Исламдағы діни төзімділік пен толеранттылық мәселесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
І БӨЛІМ. Исламдағы діни төзімділік пен толеранттылық мәселесі
1. Толеранттылық
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 7-12
2. Исламдағы діни
төзімділік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .12-19
ІІ БӨЛІМ. Білім мен дәстүрлі дүниетанымдағы толеранттылық
1. Оқыту мен тәрбиедегі діни
төзімділік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 20-32
2. Дәстүрлі дүниетанымдағы діни төзімділік
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. .32-42
ІІІ БӨЛІМ. Қазақстанда діни төзімділікті дамыту жолдары
3.1 Қазақстандағы діни мәселелер мен төзімділік
қағидаттары ... ... ... ... ..43-51
3.2 Қазақстан қоғамындағы діни төзімділік және оны дамыту жолдары...51-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0-62
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
3-64
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста діни төзімділік ұғымының
мәні мен тарихи ауқымдылығы кеңінен талданып, оның Исламдық негізі мен
қазақ дүниетанымындағы көрінісі ғылыми тұжырым ретінде ұсынылады.
Практикалық және тәрбиелік маңызына да мән беріле отырып, зайырлы қоғамның
принциптеріне сай толеранттылық ұғымының діни үдерістердегі, өскелең
ұрпақты тәрбилеудегі орны сараланды. Сан алуан аспектіде қарастырылатын бұл
ұғымның діни танымдағы ролін зерделеу, көп дінді, көп ұлтты Қазақстан
қоғамында тұрақтылық пен келісімнің одан әрі дамуы үшін маңызды іс болып
табылады. Сондықтан Ислам діні мен дәстүрлі діни танымымыздағы
төзімділіктің, бауырмалдық пен қонақжайлылықтың мәнін ашу маңызды. Ол үшін
қазақ мұсылмандық түсінігіндегі өзгеге құрмет пен адамгершіліктің
тәжірбиесімен таныс болу керек. Жұмыста сонымен қатар тарих ішінде
қалыптасқан төзімділік құбылысының тәуелсіз еліміздің бүгінгі өміріндегі
феноменологиялық қыры діни тәжірбиеміздің жемісі ретінде айқындалады. Діни
экстремизм мен терроризмге қарсы тұрудағы дәстүрлі діни танымымыздағы
төзімділік дүниетанымының әлеуеті тұжырымдалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасырда жаһандану құбылысының қарқын
алуымен қоғамдық ғылым салаларында толеранттылық мәселесіне қатысты
пікірталастар қызу талқыға түсті. Ең бастысы, бұл ұғым тек Батыстық ойлау
қалпының дәстүрлі проблемасы ғана емес, әлемдік қауымдастықтың ортақ
мәселесі ретінде көрініс тапты.
Халықаралық қатынастар мен қоғамның ақпараттық мүмкіншілігінің артуы –
мемлекеттер мен ұлттар арасындағы шекаралық кедергілердің әлсіреуіне әсер
етті. Сонымен қатар, адамзаттың келер күннен күткен үкілі үміттеріне
қарамастан әлем қайшылықты, қақтығысты оқиғаларға толы бола бастады.
Этникалық, діни және экономикалық мәселелер халықаралық масштабта да,
жергілікті деңгейде де арта түсті.
Сондықтан, қазіргі таңда қоғамның дамуы үшін ең алдымен жалпы халықтың
өмір сүруі мен еркін дамуына қажетті ойлар мен ұстанымдардың маңызы арта
түсуде. Олар: қоғамдық қатынастардағы этика және күш қолданбау ұстанымы,
бөтен көзғарастарға, құндылықтарға, мәдени ерекшеліктерге деген төзімділік
идеясы және өзара түсіністік пен еркін сұхбатқа әрдайым ашық болу
позициялары. Бұл өз кезегінде толеранттылық құбылысының тарихи тәжірбиесіне
қайта қарау мен оның қазіргі заман адамының моральдық-этикалық тұрғыдан
жетілуіндегі орнын бағамдауға итермелеуде.
Әртүрлі мәдениет пен дін өкілдерінің арасындағы қарым-қатынастарды
реттеуде төзімділік проблемасын шешудің әжептеуір тәжірбиесі жинақталған.
Сондықтан да, діни және мәдени дәстүрлердің өзара сұхбаттасу тәжірбиесін
ғылыми тұрғыдан талдап, қазіргі жағдайда қолданысқа енгізу - өте жауапты
міндет болып отыр.
Қазіргі таңда толеранттылық - адамзат қоғамының барлық саласында
тұтастық пен келесімге қол жеткізуінің басты шарты ретінде маңызды орынға
ие. Бұл контексте төзімділік әртүрлі құндылықтар мен көзғарастарға жағымды
қатынас күйінде ғана емес, кейбір жағдайларда маңызды міндет (императив)
түрінде саналуы тиіс.
Плюрализм мен тең сұхбатқа негіздеп, мемлекеттік құрылымын жаңаша
қалыптастырған Қазақстан жағдайында толеранттылық құбылысы әлеуметтік
топтасудың басты қағидасы болып, өте маңызды роль атқаруда.
Осы арада діни төзімділік мәселесін мемлекет құрушы өзек ұлттың діни
тәжірбиесіне сүйене отырып қарастыру маңызды. Қазақ халқының дәстүрлі діни
танымындағы өзге ұлт пен ұлысқа кең көзғарастың болуы Евразия кеңістігін
еркін жайлаған көшпелі болмысының ерекшелігі мен ислам діні негізінде
қалыптасқан мәдени дәстүрлерінің адамгершілік потенциялының тереңдігінде
деп бағалауымыз керек. Зайырлы қоғам принциптеріне сай мемлекет құрудағы
мақсатымызда қазақ мәдениетінің рухани бай мұрасын жаңа заман талаптарына
сай түлету үдерістерімен байланысты жүріп отыруы тиіс. Мемлекеттің
зайырлылығы оның дамуының және модернизациялануының кепілі болып табылады.
Қазақстанда діни көзқарастардың руханисыздануы мен радикалдануына жол
беруге болмайды. Мемлекеттің зайырлылығы әртүрлі діндерге деген құрмет пен
діни төзімділікті айқындай отырып, қоғамда адамгершілілік пен ізгіліктің
зайырлы түрін қалыптастыруға ықпал етеді. Өз отанын сүйетін, өз елінің
патриоты болып табылатын зайырлы азаматтарды тәрбилейді және сонымен бірге
сол мемлекетке тән дәстүрлі дінді және ұлттық мәдениетті нығайту
үдерістерін жоққа шығармайды. Зайырлы қоғам қалыптастыру ісі өз кезегінде
дінаралық толеранттылықты жоққа шығармайтын жаңа діни мәдениетті
қалыптастыруға, сонымен бірге елдің ұлттық ерекшелігін сақтауға ықпал
етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі Толеранттылық ұғымы қазіргі таңда
мәдениеттану, психология, социология, дінтану, құқық теориясы секілді т.б
гуманитарлық ғылымдарда кеңінен қолданылады. Сан түрлі аспектіде
қарастырылатын, сонымен қатар әр ғылымға сай терминдік мазмұны құбылып
отыратын төзімділік ұғымын діни аспектіде ашу үшін оны қоғамдық ғылымдармен
байланысты қарастырмау мүмкін емес.
Толеранттылық мәселесі сонау антика дәуірінен бастап философиялық,
антропологиялық зерттеулерде маңызды категория болып, зерттеу нысанына
айналған. Аристотель, Гераклит, Платон шығармаларында сабырлық,
төзімділік және алтын орта секілді синонимдес ұғымдар арқылы қоғамдық
келісім мен адамгершілілік қатынастардың тұжырымдамалары көрініс тапқан.
Орта ғасырдың діни-философиялық дәстүрінде А.Августин, К.С.Тертуллиан,
қайта өрлеу және жаңа заман дәуірлерінде Н.Кузанский, Дж.Локк, М.Монтен,
Э.Ротгердамский секілді философтар адам болмысындағы толеранттылық
құбылысын антропологиялық негізде қарастырды.
Неміс классикалық философиясында И. Кант, Л. Фейербах, XX ғасырда З.
Фрейд, Э. Фромм, М. Бубер, М. Шелер бұл тақырыпты психологиялық,
антропологиялық философия шеңберінде талдап, ғылыми тұжырымдардың көкжиегін
тереңдетті.
Орыс ғалымдарынан Н.А.Бердяев, И.А.Ильин, В.С.Соловьевтарды айтуға
болады.
Ислам мәдениетінің негізгі ұстыны саналатын Құрандағы антропологиялық,
моральдық және әлеуметтік, қоғамдық келісімге қатысты тұжырымдарды талдап
жеткізу барысында діни төзімділік мәселесі феноменологиялық ақиқатқа
айналды. Құрандағы толеранттылық ойларды интерпритация жасаған Пайғамбар
хадистері Ислам дініндегі төзімділік қағидаларының бастау бұлағы болып
табылады.
Сопылықтың теориялық негіздемесін жасаған Ибн Араби, Әл-Ғазали секілді
ғалымдар адамды сүю, рухани кемелдену мәселелерін талдаған моральдық-
этикалық тұжырымдамаларында төзімділік, сабырлылық, барша адамға
сүйіспеншілік, басқа діндердегі рухани өлшемдердің салыстырмалы құндылығын
бағалау секілді толеранттылықтың негізгі ұстыны саналатын категориялық
құбылыстарды талдай білді.
Ислам философиясы өкілдерінен Әл-Фараби, Ибн Сина т.б. дін, саясат,
этикаға қатысты еңбектерінен төзімділіктің, қоғамдық өмірдегі
үйлесімділіктің антика философиясының қалыптары арқылы Ислам ұлағатына
сәйкес ғылыми тұжырымдалғанын тануға болады.
Қарахан дәуіріне тән мұралардың ішінде діни дидактикалық шығармаларымен
толеранттылыққа құнды үлес қосып, рухани сүрлеу қалыптастырған Жүсіп
Баласағұни, Қожа Ахмет Ясауи, Ахмет Жүгнеки, Сүлеймен Бақырғани т.б.
атаймыз. Қазақ ақын жырауларынан Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы,
Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шораяқтың Омары, Сәттіғұл Жанғабылұлы, Аралбай
Оңғарбекұлы сынды дүлдердің жыр жолдарынан адамзаттың бірлігі мен терең
сүйіспеншілікті паш еткен ойларды кезіктіреміз.
Отандық зерттеушілерден бұл тақырыпты діни-философиялық аспектіде Ә.
Нысанбаев, Ғ. Есім, Д. Кенжетай, С. Әмірғазин, Б. Шапиевтер, Н. Нұртазина
т.б. ғалымдар зерттеген. Саясаттану ғылымында Р. Джалилев, Р. Мамырбековтың
еңбектері Қазақстандағы діни, мәдени, ұлттық интеграциялану процессінің
жаһандану құбылысымен байланысты қырларын саралап көрсетті.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Толеранттылық ұғымының қоғамдық
тұрақтылық пен келісімнің басты шарты ретінде ролін діни аспектіде
қарастыру. Қазақ мұсылмандық түсінігіндегі төзімділік дәстүрінің мәнін
ашып, зайырлы, құқықтық мемлекетіміздегі діни экстремизмнің алдын алудың
тұжырымдамасын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Төзімділік ұғымының сан түрлі аспектідегі мәнін қарастыра отырып,
оның діни үдерістер арқылы құбылысқа айналғанын тарихи-салыстырмалы түрде
ашып көрсету;
- Зайырлы ел ретінде діни төзімділік дәстүрі мен қоғамдық келісім
сүрлеуін құқықтық тұрғыдан негіздеп, бейбітшілікті саяси бағдарына
айналдырған еліміздегі толеранттылық құбылысын теориялық және тәжірбиелік
тұрғыдан сараптау;
- Қазіргі заманғы білім беру процесінде жастарды әртүрлі мәдениет пен
діни дәстүрлердегі рухани өлшемдердің салыстырмалы құндылығын бағалауға
үйрету. Жалпыадамзаттық құндылықтарға деген құрмет көрсетудің тәрбие
саласындағы маңызын ашу;
- Ислам дініндегі төзімділік дәстүрінің негіздерін Құрандағы
антропологиялық, моральдық тұжырымдарға сәйкес талдау. Өзге діндегілермен
көркем диалогқа, тең сұқбатқа шақырған Құран үндеуінің аксиологиялық қырын
қарастыру;
- Діни экстремизм мен терроризмге қарсы тұрудағы дәстүрлі діни
танымымыздың ролін бағамдау. Қазақ мұсылмандық түсінігіндегі төзімділік
дүниетанымының ерекшелігін көрсету;
Зерттеудің теориялық және методологиялық мәні. Дипломдық жұмыста
алынған негізгі нәтижелерді, тұжырымдарды, қорытынды ойларды дінтану,
теология, Ясауитану пәндерін оқыту барысында қолдануға болады. Педогогика,
психология пәндерінде төзімділік мәдениетін қалыптастыру бағытындағы
ізденістерге пайдалануға болады. Саясаттану, құқықтану саласында да
толеранттылық ұғымын талдауға пайдалы тұжырымдар ұсынады.
Зерттеу жұмысының нысаны – Қоғамдық қатынастар мен діни үдерістердегі
толеранттылық ұғымының орны.
Зерттеу жұмысының пәні – Толеранттылықтың діни аспектідегі ролі мен
қоғамдық келісімдегі маңызы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы
көлемі – 65 бет.
І БӨЛІМ. Исламдағы діни төзімділік пен толеранттылық мәселесі
1. Толеранттылық ұғымы
Толеранттылық (ағылш. tolerance — төзімділік, көнбістік) — басқа ойға,
көзқарасқа, наным-сенімге, іс-әрекетке, әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге,
идеяларға төзімділік, жұмсақтық кәрсете білу қасиеті. Толеранттылық — адам
құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізі демократиялық
принциптердің бірі болып есептеледі. Толеранттылық — қоғамның жалпы және
саяси мәдениетінің деңгейінің көрсеткіші. Сондықтан толеранттылықтың
діни,саяси, қоғамдық, ұлттық, мәдени ерекшелікке, т.б. қатысты кең ауқымды
түсіндірмесі орын алады. Адам бойындағы психологиялық көрсеткіш ретінде
толеранттылық ұғымы педогогикалық, философиялық, дүниетанымдық,
антропологиялық зерттеулерде маңызды категория болып саналады. Қазіргі
таңда кең мағынаны қамтып, ашық қоғамдық құрылыстың көрсеткішіне айналған
төзімділік ұғымы – діни үдерістерден бастау алатын қоғамдық құбылыс.
Өзара төзімділік, бөтенді шеттетпеу, толеранттық мінез таныту
мәселесі XVI ғасырда Еуропада діни қозғалыстар мен діни жіктерге байланысты
туған. Тарихта протестант пен католиктердің бір-бірін жатсынбауға,
көзғарастарына түсіністік танытуына арналған декреттер, заңдар қабылданып,
бөтен діндерді қудалауға, үстемдік жүргізуге тыйым салынғаны белгілі. Бірте-
бірте конфессиялардың біржақты төзімділігі өзара діни төзімділікке, діни
салт-жораларды еркін атқаруға, сенім бостандығына негізделе бастады. Діни
көзғарастарға еркіндік берілуімен қатар оны сыйлауға, адамның сенім
бостандығына құқықтық кепілдік көрсетуге қадамдар жасалды. Өзара сыйластық
пен толеранттылық сананы қалыптастыруға әкімшілік, авторитарлық жолмен қол
жеткізуге болмайтындығына көз жеткізілді. Сөйтіп, дінді уағыздаушылардың
билігіне шек қойыла бастады. Ал, толеранттылық термин ретінде ғылыми
айналымға XVIII ғасырда енді. Европада зайырлылық ұстанымына негізделген
мемлекеттік модельдердің құрылуы осы категорияның қоғамдық ғылымдарда және
саяси үдерістерде кең талқыға түсуімен байланысты көрініс тапты деуге
болады. Кеңес үкіметі кезеңінде тотаритарлық жүйенің үстемдік етуімен бұл
түсінік пен ұғымның саяси және қоғамдық өмірде қолданыстан шығып қалғаны
шындық. XX ғасырдың 90 жылдары ТМД кеңістігіндегі елдердің тәуелсіздік
алуларымын бұл үдерістің көрінісі қайта жанданды. Ең алдымен құқықтық
тұрғыдан қайта жасақталған жас мемлекеттердің басты заң актілерінде әр
азаматтың сенім бостандығына кепілдік берілді. Қазақстан Республикасының
Конституциясында және Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы заңында
зайырлылық нормаларға сәйкес діни төзімділіктің құқықтың шеңбері
бекітілген.
Қазіргі таңда, аталмыш ұғымның құқықтық қырының мәнін тереңірек ашу
үшін оның Халықаралық маңызы бар құжаттардағы түсіндірмелеріне де тоқтала
кеткен жөн. БҰҰ жарғысына сәйкес толеранттылық – азаматтардың төзімділік
көрсету арқылы бірлікте өмір сүріп, тату көршілер ретінде бір-бірімен
бейбітшілікте тіршілік етуі. Бұл жерде төзімділік түсінігі қоғамдық
белсенділік сипатында ғана емес, әлеуметтенудің (социализация) маңызды
шарты болып айқындалып тұр. Қоғамдық қатынастардың жағымды
интеграциялануының басты құндылығы саналып, өзіңмен ғана емес қоршаған
әлеммен, адамдар тобымен үйлесімділікте ғұмыр кешудің негізгі сипаты
ретінде қарастырылған. ЮНЕСКО-ның Толеранттылық принциптерінің
Декларациясында (1995 ж.): Толеранттылық – саяси, діни, ұлттық және басқа
да қоғамдық топтардың үйлесімді тіршілігін қаматамасыз ететін азаматтық
қоғамның негізгі әлеуметтік қағидасы мен құндылығы, әр тұлғаның
бірегейлігінің құқықтың көрінісі, әлемдегі мәдениеттердің, ұлттардың
ерекшеліктеріне деген құрмет. Сонымен қатар, азаматтардың тілі, діні,
дәстүрі мен көзғарастарының алуан түрлілігіне түсіністікпен қарау және
әрдайым ынтымақтастыққа дайын болу деп көрсетілген [1, 93б.]. Демек
толеранттылықты мәдениеттерде, діндерде, ұлттық тұрпаттарда көрінетін
дүниенің сан алуандылығына деген сүйіспеншілік деп қабылдасақ болады.
Алайда мұнда бір шектеудің бар екенін естен шығармаған жөн: бұл сан
алуандылық адамзаттық ортаның жалпы мойындалған нормаларының шегінен
шықпауы тиіс. Толеранттылық қағидатсыздық дегенді емес, мәмілеге келуді
көздейді. Мұнда қайырымды Августиннің: “басты мәселеде – бірлік, даулы
мәселеде – еркіндік, барлық мәселеде – сүйіспеншілік” деген сөздерін еске
алу артық болмайды.
Философиялық сөздіктерде толеранттылыққа былайша анықтама береді:
Толеранттылық – түрлі көзғарастарға, моральдық құндылықтар мен әдеттерге
деген төзімділік. Толеранттылық - әртүрлі ұлттар мен діндердің
ерекшеліктеріне деген қатынас барысында қажетті құбылыс. Ол өзіне деген
сенімділік пен өз ұстанымдарының қолайлылығын, басқаларға жағымсыз әсері
жоқтығын түйсіне білу, басқа көзғарастармен салыстырулардан қашпайтын және
бәсекелестіктен қорықпайтын, сонымен қатар, әртүрлі идеялық бағыттарға
ашықтық таныту дегенді білдіреді [2, 457б.]. Яғни, бұл жерде басқа
көзғарастарға кеңшілік таныту қасиеті, өз ұстанымыңа деген адалдық пен
сенімділікті игеру барысында қалыптасатын қасиет ретінде бағаланып тұр.
Өзіне жаны ашымаған, өзгенің бетін шиедей қылады деген мақалда айтылатын
ұлағат, толеранттылық ұғымының мәнін ашып тұр деп айтуға болады. Саяси,
діни, идеялық, ұлттық, мәдени т.б. құндылықтарды тұтыну барысында өзіндік
болмыстық сипатына сай ерекшеліктерді қадірлей білгендер бұл
айырмашылықтардың басқада формаларының салыстырмалы құндылықтық өлшемін
сыйлай білетін, олармен өркениеттік өреде басекелестікке түсе білетін
төзімділікке дағдыланады.
Енді бұл ұғымның әртүрлі аспектілерде қарастылыратын универсалды
сипатына тоқтала кеткен орынды. Медицина, жаратылыстану ғылымдарындағы
анықтамаларынан бөлек қоғамдық ғылымдардағы түсіндірмелерінің өзі де
жетерлік. Бізге маңыздысы сол дін мен қоғам арасындағы байланыстардың
желісі ретіндегі қоғамдық сипатқа ие түсіндірмелері. Себебі мәдениет,
дүниетаным, қоғамдық қатынас, философия сынды дисциплиналардың барлығының
негізінде діни үдерістердің орнын жоққа шығару мүмкін емес. Дін – мәдени
құндылықтардың, дүниетымдық негіздердің ерекшелігін айқындайтын сенімдік
институт. Әрбір халықтың ұстанатын дінінің өзегінде өзіне тән мәдени
болмысы мен ұлттық ерекшеліктері қалыптасады.
Қоғамда толеранттылық әртүрлі мәдени-әлеуметтік байланыстар арқылы іске
асады. Сондықтан әлеуметтік байланыстардағы торлеранттылықтың базалық
негіздері ретінде оның мінез-құлықтық, діни, саяси, құқықтық және
педогогикалық формаларын қарастыруға болады.
- Мінез-құлықтық толеранттылық индивидтердің өзара көмек пен бейбіт
қатынасқа деген ішкі бейімділіне және олардың рационалды түрде басқалардың
алдындағы міндетін сезінуімен байланысты болады.
- Педогогикалық толеранттылық баланы қалыптасып келе жатқан тұлға
ретінде түсінуді, сонымен қатар тәрбие беруші мен тәрбиеленушінің арасында
рухани теңдіктің болуын қамтамасыз етеді. Тәрбие мен білім беруде
толеранттылықтың болуы үшін негізгі принциптер - плюрализмнің болуы, еркін
тәрбиелеу, күш қолданбай тәрбиелеу, сұқбат пен бейбітшілікті сүюге
дүниетанымдық ықпал жасау. Қазіргі заманғы мектептердің міндеті
педогогикалық құрамның толеранттылық мәдениетін көтеру, ал практикалық
жағына келетін болсақ, білім берудегі адамгершілік, сүйіспеншілік
қатынастарды дамыту болып табылады.
- Саяси толеранттылық – прагматикалық ұстанымдарға сәйкес қоғамдағы
түрлі топтар мен ұлттық азшылықтар арасындағы келісім, компромисс,
консенсус көрінісінде саясаттың әлеуметтік-мәдени мазмұны болып
айқындалады. Құқықтық тұрғыдан саяси толеранттылық азаматтардың тең
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін құқықтың актілерге, заңдарға
негізделеді.
- Толеранттылық дәстүрін діни-философиялық аспектіде қарастыратын болсақ
қоршаған ортаға деген төзімділік қағидаттары жаман қылықтар мен төзімсіздік
мінезді сынға алумен көрініс табады. Екіжүзділік, зұлымдық, өтірік айту,
менмендік секілді жаман қасиеттер төзімсіздік пен қоғамдағы тұрақсыздықтың
көзі болып айыпталады.
Батыстық діни-философиялық ойлау қалпы бойынша адам қоршаған әлемді
өзгерту арқылы өзі де өзгеріп, тұрақтылық пен үйлесімділікке қол жеткізе
алады. Ал, шығыстық дүниетаным өзегінде өзін рухани кемелдену арқылы ғана
адам әлемді өзгертіп, қоғамның дамуына ықпал етеді алады деген
дүниетанымдық ұстаным бар. Құранда толеранттылық иман келтірушілердің
Алланың қалауының өз өмірлерінде қатыстылығын сезінулері ретінде
айқындалады.
Дін – қоғамдық қатынастарды реттеуші құбылыс ретінде әрі мәдени
болмысының өзегі ретінде кез келген ұлт пен ұлыстың, тайпалар мен
мемлекеттердің тарихында терең із қалдырып келеді. Қанша жерден дамып,
технократтык өркениеттің өкілі ретінде жетістіктерге жетсек те, діни
тіршіліктен тыс өмір сүре алмайтынмыз қазіргі күні дәлелденіп болды.
Құдайды жоққа шығарған ең алғашқы әрі соңғы Қызыл империя шылпара
ыдыраған соң, жаһандық мәдениеттің жойқын ықпалына тап келген Қазақстан
қоғамында дін құбылысы өзінің жандылығын танытып келеді. Міне, осы арада
әрбір азаматтың өзінің діни тамырымен, өз ұлтының даму тарихындағы рухани
қайнарларымен таныс болуы – тарихи сабақтастық тұрғысынан да, қоғамның
мәдени тұтастығын қамтамасыз ету тұрғысынан да маңызды іс болып табылады.
Әрі тұрақтылық пен өзара түсіністіктің берік негізін қалауға ықпал етеді.
Себебі, өткенің мен бүгінің тұтастықта қарастырылса, болашақтың бағдары да
соншалықты айқын бола береді.
Реформация дәуірі мен буржуазиялық революциялар кезінде көрініс тапқан
діни төзімділікке қадам жасау құбылысы құқықтық толеранттылықтың дамуына
күшті түрткі болды. Алайда ол уақытта діни торлеранттылық бойына екі түрлі
қарама-қарсы идеяларды жинақтады: Құдайға және жақын аамдарға деген
сүйіспеншілік және бір сенімнің абсолютті беделін мойындау, соның әсерімен
соғыстар мен діндер аралық қақтығыстарға себеп болып жатты. Бұл
қақтығыстарды тиімді шешудің теориялық жолы тек бір ғана емес басқа да
діндердің салыстырмалы құндылығын мойындау болды. Кейіннен осы теориялық
тұжырым азаматтық қоғамның белгілерінің бой корсетуіне алып келді. Ал, бұл
мәселенің практикалық шешімі діндер аралық диалог болып табылады. Бұл жерде
айта кететін мәселе тек Батыс қоғамының даму барысында ғана толеранттылық
ұғымы тарихта айқындалды деп біржақты қорытындылауға болмайды. Ислам
дінінің және Шығыстық басқа да діни дәстүрлердің өн бойында толеранттылық
құндылықтардың орны ерекше болды деп айта аламыз. Исламның кең қанат жайып,
ортағасырларда халықтардың мәдени-рухани, ғылыми дамуларының түрткісі
болуында оның басқа елдердің, бөгде діндердің салыстырмалы құндылықтық
негіздерін мойындауында дер едік. Өйткені, Ислам шындығы бойынша барлық
адам Адам атадан тараған. Бүткіл Пайғамбарлар Ислам ақиқатын жеткізуші
тұлғалар. Сондықтан Ислам Халифатында бағыныштыларға (мавали) деген әділдік
пен олармен тең сұқбат жүргізу дәстүрі бұл ұғымның тарихи ауқымдылығының
тереңде жатқандығын көрсетеді. Ортағасырлық Ислам елдеріндегі саяси-
құқықтық, әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі көрсеткіші мен базалық
ұстыны саналған шариғат үкімдерінен Құдайлық әділдікті паш ететін терең
сүйіспеншілік мазмұнды байқаймыз. Ал, Исламның рухани өзегі ретінде ХII-
ХYIII ғ.ғ. арасында доминанта болып келген сопылық ілім адамгершілік
қатынастар мен адамды сүю дәстүрін, адамзаттың бірлігін паш ететін мәдени,
рухани сүрлеуді қалыптастырды. Фундаменталистік ислам атын жамылған
топтардың қазіргі діни төзімсіздік әрекеттері олардың Исламның онтологиялық
негізі мен моральдық ұстанымдарын терең меңгере алмай, адамның әлсіздігінен
туындайтын қажеттіліктердің, саяси мақсаттардың құралына айналып
отырғандығын көрсетеді. Сондықтан толеранттылық ұғымын тарихи-салыстырмалы
және діни-философиялық аспектіде қарастырғанда ғылыми методологиялық
өлшемде де төзімділік пен обьективті ұстанымды ұмытпаған жөн.
Ұлттық құндылықтардың өзегінде діни-дүниетанымдық түсініктер орын
алып, оның болмыстық сипатын қалыптастыратындығы мәлім. Діни дәстүрлер мен
ұлттық мұралардың астасып жатуы әр халықтың маңызды ерекшелігі ретінде
мәдени көкжиегін танытады. Әр халықтың өзін тануы мен идентификациялануы,
яғни өзін белгілі бір ұлт ретінде сезінуі діни, мәдени, ұлттық мұраларына
деген қатынасымен байланысты болып шығады. Осы құндылықтар негізінде ұлттық
мұрат пен мемлекет құрудағы мақсат айқындалады. Қоғамдық тұрақтылықтың,
ұжымдық бірліктің негізі де тарих, тіл, әдебиет, салт-дәстүр, дін, мәдениет
секілді маңызды құндылықтардың өміршеңдігімен өлшенеді. Жаһандану дәуірінде
модернизациялық үдерістермен бұл ұғымдарды теріске шығарып, немесе құнсыз
деп қабылдап тұрақты мемлекет құруды ойлаудың өзі артық. Сондықтан мемлекет
құрушы өзек ұлттың рухани жады мен діни мұралары құрметтеледі, көптеген
елдерде тіпті құқықтың шеңберде айқындалып, басымдыққа ие болады. Ұлттың
потенциялы мен мемлекеттің қуаты да осы құндылықтардың қолданыстағы
көрінісімен байланысты деуге болады. Себебі, ғасырлар бойы қалыптасқан
ойлау жүйесінен толықтай жаңылған мемлекеттің болашағы бұлыңғыр. Сондықтан,
толеранттылық құбылысын әр адамның жеке индивид ретінде ерекше сипатын
бағалау деп қабылдағандай, әр мемлекеттің негізі саналатын өзек ұлттың
рухани болмысында ерекше бағалау, соны қастер тұтуды мемлекетті қастер
тұтумен бірдей деңгейде қарастыру деп ұққан жөн. Осы ретте Н. А.
Бердияевтің мына сөзімен келісуге болады: Мәдениет – ешқашан адамнан тыс
болмаған және болмайды да. Мәдениет - әрқашан нақты адамдық, яғни ұлттық
сипатқа ие үдеріс, тек осы қасиетімен ғана ол жалпыадамзаттық деңгейге
көтеріле алады[3, 85б.]. Біз бұл жерде ұлттың ұлт екенін айқындайтын діни-
мәдени құндылықтар өзегінде қалыптасқан толеранттылық дәстүрін аса маңызды
фактор ретінде қабылдап, оны жалпы мемлекет құрудағы құнды негізіміз бен
табан тірер ұстынымыз деп мойындауды айтып жатырмыз.
Жаһандану дәуірінде поликонфессиянальды һәм мәдени әралуандылық
негізде дамып бара жатқан Қазақстан қоғамында ұлтшылдық пен аса қатігез
діни төзімсіздік құбылыстарының орын алмасы үшін тек құқықтық тұрғыдан бұл
мәселені шешіп тастау мүмкін еместігін мойындауымыз керек. Себебі, қоғам
өмірі сан алуан сипатта өрбиді. Діни төзімсіздік пен ұлтшылдықтың
себептерін антропологиялық философия шеңберінде терең зерттеген Э. Фроммның
Адам жаны атты зерттеу еңбегіндегі тұжырымдары қазір заман тұрғысынан өте
маңызды мәселені ашып көрсетті. Ол нарциссизмнің ұлтшылдық пен діни
төзімсіздікке, психологиялық іс-әрекеттердегі деструктивті мотивтерге
әсерін былайшы жеткізеді: Егер әлдекім басқаларға: Мен және менің отбасым
– жер бетіндегі ең керемет жандармыз, тек қана біз ең таза, интеллекті
жоғары, мейірімді һәм тәрбиелі адамдармыз, қалған тіршілік етуші адам
ұрпағының барлығы – нашар, ақымақ, әділетсіз және жауапкершілікті
сезінбейтін боскеуде пенделер, - десін делік. Мұндай жағдайда көпшілік
оны дөрекі, ақыл-есі дұрыс емес, тіпті қоғамға қауіпті элемент деп айыптап
жатуы таң қаларлық нәрсе емес. Ал, егер фанат, өз идеясына берілген оратор
халық алдында мен және менің отбасым деген сөздердің орнына ұлт
сонымен қатар (нәсіл, дін, саяси партия т.с.с) ұғымдарды қолданып, оны
басқалардыкінен артық деп жарияласа, онда оны көпшілік қадірлеп, ұлтшылдығы
мен туралығына тәнті болып, қолдап шығады. Ал, басқа дін мен ұлт өкілдері
керісінше оның ашық пікіріне, өздері туралы айтылған жаман сөздерге реніш
білдіреді. Алайда, басқалардан артықшылыққа ие қоғамдық топтарда, әркім
өзін жеке нарциссизмі негізінде артықпын, ерекшемін деп санайды. Және
олардың пікірімен миллиондаған адам келісетіндіктен де бұл түсінік белгілі
бір әлеуметтік топ үшін толықтай ақылға қонымды сияқты көрінеді[4, 58-
59б.б].
Н.А. Бердияевтің пікірі ұлттық негіздеріне берік орыс халқының таным-
түсінігіне сай қорытынды болып табылады. Жас мемлекетімізде ұлттық
құндылықтардың, дәстүрлі діни танымымыздың орнын айқындауда бұл тұжырымның
орны ерекше екені даусыз. Ал, Э. Фроммның түйіндеулері батыс өркениетіне
тән космополиттік көзғарастармен ұштасып жатқаны танылады. Алайда, біз осы
арада жаһандану мен аймақтық ерекшеліктердің артық жақтарын саралап, екі
ұстаным негізінде өзіміздің болмысымыз бен жаплпыадамзаттық құндылықтардың
жақсы жағын ұштастыра білгеніміз абзал. Сонда ғана, ұлттық негіздеріне сай
жаңашылдықты үндестіре дамуға бет алған мемлекетімізде тұрақтылық пен
келісімнің берік негізін қалай аламыз.
Толеранттылық қоғамда ұлттық мәдениет пен діни дәстүрлердің әлсіреуімен,
жаңа бір ғаламдық руханилықтың, шартты түрде айтсақ эсперанто
мәдениетінің қалыптасуымен көрініс таппауы тиіс. Қайта керісінше, тұлғаны
өз ұлтының құндылықтарымен сусындандырып, осы негізде мәдениетаралық
ықпалдастықтың тарихи және заманауи тәжірбиесін есепке ала отырып
жалпыхалықтық және әлемдік мәдениетке баулу керек. Сол арқылы азаматтық
қоғамдағы өзара қарам-қатынас пен бірлікті нығайтуға болады. Мәдени
дәстүрлердің маңызды канондық өлшемдері сақталады, зайырлы қоғамдағы өзара
ықпалдастық негізінде қазіргі заманғы шарттардың әсерімен мәдени-діни
құндылықтар трансформацияланған сипатын тауып, қоғамдық дамуға үлес қосады.
Қазақстан қоғамындағы діни толеранттылықтың қазіргі уақытта қоғамдық
интеграциядағы басты факторлардың бірі болып тұрғандығы басы ашық мәселе.
Сондықтан еліміздегі діни үдерістердегі конфессияаралық келісімнің нақты
құбылыстық көрінісін осы бағыттағы әлемдік үдерістермен салыстыра отырып
сараптау – практикалық мәні жоғары іс болып саналады.
2. Исламдағы толеранттылық
Ислам – бейбітшілік діні. Ғаламдық проблемаға айналған діни
экстремизмге қарап, Ислам дініне деген қайшылықты көзғарас танытуға
болмайды. Алайда, дінді саяси құралға айналдырып, қоғам тыныштығына қауіп
төндіріп отырған діни-экстремистік ұйымдардың кесірінен исламофобияның
өршіп тұрғаны бүгінгі күнгі шындық. Бұл ретте Ислам дінінің діни тәжірбиесі
мен онтологиялық негізін терең ұғына білуіміз керек. Ол үшін Құранда
баяндалған антропологиялық тұжырымдар мен моральдық-этикалық
императивтердің мәнін және әлеуметтік мәселелерге қатысты ұстанымдар мен
өзге діндегілерге деген құрмет үрдісін талдап шығу маңызды. Екінші негіз –
Пайғамбарымыздың сүннетіндегі төзімділік дәстүрін де ұғына білген жөн.
Сонымен қатар Ислам тарихындағы пайғамбарымыздың, сахабалардың,
ғұламалардың, сопылардың қоғамдық қатынастардағы төзімділік пен келісімге
шақырған тәлімдік ойлары мен шешімдерін де саралап шығу аса қажет дүние.
Құранда адамның табиғаты мен мінезіне байланысты анықтамалар өте көп.
Сонымен қатар адамның психологиялық қуаты мен қызметтері, рухани даму
сатылары, адам типологиясы сияқты мәселелер кеңінен қамтылған. Дегенмен,
Құранда басты мәселе ретінде адамның имандылық пен асылық яғни, Тәңірді
жоққа шығару психологиясы арасындағы моральдық таңдау, сонымен қатар аян
және шабыт, дәстүрлі әлеуметтік әдеттердің ықпалы, сол топтардың
психологиясы, діни үндеуге қарсылық және қорғану механизмдері сияқты
көптеген мәселелер қарастырылған. Құранда адам ең жоғарғы мақамда
жаратылғанымен оның нәпсінің зынданына түсіп, төрдегі басын есікке
сүйрейтін, ең төменгі дәрежеге дейін құлдилататын моральдық азғындауға да
бейім екендігі ескертіледі. Адамның моральдық азғындауына берілген
анықтамаларда оның әлсіз, қан төгуші, жоюшы, залым, қиянатшыл, ашкөз,
арамтамақ, сараң, надан екендігі сыналып, Тәңір адамды осылардан қашуға,
жиіркенуге үндейді. Өйткені Тәңірдің адамға қояр талабы – оның көркем
құлықты, жамандыққа жаны қас, жақсылыққа жаршы болатын, Тәңірдің еркін
жүзеге асыратын құл болу. Тәңірдің шынайы құлы болу үшін адам, ең алдымен,
өз болмысымен тұтастықта болып, содан кейін өзін қоршаған әлеммен
үйлесімділік құруы тиіс. Осы үндестікті қамтамасыз ету үшін Тәңір Құран
арқылы адамға құндылықтар жүйесін ұсынады. Бұл құндылықтар адамгершілік пен
парасаттылықты қалыптастырудың негізгі қалыбы-тезі. Адамның жақсылық,
парасат, парасатты іспен, сөзбен және оймен қарулануы оның иманының қуатына
тікелей қатысты. Өйткені Құранда имандылық адамгершіліктің тұтқасы, негізгі
көзі ретінде түсіндірілген. Имандылықтан туатын құндылықтарды әділеттілік,
турашылдық, ар-ұят, намыс, сабыр, төзімділік, жомарттық, шыншылдық,
мейірімділік, ата-анаға құрмет, отансүйгіштік, қанағатшылдық, тазалық,
махаббат, адамды сүю, жүректілік деп тізіп, жалпы парасат (фазилат)
құндылықтарына, ал имансыздықтан туындаған зұлымдық, жалғандық,
екіжүзділік, опасыздық, менмендік, риякерлік, қорқақтық сияқты жаман
қылықтарды масқаралық (разилат) сипатына жатқызып, бұлардан аулақ болуын
ескертеді. Құран адамның жаулануы қиын әлем екендігін, оны тек қана табиғи
жолмен, ерікті сұхбат арқылы тәрбиелеуді, оны дінге шақыруда да ешқандай
зорлық немесе қысым жасауға болмайтындығын ескертеді [5, 130б.].
Ислам ешқашан да адамдарды дінге кіргізуде күш көрсетпейді. Құран тек
Исламды қабылдамағандардың Құдай алдында жауапқа және жазаға
ұшырайтындықтарын ескертеді: қиямет күні сенбегендерге оттың азабын
көрсетіп, оларға: ақиқат осы емес пе? делінеді. Олар: Иә, Құдай атымен
ант етеміз, осы нағыз шындық деп жауап береді. Сонда Алла оларға: Иман
келтірмегендіктен азабтың дәмін татыңдар, деп айтады.
Тағы бір аятта: Дінде зорлық жоқ. Тура жол көрсетілді, адасушылық пен
туралықтың арасы ажыратылды., деп баяндалады[Kur'an: 2256].
Осы аяттың түсу себебін тәпсіршілер мынадай оқиғаның орын алуына
байланысты деп түсіндіреді. Исламды жаңадан қабылдаған христиан қауымының
балалары әкелерінің дініне кіруден бас тартады. Балаларын исламға бейбіт
жолмен мойынсындырудан қажынған әкелері Пайғамбарымызға жүгініп, оның
авторитарлы жолмен балаларын дінді қабылдатуға жәрдем етуін өтінеді. Осыған
байланысты бұл аят Пайғамбарымызға зорлық танытуға кесімді түрде тыйым
ретінде аян етіледі.
Тағы бір аятта: Айт: Ақиқат сендерді жаратып, тәрбиелеген Раббыларыңнан.
Кім қаласа сенсін, қаламаса сенбесін, - деп дінді таңдауда адамдардың
ерікті екендігін паш етеді.
Бұл екі аятта біріншіден жаратылыстың жаратылуындағы негізгі мақсат тура
жол екендігі, екіншіден бұл дүниеде әркімнің сену-сенбеуде ерікті
екендіктерінен хабар беріліп тұр.
- Егер олар бас тартса, саған уахиды жеткізу міндеті ғана жүктелген[
Kur'an: 320].
-...Саған оларды күштеудің қажеті жоқ.
- Насихат қыл, сен өйткені жол көрсетушісің, және сен оларға билік
жүргізуші емессің.
Жоғарыда келтірілген аяттарда Пайғамбардың міндеті Алланың аянын адамдарға
жеткізу екендігін және сенімнің еріктілік пен ақылға негізделуі керектігін,
бұл жолда ешқандай да күш қолданудың қажетсіз екендігі ерекше көрсетіледі
Әртүрлі конфессия өкілдерінің бір қоғамда түсіністік пен бейбіт тіршілік
етуіне қол жеткізудің бірден-бір жолы – саналы сұқбаттың болуы. Ислам діні
өзінің қалыптасуының алғашқы кезеңінен бастап осы мәселеге аса мән берді.
Пайғамбардан саналы диалог принципіне сай дінді насихат қылуды талап етті.
Құран Пайғамбарымызды мұсылмандар мен мұсылман еместерге Исламды саналы
сұқбат негізінде даналықпен, шынайы айтыспен жеткізуге шақырады.
- Құдайдың жолына даналықпен, қайырлы сөзбен шақыр және олармен көркем
түрде айтыс жүргіз.
Бұл аят даналыққа, үгітке және сұқбатқа негізделген ислам шақыруының
стратегиясы болып табылады, және пайғамбарды осы жолда басқа діндер
өкілдерімен талас жүргізуден бас тартпауға шақырады. Құранның тәпсіршілері
ең жақсы пікірталас деген ұғымды толеранттылық, төзімділік және құрмет
негізінде жүргізілетін сұхбат ретінде ашықтайды. Әрине, басқа діндермен
сұхбат есігін аша отырып, Ислам өзінің ақиқат екендігін көрсету мақсатын,
осы жолмен басқа діндер өкілдерінің саналы түрде тура жолға түсуін үндейді.
Алайда Ислам барлығы немесе ешкім тезисін қолдамайды және күтілген нәтиже
болмаған жағдайда сұхбат есігін жабудың жақтасы болып қалмайды.
Бұл аят пайғамбардан сұхбат кезінде сәмәуи діндердің ұстанушыларына
назар аударуды талап етеді, ол таухид ұстанымы ретінде, осы діндерді
ұстанушылардың арасында негіз салу үшін қажетті болып табылады.
- Айтыңдар: Біз өзімізге жіберілгендерге сенеміз және сендерге
жіберілгендерге сенеміз.
Құдіретті Жаратушы Кітап түскен өкілдерін Бір Құдайға шақыра отырып,
оларды сәмәуи діндердің жауһарларын көпқұдайшылдықпен қорлауға тыйым
салады.
- Айт: О, Кітап өкілдері! Біз үшін және өздеріңіз үшін бір сөзге
келейік, біз Алладан басқа ешкімге табынбайтын боламыз, оларға ешқандай
серік қоспайтын боламыз.
Бұл аят Кітап өкілдерін таухидтың туының астында бірге жиналып,
мұсылмандармен татулық пен келісімде өмір сүруге шақырады.
Идеал қоғамның құрамдас бөлігінің бірі әлсіз және қуаттылардың
арасындағы тең құқық болып табылады. Еркіндік пен тең құқықты қамтамасыз
ету қажет. Құран бұл мәселені елеусіз қалдырмаған және пайғамбарға
адамдарды күш қолдану арқылы бағындыруға тыйым салады.
Басқа бір аят адамды құлдықтан босатуды пайғамбардың ең бір басты
міндеті деп атайды:
- Егер Алла Кітап өкіліне билік пен пайғамбарлықты нәсіп етсе, онда
оның адамдарға: Алланың емес, менің құлым болыңдар деуіне болмайды.
Келесі бір аятта пайғамбардың ең бір маңызды міндеті ретінде қоғамның
белгілі бір табынан босату айтылады:
- ...оларды ауыртпалық пен құрсаудан босат.
Құраннан қуат алған ардақты Пайғамбарымыз Исламға қарсы келгендермен
өте ұстамды саясат жүргізе білген. Ол барша адамзатты Ұлы жаратушы
топырақтан жаратқан Адам атаның балалары деп айтатын. Осы айтылғанды
ойланар болсақ адамдарды тек тең деп қана көрсетіп тұрған жоқ, сонымен
қатар пенделердің баршасының рух әлемі туыс болып Алла тарапынан
жаратылғандығы айтылып тұр. Осының өзі бір-бірімізге деген махаббатты,
жүрек тебірентер құрметті паш етіп тұр деп түюімізге болады.
- Әй, адам балалары. Шындығында сендердің Құдайларың –бір! Әкелерің –
бір! Барлығың Адам атадансыңдар, ал Адам – топырақтан.
Пайғамбарымыз адамгершілік пен қайырымдылықты Алланың махаббатының
өлшемі ретінде анықтаған:
- Барлық жаратылыс – Алланың құдіретімен жаратылған, ал, олардың
ішіндегі Аллаға ең жақындары басқаларға көп жақсылық жасай білгендері, -
деп айтқан.
Исламда төзімділікті ат-тасамух сөзімен баламалайды. Араб тілінде
ат-тасамух көптеген мағынаны білдіреді. Мұның төзімділікке қатысты
мағынасы: өзгенің пікіріне, іс-қимылына сабырлық таныту, оған кешірім
көзімен қарай білу дегенге саяды.
Ислам дінінде төзімділіктің мазмұнын құрап, оның құндылықтық сипатын
ашатын ұғымдар, категориялар құранда баян етілген, пайғамбар сүннетінде
көрініс тапқан моральдық императивтермен айқындалады. Мәселен, мұсылмандық
дәстүрдегі сабырлықтың орны мен сипатына тоқталсақ. Оның мынадай түрлері
бар:
- Ислам бұйырған әмірлерге мойынұсынып, тағат-құлшылықта, жақсылықты
жеткізуде сабырлық таныту;
- Ислам тыйым салған әмірлерлерге мойынұсынып, нәпсі қалауларына,
жамандыққа сеп боларлық әрекеттерде ақылға жеңдіріп, сабырлық қылу;
- Алланың тағдырға жазған қайғы-қасіретіне сабырлы болу[7, 123б.]
Пайғамбарымыздың сенімді серігі болған сахабасы Ибн Масғуд р.т.ғ
рауатындағы мына бір хадисте Пайғамбарымыздың: Иман екі жартыдан тұрады:
біріншісі – сабырлық, екіншісі - шүкірлік, - дегені баян етіледі. Үшінші
халиф Осман ибн Аффан р.т.ғ ұстамдылық турасында: жақсылықтың төрт нәрседе
жасырылғанын байқадым: біріншісі, нәпіл құлшылықты көп орындау арқылы
Аллаға махаббатты арттыру; екіншісі, Алла тағаланың үкімдеріне сабырлық
таныту; үшіншісі, Алланың тағдырына риза болу; төртіншісі, Алланың
назарынан ұялу, - деген[8, 264б.].
Ағылшынның атақты дін тарихшысы Карен Армсронг Ислам тарихындағы өзге
діндермен тең сұқбат жүргізу дәстүрін терең зерттей отырып тарихи
салыстырмалы негізде мынадай пікір айтады: Антисемитизм – бұл христиандық
рухани дерт. Еврей ұлтына деген жеккөрініш мұсылман әлемінде 1948 жылы
Израиль мелекеті құрылып, арабтар Палестинадан айрылған соң ғана көрініс
тапты. Мына нәрсені есте тұтқан жөн, арабтар антииудейлік аңыздарды
Европадан жұқтырды, оған себеп Сиондық данышпандардың құжаттары атты
дискриминациялық мазмұнға толы діни мәтінді аудару болды. Өйткені,
мұсылмандардың өздеріне тән антисемиттік жазбалары жоқ болатын.
Еврейлерге қарсы төзімсіз көзғарастың тууына байланысты қазір кейбір
мұсылман атанып жүрген экстремистик топтар Құраннан Мұхаммедке түскен
алауыздық тудырушы үш еврей тайпаларына қатысты шешімдеріне байланысты
аяттардан үзінділер келтіріп, өздерінің қандықол әрекеттерін ақтауға
тырысады. Бұл мәтіндерді аяттардың контексінен жұлып алып, Құран рухы мен
Пайғамбар ұстанымына кереағар түрде тәпсірлейді. Өйткені Мұхаммед пайғамбар
ешқашан ондай жеккөрінішті ұстаныммен дін таратқан емес [9, 40б.].
Құрандағы әһлі кітап деп христиан мен яхуди діндегілеріне берілген
атаудың өзі, Исламда діни төзімсіздіктің орнына сұқбат жүргізу дәстүрінің
бар екендігінің доктриналық негізін көрсетсе керек. Пайғамбарымыздың тағы
бір хадисінде: Артық емес араб араб еместен, ақ нәсілді қара нәсілдіден,
тек қана араларыңда тақуа болғандарың ғана Алланың алдында құрметке ие
боласыңдар делінген. Осы шындықтардан бейхабар күйде, атүсті
түсініктемелерден Құран рухына жат негізде Ислам танымының болмысын
айқындау мүмкін емес. Ислам тарихындағы діни тәжірбиені танымай тұрып,
саяси бағыттағы ұстанымдармен діндер аралық қақтығыстарды қоздыруға әсте
болмайды. Ол үшін Құран паш еткен негізде әр діннің салыстырмалы рухани
құндылығын бағалай білу маңызды.
Құранда Алла тағала: Әй, иман келтіргендер! Сабыр және намазбенен
(Алладан) жәрдем тілеңдер, күдіксіз Алла сабырлылармен бірге, - деп әр істе
сабырлылық танытудың қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Сабырлылық пен
туралықты, ақылға салып ойлануды, адамзаттың бірлігі мен рухани туыстықты
паш еткен Құран әмірі – толеранттылықтың кені. Осы Құдайлық құттан,
пайғамбар тағылымынан нәр алған ғұламалар мен сопылардың іс-әрекеттері,
ғибратты ойлары діндер мен мәдениеттердің бейбіт қатар өмір сүрулеріне
ықпалды негіз болды деп айтуымызға болады. Себебі, рухани кемелдікке жеткен
жан - бөтен адамға жаны ашып, қызмет қылады. Батыл сенімі мен қате
қөзғарастарынан даналықпен, оның жүрегіндегі иманына жұмсақ түрде әсер ете
отырып көңіл сарайының тұңғұйық қатпарларындағы ар-иман даусын оятып,
рухани тірлікке, сәулелі өмірге бастаған. Жылы жылы сөйлесең, жылан інінен
шығады, қатты сөзбен бет қайтса, надан діннен шығады деген мақалдан діни
тәжірбиенің нәзік методологиялық қыры танылып тұр. Сопылардың адамды
жаулануы қиын қамал деп анықтауының астарында оның тұлғалық негізін
ерекше құрметтеп, даралық болмысын терең тануға деген ұмтылысты байқауға
болады.
ХШ ғасырда өмір сүрген атақты түрік сопысы Мәулана Джаллаладдин
Румидің ой-танымы тек ислам әлеміне ғана емес, төрткүл дүниенің барша
қауымына рухани азық болды. Оған Румидің замандасы болған атақты ел
билеушісінің айтқан сөздері дәлел бола алады. Атақты сарай билеушісінен:
Сіз, Мәулананы неліктен сонша қатты құрметтейсіз? - деп сұрағанда ол:
Барлық пайғамбарларды үмметі жақсы көреді. Бірақ, менің түсінгенім,
Мәулананы барлық ұлт пен ұлыс сүйеді. Мен неге оны жақсы көрмеуім керек, -
деп жауап береді. Атақты ойшылдың Мәснәуи атты еңбегіндегі мына бір
хикаяда төрт түрлі ұлыстың адамдары дос болып, алыс сапарға жолға шыққаны
баяндалады. Қалталарында артық ақшасы болмаған пақыр жолшыларға жолда
кезіккен бейтаныс жанның рахымы түсіп, бір теңге садақа қылады. Іштеріндегі
араб ұлтынан болған біреуі:
- Бауырлар, бұл ақшаға инеп алайық. Менің инеп жегім келіп тұр
дейді.
Инеп арабшада жүзім дегенді білдірсе керек. Бұған араларындағы
Ирандық парсы азаматы келіспей:
- Жоқ, энгур алсақ қайтеді, деп өз қалауын білдірді. Энгур сөзі де
парсыша жүзімнің атауы болатын. Грек жұртынан болған енді біреуі:
- Жоқ, бауырлар бізге инеп те, энгур де қажет емес, мынадай аптап
ыстықта ең пайдалысы истафил емес пе?- депті. Соңында сөзге араласқан
түрік жолаушы:
- Мен сендердің айтқандарыңның ешқайсысында жегім келмейді. Маған
салса бұл ақшаға иузум алар едім, - дейді.
Инеп, иузум жоқ, истафил, энгур аламыз деп өзара тартысқа
түсіп жатқан төртеуінің жанынан өтіп бара жатқан бейтаныс біреу дауға
араласады. Көпті түйген, дана адам екен кезіккендері. Әрқайсысын жеке-жеке
тыңдап болған соң, төртеуінің де қалағаны бір зат, яғни жүзім екендігін
ұғады. Сосын қолдарынан ақшаларын алып:
- Сабыр қылыңдар! Мен бұл бір теңгелеріңе барлығыңның да
қалағандарыңды алып беремін. Маған шын сеніңіздер,- деді де базардан бір
теңгеге лайық жүзім сатып алып, алдарына тосты. Төрт адамның да қалауы
орындалды. Барлығы бұл жағдайға таң қалды.
Мәулананың бұл хикая арқылы түсіндіргісі келген шындығы Аллаға барар
жолдың әртүрлі болғанымен мақсаты бір екендігін, тек сол мақсатқа жетудегі
амал-тәсілдердің айырмашылығы ғана біздерді ортақ мұратқа біріктірмей тұр.
Ол үшін Ислам ұлағатын хикметпен, шынайы адамгершілікпен басқа ұлт пен ұлыс
өкілдеріне жеткізе білуіміз дегенге саяды [10, 103б].
Шәкәрім Құдайбердіұлы діни ізденістердің түпкі мұраты Жаратушы Иесін тануға
деген адам болмысындағы рухани бастау – рух қалауынан, жан тебіренісінен
келіп шығады деп, Мәулана Румиге тән ой танытады:
Жардың шашы сансыз көп,
Ол санауға келмей тұр
Анық нұры осы деп
Әркім бір тал ұстап жүр.
Біреу отқа жағынды
Нұрдың түбі Құдай деп,
Не суретке табынды
Олай емес, былай деп.
Міне осыдан байқалды,
Бәрі іздеп жүр Иесін
Табамыз деп ойға алды
Жаратқанның киесін
Сол көп дінде шешу бар,
Ол шешудің арты бар,
Адасқанға кешу бар,
Кешудің де шарты бар.
Ақ жүрекпен табынып,
Шын іздесе Тәңірісін.
Қиянатты жау біліп,
Одан тыйса нәпсісін.
Тәңірі жолы – ақ жүрек,
Шайтан деген – қиянат.
Ақ жүректі ертерек,
Ескер дағы қыл әдет[11, 95б.].
Ислам паш еткен осындай толеранттылық дәстүр – халықтар мен
мәдениеттердің рухани көкжиегін айқындап, адамзат бірлігін паш ететін
құндылықтар әлемін қалыптастырды. Ислам шариғатында құқықтық тұрғыдан
алғанда бөгде діндегілерге деген төзімсіздік көрсету қағидалары жоқ.
Керісінше, жоғарыда келтірілген Құран мен сүннет қағидалары негізінде
қоғамдық тұрақтылық пен рухани келісімнің игі дәстүрі дамыған.
Ортағасырлардағы өлшем тұрғысынан алғанда халықтар бірлігі мен бейбіт
өмірдің мәнді тұжырымы дәл осы Ислам елдерінде көрініс тапты.
ІІ БӨЛІМ. Білім мен дәстүрлі дүниетанымдағы толеранттылық
2.1 Оқыту мен тәрбиедегі толеранттылық
Қазіргі заманғы зайырлы білім беру ошақтарында діни білім беру
тәжірбиесін дамыту діни құндылықтардың тәрбиелік маңызын молынан
пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ол қоғамда діни төзімділік
қағидаттарының берік орнығуы тұрғысынан да өзекті болып саналады.
Толеранттылықтың демократиялық қоғамдағы азаматтардың өзара құрмет пен
төзімділік қатынастарының негізі ретіндегі ролі – жалпыадамзаттық идеялдар
мен әртүрлі этникалық және әлеуметтік топтардағы мәдени, діни дәстүрлердің
ерекшеліктерін түсіне білумен тұжырымдалады.
Дінді зайырлы мектептерде оқытудың тәрбиелік әлеуеті екі негізгі
мәселені шешумен нәтижеленеді: 1) діннің қазіргі қоғамдық санадағы маңызы
мен орнын бағамдау; 2) адамзат тарихындағы діннің жалпы атқарған ролі, оның
ішінде өркениеттер мен мәдени дәстүрлердің, мәдениетаралық
ықпалдастықтардың қалыптасуындағы маңызды орнын танумен.
Ғылыми-педогогикалық көзғарас тұрғысынан дінтанулық және діни білім
берудің маңыздылығы мынада. Біріншіден, ең алдымен діннің адамзат
тарихындағы орнын, өркениеттер мен мәдениеттердің қалыптасу, даму
заңдылықтарын тануға жәрдемдеседі. Сонымен қатар, жасөспірімдер мен
студенттердің дәстүрлі құндылықтар негізінде тәрбиелену, тұлғалану
процессін тиімді, тарихи сүрлеу жолымен қалыптастыруға көмектеседі.
Патриоттық тәрбие тарихи тәжірбиемен астасқанда ғана феноменологиялық сипат
алады, мұны кез келген педогог маман дұрыс деп қабылдайды. Қоғамның тарихи
және мәдени дамуында діннің ролін обьективті бағалау, белгілі бір деңгейде
жастардың діни білімі болмайынша әлемдік және ұлттық мәдени мұраларды терең
меңгере алмайтындығын пайымдау тұрғысынан маңызды және қазіргі кезде білім
беру жүйесінде, ең алдымен жалпы білім беру мектептерінде қажетті құбылысқа
айналуда. Егер, білім алушылар дінге деген жеке көзғарастарымен
дүниетанымдық ұстанымдарына қарамастан нақты минимумды көрсеткіш бойынша
болса да, діни біліммен сусындамаса толеранттылық принципінің қоғамда
жүзеге асуы қиынға соғады. Оқушы мектеп қабырғасынан шығып, қоғам өміріне
араласқанда әртүрлі әлеуметтік топтар мен ұлттық социумдардың өмір сүру
қағидаларын ұғына алмайтын өреде болмауы керек. Әртүрлі ұлт пен ұлыстың,
діни топтардың сенім жүйесі негізінде қалыптасқан адамгершілік
құндылықтарымен, жүріс тұрыс қағидаларын, мақсаттары мен стеоротивтерін
дұрыс ұғына білмеу өз кезегінде үстірт бағалау мен күмәншіл қатынастың
тууына, ұлтаралық және конфессияаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-7
І БӨЛІМ. Исламдағы діни төзімділік пен толеранттылық мәселесі
1. Толеранттылық
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 7-12
2. Исламдағы діни
төзімділік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .12-19
ІІ БӨЛІМ. Білім мен дәстүрлі дүниетанымдағы толеранттылық
1. Оқыту мен тәрбиедегі діни
төзімділік ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 20-32
2. Дәстүрлі дүниетанымдағы діни төзімділік
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. .32-42
ІІІ БӨЛІМ. Қазақстанда діни төзімділікті дамыту жолдары
3.1 Қазақстандағы діни мәселелер мен төзімділік
қағидаттары ... ... ... ... ..43-51
3.2 Қазақстан қоғамындағы діни төзімділік және оны дамыту жолдары...51-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0-62
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
3-64
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста діни төзімділік ұғымының
мәні мен тарихи ауқымдылығы кеңінен талданып, оның Исламдық негізі мен
қазақ дүниетанымындағы көрінісі ғылыми тұжырым ретінде ұсынылады.
Практикалық және тәрбиелік маңызына да мән беріле отырып, зайырлы қоғамның
принциптеріне сай толеранттылық ұғымының діни үдерістердегі, өскелең
ұрпақты тәрбилеудегі орны сараланды. Сан алуан аспектіде қарастырылатын бұл
ұғымның діни танымдағы ролін зерделеу, көп дінді, көп ұлтты Қазақстан
қоғамында тұрақтылық пен келісімнің одан әрі дамуы үшін маңызды іс болып
табылады. Сондықтан Ислам діні мен дәстүрлі діни танымымыздағы
төзімділіктің, бауырмалдық пен қонақжайлылықтың мәнін ашу маңызды. Ол үшін
қазақ мұсылмандық түсінігіндегі өзгеге құрмет пен адамгершіліктің
тәжірбиесімен таныс болу керек. Жұмыста сонымен қатар тарих ішінде
қалыптасқан төзімділік құбылысының тәуелсіз еліміздің бүгінгі өміріндегі
феноменологиялық қыры діни тәжірбиеміздің жемісі ретінде айқындалады. Діни
экстремизм мен терроризмге қарсы тұрудағы дәстүрлі діни танымымыздағы
төзімділік дүниетанымының әлеуеті тұжырымдалады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасырда жаһандану құбылысының қарқын
алуымен қоғамдық ғылым салаларында толеранттылық мәселесіне қатысты
пікірталастар қызу талқыға түсті. Ең бастысы, бұл ұғым тек Батыстық ойлау
қалпының дәстүрлі проблемасы ғана емес, әлемдік қауымдастықтың ортақ
мәселесі ретінде көрініс тапты.
Халықаралық қатынастар мен қоғамның ақпараттық мүмкіншілігінің артуы –
мемлекеттер мен ұлттар арасындағы шекаралық кедергілердің әлсіреуіне әсер
етті. Сонымен қатар, адамзаттың келер күннен күткен үкілі үміттеріне
қарамастан әлем қайшылықты, қақтығысты оқиғаларға толы бола бастады.
Этникалық, діни және экономикалық мәселелер халықаралық масштабта да,
жергілікті деңгейде де арта түсті.
Сондықтан, қазіргі таңда қоғамның дамуы үшін ең алдымен жалпы халықтың
өмір сүруі мен еркін дамуына қажетті ойлар мен ұстанымдардың маңызы арта
түсуде. Олар: қоғамдық қатынастардағы этика және күш қолданбау ұстанымы,
бөтен көзғарастарға, құндылықтарға, мәдени ерекшеліктерге деген төзімділік
идеясы және өзара түсіністік пен еркін сұхбатқа әрдайым ашық болу
позициялары. Бұл өз кезегінде толеранттылық құбылысының тарихи тәжірбиесіне
қайта қарау мен оның қазіргі заман адамының моральдық-этикалық тұрғыдан
жетілуіндегі орнын бағамдауға итермелеуде.
Әртүрлі мәдениет пен дін өкілдерінің арасындағы қарым-қатынастарды
реттеуде төзімділік проблемасын шешудің әжептеуір тәжірбиесі жинақталған.
Сондықтан да, діни және мәдени дәстүрлердің өзара сұхбаттасу тәжірбиесін
ғылыми тұрғыдан талдап, қазіргі жағдайда қолданысқа енгізу - өте жауапты
міндет болып отыр.
Қазіргі таңда толеранттылық - адамзат қоғамының барлық саласында
тұтастық пен келесімге қол жеткізуінің басты шарты ретінде маңызды орынға
ие. Бұл контексте төзімділік әртүрлі құндылықтар мен көзғарастарға жағымды
қатынас күйінде ғана емес, кейбір жағдайларда маңызды міндет (императив)
түрінде саналуы тиіс.
Плюрализм мен тең сұхбатқа негіздеп, мемлекеттік құрылымын жаңаша
қалыптастырған Қазақстан жағдайында толеранттылық құбылысы әлеуметтік
топтасудың басты қағидасы болып, өте маңызды роль атқаруда.
Осы арада діни төзімділік мәселесін мемлекет құрушы өзек ұлттың діни
тәжірбиесіне сүйене отырып қарастыру маңызды. Қазақ халқының дәстүрлі діни
танымындағы өзге ұлт пен ұлысқа кең көзғарастың болуы Евразия кеңістігін
еркін жайлаған көшпелі болмысының ерекшелігі мен ислам діні негізінде
қалыптасқан мәдени дәстүрлерінің адамгершілік потенциялының тереңдігінде
деп бағалауымыз керек. Зайырлы қоғам принциптеріне сай мемлекет құрудағы
мақсатымызда қазақ мәдениетінің рухани бай мұрасын жаңа заман талаптарына
сай түлету үдерістерімен байланысты жүріп отыруы тиіс. Мемлекеттің
зайырлылығы оның дамуының және модернизациялануының кепілі болып табылады.
Қазақстанда діни көзқарастардың руханисыздануы мен радикалдануына жол
беруге болмайды. Мемлекеттің зайырлылығы әртүрлі діндерге деген құрмет пен
діни төзімділікті айқындай отырып, қоғамда адамгершілілік пен ізгіліктің
зайырлы түрін қалыптастыруға ықпал етеді. Өз отанын сүйетін, өз елінің
патриоты болып табылатын зайырлы азаматтарды тәрбилейді және сонымен бірге
сол мемлекетке тән дәстүрлі дінді және ұлттық мәдениетті нығайту
үдерістерін жоққа шығармайды. Зайырлы қоғам қалыптастыру ісі өз кезегінде
дінаралық толеранттылықты жоққа шығармайтын жаңа діни мәдениетті
қалыптастыруға, сонымен бірге елдің ұлттық ерекшелігін сақтауға ықпал
етеді.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі Толеранттылық ұғымы қазіргі таңда
мәдениеттану, психология, социология, дінтану, құқық теориясы секілді т.б
гуманитарлық ғылымдарда кеңінен қолданылады. Сан түрлі аспектіде
қарастырылатын, сонымен қатар әр ғылымға сай терминдік мазмұны құбылып
отыратын төзімділік ұғымын діни аспектіде ашу үшін оны қоғамдық ғылымдармен
байланысты қарастырмау мүмкін емес.
Толеранттылық мәселесі сонау антика дәуірінен бастап философиялық,
антропологиялық зерттеулерде маңызды категория болып, зерттеу нысанына
айналған. Аристотель, Гераклит, Платон шығармаларында сабырлық,
төзімділік және алтын орта секілді синонимдес ұғымдар арқылы қоғамдық
келісім мен адамгершілілік қатынастардың тұжырымдамалары көрініс тапқан.
Орта ғасырдың діни-философиялық дәстүрінде А.Августин, К.С.Тертуллиан,
қайта өрлеу және жаңа заман дәуірлерінде Н.Кузанский, Дж.Локк, М.Монтен,
Э.Ротгердамский секілді философтар адам болмысындағы толеранттылық
құбылысын антропологиялық негізде қарастырды.
Неміс классикалық философиясында И. Кант, Л. Фейербах, XX ғасырда З.
Фрейд, Э. Фромм, М. Бубер, М. Шелер бұл тақырыпты психологиялық,
антропологиялық философия шеңберінде талдап, ғылыми тұжырымдардың көкжиегін
тереңдетті.
Орыс ғалымдарынан Н.А.Бердяев, И.А.Ильин, В.С.Соловьевтарды айтуға
болады.
Ислам мәдениетінің негізгі ұстыны саналатын Құрандағы антропологиялық,
моральдық және әлеуметтік, қоғамдық келісімге қатысты тұжырымдарды талдап
жеткізу барысында діни төзімділік мәселесі феноменологиялық ақиқатқа
айналды. Құрандағы толеранттылық ойларды интерпритация жасаған Пайғамбар
хадистері Ислам дініндегі төзімділік қағидаларының бастау бұлағы болып
табылады.
Сопылықтың теориялық негіздемесін жасаған Ибн Араби, Әл-Ғазали секілді
ғалымдар адамды сүю, рухани кемелдену мәселелерін талдаған моральдық-
этикалық тұжырымдамаларында төзімділік, сабырлылық, барша адамға
сүйіспеншілік, басқа діндердегі рухани өлшемдердің салыстырмалы құндылығын
бағалау секілді толеранттылықтың негізгі ұстыны саналатын категориялық
құбылыстарды талдай білді.
Ислам философиясы өкілдерінен Әл-Фараби, Ибн Сина т.б. дін, саясат,
этикаға қатысты еңбектерінен төзімділіктің, қоғамдық өмірдегі
үйлесімділіктің антика философиясының қалыптары арқылы Ислам ұлағатына
сәйкес ғылыми тұжырымдалғанын тануға болады.
Қарахан дәуіріне тән мұралардың ішінде діни дидактикалық шығармаларымен
толеранттылыққа құнды үлес қосып, рухани сүрлеу қалыптастырған Жүсіп
Баласағұни, Қожа Ахмет Ясауи, Ахмет Жүгнеки, Сүлеймен Бақырғани т.б.
атаймыз. Қазақ ақын жырауларынан Абай Құнанбаев, Шәкәрім Құдайбердіұлы,
Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шораяқтың Омары, Сәттіғұл Жанғабылұлы, Аралбай
Оңғарбекұлы сынды дүлдердің жыр жолдарынан адамзаттың бірлігі мен терең
сүйіспеншілікті паш еткен ойларды кезіктіреміз.
Отандық зерттеушілерден бұл тақырыпты діни-философиялық аспектіде Ә.
Нысанбаев, Ғ. Есім, Д. Кенжетай, С. Әмірғазин, Б. Шапиевтер, Н. Нұртазина
т.б. ғалымдар зерттеген. Саясаттану ғылымында Р. Джалилев, Р. Мамырбековтың
еңбектері Қазақстандағы діни, мәдени, ұлттық интеграциялану процессінің
жаһандану құбылысымен байланысты қырларын саралап көрсетті.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Толеранттылық ұғымының қоғамдық
тұрақтылық пен келісімнің басты шарты ретінде ролін діни аспектіде
қарастыру. Қазақ мұсылмандық түсінігіндегі төзімділік дәстүрінің мәнін
ашып, зайырлы, құқықтық мемлекетіміздегі діни экстремизмнің алдын алудың
тұжырымдамасын анықтау.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес мынадай міндеттер алға қойылды:
- Төзімділік ұғымының сан түрлі аспектідегі мәнін қарастыра отырып,
оның діни үдерістер арқылы құбылысқа айналғанын тарихи-салыстырмалы түрде
ашып көрсету;
- Зайырлы ел ретінде діни төзімділік дәстүрі мен қоғамдық келісім
сүрлеуін құқықтық тұрғыдан негіздеп, бейбітшілікті саяси бағдарына
айналдырған еліміздегі толеранттылық құбылысын теориялық және тәжірбиелік
тұрғыдан сараптау;
- Қазіргі заманғы білім беру процесінде жастарды әртүрлі мәдениет пен
діни дәстүрлердегі рухани өлшемдердің салыстырмалы құндылығын бағалауға
үйрету. Жалпыадамзаттық құндылықтарға деген құрмет көрсетудің тәрбие
саласындағы маңызын ашу;
- Ислам дініндегі төзімділік дәстүрінің негіздерін Құрандағы
антропологиялық, моральдық тұжырымдарға сәйкес талдау. Өзге діндегілермен
көркем диалогқа, тең сұқбатқа шақырған Құран үндеуінің аксиологиялық қырын
қарастыру;
- Діни экстремизм мен терроризмге қарсы тұрудағы дәстүрлі діни
танымымыздың ролін бағамдау. Қазақ мұсылмандық түсінігіндегі төзімділік
дүниетанымының ерекшелігін көрсету;
Зерттеудің теориялық және методологиялық мәні. Дипломдық жұмыста
алынған негізгі нәтижелерді, тұжырымдарды, қорытынды ойларды дінтану,
теология, Ясауитану пәндерін оқыту барысында қолдануға болады. Педогогика,
психология пәндерінде төзімділік мәдениетін қалыптастыру бағытындағы
ізденістерге пайдалануға болады. Саясаттану, құқықтану саласында да
толеранттылық ұғымын талдауға пайдалы тұжырымдар ұсынады.
Зерттеу жұмысының нысаны – Қоғамдық қатынастар мен діни үдерістердегі
толеранттылық ұғымының орны.
Зерттеу жұмысының пәні – Толеранттылықтың діни аспектідегі ролі мен
қоғамдық келісімдегі маңызы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы
көлемі – 65 бет.
І БӨЛІМ. Исламдағы діни төзімділік пен толеранттылық мәселесі
1. Толеранттылық ұғымы
Толеранттылық (ағылш. tolerance — төзімділік, көнбістік) — басқа ойға,
көзқарасқа, наным-сенімге, іс-әрекетке, әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге,
идеяларға төзімділік, жұмсақтық кәрсете білу қасиеті. Толеранттылық — адам
құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізі демократиялық
принциптердің бірі болып есептеледі. Толеранттылық — қоғамның жалпы және
саяси мәдениетінің деңгейінің көрсеткіші. Сондықтан толеранттылықтың
діни,саяси, қоғамдық, ұлттық, мәдени ерекшелікке, т.б. қатысты кең ауқымды
түсіндірмесі орын алады. Адам бойындағы психологиялық көрсеткіш ретінде
толеранттылық ұғымы педогогикалық, философиялық, дүниетанымдық,
антропологиялық зерттеулерде маңызды категория болып саналады. Қазіргі
таңда кең мағынаны қамтып, ашық қоғамдық құрылыстың көрсеткішіне айналған
төзімділік ұғымы – діни үдерістерден бастау алатын қоғамдық құбылыс.
Өзара төзімділік, бөтенді шеттетпеу, толеранттық мінез таныту
мәселесі XVI ғасырда Еуропада діни қозғалыстар мен діни жіктерге байланысты
туған. Тарихта протестант пен католиктердің бір-бірін жатсынбауға,
көзғарастарына түсіністік танытуына арналған декреттер, заңдар қабылданып,
бөтен діндерді қудалауға, үстемдік жүргізуге тыйым салынғаны белгілі. Бірте-
бірте конфессиялардың біржақты төзімділігі өзара діни төзімділікке, діни
салт-жораларды еркін атқаруға, сенім бостандығына негізделе бастады. Діни
көзғарастарға еркіндік берілуімен қатар оны сыйлауға, адамның сенім
бостандығына құқықтық кепілдік көрсетуге қадамдар жасалды. Өзара сыйластық
пен толеранттылық сананы қалыптастыруға әкімшілік, авторитарлық жолмен қол
жеткізуге болмайтындығына көз жеткізілді. Сөйтіп, дінді уағыздаушылардың
билігіне шек қойыла бастады. Ал, толеранттылық термин ретінде ғылыми
айналымға XVIII ғасырда енді. Европада зайырлылық ұстанымына негізделген
мемлекеттік модельдердің құрылуы осы категорияның қоғамдық ғылымдарда және
саяси үдерістерде кең талқыға түсуімен байланысты көрініс тапты деуге
болады. Кеңес үкіметі кезеңінде тотаритарлық жүйенің үстемдік етуімен бұл
түсінік пен ұғымның саяси және қоғамдық өмірде қолданыстан шығып қалғаны
шындық. XX ғасырдың 90 жылдары ТМД кеңістігіндегі елдердің тәуелсіздік
алуларымын бұл үдерістің көрінісі қайта жанданды. Ең алдымен құқықтық
тұрғыдан қайта жасақталған жас мемлекеттердің басты заң актілерінде әр
азаматтың сенім бостандығына кепілдік берілді. Қазақстан Республикасының
Конституциясында және Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы заңында
зайырлылық нормаларға сәйкес діни төзімділіктің құқықтың шеңбері
бекітілген.
Қазіргі таңда, аталмыш ұғымның құқықтық қырының мәнін тереңірек ашу
үшін оның Халықаралық маңызы бар құжаттардағы түсіндірмелеріне де тоқтала
кеткен жөн. БҰҰ жарғысына сәйкес толеранттылық – азаматтардың төзімділік
көрсету арқылы бірлікте өмір сүріп, тату көршілер ретінде бір-бірімен
бейбітшілікте тіршілік етуі. Бұл жерде төзімділік түсінігі қоғамдық
белсенділік сипатында ғана емес, әлеуметтенудің (социализация) маңызды
шарты болып айқындалып тұр. Қоғамдық қатынастардың жағымды
интеграциялануының басты құндылығы саналып, өзіңмен ғана емес қоршаған
әлеммен, адамдар тобымен үйлесімділікте ғұмыр кешудің негізгі сипаты
ретінде қарастырылған. ЮНЕСКО-ның Толеранттылық принциптерінің
Декларациясында (1995 ж.): Толеранттылық – саяси, діни, ұлттық және басқа
да қоғамдық топтардың үйлесімді тіршілігін қаматамасыз ететін азаматтық
қоғамның негізгі әлеуметтік қағидасы мен құндылығы, әр тұлғаның
бірегейлігінің құқықтың көрінісі, әлемдегі мәдениеттердің, ұлттардың
ерекшеліктеріне деген құрмет. Сонымен қатар, азаматтардың тілі, діні,
дәстүрі мен көзғарастарының алуан түрлілігіне түсіністікпен қарау және
әрдайым ынтымақтастыққа дайын болу деп көрсетілген [1, 93б.]. Демек
толеранттылықты мәдениеттерде, діндерде, ұлттық тұрпаттарда көрінетін
дүниенің сан алуандылығына деген сүйіспеншілік деп қабылдасақ болады.
Алайда мұнда бір шектеудің бар екенін естен шығармаған жөн: бұл сан
алуандылық адамзаттық ортаның жалпы мойындалған нормаларының шегінен
шықпауы тиіс. Толеранттылық қағидатсыздық дегенді емес, мәмілеге келуді
көздейді. Мұнда қайырымды Августиннің: “басты мәселеде – бірлік, даулы
мәселеде – еркіндік, барлық мәселеде – сүйіспеншілік” деген сөздерін еске
алу артық болмайды.
Философиялық сөздіктерде толеранттылыққа былайша анықтама береді:
Толеранттылық – түрлі көзғарастарға, моральдық құндылықтар мен әдеттерге
деген төзімділік. Толеранттылық - әртүрлі ұлттар мен діндердің
ерекшеліктеріне деген қатынас барысында қажетті құбылыс. Ол өзіне деген
сенімділік пен өз ұстанымдарының қолайлылығын, басқаларға жағымсыз әсері
жоқтығын түйсіне білу, басқа көзғарастармен салыстырулардан қашпайтын және
бәсекелестіктен қорықпайтын, сонымен қатар, әртүрлі идеялық бағыттарға
ашықтық таныту дегенді білдіреді [2, 457б.]. Яғни, бұл жерде басқа
көзғарастарға кеңшілік таныту қасиеті, өз ұстанымыңа деген адалдық пен
сенімділікті игеру барысында қалыптасатын қасиет ретінде бағаланып тұр.
Өзіне жаны ашымаған, өзгенің бетін шиедей қылады деген мақалда айтылатын
ұлағат, толеранттылық ұғымының мәнін ашып тұр деп айтуға болады. Саяси,
діни, идеялық, ұлттық, мәдени т.б. құндылықтарды тұтыну барысында өзіндік
болмыстық сипатына сай ерекшеліктерді қадірлей білгендер бұл
айырмашылықтардың басқада формаларының салыстырмалы құндылықтық өлшемін
сыйлай білетін, олармен өркениеттік өреде басекелестікке түсе білетін
төзімділікке дағдыланады.
Енді бұл ұғымның әртүрлі аспектілерде қарастылыратын универсалды
сипатына тоқтала кеткен орынды. Медицина, жаратылыстану ғылымдарындағы
анықтамаларынан бөлек қоғамдық ғылымдардағы түсіндірмелерінің өзі де
жетерлік. Бізге маңыздысы сол дін мен қоғам арасындағы байланыстардың
желісі ретіндегі қоғамдық сипатқа ие түсіндірмелері. Себебі мәдениет,
дүниетаным, қоғамдық қатынас, философия сынды дисциплиналардың барлығының
негізінде діни үдерістердің орнын жоққа шығару мүмкін емес. Дін – мәдени
құндылықтардың, дүниетымдық негіздердің ерекшелігін айқындайтын сенімдік
институт. Әрбір халықтың ұстанатын дінінің өзегінде өзіне тән мәдени
болмысы мен ұлттық ерекшеліктері қалыптасады.
Қоғамда толеранттылық әртүрлі мәдени-әлеуметтік байланыстар арқылы іске
асады. Сондықтан әлеуметтік байланыстардағы торлеранттылықтың базалық
негіздері ретінде оның мінез-құлықтық, діни, саяси, құқықтық және
педогогикалық формаларын қарастыруға болады.
- Мінез-құлықтық толеранттылық индивидтердің өзара көмек пен бейбіт
қатынасқа деген ішкі бейімділіне және олардың рационалды түрде басқалардың
алдындағы міндетін сезінуімен байланысты болады.
- Педогогикалық толеранттылық баланы қалыптасып келе жатқан тұлға
ретінде түсінуді, сонымен қатар тәрбие беруші мен тәрбиеленушінің арасында
рухани теңдіктің болуын қамтамасыз етеді. Тәрбие мен білім беруде
толеранттылықтың болуы үшін негізгі принциптер - плюрализмнің болуы, еркін
тәрбиелеу, күш қолданбай тәрбиелеу, сұқбат пен бейбітшілікті сүюге
дүниетанымдық ықпал жасау. Қазіргі заманғы мектептердің міндеті
педогогикалық құрамның толеранттылық мәдениетін көтеру, ал практикалық
жағына келетін болсақ, білім берудегі адамгершілік, сүйіспеншілік
қатынастарды дамыту болып табылады.
- Саяси толеранттылық – прагматикалық ұстанымдарға сәйкес қоғамдағы
түрлі топтар мен ұлттық азшылықтар арасындағы келісім, компромисс,
консенсус көрінісінде саясаттың әлеуметтік-мәдени мазмұны болып
айқындалады. Құқықтық тұрғыдан саяси толеранттылық азаматтардың тең
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін құқықтың актілерге, заңдарға
негізделеді.
- Толеранттылық дәстүрін діни-философиялық аспектіде қарастыратын болсақ
қоршаған ортаға деген төзімділік қағидаттары жаман қылықтар мен төзімсіздік
мінезді сынға алумен көрініс табады. Екіжүзділік, зұлымдық, өтірік айту,
менмендік секілді жаман қасиеттер төзімсіздік пен қоғамдағы тұрақсыздықтың
көзі болып айыпталады.
Батыстық діни-философиялық ойлау қалпы бойынша адам қоршаған әлемді
өзгерту арқылы өзі де өзгеріп, тұрақтылық пен үйлесімділікке қол жеткізе
алады. Ал, шығыстық дүниетаным өзегінде өзін рухани кемелдену арқылы ғана
адам әлемді өзгертіп, қоғамның дамуына ықпал етеді алады деген
дүниетанымдық ұстаным бар. Құранда толеранттылық иман келтірушілердің
Алланың қалауының өз өмірлерінде қатыстылығын сезінулері ретінде
айқындалады.
Дін – қоғамдық қатынастарды реттеуші құбылыс ретінде әрі мәдени
болмысының өзегі ретінде кез келген ұлт пен ұлыстың, тайпалар мен
мемлекеттердің тарихында терең із қалдырып келеді. Қанша жерден дамып,
технократтык өркениеттің өкілі ретінде жетістіктерге жетсек те, діни
тіршіліктен тыс өмір сүре алмайтынмыз қазіргі күні дәлелденіп болды.
Құдайды жоққа шығарған ең алғашқы әрі соңғы Қызыл империя шылпара
ыдыраған соң, жаһандық мәдениеттің жойқын ықпалына тап келген Қазақстан
қоғамында дін құбылысы өзінің жандылығын танытып келеді. Міне, осы арада
әрбір азаматтың өзінің діни тамырымен, өз ұлтының даму тарихындағы рухани
қайнарларымен таныс болуы – тарихи сабақтастық тұрғысынан да, қоғамның
мәдени тұтастығын қамтамасыз ету тұрғысынан да маңызды іс болып табылады.
Әрі тұрақтылық пен өзара түсіністіктің берік негізін қалауға ықпал етеді.
Себебі, өткенің мен бүгінің тұтастықта қарастырылса, болашақтың бағдары да
соншалықты айқын бола береді.
Реформация дәуірі мен буржуазиялық революциялар кезінде көрініс тапқан
діни төзімділікке қадам жасау құбылысы құқықтық толеранттылықтың дамуына
күшті түрткі болды. Алайда ол уақытта діни торлеранттылық бойына екі түрлі
қарама-қарсы идеяларды жинақтады: Құдайға және жақын аамдарға деген
сүйіспеншілік және бір сенімнің абсолютті беделін мойындау, соның әсерімен
соғыстар мен діндер аралық қақтығыстарға себеп болып жатты. Бұл
қақтығыстарды тиімді шешудің теориялық жолы тек бір ғана емес басқа да
діндердің салыстырмалы құндылығын мойындау болды. Кейіннен осы теориялық
тұжырым азаматтық қоғамның белгілерінің бой корсетуіне алып келді. Ал, бұл
мәселенің практикалық шешімі діндер аралық диалог болып табылады. Бұл жерде
айта кететін мәселе тек Батыс қоғамының даму барысында ғана толеранттылық
ұғымы тарихта айқындалды деп біржақты қорытындылауға болмайды. Ислам
дінінің және Шығыстық басқа да діни дәстүрлердің өн бойында толеранттылық
құндылықтардың орны ерекше болды деп айта аламыз. Исламның кең қанат жайып,
ортағасырларда халықтардың мәдени-рухани, ғылыми дамуларының түрткісі
болуында оның басқа елдердің, бөгде діндердің салыстырмалы құндылықтық
негіздерін мойындауында дер едік. Өйткені, Ислам шындығы бойынша барлық
адам Адам атадан тараған. Бүткіл Пайғамбарлар Ислам ақиқатын жеткізуші
тұлғалар. Сондықтан Ислам Халифатында бағыныштыларға (мавали) деген әділдік
пен олармен тең сұқбат жүргізу дәстүрі бұл ұғымның тарихи ауқымдылығының
тереңде жатқандығын көрсетеді. Ортағасырлық Ислам елдеріндегі саяси-
құқықтық, әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі көрсеткіші мен базалық
ұстыны саналған шариғат үкімдерінен Құдайлық әділдікті паш ететін терең
сүйіспеншілік мазмұнды байқаймыз. Ал, Исламның рухани өзегі ретінде ХII-
ХYIII ғ.ғ. арасында доминанта болып келген сопылық ілім адамгершілік
қатынастар мен адамды сүю дәстүрін, адамзаттың бірлігін паш ететін мәдени,
рухани сүрлеуді қалыптастырды. Фундаменталистік ислам атын жамылған
топтардың қазіргі діни төзімсіздік әрекеттері олардың Исламның онтологиялық
негізі мен моральдық ұстанымдарын терең меңгере алмай, адамның әлсіздігінен
туындайтын қажеттіліктердің, саяси мақсаттардың құралына айналып
отырғандығын көрсетеді. Сондықтан толеранттылық ұғымын тарихи-салыстырмалы
және діни-философиялық аспектіде қарастырғанда ғылыми методологиялық
өлшемде де төзімділік пен обьективті ұстанымды ұмытпаған жөн.
Ұлттық құндылықтардың өзегінде діни-дүниетанымдық түсініктер орын
алып, оның болмыстық сипатын қалыптастыратындығы мәлім. Діни дәстүрлер мен
ұлттық мұралардың астасып жатуы әр халықтың маңызды ерекшелігі ретінде
мәдени көкжиегін танытады. Әр халықтың өзін тануы мен идентификациялануы,
яғни өзін белгілі бір ұлт ретінде сезінуі діни, мәдени, ұлттық мұраларына
деген қатынасымен байланысты болып шығады. Осы құндылықтар негізінде ұлттық
мұрат пен мемлекет құрудағы мақсат айқындалады. Қоғамдық тұрақтылықтың,
ұжымдық бірліктің негізі де тарих, тіл, әдебиет, салт-дәстүр, дін, мәдениет
секілді маңызды құндылықтардың өміршеңдігімен өлшенеді. Жаһандану дәуірінде
модернизациялық үдерістермен бұл ұғымдарды теріске шығарып, немесе құнсыз
деп қабылдап тұрақты мемлекет құруды ойлаудың өзі артық. Сондықтан мемлекет
құрушы өзек ұлттың рухани жады мен діни мұралары құрметтеледі, көптеген
елдерде тіпті құқықтың шеңберде айқындалып, басымдыққа ие болады. Ұлттың
потенциялы мен мемлекеттің қуаты да осы құндылықтардың қолданыстағы
көрінісімен байланысты деуге болады. Себебі, ғасырлар бойы қалыптасқан
ойлау жүйесінен толықтай жаңылған мемлекеттің болашағы бұлыңғыр. Сондықтан,
толеранттылық құбылысын әр адамның жеке индивид ретінде ерекше сипатын
бағалау деп қабылдағандай, әр мемлекеттің негізі саналатын өзек ұлттың
рухани болмысында ерекше бағалау, соны қастер тұтуды мемлекетті қастер
тұтумен бірдей деңгейде қарастыру деп ұққан жөн. Осы ретте Н. А.
Бердияевтің мына сөзімен келісуге болады: Мәдениет – ешқашан адамнан тыс
болмаған және болмайды да. Мәдениет - әрқашан нақты адамдық, яғни ұлттық
сипатқа ие үдеріс, тек осы қасиетімен ғана ол жалпыадамзаттық деңгейге
көтеріле алады[3, 85б.]. Біз бұл жерде ұлттың ұлт екенін айқындайтын діни-
мәдени құндылықтар өзегінде қалыптасқан толеранттылық дәстүрін аса маңызды
фактор ретінде қабылдап, оны жалпы мемлекет құрудағы құнды негізіміз бен
табан тірер ұстынымыз деп мойындауды айтып жатырмыз.
Жаһандану дәуірінде поликонфессиянальды һәм мәдени әралуандылық
негізде дамып бара жатқан Қазақстан қоғамында ұлтшылдық пен аса қатігез
діни төзімсіздік құбылыстарының орын алмасы үшін тек құқықтық тұрғыдан бұл
мәселені шешіп тастау мүмкін еместігін мойындауымыз керек. Себебі, қоғам
өмірі сан алуан сипатта өрбиді. Діни төзімсіздік пен ұлтшылдықтың
себептерін антропологиялық философия шеңберінде терең зерттеген Э. Фроммның
Адам жаны атты зерттеу еңбегіндегі тұжырымдары қазір заман тұрғысынан өте
маңызды мәселені ашып көрсетті. Ол нарциссизмнің ұлтшылдық пен діни
төзімсіздікке, психологиялық іс-әрекеттердегі деструктивті мотивтерге
әсерін былайшы жеткізеді: Егер әлдекім басқаларға: Мен және менің отбасым
– жер бетіндегі ең керемет жандармыз, тек қана біз ең таза, интеллекті
жоғары, мейірімді һәм тәрбиелі адамдармыз, қалған тіршілік етуші адам
ұрпағының барлығы – нашар, ақымақ, әділетсіз және жауапкершілікті
сезінбейтін боскеуде пенделер, - десін делік. Мұндай жағдайда көпшілік
оны дөрекі, ақыл-есі дұрыс емес, тіпті қоғамға қауіпті элемент деп айыптап
жатуы таң қаларлық нәрсе емес. Ал, егер фанат, өз идеясына берілген оратор
халық алдында мен және менің отбасым деген сөздердің орнына ұлт
сонымен қатар (нәсіл, дін, саяси партия т.с.с) ұғымдарды қолданып, оны
басқалардыкінен артық деп жарияласа, онда оны көпшілік қадірлеп, ұлтшылдығы
мен туралығына тәнті болып, қолдап шығады. Ал, басқа дін мен ұлт өкілдері
керісінше оның ашық пікіріне, өздері туралы айтылған жаман сөздерге реніш
білдіреді. Алайда, басқалардан артықшылыққа ие қоғамдық топтарда, әркім
өзін жеке нарциссизмі негізінде артықпын, ерекшемін деп санайды. Және
олардың пікірімен миллиондаған адам келісетіндіктен де бұл түсінік белгілі
бір әлеуметтік топ үшін толықтай ақылға қонымды сияқты көрінеді[4, 58-
59б.б].
Н.А. Бердияевтің пікірі ұлттық негіздеріне берік орыс халқының таным-
түсінігіне сай қорытынды болып табылады. Жас мемлекетімізде ұлттық
құндылықтардың, дәстүрлі діни танымымыздың орнын айқындауда бұл тұжырымның
орны ерекше екені даусыз. Ал, Э. Фроммның түйіндеулері батыс өркениетіне
тән космополиттік көзғарастармен ұштасып жатқаны танылады. Алайда, біз осы
арада жаһандану мен аймақтық ерекшеліктердің артық жақтарын саралап, екі
ұстаным негізінде өзіміздің болмысымыз бен жаплпыадамзаттық құндылықтардың
жақсы жағын ұштастыра білгеніміз абзал. Сонда ғана, ұлттық негіздеріне сай
жаңашылдықты үндестіре дамуға бет алған мемлекетімізде тұрақтылық пен
келісімнің берік негізін қалай аламыз.
Толеранттылық қоғамда ұлттық мәдениет пен діни дәстүрлердің әлсіреуімен,
жаңа бір ғаламдық руханилықтың, шартты түрде айтсақ эсперанто
мәдениетінің қалыптасуымен көрініс таппауы тиіс. Қайта керісінше, тұлғаны
өз ұлтының құндылықтарымен сусындандырып, осы негізде мәдениетаралық
ықпалдастықтың тарихи және заманауи тәжірбиесін есепке ала отырып
жалпыхалықтық және әлемдік мәдениетке баулу керек. Сол арқылы азаматтық
қоғамдағы өзара қарам-қатынас пен бірлікті нығайтуға болады. Мәдени
дәстүрлердің маңызды канондық өлшемдері сақталады, зайырлы қоғамдағы өзара
ықпалдастық негізінде қазіргі заманғы шарттардың әсерімен мәдени-діни
құндылықтар трансформацияланған сипатын тауып, қоғамдық дамуға үлес қосады.
Қазақстан қоғамындағы діни толеранттылықтың қазіргі уақытта қоғамдық
интеграциядағы басты факторлардың бірі болып тұрғандығы басы ашық мәселе.
Сондықтан еліміздегі діни үдерістердегі конфессияаралық келісімнің нақты
құбылыстық көрінісін осы бағыттағы әлемдік үдерістермен салыстыра отырып
сараптау – практикалық мәні жоғары іс болып саналады.
2. Исламдағы толеранттылық
Ислам – бейбітшілік діні. Ғаламдық проблемаға айналған діни
экстремизмге қарап, Ислам дініне деген қайшылықты көзғарас танытуға
болмайды. Алайда, дінді саяси құралға айналдырып, қоғам тыныштығына қауіп
төндіріп отырған діни-экстремистік ұйымдардың кесірінен исламофобияның
өршіп тұрғаны бүгінгі күнгі шындық. Бұл ретте Ислам дінінің діни тәжірбиесі
мен онтологиялық негізін терең ұғына білуіміз керек. Ол үшін Құранда
баяндалған антропологиялық тұжырымдар мен моральдық-этикалық
императивтердің мәнін және әлеуметтік мәселелерге қатысты ұстанымдар мен
өзге діндегілерге деген құрмет үрдісін талдап шығу маңызды. Екінші негіз –
Пайғамбарымыздың сүннетіндегі төзімділік дәстүрін де ұғына білген жөн.
Сонымен қатар Ислам тарихындағы пайғамбарымыздың, сахабалардың,
ғұламалардың, сопылардың қоғамдық қатынастардағы төзімділік пен келісімге
шақырған тәлімдік ойлары мен шешімдерін де саралап шығу аса қажет дүние.
Құранда адамның табиғаты мен мінезіне байланысты анықтамалар өте көп.
Сонымен қатар адамның психологиялық қуаты мен қызметтері, рухани даму
сатылары, адам типологиясы сияқты мәселелер кеңінен қамтылған. Дегенмен,
Құранда басты мәселе ретінде адамның имандылық пен асылық яғни, Тәңірді
жоққа шығару психологиясы арасындағы моральдық таңдау, сонымен қатар аян
және шабыт, дәстүрлі әлеуметтік әдеттердің ықпалы, сол топтардың
психологиясы, діни үндеуге қарсылық және қорғану механизмдері сияқты
көптеген мәселелер қарастырылған. Құранда адам ең жоғарғы мақамда
жаратылғанымен оның нәпсінің зынданына түсіп, төрдегі басын есікке
сүйрейтін, ең төменгі дәрежеге дейін құлдилататын моральдық азғындауға да
бейім екендігі ескертіледі. Адамның моральдық азғындауына берілген
анықтамаларда оның әлсіз, қан төгуші, жоюшы, залым, қиянатшыл, ашкөз,
арамтамақ, сараң, надан екендігі сыналып, Тәңір адамды осылардан қашуға,
жиіркенуге үндейді. Өйткені Тәңірдің адамға қояр талабы – оның көркем
құлықты, жамандыққа жаны қас, жақсылыққа жаршы болатын, Тәңірдің еркін
жүзеге асыратын құл болу. Тәңірдің шынайы құлы болу үшін адам, ең алдымен,
өз болмысымен тұтастықта болып, содан кейін өзін қоршаған әлеммен
үйлесімділік құруы тиіс. Осы үндестікті қамтамасыз ету үшін Тәңір Құран
арқылы адамға құндылықтар жүйесін ұсынады. Бұл құндылықтар адамгершілік пен
парасаттылықты қалыптастырудың негізгі қалыбы-тезі. Адамның жақсылық,
парасат, парасатты іспен, сөзбен және оймен қарулануы оның иманының қуатына
тікелей қатысты. Өйткені Құранда имандылық адамгершіліктің тұтқасы, негізгі
көзі ретінде түсіндірілген. Имандылықтан туатын құндылықтарды әділеттілік,
турашылдық, ар-ұят, намыс, сабыр, төзімділік, жомарттық, шыншылдық,
мейірімділік, ата-анаға құрмет, отансүйгіштік, қанағатшылдық, тазалық,
махаббат, адамды сүю, жүректілік деп тізіп, жалпы парасат (фазилат)
құндылықтарына, ал имансыздықтан туындаған зұлымдық, жалғандық,
екіжүзділік, опасыздық, менмендік, риякерлік, қорқақтық сияқты жаман
қылықтарды масқаралық (разилат) сипатына жатқызып, бұлардан аулақ болуын
ескертеді. Құран адамның жаулануы қиын әлем екендігін, оны тек қана табиғи
жолмен, ерікті сұхбат арқылы тәрбиелеуді, оны дінге шақыруда да ешқандай
зорлық немесе қысым жасауға болмайтындығын ескертеді [5, 130б.].
Ислам ешқашан да адамдарды дінге кіргізуде күш көрсетпейді. Құран тек
Исламды қабылдамағандардың Құдай алдында жауапқа және жазаға
ұшырайтындықтарын ескертеді: қиямет күні сенбегендерге оттың азабын
көрсетіп, оларға: ақиқат осы емес пе? делінеді. Олар: Иә, Құдай атымен
ант етеміз, осы нағыз шындық деп жауап береді. Сонда Алла оларға: Иман
келтірмегендіктен азабтың дәмін татыңдар, деп айтады.
Тағы бір аятта: Дінде зорлық жоқ. Тура жол көрсетілді, адасушылық пен
туралықтың арасы ажыратылды., деп баяндалады[Kur'an: 2256].
Осы аяттың түсу себебін тәпсіршілер мынадай оқиғаның орын алуына
байланысты деп түсіндіреді. Исламды жаңадан қабылдаған христиан қауымының
балалары әкелерінің дініне кіруден бас тартады. Балаларын исламға бейбіт
жолмен мойынсындырудан қажынған әкелері Пайғамбарымызға жүгініп, оның
авторитарлы жолмен балаларын дінді қабылдатуға жәрдем етуін өтінеді. Осыған
байланысты бұл аят Пайғамбарымызға зорлық танытуға кесімді түрде тыйым
ретінде аян етіледі.
Тағы бір аятта: Айт: Ақиқат сендерді жаратып, тәрбиелеген Раббыларыңнан.
Кім қаласа сенсін, қаламаса сенбесін, - деп дінді таңдауда адамдардың
ерікті екендігін паш етеді.
Бұл екі аятта біріншіден жаратылыстың жаратылуындағы негізгі мақсат тура
жол екендігі, екіншіден бұл дүниеде әркімнің сену-сенбеуде ерікті
екендіктерінен хабар беріліп тұр.
- Егер олар бас тартса, саған уахиды жеткізу міндеті ғана жүктелген[
Kur'an: 320].
-...Саған оларды күштеудің қажеті жоқ.
- Насихат қыл, сен өйткені жол көрсетушісің, және сен оларға билік
жүргізуші емессің.
Жоғарыда келтірілген аяттарда Пайғамбардың міндеті Алланың аянын адамдарға
жеткізу екендігін және сенімнің еріктілік пен ақылға негізделуі керектігін,
бұл жолда ешқандай да күш қолданудың қажетсіз екендігі ерекше көрсетіледі
Әртүрлі конфессия өкілдерінің бір қоғамда түсіністік пен бейбіт тіршілік
етуіне қол жеткізудің бірден-бір жолы – саналы сұқбаттың болуы. Ислам діні
өзінің қалыптасуының алғашқы кезеңінен бастап осы мәселеге аса мән берді.
Пайғамбардан саналы диалог принципіне сай дінді насихат қылуды талап етті.
Құран Пайғамбарымызды мұсылмандар мен мұсылман еместерге Исламды саналы
сұқбат негізінде даналықпен, шынайы айтыспен жеткізуге шақырады.
- Құдайдың жолына даналықпен, қайырлы сөзбен шақыр және олармен көркем
түрде айтыс жүргіз.
Бұл аят даналыққа, үгітке және сұқбатқа негізделген ислам шақыруының
стратегиясы болып табылады, және пайғамбарды осы жолда басқа діндер
өкілдерімен талас жүргізуден бас тартпауға шақырады. Құранның тәпсіршілері
ең жақсы пікірталас деген ұғымды толеранттылық, төзімділік және құрмет
негізінде жүргізілетін сұхбат ретінде ашықтайды. Әрине, басқа діндермен
сұхбат есігін аша отырып, Ислам өзінің ақиқат екендігін көрсету мақсатын,
осы жолмен басқа діндер өкілдерінің саналы түрде тура жолға түсуін үндейді.
Алайда Ислам барлығы немесе ешкім тезисін қолдамайды және күтілген нәтиже
болмаған жағдайда сұхбат есігін жабудың жақтасы болып қалмайды.
Бұл аят пайғамбардан сұхбат кезінде сәмәуи діндердің ұстанушыларына
назар аударуды талап етеді, ол таухид ұстанымы ретінде, осы діндерді
ұстанушылардың арасында негіз салу үшін қажетті болып табылады.
- Айтыңдар: Біз өзімізге жіберілгендерге сенеміз және сендерге
жіберілгендерге сенеміз.
Құдіретті Жаратушы Кітап түскен өкілдерін Бір Құдайға шақыра отырып,
оларды сәмәуи діндердің жауһарларын көпқұдайшылдықпен қорлауға тыйым
салады.
- Айт: О, Кітап өкілдері! Біз үшін және өздеріңіз үшін бір сөзге
келейік, біз Алладан басқа ешкімге табынбайтын боламыз, оларға ешқандай
серік қоспайтын боламыз.
Бұл аят Кітап өкілдерін таухидтың туының астында бірге жиналып,
мұсылмандармен татулық пен келісімде өмір сүруге шақырады.
Идеал қоғамның құрамдас бөлігінің бірі әлсіз және қуаттылардың
арасындағы тең құқық болып табылады. Еркіндік пен тең құқықты қамтамасыз
ету қажет. Құран бұл мәселені елеусіз қалдырмаған және пайғамбарға
адамдарды күш қолдану арқылы бағындыруға тыйым салады.
Басқа бір аят адамды құлдықтан босатуды пайғамбардың ең бір басты
міндеті деп атайды:
- Егер Алла Кітап өкіліне билік пен пайғамбарлықты нәсіп етсе, онда
оның адамдарға: Алланың емес, менің құлым болыңдар деуіне болмайды.
Келесі бір аятта пайғамбардың ең бір маңызды міндеті ретінде қоғамның
белгілі бір табынан босату айтылады:
- ...оларды ауыртпалық пен құрсаудан босат.
Құраннан қуат алған ардақты Пайғамбарымыз Исламға қарсы келгендермен
өте ұстамды саясат жүргізе білген. Ол барша адамзатты Ұлы жаратушы
топырақтан жаратқан Адам атаның балалары деп айтатын. Осы айтылғанды
ойланар болсақ адамдарды тек тең деп қана көрсетіп тұрған жоқ, сонымен
қатар пенделердің баршасының рух әлемі туыс болып Алла тарапынан
жаратылғандығы айтылып тұр. Осының өзі бір-бірімізге деген махаббатты,
жүрек тебірентер құрметті паш етіп тұр деп түюімізге болады.
- Әй, адам балалары. Шындығында сендердің Құдайларың –бір! Әкелерің –
бір! Барлығың Адам атадансыңдар, ал Адам – топырақтан.
Пайғамбарымыз адамгершілік пен қайырымдылықты Алланың махаббатының
өлшемі ретінде анықтаған:
- Барлық жаратылыс – Алланың құдіретімен жаратылған, ал, олардың
ішіндегі Аллаға ең жақындары басқаларға көп жақсылық жасай білгендері, -
деп айтқан.
Исламда төзімділікті ат-тасамух сөзімен баламалайды. Араб тілінде
ат-тасамух көптеген мағынаны білдіреді. Мұның төзімділікке қатысты
мағынасы: өзгенің пікіріне, іс-қимылына сабырлық таныту, оған кешірім
көзімен қарай білу дегенге саяды.
Ислам дінінде төзімділіктің мазмұнын құрап, оның құндылықтық сипатын
ашатын ұғымдар, категориялар құранда баян етілген, пайғамбар сүннетінде
көрініс тапқан моральдық императивтермен айқындалады. Мәселен, мұсылмандық
дәстүрдегі сабырлықтың орны мен сипатына тоқталсақ. Оның мынадай түрлері
бар:
- Ислам бұйырған әмірлерге мойынұсынып, тағат-құлшылықта, жақсылықты
жеткізуде сабырлық таныту;
- Ислам тыйым салған әмірлерлерге мойынұсынып, нәпсі қалауларына,
жамандыққа сеп боларлық әрекеттерде ақылға жеңдіріп, сабырлық қылу;
- Алланың тағдырға жазған қайғы-қасіретіне сабырлы болу[7, 123б.]
Пайғамбарымыздың сенімді серігі болған сахабасы Ибн Масғуд р.т.ғ
рауатындағы мына бір хадисте Пайғамбарымыздың: Иман екі жартыдан тұрады:
біріншісі – сабырлық, екіншісі - шүкірлік, - дегені баян етіледі. Үшінші
халиф Осман ибн Аффан р.т.ғ ұстамдылық турасында: жақсылықтың төрт нәрседе
жасырылғанын байқадым: біріншісі, нәпіл құлшылықты көп орындау арқылы
Аллаға махаббатты арттыру; екіншісі, Алла тағаланың үкімдеріне сабырлық
таныту; үшіншісі, Алланың тағдырына риза болу; төртіншісі, Алланың
назарынан ұялу, - деген[8, 264б.].
Ағылшынның атақты дін тарихшысы Карен Армсронг Ислам тарихындағы өзге
діндермен тең сұқбат жүргізу дәстүрін терең зерттей отырып тарихи
салыстырмалы негізде мынадай пікір айтады: Антисемитизм – бұл христиандық
рухани дерт. Еврей ұлтына деген жеккөрініш мұсылман әлемінде 1948 жылы
Израиль мелекеті құрылып, арабтар Палестинадан айрылған соң ғана көрініс
тапты. Мына нәрсені есте тұтқан жөн, арабтар антииудейлік аңыздарды
Европадан жұқтырды, оған себеп Сиондық данышпандардың құжаттары атты
дискриминациялық мазмұнға толы діни мәтінді аудару болды. Өйткені,
мұсылмандардың өздеріне тән антисемиттік жазбалары жоқ болатын.
Еврейлерге қарсы төзімсіз көзғарастың тууына байланысты қазір кейбір
мұсылман атанып жүрген экстремистик топтар Құраннан Мұхаммедке түскен
алауыздық тудырушы үш еврей тайпаларына қатысты шешімдеріне байланысты
аяттардан үзінділер келтіріп, өздерінің қандықол әрекеттерін ақтауға
тырысады. Бұл мәтіндерді аяттардың контексінен жұлып алып, Құран рухы мен
Пайғамбар ұстанымына кереағар түрде тәпсірлейді. Өйткені Мұхаммед пайғамбар
ешқашан ондай жеккөрінішті ұстаныммен дін таратқан емес [9, 40б.].
Құрандағы әһлі кітап деп христиан мен яхуди діндегілеріне берілген
атаудың өзі, Исламда діни төзімсіздіктің орнына сұқбат жүргізу дәстүрінің
бар екендігінің доктриналық негізін көрсетсе керек. Пайғамбарымыздың тағы
бір хадисінде: Артық емес араб араб еместен, ақ нәсілді қара нәсілдіден,
тек қана араларыңда тақуа болғандарың ғана Алланың алдында құрметке ие
боласыңдар делінген. Осы шындықтардан бейхабар күйде, атүсті
түсініктемелерден Құран рухына жат негізде Ислам танымының болмысын
айқындау мүмкін емес. Ислам тарихындағы діни тәжірбиені танымай тұрып,
саяси бағыттағы ұстанымдармен діндер аралық қақтығыстарды қоздыруға әсте
болмайды. Ол үшін Құран паш еткен негізде әр діннің салыстырмалы рухани
құндылығын бағалай білу маңызды.
Құранда Алла тағала: Әй, иман келтіргендер! Сабыр және намазбенен
(Алладан) жәрдем тілеңдер, күдіксіз Алла сабырлылармен бірге, - деп әр істе
сабырлылық танытудың қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Сабырлылық пен
туралықты, ақылға салып ойлануды, адамзаттың бірлігі мен рухани туыстықты
паш еткен Құран әмірі – толеранттылықтың кені. Осы Құдайлық құттан,
пайғамбар тағылымынан нәр алған ғұламалар мен сопылардың іс-әрекеттері,
ғибратты ойлары діндер мен мәдениеттердің бейбіт қатар өмір сүрулеріне
ықпалды негіз болды деп айтуымызға болады. Себебі, рухани кемелдікке жеткен
жан - бөтен адамға жаны ашып, қызмет қылады. Батыл сенімі мен қате
қөзғарастарынан даналықпен, оның жүрегіндегі иманына жұмсақ түрде әсер ете
отырып көңіл сарайының тұңғұйық қатпарларындағы ар-иман даусын оятып,
рухани тірлікке, сәулелі өмірге бастаған. Жылы жылы сөйлесең, жылан інінен
шығады, қатты сөзбен бет қайтса, надан діннен шығады деген мақалдан діни
тәжірбиенің нәзік методологиялық қыры танылып тұр. Сопылардың адамды
жаулануы қиын қамал деп анықтауының астарында оның тұлғалық негізін
ерекше құрметтеп, даралық болмысын терең тануға деген ұмтылысты байқауға
болады.
ХШ ғасырда өмір сүрген атақты түрік сопысы Мәулана Джаллаладдин
Румидің ой-танымы тек ислам әлеміне ғана емес, төрткүл дүниенің барша
қауымына рухани азық болды. Оған Румидің замандасы болған атақты ел
билеушісінің айтқан сөздері дәлел бола алады. Атақты сарай билеушісінен:
Сіз, Мәулананы неліктен сонша қатты құрметтейсіз? - деп сұрағанда ол:
Барлық пайғамбарларды үмметі жақсы көреді. Бірақ, менің түсінгенім,
Мәулананы барлық ұлт пен ұлыс сүйеді. Мен неге оны жақсы көрмеуім керек, -
деп жауап береді. Атақты ойшылдың Мәснәуи атты еңбегіндегі мына бір
хикаяда төрт түрлі ұлыстың адамдары дос болып, алыс сапарға жолға шыққаны
баяндалады. Қалталарында артық ақшасы болмаған пақыр жолшыларға жолда
кезіккен бейтаныс жанның рахымы түсіп, бір теңге садақа қылады. Іштеріндегі
араб ұлтынан болған біреуі:
- Бауырлар, бұл ақшаға инеп алайық. Менің инеп жегім келіп тұр
дейді.
Инеп арабшада жүзім дегенді білдірсе керек. Бұған араларындағы
Ирандық парсы азаматы келіспей:
- Жоқ, энгур алсақ қайтеді, деп өз қалауын білдірді. Энгур сөзі де
парсыша жүзімнің атауы болатын. Грек жұртынан болған енді біреуі:
- Жоқ, бауырлар бізге инеп те, энгур де қажет емес, мынадай аптап
ыстықта ең пайдалысы истафил емес пе?- депті. Соңында сөзге араласқан
түрік жолаушы:
- Мен сендердің айтқандарыңның ешқайсысында жегім келмейді. Маған
салса бұл ақшаға иузум алар едім, - дейді.
Инеп, иузум жоқ, истафил, энгур аламыз деп өзара тартысқа
түсіп жатқан төртеуінің жанынан өтіп бара жатқан бейтаныс біреу дауға
араласады. Көпті түйген, дана адам екен кезіккендері. Әрқайсысын жеке-жеке
тыңдап болған соң, төртеуінің де қалағаны бір зат, яғни жүзім екендігін
ұғады. Сосын қолдарынан ақшаларын алып:
- Сабыр қылыңдар! Мен бұл бір теңгелеріңе барлығыңның да
қалағандарыңды алып беремін. Маған шын сеніңіздер,- деді де базардан бір
теңгеге лайық жүзім сатып алып, алдарына тосты. Төрт адамның да қалауы
орындалды. Барлығы бұл жағдайға таң қалды.
Мәулананың бұл хикая арқылы түсіндіргісі келген шындығы Аллаға барар
жолдың әртүрлі болғанымен мақсаты бір екендігін, тек сол мақсатқа жетудегі
амал-тәсілдердің айырмашылығы ғана біздерді ортақ мұратқа біріктірмей тұр.
Ол үшін Ислам ұлағатын хикметпен, шынайы адамгершілікпен басқа ұлт пен ұлыс
өкілдеріне жеткізе білуіміз дегенге саяды [10, 103б].
Шәкәрім Құдайбердіұлы діни ізденістердің түпкі мұраты Жаратушы Иесін тануға
деген адам болмысындағы рухани бастау – рух қалауынан, жан тебіренісінен
келіп шығады деп, Мәулана Румиге тән ой танытады:
Жардың шашы сансыз көп,
Ол санауға келмей тұр
Анық нұры осы деп
Әркім бір тал ұстап жүр.
Біреу отқа жағынды
Нұрдың түбі Құдай деп,
Не суретке табынды
Олай емес, былай деп.
Міне осыдан байқалды,
Бәрі іздеп жүр Иесін
Табамыз деп ойға алды
Жаратқанның киесін
Сол көп дінде шешу бар,
Ол шешудің арты бар,
Адасқанға кешу бар,
Кешудің де шарты бар.
Ақ жүрекпен табынып,
Шын іздесе Тәңірісін.
Қиянатты жау біліп,
Одан тыйса нәпсісін.
Тәңірі жолы – ақ жүрек,
Шайтан деген – қиянат.
Ақ жүректі ертерек,
Ескер дағы қыл әдет[11, 95б.].
Ислам паш еткен осындай толеранттылық дәстүр – халықтар мен
мәдениеттердің рухани көкжиегін айқындап, адамзат бірлігін паш ететін
құндылықтар әлемін қалыптастырды. Ислам шариғатында құқықтық тұрғыдан
алғанда бөгде діндегілерге деген төзімсіздік көрсету қағидалары жоқ.
Керісінше, жоғарыда келтірілген Құран мен сүннет қағидалары негізінде
қоғамдық тұрақтылық пен рухани келісімнің игі дәстүрі дамыған.
Ортағасырлардағы өлшем тұрғысынан алғанда халықтар бірлігі мен бейбіт
өмірдің мәнді тұжырымы дәл осы Ислам елдерінде көрініс тапты.
ІІ БӨЛІМ. Білім мен дәстүрлі дүниетанымдағы толеранттылық
2.1 Оқыту мен тәрбиедегі толеранттылық
Қазіргі заманғы зайырлы білім беру ошақтарында діни білім беру
тәжірбиесін дамыту діни құндылықтардың тәрбиелік маңызын молынан
пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ол қоғамда діни төзімділік
қағидаттарының берік орнығуы тұрғысынан да өзекті болып саналады.
Толеранттылықтың демократиялық қоғамдағы азаматтардың өзара құрмет пен
төзімділік қатынастарының негізі ретіндегі ролі – жалпыадамзаттық идеялдар
мен әртүрлі этникалық және әлеуметтік топтардағы мәдени, діни дәстүрлердің
ерекшеліктерін түсіне білумен тұжырымдалады.
Дінді зайырлы мектептерде оқытудың тәрбиелік әлеуеті екі негізгі
мәселені шешумен нәтижеленеді: 1) діннің қазіргі қоғамдық санадағы маңызы
мен орнын бағамдау; 2) адамзат тарихындағы діннің жалпы атқарған ролі, оның
ішінде өркениеттер мен мәдени дәстүрлердің, мәдениетаралық
ықпалдастықтардың қалыптасуындағы маңызды орнын танумен.
Ғылыми-педогогикалық көзғарас тұрғысынан дінтанулық және діни білім
берудің маңыздылығы мынада. Біріншіден, ең алдымен діннің адамзат
тарихындағы орнын, өркениеттер мен мәдениеттердің қалыптасу, даму
заңдылықтарын тануға жәрдемдеседі. Сонымен қатар, жасөспірімдер мен
студенттердің дәстүрлі құндылықтар негізінде тәрбиелену, тұлғалану
процессін тиімді, тарихи сүрлеу жолымен қалыптастыруға көмектеседі.
Патриоттық тәрбие тарихи тәжірбиемен астасқанда ғана феноменологиялық сипат
алады, мұны кез келген педогог маман дұрыс деп қабылдайды. Қоғамның тарихи
және мәдени дамуында діннің ролін обьективті бағалау, белгілі бір деңгейде
жастардың діни білімі болмайынша әлемдік және ұлттық мәдени мұраларды терең
меңгере алмайтындығын пайымдау тұрғысынан маңызды және қазіргі кезде білім
беру жүйесінде, ең алдымен жалпы білім беру мектептерінде қажетті құбылысқа
айналуда. Егер, білім алушылар дінге деген жеке көзғарастарымен
дүниетанымдық ұстанымдарына қарамастан нақты минимумды көрсеткіш бойынша
болса да, діни біліммен сусындамаса толеранттылық принципінің қоғамда
жүзеге асуы қиынға соғады. Оқушы мектеп қабырғасынан шығып, қоғам өміріне
араласқанда әртүрлі әлеуметтік топтар мен ұлттық социумдардың өмір сүру
қағидаларын ұғына алмайтын өреде болмауы керек. Әртүрлі ұлт пен ұлыстың,
діни топтардың сенім жүйесі негізінде қалыптасқан адамгершілік
құндылықтарымен, жүріс тұрыс қағидаларын, мақсаттары мен стеоротивтерін
дұрыс ұғына білмеу өз кезегінде үстірт бағалау мен күмәншіл қатынастың
тууына, ұлтаралық және конфессияаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz