проблемалардың бірі- салық ауыртпалығын бөлістіру әділдігі.
Қоғамның тұрақты өсуіне және әл ауқатына қамтамасыз етуіне мемлекеттік
реттеу жүйесіндегі маңызды құралдарының бірі әсер етуі мүмкін-бұл салық
ауыртпашылығын жеңілдету мемлекеттің экономикаға қосымша әдіс ретінде ықпал
ету.
Салықтарды төмендету идеясы өте тиімді және экономикасы дамыған
мемлекеттерде көп қолдау тауып отыр. Егер салықтарды қысқартса, азаматтар
мен шаруашылық субъектілердің қолында көп артық қаржы-қаражаттар қалады,
олар өндірісті дамытуға бағыт алатын болады. Сонымен қатар бюджеттің
табысының төмендеуіне мүмкіндік бермеуі керек.
Бұл екі мақсатта қолданылатын жақтаушылардың көзқарастары бойынша
бюджет табысын сақтай отырып немесе оны жоғарлата отырып салықтардың
қысқаруы соңғы өндіріс, өнім мен қызмет етудің жылдам өсуі нәтижесінде
жетуге болады.
Бір адамның орташа табыс деңгейі бойынша Қазақстан соңғы категорияға
жатады, бірақ салық алу үлесі бойынша жоғары дамыған елдердің қатарында-ЖҰӨ-
ң 30% (Жапония, Швецария деңгейінде) Қазақстанда салық ауыртпашылығы бір
қалыпты бөлістірілмейді.
Салық салудың прогрессивті түсінігіне негізделген үш негізгі жүйе бар---
белгілі бір жұмысшының табысынан салық түрінде алынатын сол табыстың
көлеміне соммалар қатынасы;
- пропорционалды салық (жұмысшының табысына салық соманың
пропорционалды)
- регрессивті салық (жұмысшының жоғары табысына төмен салық салынуы
пайыздың қатынастары бойынша)
- прогрессивті салық (процетпен салыстырғанда табыс жоғары болған
сайын, салық жоғары болуы)
Мемлекеттің экономикаға араласуының экономикалық әдістерінің келесі
түрі- әлемдік экономика деңгейінде ұдайы өндірісті реттеу. Егер мемлекет
әлемдік шаруашылық жүйесіне терең интеграланған болса бұл әдіс түрі маңызды
және тиімді болып есептелуі. Бұл жерде сыртқы сауда саясатын экспорттік
ағымдауды лицензиялау, халықаралық капитал қозғалысын айтуға болады.
Ал енді мемлекеттік реттеудің екінші формасын талдайтын болсақ-
қоғамдық ұдайы өндіріс процесіне директивті түрде ықпал ету.
Экономиканы реттеудің әкімшілік әдістері кейбір салаларда тиімді болып
есептеледі, ал оларды қолдану міндетті болады, бірақ кейбір жағдайда олар
жеке экономикалық еркіндікті бәсендетеді. Экономиканы реттеудің әкімшілік
әдістерін монополиялық нарықтарды мемлекеттік бақылауды айтуға болады.
Мемлекеттің антимонопольдік қызметі- мемлекеттік араласудың маңызды
салаларының бірі болып табылады. Реттеу 2 бағыттармен жүзеге асады. Бәсеке
кезінде салалардың тиімді қызмет етуіне кедергі жасаған жағдайында кейбір
нарықтарда, яғни табиғи монополияда мемлекет олардың экономикалық жағдайына
бақылау жасау үшін қоғамдық реттеуші органдар құрады. Ал басқа да көптеген
нарықтарда монополия қажет деп есептелетін қоғамдық бақылау
антимонополиялық заң шығару формасында болады.
Табиғи монополия барлық нарықты бір ғана форма қамтамасыз ететін
жағдайда болады, масштаб есебінде жете алатын өнім бірлігіне төмен
шығындалады. Табиғи монополиялар үшін әдетте әділ, яғни орташа ұлттық
өнімге тең келетін баға белгіленеді. Бірақ бұл шығындарды төмендетуді
кәсіпорындардың ынтасының жоқ болуына соқтырады.
Осылайша, салалық реттеу мақсаты болып қоғамды табиғи монополиялардың
нарықтық билігінен бағалар мен қызмет көрсету сапасын реттеу арқылы қорғау
табылады.
Антимонополиялық көптеген заңдарының саны қоғам үшін бұл заңдардың
маңыздылығын дәлелдейді. Әрине, бақылаусыз монополиялық билік әділсіз бәске
арқылы маңызды шығындарға әкелуі мүмкін, шағын өндірушілердің банкротқа
ұшырау, тұтынушылардың жоғарғы бағаларға наразылық, тауар, нашар сапасына
наразылық, ғылыми-техникалық прогрессте артта қалудың және т.б. салдарды
тудыруы мүмкін.
Әкімшілік әдістерге заң шығару формасында болатын нарықтың процестердің
тиімсіз эффектерін шектелетін превентивтік тәртіп шаралары жатады.
Превентивтік шаралар ұлтттық ресурстардың бөліктерін консервациялау үшін,
яғни оларды коммерциялық мақсатпен пайдаланудың кез келген формасын жою
үшін пайдаланады: табиғи зоналарды пайдалануға беру; өндірістік
қызметтердің белгілі бір түрін қажет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.