МӘДЕНИЕТ және ӨРКЕНИЕТ ЖАЙЛЫ

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

МӘДЕНИЕТ және ӨРКЕНИЕТ

1. Кіріспе бөлім.

Мәдениет туралы түсінік.

2. Негізгі бөлім

Мәдениеттің түрлері.

Қоғам және мәдениет.

Мәдениет пен өркениеттің өзара байланысы.

3. Қорытынды бөлім.

Мәдениеттің қоғамдағы алатын орны.

МӘДЕНИЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

МӘДЕНИЕТ – АДАМНЫҢ ӨМІР СҮРУ МАҚСАТЫ МЕН ҚҰНДЫЛЫҚ ЖҮЙЕСІ

1. МӘДЕНИЕТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Мәдениет (латын. Cultura - өңдеу, егу деген сөзінен шыққан) – табиғат
объектісіндегі адамның әрекеті арқылы жасалатын өзгерістер. Бұл сөзде адам
еңбегінің ерекшелігі, оның адамның іс-әрекетімен байланыстылығы, адамның
және оның қызметінің бірлігі негізделген. Кейіннен мәдениет деген сөз
жалпылық маңыз алды, адам жасағанның бәрін де мәдениет деп атады. Осы
ұғымда мәдениеттің мазмұнды белгілері, түсінігі көрсетілді. Мәдениет – адам
жасаған екінші табиғат.
Мәдениет – жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір
сүрген ортамен қарым-қатынасы. Ол - өзара қарым-қатынас нәтижесінде
қалыптасатын ерекше құбылыс.
Адамдар өздерін қоршаған ортаға, оның әлеуметтік және мәдени қатынасына
әсер етеді, өзгертеді. Олар оны өз мақсатына пайдаланады. Болашақ қоғамға,
ұрпаққа мұра етіп қалдырады, ал ол мұра белгілі жағдайда үнемі дамуда
болады.
Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, таптардың,
жіктердің, ұлттардың, жеке адамдардың өмір сүру жағдайына, талабына сәйкес
пайда болып, қалыптасады. Мысалы: аң аулау, еңбек құралдарын жасау, от
жағу, тамақ пісіру, киіну, жарасымды өмір сүру, екінші біреуге ұнау,
ортамен қатынаста болу, т.б.
Бұл талап-тілектер қоғамдық прогреске, өрлеуге тікелей байланыста. әр
қоғамдық кезеңде жаңа талап, тілектер пайда болады, өндіріс құралдары
дамиды. Мәселен, бір кездерде жазба әдебиеті болмады соның нәтижесінде
фольклор қалыптасты, кейінірек те білімнің қалыптасып, жазудың шығуы жаңа
талап қойды. Бүкіл құндылықты, мифті жазып қалдыру талабы пайда болды.
Информатика дамыды, оларды микрофон, магнитофон, компьютерге түсіру арқылы
мәңгі ету қажеттігі туды. Сөйтіп, мәдениет әлеуметтік құрылымдардың, жеке
адамның тілегіне, талабына сәйкес қалыптасты. Қоғамда адам тілегінен тыс
мәдениет қалыптаспайды.
Мәдениет - әлеуметтік фактор, қоғамның қозғаушы күші. Мәдениеттің дамуы
қоғамды ілгері жылжытады. Жеке адам мәдениеті мен қоғам талабы тікелей
байланысты.

2. МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ РУХАНИ МӘДЕНИЕТ
Адам, оның қызметімен өзара қатынасы бар жерде мәдениет бар. Бірақ
материалдық және рухани мәдениетті бір-бірінен ажырата білу қажет.
Мәдениет материалдық және рухани: бірі-материалдық өндірістің, екіншісі-
рухани өндірістің өнімі деп қаралады. Себебі материалдық және рухани
мәдениеттің өнімдері – еңбек құралдары және көркем шиғырмалар әр түрлі
мақсатта пайдаланылады. Олай болса материалдық және рухани мәдениеттің
қызметтік ерекшеліктері бар екен. Сонымен қатар бұл екеуі – материалдық
және рухани мәдениет тұтастыққа ие. Материалдық мәдениетті мәдениетке
айналдырған адамның идеясы мен білімі, ал рухани мәдениеттің өнімі
материалдық нысанда болады, соның нәтижемінде ол объектіге айналуы мүмкін
және қоғамдық өмірдің факторы болып қалады. Сондықтан мәдениетті
материалдық және рухани демей-ақ, тұтас бірлікте алып қарауға да болады.
Мәселе бұларды ажыратуда емес, бүкіл қоғамның дамуына сәйкес, органикалық
бірлігін мойындауда.
Өміршең мәдениет қоғамдық адамнан ажыратылмайды, адам – мәдениет
субъектісі. Оның адамдық сапасы тілді игерудің нәтижесі, қоғамдық өмір
сүретін құндылықтарға, әдет-ғұрыпқа ену, осы мәдениетке тән іс-әрекеттің
дағдысын бойына сіңіруі. Мәдениет – адамдықтың өлшемі, ол адамның қоғамдық
мән есебінде дамуын сипаттайды. Сондықтан мәдениет адаммен тікелей
қатынаста өмір сүреді. Ол қатынастың мәні мынада, адам бұрыннан жасалып
келген мәдениетті бойына сіңіреді, қабылдайды, өзінің болашақ қызметінің
алғышартына айналдырады. Сөйтіп өз білімін, икемін, қабілетін дамыта
отырып, өзінің мәдениетті, адамдық мәнін жасайды. Материалдық мәдениетсіз
рухани мәдениет қалыптаспайды. Мысалы, радио, теледидар, компьютер, түрлі
ғимараттар, мұражайлар сияқты түрлі материалдық игіліктер арқылы рухани
мәдениет таралды. Би, ән айту, жыр жырлау құралсыз іске асырылмайды. Ел
мәдениеті неге байланысты? Олар театрларға, басқа да мәдени ошақтарға, сән-
салтанатты, барлық жағдайы бар демалыс орындарына, т.б. байланысты. Оларды
игілікке пайдалана білу де мәдениеттің бір саласы.
Сөйтіп, материалдық және рухани мәдениет тікелей байланысты екен. Одан
шығатын қорытынды, мәдениет – қоғамның материалдық және рухани байлығының
жиынтығы. Қоғамның материалдық дәрежесі жоғары болған сайын рухани өмір де
жоғары болмақ. Біздің қазіргі қоғамдағы қиын жағдай осы өтпелі кезеңде туып
отыр. Біріншіден, қаражаттың жетіспеуінен көптеген мәдени ошақтар асып-
тосып, істен шығуда. Ауылдық жерлерде клубтар, кітапханалар жабылып жатыр.
Қалалы жерлерде кинозалдардың, театрлардың материалдық негізі құлдырап,
төмендеді. Екінші жағынан, жалақының аздығынан көптеген талант иелері сауда-
саттыққа ауысып кетті. Мәдениет (арабша “маданият” – қала, қалалық; латынша
– өңдеу, өсіру деген ұғымдарды білдіреді) – 1) белгілі бір халықтың қол
жеткізген табыстары мен шығармашылығының жиынтығы; 2) адамзат қауымының
белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит
мәдениеті, крит-микен мәдениеті, т.б.); 3) адамдық әрекеттің белгілі бір
саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық
мәдениеті, т.б.); 4) агромәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық
мәдениет, т.б.). Мәдениет – адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары
және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан және
тазалық ережелерін сақтаудан бастап, өмірдің асқан үлгілі шығармаларын
жасағанға дейінгі ұғымды қамтып жатқан – мәдениет саласының өрісі кең.
Мәдениет – тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің
жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы
мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді.
Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге
тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары: мәдени әрекет, мәдени
орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және мәдени ұйымдар мен ұжымдар.
Бұлардың арасында ең түбегейлісі — мәдени әрекет. Әрекеттену — жалпы адам
мен қоғамның өмір сүру тәсілі, тіршіліктің тірегі. Мәдени әрекет деп,
әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған
мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді
толассыз жасау нәтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді. Осы
әрекеттің қайнары, түпкі қозғаушы күші ретінде ғылым адамның талап-
мұқтаждарын, мәдени қажеттіліктерді бөліп қарастырады. Осылардың қатарына
біз мынандай адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: өмірдің мәні мен мағынасын
іздеу, өмірден өз орнын табуға ұмтылу, шығармашылыққа талпыныс, альтруизм,
гумандылық және тағы басқалары. Мәдени орта ұғымы мәдениеттің
коммуникациялық (қатынастық) табиғатымен тығыз байланысты. Мәдени орта
заттық-материалдық, әлеуметтік ұйымдар мен ұжымдардан, рухани қызмет
орындарынан тұрады. Оларға техника мен қүрал-жабдықтардың даму деңгейі,
тұрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі,
рухани мәдениетті сақтау және насихаттау ұйымдары (мұрағаттар, мұражайлар,
кітапханалар, клубтар және тағы басқалар) жатады. Қайсыбір ұлттық
мәдениетті алсақ та, ондағы салт-дәстүрлер жүйесіне бірден назарымыз ауады.
Салт-дәстүр, — дейді белгілі философ Гердер, — тіл мен мәдениет
бастауларының анасы. Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі
ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты,
мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін
қүрастырады. Әсіресе, жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен
сәуегейлікке, . сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ал салт-
дәстүрлерге Ғұзыхан Ақпанбет мынандай баға береді: Олар — терең
философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибенің сұрыпталған
түжырымы, негізгі нәрі, қысқа да көркем бейнесі.Ғасырлар бойы күнделікті
іс-тәжірибе негізінде сұрыпталған жазу-сызу мен азаматтық қоғам өлі жоқ
кезде қалыптасқан салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар мәдени мирасқорлықтың
жалғыз мүмкіндігі болды. Ескі ырымдар мен әдет-ғұрыптардан надандық,
анайылықты емес, қазіргі үлттық мәдениеттердің архетипін аңғарған жөн. Кез
келген ұлттық мәдениеттің негізі мен ділін, ондағы адамгершілік қасиеттер
мен дүниетанымды үғыну үшін мәдениеттің тағы бір түп-тамыры дінге жүгіну
қажет. Тоталитарлық жүйе ұлттық мәдениеттерді құрту мақсатында, дінді
апиын деген марксизм қағидасын басшылыққа алып, ешқандай қасиетті
тірліктері жоқ, шолақ белсенді мәңгүрттерді тәрбиелеуге тырысты. Ал
шындығында діни Ренессанс мәдени дамуда орасан зор роль атқарды. Дінге
дейінгі дүниетаным ретіндегі мифте табиғат қасиетті күштерге баланса,
ұлттық немесе дүниежүзілік діндерде адам мен қоғамның құдіреттілігіне басты
назар аударылады. Осының нәтижесінде өркениет қалыптасады. Жалпы алғанда,
дінтанусыз мәдениеттану жоқ. Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Таңбалы
тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен
Микеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық
рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің
болсын рухын сезіне алмаймыз. Шынында да, өнер мөдениеттің алтын қазынасы,
адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністердің бірі — оның әсемдікке,
сұлулыққа үмтылуы. Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйінді ой
айтуға болады: мәдениет — адам әлемі. Мәдениет көріністерінде адамдық
парасат, оқыл-ой, ізгілік пен әдемілік заттандырылып, игіліктер дүниесі
құралған. Сонымен бірге мәдениет адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі
құрал. Әл-Фараби айтқандай, адам — хайуани мадани, яғни, Мәдениетті жан.
Адам — табиғат туьндысы және ол үшін табиғи орта мәңгілік қажеттілік болып
қалады. Мәдениет адамнан табиғатты бөліп алады деген пікір қанша рет
айтылса да, адамның табиғи шығармашылықтың ең жоғары үлгісі екендігіне
күмән жоқ. И. Гердердің тілімен айтқанда, адам — табиғаттың бірінші азаттық
алған пендесі. Ғасырлар — адамның мәдени дамуының куәсі. Бірақ осы алға
қарай жылжу Жер-Анаға әр уақытта жайлы бола бермеді. Адам қоршаған ортаны
өзіне ыңғайлы тұраққа айналдыруға тырысты, алайда осы белсенділік көп
жағдайда табиғатты күйзелтіп, қүлдыратып жіберді. Мәдениет пен табиғатты
қарама-қарсы қоюдың бір түрі адамның табиғи анти мәдениеттілігі жөніндегі
ілімдер еді (киниктер, Ницше). Контрмәдениет атты XX ғасыр туындысы
бұқаралық мәдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына қарсы қозғалыс
сипатында болды. Мәдениет пен табиғатты ұштастыруға тырысатын ілім — мәдени
антропология. Оның негізін са-лушылардың бірі — Э. Уилсон. Әрине аталған
ілімдер табиғи-биологиялық заңдылықтарды тым әсірелеп жібереді, әйткенмен
оның қисыны бар сияқты. Өйткені, XX ғасыр мәдениет пен табиғат дилеммасының
адам тағдыры үшін қауіпті екендігін көрсетіп, заман талабына сәйкес
экологиялық мәдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизмді тежейтін бүл
ілімнің негізі есебінде мынадай идеяларды атап өткен жөн:
1. Академик В.И. Вернадскийдің Ноосфера (парасатты орта) туралы ілімі;
2. Рим клубының экологиялық түжырымдары;
3. Тейяр де Шарденнің адам жөніндегі гуманистік эволю-циялық теориясы;
4. Л.Н. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм т.б. дамытқан гуманистік
этика т.б.
Тағы айта кететін жайт, осы экология мәселелеріне байланысты Шығыс пен
Батыстың арасындағы айырмашылық туралы. Интровертивтік Шығыс мәдениеті
табиғатқа жақын, ол үстемдік етуге шақырған жоқ. Сонымен, мәдениет адам мен
табиғатты бөліп тұрған қытай қорғаны емес, керісінше, олардың арасындағы
нәзік үндестік және рухани қыл-көпір. Осы үндестікті (гармонияны) одан әрі
жетілдіру — адамзаттың алдындағы келелі міндет. Адам және мәдениет
мәселесін тереңдете түсетін тағы бір жайт адамның қабілеттілігіне, жан-
жақтылығына, шексіздігіне байланысты. Американ ғалымы К. Поппер айтқандай,
адам бірдей үш дүниеге: физикалық, ментальдық (психикалық) және идеалдыққа
жатады. Сонда мәдениет осылардың қайсысымен көбірек анықталады деген заңды
сұрақ туады. Егер біз мәдениетті тек материалдық және рухани бөліктерге
бөлудің қарадүрсін шеңберінен шыға алсақ, онда мәдениеттің өзінің ішкі
мағынасында идеалды екендігіне көзіміз жетеді. Себебі, адамды қоршаған
заттар, дүние — бұл мәдениеттің сыртқы көрінісі ғана, оның мәні —
руханилықты адам әрекетінің нәтижесінде заттандыруда жатыр. Мәдениеттің
ішкі мәні қоғамдағы өмір сүріп жатқан адамдардың өзіндік санасында,
парасаттылық сезімдерінде, рухани ізденістерінде айқындалады. Ж. П.
Сартрлық көсемсөзді қайталасақ, адам әлемге еркін жіберілген, ол еріктілік
жазасына кесілген. Осы сипатта мәдениеттің құпиясы — адамдағы Мендік.
Одан сыртқа ерекше бір нұр — азаттық, жауапкершілік, адамгершілік сәулесі
нұр шашып түр. Мәдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Мәдениет
дегеніміз менің өмірім, менен бөлінген, мен өлгеннен кейін де тірі болатын
менің шығармашылығым.
3. Қоғам және мәдениет
Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Алдымен қоғам
және мәдениет ұғымдарында қаншама ұқсастық, үндестік болғанымен, олардың
арасындағы мағыналық, айырмашылықты естен шығармаған жөн. Қоғам — әлемнің
бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан
субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің)
байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның
ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану
деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті,
көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Осыған дейін қарастырылған
ұғымдарды негізге алып, қоғамдағы мәдениеттің төмендегідей қызметтерін
айқындау мүмкіндігі бар: Адамды калыптастыру қызметі. Бұл — мәдениеттің
қоғамдағы басқа қызметтерін бойына жинақтайтын және оның негізгі мазмұнымен
тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды әлде құдай, әлде табиғат, әлде
еңбек жаратты деген пікірталастардан сәл көтерілсек, адам мәдениетті, ал
мәдениет адамды қалыптастырғанына көзіміз жетеді. Жеке адам өзі өмір сүріп
жатқан қоғамның туындысы, төл перзенті Маугли — көркем бейне. Жануарлар
арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасиеттерден жұрдай болады.
Адамға ең қиыны — адам болу. Ал оның негізгі шарттарының бірі ретінде
ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік,
бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы адамның таңдауын
аламыз. Соның нәтижесінде жеке тұлғада өзіндік сана тұрақталады, ол озық
мәдениет үлгілерін өз бойына сіңіреді. Жалпы алғанда, мәдениеттің алға
басуы дегеніміз дүниежүзілік тарихтың адам үшін, оның мүдделері мен өзіндік
мақсаттары бағытында толыққанды ашылуы болып табылады. Жалғастық, мәдениет
мұрагерлік қызметі. Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
берілетін бүкіл адамдық өмір тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты.
Ақпараттық (информациялық) беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық тұқым
қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы
мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен дамыту арқылы
жүзеге асады. Мәдени ақпараттар — салт-дәстүр, әдет-ғүрып, рәсім-рәміз, діл
мен тіл, дін және өнер, білім т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін
меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік санасының жанды
буынына айналады.
4.Танымдық қызметі
Мәдениеттің қоғамдағы бүл қызметміндетінің сан алуан қыры бар. Бірден
біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе — мәдениет пен білімнің ара
қатынасы. Табиғаттан қулығын асырып жіберуге (Гегель) бағытталған
адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі қүрамдас бөлігіне жатады.
Ертедегі гректің пайдейя, ислам Өркендеуіндегі маариф, қазіргі
өркениеттегі интеллигенттілік үғымдары мәдениет пен білімділіктің іштей
туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе зиялылар
(интеллигенция) мәдениетті сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет атқарады.
Бүгінгі күнге лайық адамдық қарым-қатынас орнату — интеллигенцияның басты
міндеті... Ал біздің өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен
сипатталмауы керек, мәдени диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу
қабілетімізбен көрінуі керек]. Яғни білімділік мәдениеттіліктің маңызды
алғышарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында елеулі айырмашылық, белгілі
алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның бет алды дамуы, шектелмеген
техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан келтіруі мүмкін. Тек жоғары
деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым мен техниканың дамуындағы теріс
салдарларды бейтараптандыра алады. Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ,
өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық таным арқылы — жақсылық пен
жамандықты айырамыз.

5. Реттеу қызметі

Бұрынғы Кеңес Одағында шыққан кітаптарда мәдениетті ғылыми жолмен басқару
атты сөз тіркесі кең етек алғанды. Бірақ адамның дүниеде өмір сүру тәсілі
ретінде түсіндірілетін мәдениетті басқару мүмкін емес, әйтпегенде адамды
тетікке, қуыршаққа айналдырған тоталитарлық айлашарғы үлгілерін көреміз.
Айталық, Ертедегі Грекияда ешқандай шенеуніктер адам басына театрлар неше
билет сатты деген ақпараттар жинаған жоқ. Солай болса да ол елдегі жоғары
мәдениеттің және рухани ізденістің қандай деңгейде болғаны бәрімізге
белгілі. Алайда солай екен-ау деп мәдениетке сыртқы ықпал жасау мүмкіндігін
жоққа шығара алмаймыз. Мәдениет — жабулы қазан емес. Мәдениеттегі
реттеушілік әрекеттерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мәдениетте
күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалдыға, үлгіге көбірек көңіл бөлінеді.
Мәдени үғымдарда нормативтік, ережелік талаптар басымырақ. Мысалы,
мәдениетті адам дегенде оның адамдық жан-жақты белгілерді бойына
толығырақ, тереңірек дарытқандығын көрсетеді. Ол — білімі ғылым деңгейіне,
киімі сол кезде көп тараған сәнге, мінез-құлқы осы қоғамның адамгершілік
талаптарына сай адам. Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызмет. Бұл
мәдениеттің қоғамдағы негізгі қызметтерінің бірі. Адамдардың қарым-
қатынасы, мәдениеттер сұхбаттасуы — әлеуметтік шындықтың басым көрінісі.
Адам ерекше бір өрісте — қарым-қатынас өрісінде болады. Руханилық пен
ізгілік, әдемілік пен жақсылық тербелісі адамды нәзік тормен қоршаған;
қоғамдық өмірде тек зат пен тауар ауысуы ғана емес, ең алдымен идеялар,
мамандық, шеберлік тәжірибелерімен, сезімдік үлгілерімен ауысу толастамақ
емес. Мәдениет игіліктерін жас нәресте анасының ақ сүтін еміп, оның әлди
жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық қасиеттерді бойына сіңіре
бастайды. Ғылымда социализация (әлеуметтену) деп аталатын процесс те мәдени
қарым-қатынасқа негізделген. Мәдени қарым-қатынастың түрлері дегенде
олардың әмбебаптығына және көп мағыналылығына көңіл бөлу қажет. Мәдени
құндылықтарды оларды жасаушылар және тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас
ретінде алуға болады. Мәдени туынды қаншама асыл болғанымен, егер ол рухани
азық ететіндері белгілі бір себептермен жетпей жатса, онда ол мәдени
айналыстан шығып қалады. Адам тұрмайтын үй қаңырап бос тұрады, отарба
жүрмейтін темір жол —жай темір мен ағаштың үйіндісі, ешкім оқымайтын кітап
— шаң басып жатқан қағаз. Мәдени болмыстың тірегі деп қарым-қатынасты
айтамыз. Мәдениеттің қоғамда атқаратын басқа да қызметтері жеткілікті.
Зерттеушілер оның аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық тағыда
басқа түрлерін атайды.

МӘДЕНИЕТ және ӨРКЕНИЕТТІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ

Күнделікті өмірде мәдениет пен өркениетті бір ұғым деп түсініп жүрміз.
Шындығында, екеуінде жақындық болғанымен, бұлар бір түсінік емес. Сондықтан
да оларды синоним ретінде айтпай, өз орнына пайдалану керек.
Мәдениет пен өркениет сөздерін ауызекі әңгімеде әрі қоғамдық ғылымдар
саласында жиі қолданып жүрміз. Біздің әрқайсымыз бұл сөздерді түсінбей
жүрміз деген ой қаперімізге де келмейді. Басы ашық ұғымдар ретінде ойланып
жатпай-ақ қолдана береміз. Көбінесе бұл екі ұғымның өзара байланысы бола
тұра, бірақ олардың мәні бір емес екенін ескере бермейміз. Синоним ретінде
пайдаланамыз. Бірақ, бұл сөздерді өз мағынасында қолданып жүрмегенімізді де
сезіне бермейміз. Әрі бұл терминдердің нақты анықтамасын да бере алмай
келеміз. Бұл біздің елдің шеңберінде ғана емес, бүкіл ТМД аймағында
осындай. Бір ізге келген ғылыми түсінік қалыптаспай отыр. Сөз еткелі
отырған екі терминді қарапайым жұртшылық түгілі оқымысты ғалымдардың өзі
шатастыра береді.
Шындығына келсек, бұл екеуі – мәдениет пен өркениет туралы қаншама
еңбек, қаншама мақала жазылды десеңізші. Бірақ, солардың бәрінде тиянақты
бір тоқтамға келіп, осы екі терминнің басын ашып, қайсысын қандай жағдайда
қолдануға болатыны толық айтылмай келеді. Жазылған еңбектердің иелері әр
кезде әртүрлі пікір айтып, кейінгілері соларды қайталаумен немесе сынға
алумен ғана шектеліп, өзіндік байламдарын ұсына алмай жүр. Бүгінгі
мақаламызда соларға сүйене отырып, өз пікірімізді білдіруді орынды көрдік.
Мәдениет жайы басы ашық дүние. Көп еңбек жазылды. Оған 300-дей анықтама
берілді. Бірақ солардың бәрінің түйіні мәдениеттің екі негізі – материалдық
және рухани құрамы барын мойындау. Қарапайым тілмен айтқанда, адам қолымен
және миымен жасалған жаңа құндылық. Мәдениет (культура, латынның culttura
деген сөзі – қолдан жасау, тәрбиелеу, білім беру, даму, қадірлеу
мағыналарын білдіреді) адамзат баласының қолымен және ақыл-ойымен жасалған
материалдық және рухани құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Ол қоғам
дамуының белгілі бір деңгейін бейнелейді. Мәдениет материалдық және рухани
еңбектің туындыларында, әлеуметтік норма мен мекемелердің жүйелерінде,
рухани құндылықтарда, адамдардың табиғатқа қатынасында және өздерінің бір-
бірімен байланысында, сондай-ақ адамның өзіне қатынасында көрініс береді.
Ол адамзат тіршілігінің тіршіліктен басқа биологиялық айырмашылығын да
көрсетеді.
Бір сөзбен айтқанда, мәдениет адам қоғамының негізгі мазмұны. Өйткені, бұл
ұғымның жалпылық қасиеті бар. Адамның интеллекті, білім-санасы, оның ойлап
тапқан қондырғылары, компьютер, интернет, кітап шығару, кино, бәрі –
мәдениеттің жемісі, соның төл аймағына жатады.
Мәдениеттің жемісі болып табылатын компьютердің жұмыс істеуі үшін оның
ақпараттық қызметін жолға қою керек, яғни бағдарламалармен жабдықтау қажет.
Сондай-ақ, қоғамның толыққанды жұмыс істеуі үшін, оны жобалармен қамтамасыз
ету керек. Қоғам үшін міне, осылар мәдениет болып есептеледі. Мәдениеттің
қоғамдағы атқаратын рөлі өте күшті, әрі маңызды, сондай-ақ көп салалы. Оны
зерттейтін арнайы ғылым бар, ол – мәдениеттану (культурология). Бұл сала
өзіне тән әдістермен, амалдармен мәдениеттің іші-сыртын, қызметін,
шарттылықтарын тексеріп-зерттейді. Мәдениет философиясы атты тағы бір ғылым
бар. Ол бұл сала қандай болу керек, оның жалпы даму заңдылықтары қандай
деген сұрақтарға жауап іздейді.
Мәдениеттің болашағы жөнінде әлемде екі бағыт бар. Бірі Шпенглерден
басталған батыс мәдениетін сынау, оның болашағын бұлыңғыр етіп көрсету,
соның нәтижесі – батыс мәдениеті күнінің батуы деп топшылайды. Оны
болдырмау үшін мұның теоретиктері ежелгі көне заманның архаикалық
мәдениетіне қайта оралуға үндейді. Осындай да романтикалық желпініс бар.
Бірақ, әр кездерде әртүрлі дағдарыстарды бастан кешіргені болмаса, батыс
мәдениетінің күні әлі батқан жоқ, ол заман сұраныстарын өтеп келеді.
Екінші бағыт – әлемде ешқандай қатып қалған ештене жоқ, ақиқат пен
құндылықтардың ауысып, жаңарып тұруы заңдылық деген қағидаға сүйенген
постмодернизм. Ол қалыптасқан құндылықтарды ревизиялап, оларды жаңа
техникаға, озық технологияға негізделген құндылықтармен алмастыруды
ұсынады.
Қол жеткен мәдениеттің дәстүрлі үлгілерінен бас тартып, ескі архаикалық
нұсқаларға кері бұрылуды да қолдамай, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.