Мәнерлеп оқу практикумы тіл дамыту әдістемесі курсының маңызды бөлімі
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ - ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ ТЕОРИЯСЫ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ
НЕГІЗДЕРІ пәнінен
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
Түркістан – 2013
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
1-лекция. Тақырыбы: Мәнерлеп оқу практикумы тіл дамыту әдістемесі курсының
маңызды бөлімі
Жоспары:
1.1 Мәнерлеп оқу мен нақышына келтіре әңгімелеудің әдісі мен тәсілі..
1.2. Көркем сөз өнерінің мәні.
Лекция мәтіні:
1. Мәнерлеп оқу-дауысты жай ғана құбылту емес, мәтіннің идеялық-
мазмұнын сапалы меңгеруден туған дыбыс үйлесімі мен мағыналық екпін,
дауыстың әсері, мәнді ырғағы.
Мәнерлеп оқу дегеніміз-қарапайым сөйлеу тіліне жақын, еркін оқу. Қарапайым
сөйлеу деп күнделікті тұрмыс-тіршілігімізде бір-бірімізбен қарым-қатынас
жасағанда алуан түрлі дауыс құбылысына түсіріп сөйлеуді айтып жүрміз.
Өйткені, адамдар бір-бірімен сөйлескенде әр түрлі оқиғалар, хабарлар, көріп-
білгендері туралы әңгімелейді және сол әңгімелерін өте шебер, әсерлі
жеткізеді. Ондайда тыңдаушының қаншама әсер алатыны белгілі.
Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында тәрбиеші әңгімелеу
үлесінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып алып тыңдатуына
болады. Балалардың саяхат кезіндегі немесе белгілі бір кинофильмнен алған
әсерлерін әңгімелетіп отырып, магнитофонға жазып алып, оны қағазға түсіріп,
сол әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі екі бөлек дүние
болып шығады. Әрине, бұндай кезде сөйлеу аппаратының қызметі де, дауыс та
бала дағдысы мен икемділігіне бағынады. Соның салдарынан балалар үшін де,
үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым сөйлеудің бір-бірімен
ешқандай байланысы жоқ сияқты көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын
түсініп, салыстыра отырып жаттығулар түрлерін жасап үйренсе, олардың
ұқсастығы мен айырмашылығы анық көрінеді. Көркем сөз шеберлігінің
күйтабаққа жазылған сөздерін тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу
дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан тәрбиеші балаларға оқылатын әрбір көркем шығарманың
көркемдігін сақтай отырып мәнерлі оқып береді. Сонда ғана бала әрбір
көркем туындыдан эстетикалық ләззат алады. Онсыз оқудың құны болмайды
Мектепке дейінгі мекемелерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен
мынадай мақсаттарды көздейді: 1) балалардың байқағыштық ойлау қабілеттері
мен тілін, дүниетанымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап салыстыру
негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету; 2) балаларға қазақ
әдеби тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс жазып бере алатындай,
дағдылар, біліктер қалыптастыру; 3) балаларды ана тілін сүюге, оның алтын
қорын, тамаша сырлы, көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны
сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу; 4) қазақ тіл ғылыми табысы негізінде
балалардың жазу тілін дамытуға септігі тиетінін шығарма жұмыстарының
(картинаға қарап сөз құрау) оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып ұсыну; 5)
шығарма мен мазмұндама мәтіндері арқылы балаларды өз Отанына берілген шын
патриот, бір-біріне достық, туысқандық рухта, бауырластық сезімге,
қоғамымызға саналы да белсенді қызмет ете білуге тәрбиелеу.
Балабақшада жүргізілетін жұмыстардың ең негізгісі – баланың тілін
дамыту, ана тілінде дұрыс сөйлей білуге үйрету. Сондықтан баланы ана
тілінде анық, таза, жүйелі сөйлей білуге үйрету тәрбиешілерге үлкен міндет
жүктейді. Ана тілі – баланың ақыл-ойын, адамгершілік және басқа жақсы
спаларын қалыптастырудың қайнар бұлағы, әрі көркем сөз өнеріне, мәнерлі
сөйлеу үлгілеріне, көркем әдебиет шығармаларын түсінуге, мазмұнын
байланыстырып баяндап айта білуге үйретудің негізі.
Қоршаған ортамен таныстыру барысында баланың сезіміне әсер етіп,
олардың тілін дамытуға жағдай туады. Сезіу арқылы қабылдаған ұғым баланың
қоршаған орта туралы білімін қалдыптастырып қана қоймай, эстетикалық және
адамгершілік тәрбиесінің нгізін қалайды.
Психологтардың қай-қайсысының пікірін тыңдасақ та, тіл дамытудағы,
ой қорытудағы қоршаған ортаның маңызына тоқталмай өтпейді. Себебі, бала
көзі көрген, қолмен ұстаған, сезіну арқылы қабылдаған заттары мен
көріністері туралы айтады. Мәселен, А.А.Люблинская балалардың сезімдік
қабылдауына ерекше көңіл бөледі. Балаға табиғат құбылыстарын тікелей
бақылата отырып көрсету, сезіндіру арқылы берілген жүйелі білім бала есінде
ұзақ сақталатынын және дәлдірек болатынын көрсетті.
Кез келген адамның түсінігі берілген заттың не құбылыстың табиғаттағы
қызметі мен маңызын түсіну негізінде қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында
балаларға табиғат құбылыстары мен объектілерін оқыту қарастырылған, осы
процесс кезінде үлкендердің бейнелі сөздерінен әсер ала отырып, оны балалар
қабылдайды және түсіне бастайды, - деп көрсетеді. Балалардың бақылуы мен
түсінуіндегі ең маңыздымәселелердң бірі өлі табиғаттағы құбылыс (жаңбыр,
қар, бұршақ, жел, аяз, тұман, бұлт, кемпірқосақ, найзағай, дауыл, бұрқасын
т.б.). Бұл құбылыстармен балалар төменгі топтан бастап танысады. Олар
ертегі, әңгіме, өлең, жұмбақтарды тыңдағанда, осы құбылыстар туралы естиді,
алғашқы ұғым алады. Бірақ осы табиғи құбылыстардың ерекшелігін, қасиетінің
неден пайда болатынын балалар біле бермейді. Мысалы: Ақша қар, Жау
жаңбыр деген өлеңдерді алайық:
Далада қар борайды,
Ақ мамыққа орайды.
Мұз болады қатады,
Жер жылтыр боп жатады.
Аралайды бақшаны,
Үзілмейді жақсы әні.
Гүлденеді бақшалар –
Жауса, жаусын ақша қар!
(А.Тоқмағамбетов).
Осы өлеңді оқыту барысында оның мазмұнын табиғат құбылыстарымен
байланыстыра түсіну қажеттігі туады. Сондықтан балаларды туған жердің
табиғатын бақылатуға жаттықтыру жұмысы жүргізіледі. Табиғатқа жргізілген
бақылаулар негізінде қардың, жабырдың түсімін, олардың шаруашылыққа
тигізетін пайдасы мен зиянын ұғынады. Мысалы, тәрбиеші жаңбырдың болмауы
астықтың шығымына, қарлы бұрқасын, боран, дауыл, тұман түсуі сияқты
құбылыстардың бүкіл тіршілікке тигізетін әсерін айтып, т.б. түсіндіреді.
Осы тұста балаларға берілетін біліммен қоса тәрбие мақсаты дажүзеге асып,
олардың қалыптастыру мақсаты да орындалады. Ол үшін қосымша түсініктер
беріледі. Мәселен, тұманды, көктайғақ күндері көше тәртібін бұзбау және
шаңғы тебу ережелерін сақтау, қарлы боран, бұрқасында жылы киіну, алысқа
шықпау сияқты түсініктер беріледі. Ол үшін балалармен әңгімелесе отырып,
олардың өмір тәжірибелерін пайдаланады. Сондықтан тәрбиешінің мәнерлеп
оқуы – бұл бір жағынан, оқылған көркем шығарманың бар әсерін балаларға
жеткізу әдісі болса, екінші жағынан – балалардың сезімдерін жетілдіру мен
дамыту әдісі. Тәрбиешінің мәнерлеп оқуға дайындығы – яғни ол балалар
мәтінді дұрыс қабылдауын жеңілдететін әдістерді іздестіреді.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс
ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы
мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық
грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек.
Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын
дұрыс келтіруі керек.
Мәнерлеп оқу арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиеші
шығарма кейіпкерлеріне еліктейтіндей, ішкі – сезіміне әсер ететіндей
етіп оқуға өзін жаттықтыру қажет. Мәнерлеп оқу сабағының басты
міндеті – мектепке дейінгі балаларды кітаппен жұмыс істеуге
кітаптағы суреттерді көріп сол кітаптағы шығарманы оқығанда соны
тыңдай білуге тәрбиелеуде тәрбиеші алдында үлкен міндеттер бар ол
үшін тәрбиеші мәнерлеп оқудың қырын, әр түрлі әдіс – тәсілдерін
жақсы меңгеріп мәнерлеп оқу арқылы бала бойына көркем шығарма,
ертегі, т. б. сіңіре білу керек.
Балалар бақшасында балаларды оқып үйрету өте күрделі. Балалар ойынан
әлі қол үзбеген, өте аңқау да аңғал, өте сезімтал да зерек болып келеді.
Балалар айтқан нәрсені, үйреткен білімдерін тез қағып алады және еш
ұмытпайды. Үйге берілген тапсырмасында орындап болмай басқа жұмыспен
айналыспайтында қабілеті болады. Маған бүгін мынандай үй тапсырмасын
берді - деп бала бақшадан келісімен үлкендерге бір мәртебесін және бір
мақтанышпен, жігерлі түрде ата-анасына айтады және киімін ауыстырар –
ауыстырмастан үй тапсырмасын орындауға кіріседі. Бала үшін ең қымбат
тәрбиешінің үйге тапсырған тапсырмасы мен оның ынталандырылған сөзі. Бала
сол тапсырманы орындамай көңілі орнына түспейді.
Баланы жастайынан дейді халқымыз демек, балаға тәлім – тәрбиеб еру бала
бақшадан басталады. Ана сүтімен кірген тәрбие – тәлім, халқымыздың салт-
дәстүрі бала бойына, санасына біртіндеп сіңе береді. Сөйтіп, мектеп
табалдырығынан ұлт жанды азамат бұлдіршін адымдап аттайды. Баланы
көпшілікке үйрету, ұжымдық тәрбиеб еру, адамгершілікке баулу, оның санасына
Менің елім Қазақстан! атты Гимнді үйретіп, әнге қосып айтуды үйретеді.
Бұл бала санасына отанға деген махаббатын, сүйіспеншілігін ояту.
Балабақшада бала өте қысқа, мазмұны ықшам, ойы өткір, жаттауға оңай
қарапайым сөздерден құралған мазмұны аяқталған өлең-тақпақтарды, сөзі жеңіл
жаңылмай айтатын өлеңдерді үйретеді. Тіл үйрету мақсатында жаңылтпаштар,
мақал-мәтелдер, жұмбақтар үйретіледі.
Мысалы:
Қарамайлы қарағайды
Кесейін бе, кеспейін бе?
Қақықтағы қара тайды
Шешейін бе, шешпейін бе?
Ай, ай Айдарбай,
Иір мүйіз сиырды
Үйіңе айдай бар!
Ақшамда жаққаның
Көк шам ба, ақ шам ба?
Мейлің қайсысын жақсаң да.
Мұндағы мақсат балалардың тіл байлығын, сөз қорын жетілдіру, ойын
ұшқырлау, білімге деген, тілге деген қызығушылығын арттыру, оларды өзін-өзі
тәрбиелеуге баулу.
Аяз ата келіп тұр,
Бізге сәлем беріп тұр
Қалтасында кампитті
Баршамызға беріп тұр
Деп балалардан бұл қай мезгілде айтылатын өлең деп оқушыларға тәрбиеші
қарсы сұрақ қояды. Зерек балалар Жаңа жылда аяз ата болады бұл өлеңді сол
кезде айтамыз деп балалар шуылдасады. Бұл мұғалімнің балаларға жылдың төрт
мезгілін өткенде естерінде қалғандары.
Тәрбиеші мұғалім бала тәрбиесінде үлкен жауапкершілікті мойнына алады.
Үйде айтылмайтын Елбасы, Отан, Елтаңба, Ән ұран, Жалау деген сөздердің
тереңінен түсіндіріп, олардың ойлы сезімін, саяси тәрбиесін ашады. Жас сәби
оқуға, білімге берілген тапсырманы орындауға деген жауапкершілігі оянады.
Мұғалім балаларға оңай түсіндіру үшін көрнекі құралдарды көптен қолданады.
Көрнекі құралдармен ойын арқылы өтілген сабақ балал ойында ұзақ уақыт
сақталадаы. Сабақта тек түсіндіріп қана қоймай, балалармен біргелікті
өтілсе онда ол сабақ мазмұнды да маңызы болмақ.
Мұғалім балаларға бейнелеу сабағында сыныпта өтілетін тапсыоманы:
Қызыға кеп қолға аларым –
Қызыл қызғылт бояуларым
Қызыл қызғылт бояулармен
Қып – қызылғып мен саламын:
Қызыл гүлді
Қызыл күнді
Алмаларды
Анарларды
Асуларды
Жалауларды
Қызыл шие қызанақты
Қызыл шілік қызғалдақты
Қызғылтым құндызды
Қып-қызыл жұлдызды, - деп әр заттың атын айтқанда әр қайсысының
суретін көрсетіп, ол нені білдіретінін түсіндіріп оқушыларды өзімен бірге
жұмыс істеуге қызықтырып, суреттерін салғанда балаларда олардың сана
сезімінде көптеген ойлар сансыз сұрақтар пайда болады және сол сұрақтарды
дұрыс қоя білген оқушылардың санасезімі де өзгелерге қарағанда анағұрлым
ерекшеленіп тұратын оқушыларда бар. Бала көре біле, келе өседі. Ой тоқиды,
ой тұжырымдайды. Сансыз сұрақтар санасында топталады. Бала тіліні
жетілдіріп, ойын ұшқырландыра түсу әрбір мұғалімнің міндеті. Білімді
ұстаздың оқушысыда білікті болмақ. Оқушыға іздену жолын үйрету, оны
қадағалау, ойын ұшқырлана түсуіне көмектесу.
Баланың айналамен, қоршаған ортамен танысуы, табиғат әлеміне етенен
танысып, жақын болуы, құстарды сақтау, табиғатты, гүлдерді жақсы көру, үй
жануарларына қамқорлық жасау, оларды мейірімділікке тәрбиелейді. Ана
табиғат адам организмімен тамырлас екендігін түсіндіру Ыбырай
Алтынсариннің, Крыловтың мысалдарын оқытып, олардың түпкі мағынасын
түсіндіріп беру балалардың ойын бұрынғыдан да аша түспек.
Тіл дамыту, сөйлеу мәдениетін үйрету, сабақпен сабақтастыра алып бару ой
қызметін дамытады.
Әрбір баланың сөйлеуі мектепке дейінгі қарым-қатынас ролін атқарса,
мектепте жүргенде білім жүйелерін меңгерудің құрамы қызметін атқарады.
Балалардың сөйлей бастаған кезден бастап олардың дұрыс, анық дәл сөйлей
алуына ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін
тәрбиелеу (Бұл балалар психологиясының негізгі мәселелерінің бірі) ата-
аналар мен тәрбиешілердің ерекше көңіл бөлетін мәселесі.
Мұғалім балалрды орфографияға үйретуде осы ерекшеліктерді мұқият ескеріп
отырмаса болмайды. Жазбаша сөйлеудің дамуы үлкен емле ережелерін білу
жеткіліксіз. Балаларды сөйлеу мәдениетіне төселдіру әсіресе балабақшалардың
жағдайында қолға алу үшін өте ұқыптылықты білдіреді.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті қарапайым білім негіздерін
неғұрлым тереңірек меңгерте отырып, олардың ой өрісін, білім дағдысы
деңгейін кеңейту санасезімін, таным қабылдау әрекетін дамыту, білімге
қызығушылыққа баулып баланың өздігінен еңбектену белсенділігін қалыптастыру
қажет.
Осыған орай жаңа қоғамға лайықты тұлғаны қалыптастыруда баланың жасын
айрықша қабілетін, даму ерекшелігін, ақыл-ой, дене, эстетикалық тәрбие
сапасын жақсарту қажеттілігіне көз жеткізеді.
Балалар бақшасында баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа
технологиялар кім-кімді де қызықтырады. Бала тәрбиесінде жаңа технологияны
қолдану – баланы жан-жақты терең ашуға оған бағыт бағдар беріп жағымды әсер
етуге зейінін көтеруге белсенділігін арттыруға көп септігін тигізеді.
Оргами тәсілі арқылы баланың тілін дамытуға ой-өрісін қалыптастыруда
қарапайым ойыншықтарды жасап, оны ертегі желісі бойынша театрландыруда –
бала ойлауға, қиындықты жеңуге талпынып өз жетістігіне қуанады. Оргами
жолдарымен жасалған ойыншықтар – баланың қолынан келетін еңбек жамаға шақ
және қуанышты еңбек.
Осындай жаңа технологиялар арқылы яғни театрмен ұштастырылған қол еңбегі
барысында бала тілі дамып шығармаларды кейіптендірілуде, өз еркімен
әңгімелеуде батылдыққа, жігерлікке талпынып, ой-қиялды дамытып отырады.
Құстар тақырыбы бойынша табиғи материалдардан жасалған балалар жұмыстарын
Кімнің мекені жақсы атты ертегісімен театрландырылса, қызықты, тартымды
болад.
Адамның бүкіл ғұмыры тәлім тәрбиеден тұрады. Ата-ана өз баласынан көз
жазбай бақылап, дұрыс бағытта жөн сілтеп отырған бағытта ғана өнеге
нәтижесіне жеткізеді. Бала бақшада бала өзіне бейтаныс жаңа сөздермен
әлеуметтік жағдайға байланысты болып жатқан жаңалықтармен өзінің жас
ерекшелігіне ыңғайла түрде танысады. Балалар бақшасында оқыту баланың
санасезімін ой тұжырымын дамытып болашаққа жол сілтейді. Білім ордасы
мектеп қабырғасына жетелейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздеріне сипаттама беріңіз.
2. Мәнерлеп оқу практикумы пәні дегініміз не?
3. Мәнерлеп оқу практикумы міндеттері мен мазмұны атаңыз.
4. Мектепке дейінгі тәрбие маамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі
мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы неде?
2-лекция. Тақырыбы: Көркем сөз оқумен актер өнерінің айырмашылығы.
Жоспары:
2.1. Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы.
2.2. Көркем сөз өнері үш бағытта дамуы: халық ауыз әдебиеті, жазушылардың
өз шығармаларн артистердің орындауы.
Лекция мәтіні:
1. Көркемсөзбен шұғылдану дұрыс техникалық дағдының қалыптасуына
барынша көмектеседі. К.С.Станиславскийдің Мақам ақауы тілде емес, қиялда
түзетіледі, - деген сөзі осы бағытта жұмыс істеудің нақтылы бағыт-бағдары
болса керек.
Актер шеберлігі мен көремсөз өнерін салыстырғанда бірқатар
өзгешіліктерді байқауға болады. Мысалы, көркемсөз оқушы өзінің серігімен
емес, көрерменімен байланысады. Көрермен алдында өтіп жатқан оқиға барысы
жайында емес, өткен оқиғаны әңгімелейді, образды жаңа түрге енгізе отырып
емес, кейіпкер мен оқиғаға байланысты белгілі бір қатынасты өз атынан
әңгімелейді, көркемсөз оқушыда дене қозғалысы, қимыл-әрекет болмайды.
К.С.Станиславкий Дауыстап оқушының актерден айрмашылығы, ол –
ойнамайды, кейіпкерді бейнелемейді, оның дикциясы мен дауыс ырғағын
қайталамайды, - дейді. Дауыстап оқушының міндеті – бәрімен байланыса
отырып, мәтінде не туралы айтылады, өзінің кейіпкері жайында, оны бүгінгі
жағдайда, қазір тыңдаушыға не үшін жеткізетінін әңгімелеу. Дауыст ап оқушы
мен актердің негзгі айрмашылығы – тыңдаушыға шығарманың формасы мен әдісін
жеткізе білуде.
Дауыстап оқушының негізгі міндеті – адамдарды, олардың мінез-
құлықтарын, істеген қылықтарын өткен оқиғалар ретінде ойнамай, жаңа түрде
енгізе әңгімелеу. Тыңдаушыға кейпкердің ішкі жан-дүниесі, олардың ойлары
мен сезімдері жеткізіледі. Дауыстап оқушы өз кейіпкерлерінің қайғысымен
қайғырып, қуанышымен қуанып, онымен болған және оған қатысты барлық жайға,
оқиғаларға араласады.
Тәрбиеші көркемсөз оқушы- бұл актер, бірақ, ол ешқандай әріптессіз,
көстюмсіз, гримсіз, жарықпен және музыкамен бейнелеусіз-ақ сахнаға жалғыз
өзі шыға алады. Ол тыңдаушысын толғандырып, балаларды өзмен бірге күлдіріп,
қуанта білуі шарт. Мұның бәрін тәрбиеші өзінің орындаушылық, көркемсөз
оқу құралдарымен жүзеге асырады. Сонда ғана шығармадағы әрбір кейіпкер
тіріліп, оларға жан бітіп, тыңдаушының жанына, жүрегіне жақындай
түседі, көркемдік және идеялық жағынан әсер етені болады.
Сөйтіп, ол кейіпкерлер өзіндік қасиеттерімен, өзіндік сапасымен қайта
жанданады.
Көркем шығармаларды әңгімелеп берудің оқып беруден айырмасы
әңгімеші мәтінді сөзбе-сөз емес, еркін айтып береді.
Әңгімелеп берудің ерекшелігін ескере отырып, тәрбиеші байыпты
таңдау жасайды. Эпизодтар санын азайтады, баяндауды жеңілдетеді,
образ жасау құралдарын қолдануды нақтылайды, кейде сюжетін де
өзгертеді. Әңгімеші оқиғаларды байланыстыра отырып, барлық уақытта
кейіпкер мінезіндегі өзгерісті картинкалардың алмасуын ойша қарап
отыруы керек. Еркін баяндау түрінде ол жүйелеп ең бастысын айтып
береді.
Тәрбиеші әңгімелеп беруді көбіне балалар сөзін дамыту
міндетімен байланыстырып отырады, сондықтан да алғашқы оқығанда
түпнұсқаның синтаксистік формасын естерінде сақтаған балалар енді
оның синтаксистік синоним үлгілерін де ұғып алулары үшін, сөйлемнің
синтаксистік құрылымын әдейі өзгертіп алуына болады. Ол үшін
драмалық шығармаларды тәрбиеші диалог формасында емес, төлеу
сөздердің көмегіменде жеткізе алады.
Әңгімелеп беруші – тәрбиеші өз әңгімесін көркемдігіне,
мәнерлілігіне көңіл бөліп отыру керек. Әңгімелеп беруші – дауыстап,
тақпақтап оқып беруші емес, оқиғаны кішкене тыңдаушыларғы көзімен
көрген, соған құртар болған адамның әңгімесіндей етіп жеткізуі
керек. Тәрбиеші өзі беріле әңгімелесе балалар да үн шығармастан
тыңдайды. Еркін әңгімелегенде тұрақты эпитеттерді, жақсы
қайырмаларды, тамаша фразаларды жатқа айтып беруге де болады:
Мысалы, Ерте ерте ертеде, ешкі құйрығы бөртеді, Одан бері көп
те емес, аз да емес уақыттар өтіпті: ретегі тез айтылғанымен іс
тез істеле қоймайды.... Бұл шығарманың колоритін қалпына келтіруге
көмектеседі, балаларды стилитикалық сезгіштікке тәрбиелейді, кішкене
тыңдаушыларды белгілі бір эмоциялық сезімге жетелейді.
Әңгімелеп берушінің тілі – шығарманың мазмұнына және әсіресе
балалардың жас ерекшелігіне қарай өзгеріп отыруға тиіс. Кішірек
балаларға қарапайым тіл, қысқа фразалар қолданады. Алайда тәрбиеші
фразаларының құрылымы балалардың осы жасқа дейін үйренген сөздерінен
аз-кем күрделірек болуға тиіс. Мысалы, орта топтағы балаларға
төлеу сөздерді, жекелеген сөздерді қолданбауға болмайды: балалармен
өз тілдерінің төңірегінде қалып қоймай, дұрыс әдеби тілде сөйлесу
керек.
Әңгімелеп беру үстінде жаңа сөздер еңгізіп, сол бойда оған
түсінік беріп отырған жөн. Мысалы, трап – кемеге көтерілетін
баспалдақ; көпір – көшеде машиналар өтетін жер және т.б.
Әңгімелеп бергенде сахналық элементтер де еңгізіледі: тәрбиеші
әңгімеге өзінің интонациясы, мимикасы, қимылы, тіптен киімі де
сәйкес келуін қадағалайды.
Әңгімелеп беруге мынадай дайындықтар жатады:
1. тәрбиеші өзі таңдап алған шығарма мәтінін бар зейінімен
қайталап оқиды;
2. мәнін қоймай-ақ қысқартуға болады деген жерлерді белгілеп
алады;
3. синоним сөздермен ауыстыру орынды болатын фразаларды анықтайды
(мысалы, төл сөзді төлеу сөзбен алмастыру немесе керісінше;
сөйлемнің құрылысын жеңілдету не күрделілендіру т.б.);
4. мәтінде лайық интонацияны белгілеу; пауза, логикалық екпін,
дауыз қарқыны, тембірі (эмоциялық бояуы) т.б.;
5. балалар алдында сөйлегенде керекті артистік элементтерді –
мимиканы, қимылдарды ойластырады; әнмен орындалатын жерлерін
белгілейді т.б.
Көркем шығармаларды оқу және айтып беру үстінде балаларға
мәтінді түсінуге, жақсырақ үйренуге көмектесетін, балалар тілін жаңа
сөздермен, грамматикалық формалармен байытатын, яғни оларға қоршаған
орта туралы жаңа білім беретін тәсілдер қолданылады.
Ол тәсілдер мыналар:
1. Мәтінде кездесетін түсініксіз сөздерді түсіндіру;
2. Кіріспе сөз – кейіпкерлердің іс-әрекетіне баға беру;
3. Мәтіннің грамматикалық үйлесіміне балалар көңілін аудару, оларды
синонимдық сөз тіркестерімен ауыстыру;
2. Көркемсөз оқу әңгімелеу сияқты, ерте заманнан келе жатқан өнер түрі
болып табылады. Адам сөйлеуді меңгеріп, өз ойын екінші бір адамға
жеткізе алатын кезден-ақ оның сөйлеу мәдениеті дами бастаған. Әрине,
бұл өте ұзақ процесс болды. Адам өскен сайын рухани сұраныстары да
кеңіп, дами түседі. Сөйті, ол халық шығармашылығынан өзіндік орын
табады. Бізгі ауызша халық шығармашылығының ең көркем естеліктері
жетті, онда оларды шығарушылардың өмірі және талпыныстары айқын
көрініс тапқан.
Біз үшін сол аңыз-ертегішілерді, естеліктерді қалай сақтап, бізге
қалай жеткізгендігі емес, оны қалай түсіндіріп, талдағаны, оқиғаның айтар
ойын қалай ашқаны, маңызды болып табылады. Өйткені әр аңыз-ертегіші
өзінше әңгімелейді, яғни өзіне қиғаның қай тұсы жақынырақ, түсініктірек,
тыңдаушычсына қай тұсын тура жеткізу керек екеніне қарай әңгімелейді.
Бала бақша тәрбиешісі балаларға әңгімелеу үлгісінің бірнеше
түрлерін магнитафон таспасына жазып, алып тыңдатуына
болады. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған сөздерін
тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу дегеннің не
екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан бала бақша тәрбиешілері балалар бөлмесінде
оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып
мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан
эстетикалық ләззат алады.
Ертегі, шағын әңгіме, өлең, өтірік өлең мазақтама, мақал-мәтел, жұмбақ,
жаңылтпаш сияқты балаларға лайықты көркем сөз жанраларының ежелден-ақ
тәрбие ісінде зор көмекші екені мәлім.
Жаңылтпаш
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, сөздіқ қорын
молайтып, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған
кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін
мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар
сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды
жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу
сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, сөздік қоры молаяды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде мүкістерге сәйкес
шығарған. Тілі шыға бастаған жас бөбекпен, тілі шыққан балдырғандардың
тілінде көбінесе р дыбысы мен и дыбысын, ш дыбысы мен с дыбысымен
шатастыру байқалады. Сондықтан жаңылтпаштар да, көбінесе сол р дыбысы мен
и дыбысын қатар айтуға құрылған:
- Дегенде, әй, Тайқарбай, әй, Тайқарбай,
Қойыңды май жусанға жай, Тайқарбай.
- Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,
Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?
Жұмбақ
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы
ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен
өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың алуан түрлерін
шығарған.
Отбасында балаларға жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып,
олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап
отыру – бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын. От басында өтетін туған күн,
ұлыстың ұлы күні, мереке күні сияқты рәсімдік той-томалақ, тамашаларда
ұйымдастырылатын түрлі ойындардың бір түрі – жұмбақ айтысу. Ондайда жұмбақ
айтысудан үздік шыққандарға сыйлық беріледі.
Балалар бақшасында қызықты кеш, өнерпаздар мен білгіштер жарысы
сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген тәрбиеші, жұмбақ айту,
жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ
айтуды көбінесе тәрбиешінің өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар
бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға
білімпаз деген атақ беріледі ( оның 3 – 2 – 1 дәрежесі болу керек).
Білімпаз балдырған жұмбақ айтысуды басқаруға да ерікті болады.
Балалар бақшасында өтетін тақырыптық және мерекелік, той-думандық
кештердің бір кезеңінде жұмбақ айту мен жұмбақ айтысуды ұйымдастыра білу
керек.
Мақал мен мәтел
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері,
сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен
айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал,
негізінен, екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың
түп негізі) екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (еңбек етсең,
емесің).
Мәтелдер, негізінен, тұжырымы тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара
сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады (Өлең – сөздің патшасы), (Қызым саған
айтам, келінім сен тыңда), т.б.
Қазақ халқы – сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан
тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен өрнектеп, терең
мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан
шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ
тәрбиесіне парықтап пайдалану – дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе,
қариялар мақалдап, маңызды сөйлеуді – борышым деп санайды. Мақалсыз,
мағынасыз сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат,
өнеге-өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді
сөздер – мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап,
ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын
арттырады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің дегендей, баланы ана
тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін
дамыту үшін, ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор.
Балалар бақшасында тіл ұстарту, тіл ширату сабақтарында
балдырғандарға мақал, мәтел туралы түсінік беріліп, оларды қолданудың
қажеттігі туралы айтылады. Мысалы: Әке – тірегің, ана - жүрегің деген
мақалдың мәні, мазмұны ондағы жеке сөздердің мағынасы туралы сұрақ-жауап
тәсілін қолданып, тәрбиеші балдырғандардың түсінігін байқап, ұғымын
байытады. Соы мақалдың мән-мағынасын терең ұғындыра түседі, балдырғандарға
ана, әке туралы тақпақтарды жаттатып, айтқызады.
Ертегі
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды: хайуанаттар
туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты
ертегілер, күлдіргі ертегілер деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, бала шақтың
болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі
ертегілер – қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде Ұшқыш кілем ойлап шығарған
халық енді Зымыранның өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен
планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды.
Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына
байланысты туған. Онда бай баласы мен жарлы баласының таптық
айырмашылықтары сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз
саудагер, ақымақ хан мен данышпан шаруаның іс-әрекеттері, мінез-құлықтары
суреттелінеді.
Батырлық ертегілерде елін қорғап, халқын қадірлеген ерлердің
таңғажайып іс-әрекеттері баяндалады (Күн астындағы Күнекей қыз, Ер
Төстік, Керқұла атты Кендебай, т.б.) олардың ерліктері мен еңбектері,
адамгершілік іс-әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады.
Күлдіргі ертегілер, негізінен, Алдар көсе мен Жиренше шешеннің,
Қожанасырдың есімдерімен байланысты. Ондағы кейіпкерлер сараң бай, зұлым
хан, қаныпезер уәзір, қуақы құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер-азамат болып
келеді. Онда зұлымдықты тапқырлық жеңіп отырады.
Отбасында, ертегілер күнін белгілеп, сол күні әженің, не атаның
ертектерін тыңдау немесе ертегі оқу, ертегілерді теледидардан көру, ертегі
айтысу т.б. тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Әсіресе, бұлдіршіндер
мен балдырғандар, өрендер ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің ертегі
айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, бағын қайтармай,
оларға ертегі айтып беруді үлкендер (әжелер, аталар, әкелер, аналар)
борышым деп түсінуге міндетті.
Балалар жыры
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек
өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын
алады.
Халық педагогикасындағы балалардың бірден жадында қалатын қысқы-қысқа
тақпақтар, оларды тақпақ айтуға ынталандырады, еңбекке, адамгершілікке,
Отанын сүюге, өнерге тәрбиелейді:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек!
Айдай толған кезімде,
Би билеймін дөңгелеп! – дейді.
Арнау-тілек өлеңдері, сұрақтар, төрт түлік туралы жырлар,
тақпақтарды, көбінесе, отбасында ата-аналар балаларына үйретіп, тәрбие
ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек.
Балалар бақшасында төрт түлікке арналған ертеңгіліктерде, құстар
күніне байланысты, өнерпаздар жырысында балалар жырларын жан-жақты
пайдалана білу тәрбиешінің білімдарлығы мен жауапкершілік жігеріне
байланысты.
Қазақ балалар поэзиясын дамытуға еңбек сіңірген ақындардың
- Бұлт-ау, көктен төнесің
Қайдан көшіп келесің?
- Теңіз жақтан келемін,
Жел үрлесе, желемін.
- Ақсың, сұрсың, қарасың,
Қайда қалқып барасың?
- Жерге нөсер төгемін,
Өссін гүлдер, көп егін.
- Гүл-гүл жайнап өсер көк,
Нөсерлетсең, нөсерлет, - деген сияқты диалогқа құрылған
(сұрамақ) өлеңдері;
Ана – біздің күніміз,
Ананың біз – гүліміз.
Ұландарды қуантып,
Ұзақ өмір сүріңіз, - деген сияқты бір-екі шумақтан құралған,
баланың жаттап алуына жеңіл тақпақтары өте көп. Ол өлеңдер мен тақпақтарды
от басында, балалар бақшасында, мектепте балдырғандарға жаттатып, тәрбие
жұмысына жан-жақты пайдалану керек.
Балаларға тақпақ жаттатқанда дауыс ырғағы мен бет құбылыс арқылы
әрбір сөздің мән-мағынасын тыңдаушыға әсерлі жеткізуге, неғұрлым толық
ұғындыруға болады. Бұл баланың тілін, ойын дамытуға өте қажет.
Көркем әдебиет шығармалары балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін
ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығушылық тудырады және
сөздік қорын байытады.
Көркем шығарма кейіпкерлерімен бірге қуану-қайғыруды үйрене отырып,
балалар өзінің төңірегіндегілердің, жақын адамдарының көңіл күйін байқай
бастайды. Оларда адамгершілік сезім – қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке
қарсы тұру қабілеті ояна бастайды. Бұл – принципшілдік, адалдық, нағыз
азаматтық қасиеттердің қалыптасу негізі.
Баланың сезімі тәрбиеші таыстырған шығарманың тілін түсініп, оны ұғу
процесінде дамиды. Көркем шығарма сөзі балаға ана тілінің әдемілігін
түсінуге көмектеседі, қоршаған ортаны эстетика тұрғысынан қабылдауға,
сонымен бірге этикалық (адамгершілік) түсінігінің қалыптасуына көмектеседі.
Баланың көркем әдебиетпен таныстығы халық шығармашылығының ең кішкене
түрлері – тақпақ, өлең, халық ертегілерінен басталады. Асқан адамгершілік,
барынша дәл рухани бағыттылық, өткір мысқыл, тілінің көркемдігі – шағын
көлемдегі фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері. Бұдан кейін сәбиге
авторы бар ертегілер, өлеңдер, әңгімелер оқылады.
Балаларды сөйлеу тіліне үйретуде ең үздік оқытушы – халық. Халықтың
шығарма тіліндегі басқа шығармалардың ешқайсысында кездеспейтін, естілуі
жөнінен бір-біріне ұқсас, ажыратып айтуға қиын сөздердің тамаша
орналастырылуының өзі балалар ұғымына өте жеңіл келеді. Сондай-ақ жеңіл
қалжыңды тақпақтар, жаңылтпаштар, жұмбақтар – педагогикалық әсер берудің ең
тиімді құралы.
3. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармалар
синтаксистік тұрғыдан барынша қарапайым, яғни қысқа жай сөйлемдермен
жазылу керек, оқшау сөздер немесе күрделі сөйлемдер кірмеуге тиіс
деген пікірлер айтылып жүр. Тәжірибеге қарағанда бұл пікір дұрыс
болмай отыр, себебі, әдеби тілдің синтаксисін үйренуін кідірту
балалар тілінің грамматикалық тұрғыдан жұтаң әрі мәнерсіз болып
қалу қауіпін туғызады. Ал синтаксистің қара дүрсінділігі ойдың қара
дүрсінділігін дәлелдейтіні мәлім. Балаларға оқып берілетін көркем
шығармалар – синтаксистік салада жасанды тілдік ортаны жасаудың аса
маңызды методикалық құрады: өйткені ауызекі сөйлесуден балалар тек
сөйлесу синтаксисін ғана үйренеді.
Балаларға арналған шығармалар тудырған таңдаулы жазушылар мен
педагогтар кейде өз шығармаларының синтаксисін әдейі жеңілдететіні
көңіл аударуды талап етеді. Егер балаларға сөйлемнің таныс емес
күрделі құрылымы шығарманың жалпы ойын түсінуін қиындататын болса,
әдістемелік тәсіл ретінде тәрбиешінің өзі де өте күрделі әдеби
синтаксистік құрылымды түінікті тілмен айтып жеткізетін сәттері
болады. Ондай жағдайда тәрбиеші балаларға түсінікті боларлық
синтаксистік синоним сөздер тауып пайдалануы керек. Көркем мәтінді
оқып және содан кейін оның қиын-қиын бөліктерін өз сөзімен
қайталап айта отырып, тәрбиеші екі міндетті бірдей шешеді,
балаларға сол шығарманы түсінуге көмектеседі және өздерінің сөйлеу
практикасында әлі кездесе қоймаған синтаксистік құрылымдарын
үйренулерін жеңілдетеді.
Көркем шығарманы тыңдауға және түсінуге көмектесе отырып
тәрбиеші кейде бір тақырыпқа жазылған екі шығарманың мәтінін
ауызекі салыстыру тәсілін қолданады. Бұл тәсіл бойынша тәрбиеші екі
мәтінді бірінен соң бірін оқиды. Салыстырудың мақсаты – қандайда
бір этикалық ұғымды, ережені балалардың санасына жеткізу, өмірде
сол ережелерді қолдануға түрткі болу.
Көркем шығармаларды оқу ережесі талап ететіндей, тәрбиеші
өлеңдерден алынған әсердің тұтастығын бұзбас үшін оқып біткеннен
кейін өлеңді моральдандырмауға тиіс, бірақ туған табиғатты
қорғаудағы өз рөлін ұғынуына көмектесу керек.
Сабақта оқылған көркем шығарманы тыңдау – балаларды сөзді
байланыстыра білуге үйретудің бірінші бөлігі ғана, ал екінші бөлігі
- әртүрлі сұрақтар қою және т.б. сияқты ауызша сөйлеу тәсілінің
көмегімен оқылғанды қайталап айту. Қайталап айтып беруге үйрету
жұмысы балалар сөзінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
компоненттерін дамыту мен жетілдіруге арналған жаттығуларғы
байланысты болады. Барлық үйрету, оқыту жұмыстары көркем
шығармаларды оқыту (әңгімелесу) балалардың сөз байланыстарын дамыту
жолында бір методикалық процеске қабысып жатады.
Мектепке дейінгі балалардың сәбилік шақтан бастап ересектер топтарына
дейін баланың дұрыс сөйлеуіне, ой-өрісінің жан-жақты дамуына тікелей әсер
етіп тәрбиелейтін бала бақша тәрбиесі. Бала бақша тәрбиесі балаларға
мәтінді оқыр алдында мәтіндегі сан алуан оқиғалар құбылыстар, іс-
әрекеттерді бірден оқымай түсіндіріп, мәнерлеп әсерлеп оқуға дағдылану
керек. Тәрбиеші мәнерлеп оқуға даярлану үшін алдымен сөйлеу техникасына
жаттығу, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс меңгеру керек. Тәрбиеші көркем
шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оқуы үшін алдымен өзінің анатомиялық
мүшелерінің қызметін, соның ішінде дыбыстау мүшелерінің қызметін жетік
біліп, әрбір тіл дыбысы қалай жасалады, қалай етіледі, қалай оқылады
дегенге бала назар аударып жаттығуы қажет. Бала бақшаға келген балалар
сауат ашуға ұмтылған кезден бастап әрбір үйренген дыбыстың таңбасын жазып,
оқып дағдыланады. Алғаш екі әріптің басын қосып оқыған кезде оның мағынасын
түсінуге тырысады. Біртіндеп екі-үш буынды сөздерді, екі-үш сөзден тұратын
сөйлемдерді оқып үйренеді. Осы кезден бастап балалар не оқыса да түсініп,
дұрыс оқытуға тәрбиенің өз ықпалы өте жоғары. Бала бақшадағы тәрбиеші оқуға
қойылатын түсіннік, оқу талаптарын саналымеңгере бастаған соң-ақ бала
сөйлемдегі сөздерді біршама жылдамдықпен бір-біріне ұластыра оқып кетеді.
Оқыған ертегінің мағынасына абзацтағы бірнеше сөйлеммен айтылған ойды ұғып,
сол арқылы белгілі тақырыптың мазмұнына түсінеді.
Бала бақшадағы тәрбиеші алдындағы баланың оқуға қаншалықты төселгенін
арнаулы есеп жүргізу арқылы бақылап отыратыны белгілі. Балалар саналы түрде
түсініп, дұрыс оқуға төселгенде тексті қиындықсыз біршама жылдамдықпен
оқиды. Мәтінді сан алуан оқиғалар, құбылыстар, іс-әрекеттер бірден
оқылмайтынын түсінеді. Мәнерлеп, әсерлі оқуға талаптанады. Оқу үлгісінің
түрлерін бала бақша тәрбиешісі көрсетіп береді және үйретеді.
Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында бала бақша тәрбиешісі
әңгімелеу үлгісінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып,
алып тыңдатуына болады. Балалардың саяхат кезіндегі
немесе белгілі бір кинофильмнен алған әсерлерін әңгімелеп
отырып, магнитофонға жазып алап, оны қағазға түсіріп, сол
әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі
екі бөлек дүние болып, шығады. Өйткені балалар өзінің
еркін сөйлескен әңгімесін тексін қағаздан оқығанда сөйлеу кезіндегі
эмоциялық әсерінен айырылып қалады. Әрине бұндай кезде сөйлеу аппаратының
қызметі де, дауыс та балалар дағдысы мен
икемділігіне бағынады. Соның балалар үшін де,
үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым
сөйлеудің бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ сияқты
көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын түсіріп
жасап үйренсе, олардың ұқсастығы мен айырмашылығын
анық көрінеді. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған
сөздерін тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу
дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан бала бақша тәрбиешілері балалар бөлмесінде
оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып
мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан
эстетикалық ләззат алады.
Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу үшін ауа жұтады. Осы
кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай
шығуға бағытталған. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс
шымылдығының аз – кем тосқауылына кездеседі. Себебі дауыс
шымылдырығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі
жағынан бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы етеді. Сондықтан әркім
өзінің дыбыс мүшелерінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның
гигиеналық жағына ұқыптылықпен қарауы керек.
Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда,
сирек те болса ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде
өзіндік өзгешелігі болады.
Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде
жоғары, кейде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап
қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.
Дауыстың өзіндік сапалары – дауыстың күші, дауыстың
тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемділігі,
тұрақтылығы мен шыдамдылығы.
Дауыстың осы сапаларын жетілдіріп байқап фонетикалық
дыбыстық, буындық жаттығулар жасап, сөзге, сөз тіркесіне
қойылатын екпінді ажырата білу міндет.
Бақылау сұрақтары
1. Мәнерлеп оқу дегеніміз не?
2. Қарапайым сөйлеу дегенімі не?
3. Дауыстың өзіндік сапаларын атаңыз.
4. Көркем сөз өнері дамуының тарихына тоқталыңыз.
5. Өнер түрі дамуындағы үш негізгі бағытты атаңыз.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл дамыту үйірмесінде тәрбиеші тарапынан берілген тапсырмаларды
түрлерін атаңыз?
2. Баланың дамуы мен мінез құлқы қандай факторлармен анықталады?
3. Балалардың мінез – құлқының күрделенуі және ақыл – ойын одан әрі
дамытуға әсер ететін жағдайларды атап көрсетіңіз?
4. Баларларда түсініктер мен аса қарапайым білім қай жастан бастап
қалыптасады?
5. Мәнерлеп оқуды дұрыс жүргізу үшін оқу кезінде
қойылатын дауыс ырғақтарының кідірістерін атаңыз.
3-лекция. Тақырыбы: Сөйлеу техникасы, оның мәнерлеп оқудағы маңызы
Жоспары:
3.1 Сөйлеу мүшелері, оның дыбыстаудағы қызметі.
3.2. Сөйлеу мүшелерін жаттықтыру жолы, тәсілі.
Лекция мәтіні:
Сөйлеу— адам баласының көп іс-әрекеттерінің бірі, олай болса, сөйлеу
баланың өсуіне, танымының өсуіне бағытталған ерекше бір іс-әрекет болып
табылады. Психолингвистикалық зерттеулерде адам баласының ана тілінде
тілінің шығуы және сөйлеп кету жолы мәселесі үлкен орын алады.
Осы мәселелерді шешу барысында Л.С.Выготскийдің зерттеуімен ұштастыра
отыра қарап, ғалымдар психолингвистика және лингвистика саласын көп құнды
пікірлермен толықтырады.
Сөйлеу әрекеті деп отырғанымыз не?
Ғылыми зерттеулерге және теориялық анықтамаларға жүгінсек ол сөйлеушінің
белгілі бір қажеттігіне негізделген мақсатының белгілі бір ситуацияға
байланысты сөйлеу арқылы тындаушысына жетуі. Сондықтан да, сөйлеу әрекеті
әрдайым мақсатты және ситуацияға негізделген. Сонымен қатар, сөйлеу
әрекеті, бір жағынан, сөйлесіп отырған екі адамға ортақ мүдделі тақырыпқа,
әңгімеге, қоғамдық тарихи ұрпақтар тәжірибесіне және адамзат тәжірибесіне
байланысты. Осы аталған факторлар сөйлеу әрекетіне керек. Бұл
факторлар адамның (сөйлеушінің және тындаушының) ішкі жан дүниесіне,
қабілетіне, біліміне, қоғамдық, әлеуметтік, табиғи және биологиялық даму
ерекшеліктеріне, сонымен бірге адамның жеке басына (тұлға ретінде) тән
қасиеттерге тәуелді.
Сөйлеу – адамдар арасындағы өз ара қатынас құрамы .
Сөйлеп үйренудің көмегімен балалар мен ересек адамдар арасында түрлі
қарым-қатынас пайда болады. Сөйлеп үйренудің лайықты шегіне жетпейінше
балалар арасында жағымды қарым-қатынас жасау мүмкін емес. Сөйлей білу
баланың психикалық процестері дамуына да үлкен әсер етеді. Ең алдымен
сөйлеудің әсерімен баланың қабылдауы, түйсігі өзгереді. Бала (сөйлей
алмайтын шақта) заттардың тек сыртқы сапасы ғана емес, сол затты түгелімен
толығымен түсіне алады. Дұрыс сөйлей алмайтын, не дұрыс түсіне алмайтын
балаларда еске түсіру, тек тиянақты бір жағдайға байланысты туады.
Балалардың тілі шығып, сөйлеу мүмкіндігі дамуына байланысты тәрбие
құралы ретінде ересектер сөздерінің рөлі арта түседі, сөз арқылы баланың
эмоциялық жағдайын өзгертуге болады. Баланың ісін құптап (сен жақсысың,
жігітсің) сөйлесе, ол баланы ынталандыра түседі, ал керісінше кінәлап
айтқан сөздер (жамансың, тыңдамайсың) жыларман халге жеткізеді.
Төңірегіндегілердің сөзін түсінуге, сөз құрылуын сақтай сөйлеуге – сөзді
төңірегіндегілермен қатынас құралына және білу, тану құралына пайдалануға
баса назар аударған жөн. Сөйтіп, ақыл-ой тәрбиесінде сөздің, сөйлеп
үйренудің маңызы зор екендігін есептей отырып, балалардың сөйлеп үйренуін
дамытуды өте жауапты міндет деп түсіну керек. Бірақ та балалардың тілі
шығуы, сөйлеп үйрену мерзімі тәрбиелену жағдайына, әсіресе ересек
адамдардың, ата-аналарының бірден-бір әсер етуіне байланысты.
Баланың тілі уақытында шығуы үшін сыртқы әсер ететін ортадан бала
төңірегіндегі ересектердің іс-әрекетінен, табиғат құбылыстарынан жан-жақты
әсер алуы шарт. Яғни бала сезімін байыта түсетін әрекет қимылдарының әсері
тиісті дәрежеде болуы шарт. Бұл әсерлі әрекеттер баланың тілі шығуына,
сөйлеп үйренуіне көмектесуі үшін ол іс-әрекеттерді міндетті түрде сөзбен
түсіндіріп, анықтап отыруы керек, яғни әрбір қимылды, құбылысты сөзбен
байланыстырып, бала оны өзі айтуға талпынатын болуы керек.Тілі шығып сөйлеп
үйрену ересек адамдармен қарым-қатынас процесінде дамитындықтан: 1)
Тәрбиешінің әрбір баламен жиі сөйлесіп, тұруын қамтамасыз ету керек; 2)
Баланың ата-аналармен және басқа балалармен сөз арқылы қарым-қатынас
жасауды қажет ететіндей жағдай туғызу қажет. Мұндай жағдайда баламен
сөйлесуге, оған бір нәрсені түсіндіруге не бір нәрсені сұрауға, қалайда
баланы сөйлетіп отыруға пайдалану керек. Балалармен жеке-жеке жиі
сөйлесуден басқа үй ішінде, ойын үстінде, арнайы сабақтар өткізу арқылы
қалайда баланың сөйлеу мүмкіндігін қадағалап отыруы міндетті. Баланың
тәрбиешімен жиі сөйлесу қажеттігін тудыру үшін баланың әрбір сөзіне
мейлінше дұрыс қанғаттанарлық жауап беріп отыруы керек. Сөйлеп үйренуді
дамытудың ең бір қажетті жағдайы есту қабілетін дамыту болып табылады.
Баланы жақсы естуге, дыбысты айыра білуге, оны дұрыс қабылдауға, дыбысқа
ынта қойып, дұрыс тыңдай білуге үйрету керек. Ол үшін балалар бөлмесінде
бір қалыпты тыныштық сақталуға жағдай туғызуы шарт. Айқай-шу, қатты
дауыстар дыбысы, сөзді ажыратуға кедергі жасайды. Дұрыс естімеген сөзін
бала қате түсініп қабылдайды да, ол сол күйінде қайталайтын болады, сөйтіп
сол қате күйінде сақталып қалады. Баланың сөйлеу мәдениетін де, яғни
асығып – аптықпай қатты дауыс көтермей, ересектер сөзін бөлмей
т.б. бір қалыпты, орнықты сөйлеп үйренуін қадағалап отырған жөн.
Сөйлей білудің әсерінен баланың іс - әрекеті де мүлдем өзгереді.
Қуыршақты қолына алады да өткендей тәжірибесі бойынша бұрын
жасаған қимылдарын жалғастыра береді. Ойыншық күшікті көрген бала
оған үйшік жасауға кіріседі, ал сөйлей алатын балада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ - ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Жалпы педагогика және этнопедагогика кафедрасы
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ ТЕОРИЯСЫ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ
НЕГІЗДЕРІ пәнінен
ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЫ
Түркістан – 2013
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
1-лекция. Тақырыбы: Мәнерлеп оқу практикумы тіл дамыту әдістемесі курсының
маңызды бөлімі
Жоспары:
1.1 Мәнерлеп оқу мен нақышына келтіре әңгімелеудің әдісі мен тәсілі..
1.2. Көркем сөз өнерінің мәні.
Лекция мәтіні:
1. Мәнерлеп оқу-дауысты жай ғана құбылту емес, мәтіннің идеялық-
мазмұнын сапалы меңгеруден туған дыбыс үйлесімі мен мағыналық екпін,
дауыстың әсері, мәнді ырғағы.
Мәнерлеп оқу дегеніміз-қарапайым сөйлеу тіліне жақын, еркін оқу. Қарапайым
сөйлеу деп күнделікті тұрмыс-тіршілігімізде бір-бірімізбен қарым-қатынас
жасағанда алуан түрлі дауыс құбылысына түсіріп сөйлеуді айтып жүрміз.
Өйткені, адамдар бір-бірімен сөйлескенде әр түрлі оқиғалар, хабарлар, көріп-
білгендері туралы әңгімелейді және сол әңгімелерін өте шебер, әсерлі
жеткізеді. Ондайда тыңдаушының қаншама әсер алатыны белгілі.
Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында тәрбиеші әңгімелеу
үлесінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып алып тыңдатуына
болады. Балалардың саяхат кезіндегі немесе белгілі бір кинофильмнен алған
әсерлерін әңгімелетіп отырып, магнитофонға жазып алып, оны қағазға түсіріп,
сол әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі екі бөлек дүние
болып шығады. Әрине, бұндай кезде сөйлеу аппаратының қызметі де, дауыс та
бала дағдысы мен икемділігіне бағынады. Соның салдарынан балалар үшін де,
үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым сөйлеудің бір-бірімен
ешқандай байланысы жоқ сияқты көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын
түсініп, салыстыра отырып жаттығулар түрлерін жасап үйренсе, олардың
ұқсастығы мен айырмашылығы анық көрінеді. Көркем сөз шеберлігінің
күйтабаққа жазылған сөздерін тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу
дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан тәрбиеші балаларға оқылатын әрбір көркем шығарманың
көркемдігін сақтай отырып мәнерлі оқып береді. Сонда ғана бала әрбір
көркем туындыдан эстетикалық ләззат алады. Онсыз оқудың құны болмайды
Мектепке дейінгі мекемелерде жүргізілетін тіл дамыту жұмысы негізінен
мынадай мақсаттарды көздейді: 1) балалардың байқағыштық ойлау қабілеттері
мен тілін, дүниетанымын дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап салыстыру
негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету; 2) балаларға қазақ
әдеби тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс жазып бере алатындай,
дағдылар, біліктер қалыптастыру; 3) балаларды ана тілін сүюге, оның алтын
қорын, тамаша сырлы, көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны
сезініп, құрметтей білуге тәрбиелеу; 4) қазақ тіл ғылыми табысы негізінде
балалардың жазу тілін дамытуға септігі тиетінін шығарма жұмыстарының
(картинаға қарап сөз құрау) оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып ұсыну; 5)
шығарма мен мазмұндама мәтіндері арқылы балаларды өз Отанына берілген шын
патриот, бір-біріне достық, туысқандық рухта, бауырластық сезімге,
қоғамымызға саналы да белсенді қызмет ете білуге тәрбиелеу.
Балабақшада жүргізілетін жұмыстардың ең негізгісі – баланың тілін
дамыту, ана тілінде дұрыс сөйлей білуге үйрету. Сондықтан баланы ана
тілінде анық, таза, жүйелі сөйлей білуге үйрету тәрбиешілерге үлкен міндет
жүктейді. Ана тілі – баланың ақыл-ойын, адамгершілік және басқа жақсы
спаларын қалыптастырудың қайнар бұлағы, әрі көркем сөз өнеріне, мәнерлі
сөйлеу үлгілеріне, көркем әдебиет шығармаларын түсінуге, мазмұнын
байланыстырып баяндап айта білуге үйретудің негізі.
Қоршаған ортамен таныстыру барысында баланың сезіміне әсер етіп,
олардың тілін дамытуға жағдай туады. Сезіу арқылы қабылдаған ұғым баланың
қоршаған орта туралы білімін қалдыптастырып қана қоймай, эстетикалық және
адамгершілік тәрбиесінің нгізін қалайды.
Психологтардың қай-қайсысының пікірін тыңдасақ та, тіл дамытудағы,
ой қорытудағы қоршаған ортаның маңызына тоқталмай өтпейді. Себебі, бала
көзі көрген, қолмен ұстаған, сезіну арқылы қабылдаған заттары мен
көріністері туралы айтады. Мәселен, А.А.Люблинская балалардың сезімдік
қабылдауына ерекше көңіл бөледі. Балаға табиғат құбылыстарын тікелей
бақылата отырып көрсету, сезіндіру арқылы берілген жүйелі білім бала есінде
ұзақ сақталатынын және дәлдірек болатынын көрсетті.
Кез келген адамның түсінігі берілген заттың не құбылыстың табиғаттағы
қызметі мен маңызын түсіну негізінде қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту және тәрбиелеу бағдарламасында
балаларға табиғат құбылыстары мен объектілерін оқыту қарастырылған, осы
процесс кезінде үлкендердің бейнелі сөздерінен әсер ала отырып, оны балалар
қабылдайды және түсіне бастайды, - деп көрсетеді. Балалардың бақылуы мен
түсінуіндегі ең маңыздымәселелердң бірі өлі табиғаттағы құбылыс (жаңбыр,
қар, бұршақ, жел, аяз, тұман, бұлт, кемпірқосақ, найзағай, дауыл, бұрқасын
т.б.). Бұл құбылыстармен балалар төменгі топтан бастап танысады. Олар
ертегі, әңгіме, өлең, жұмбақтарды тыңдағанда, осы құбылыстар туралы естиді,
алғашқы ұғым алады. Бірақ осы табиғи құбылыстардың ерекшелігін, қасиетінің
неден пайда болатынын балалар біле бермейді. Мысалы: Ақша қар, Жау
жаңбыр деген өлеңдерді алайық:
Далада қар борайды,
Ақ мамыққа орайды.
Мұз болады қатады,
Жер жылтыр боп жатады.
Аралайды бақшаны,
Үзілмейді жақсы әні.
Гүлденеді бақшалар –
Жауса, жаусын ақша қар!
(А.Тоқмағамбетов).
Осы өлеңді оқыту барысында оның мазмұнын табиғат құбылыстарымен
байланыстыра түсіну қажеттігі туады. Сондықтан балаларды туған жердің
табиғатын бақылатуға жаттықтыру жұмысы жүргізіледі. Табиғатқа жргізілген
бақылаулар негізінде қардың, жабырдың түсімін, олардың шаруашылыққа
тигізетін пайдасы мен зиянын ұғынады. Мысалы, тәрбиеші жаңбырдың болмауы
астықтың шығымына, қарлы бұрқасын, боран, дауыл, тұман түсуі сияқты
құбылыстардың бүкіл тіршілікке тигізетін әсерін айтып, т.б. түсіндіреді.
Осы тұста балаларға берілетін біліммен қоса тәрбие мақсаты дажүзеге асып,
олардың қалыптастыру мақсаты да орындалады. Ол үшін қосымша түсініктер
беріледі. Мәселен, тұманды, көктайғақ күндері көше тәртібін бұзбау және
шаңғы тебу ережелерін сақтау, қарлы боран, бұрқасында жылы киіну, алысқа
шықпау сияқты түсініктер беріледі. Ол үшін балалармен әңгімелесе отырып,
олардың өмір тәжірибелерін пайдаланады. Сондықтан тәрбиешінің мәнерлеп
оқуы – бұл бір жағынан, оқылған көркем шығарманың бар әсерін балаларға
жеткізу әдісі болса, екінші жағынан – балалардың сезімдерін жетілдіру мен
дамыту әдісі. Тәрбиешінің мәнерлеп оқуға дайындығы – яғни ол балалар
мәтінді дұрыс қабылдауын жеңілдететін әдістерді іздестіреді.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуда өзін тәрбиелеуі бірінші дауыс
ырғағын дұрыс келтіруіне, кейіпкерлерді оқығанда соларға ыңғайлы
мимикаға бет пішінін кетіре оқуға, логикалық, психологиялық
грамматикалық кідірісті дұрыс келтіруге өзін дағдыландыруы керек.
Мәнерлеп оқуда тәрбиеші дикция екпін қоя білу дауыс ырғағын
дұрыс келтіруі керек.
Мәнерлеп оқу арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиеші
шығарма кейіпкерлеріне еліктейтіндей, ішкі – сезіміне әсер ететіндей
етіп оқуға өзін жаттықтыру қажет. Мәнерлеп оқу сабағының басты
міндеті – мектепке дейінгі балаларды кітаппен жұмыс істеуге
кітаптағы суреттерді көріп сол кітаптағы шығарманы оқығанда соны
тыңдай білуге тәрбиелеуде тәрбиеші алдында үлкен міндеттер бар ол
үшін тәрбиеші мәнерлеп оқудың қырын, әр түрлі әдіс – тәсілдерін
жақсы меңгеріп мәнерлеп оқу арқылы бала бойына көркем шығарма,
ертегі, т. б. сіңіре білу керек.
Балалар бақшасында балаларды оқып үйрету өте күрделі. Балалар ойынан
әлі қол үзбеген, өте аңқау да аңғал, өте сезімтал да зерек болып келеді.
Балалар айтқан нәрсені, үйреткен білімдерін тез қағып алады және еш
ұмытпайды. Үйге берілген тапсырмасында орындап болмай басқа жұмыспен
айналыспайтында қабілеті болады. Маған бүгін мынандай үй тапсырмасын
берді - деп бала бақшадан келісімен үлкендерге бір мәртебесін және бір
мақтанышпен, жігерлі түрде ата-анасына айтады және киімін ауыстырар –
ауыстырмастан үй тапсырмасын орындауға кіріседі. Бала үшін ең қымбат
тәрбиешінің үйге тапсырған тапсырмасы мен оның ынталандырылған сөзі. Бала
сол тапсырманы орындамай көңілі орнына түспейді.
Баланы жастайынан дейді халқымыз демек, балаға тәлім – тәрбиеб еру бала
бақшадан басталады. Ана сүтімен кірген тәрбие – тәлім, халқымыздың салт-
дәстүрі бала бойына, санасына біртіндеп сіңе береді. Сөйтіп, мектеп
табалдырығынан ұлт жанды азамат бұлдіршін адымдап аттайды. Баланы
көпшілікке үйрету, ұжымдық тәрбиеб еру, адамгершілікке баулу, оның санасына
Менің елім Қазақстан! атты Гимнді үйретіп, әнге қосып айтуды үйретеді.
Бұл бала санасына отанға деген махаббатын, сүйіспеншілігін ояту.
Балабақшада бала өте қысқа, мазмұны ықшам, ойы өткір, жаттауға оңай
қарапайым сөздерден құралған мазмұны аяқталған өлең-тақпақтарды, сөзі жеңіл
жаңылмай айтатын өлеңдерді үйретеді. Тіл үйрету мақсатында жаңылтпаштар,
мақал-мәтелдер, жұмбақтар үйретіледі.
Мысалы:
Қарамайлы қарағайды
Кесейін бе, кеспейін бе?
Қақықтағы қара тайды
Шешейін бе, шешпейін бе?
Ай, ай Айдарбай,
Иір мүйіз сиырды
Үйіңе айдай бар!
Ақшамда жаққаның
Көк шам ба, ақ шам ба?
Мейлің қайсысын жақсаң да.
Мұндағы мақсат балалардың тіл байлығын, сөз қорын жетілдіру, ойын
ұшқырлау, білімге деген, тілге деген қызығушылығын арттыру, оларды өзін-өзі
тәрбиелеуге баулу.
Аяз ата келіп тұр,
Бізге сәлем беріп тұр
Қалтасында кампитті
Баршамызға беріп тұр
Деп балалардан бұл қай мезгілде айтылатын өлең деп оқушыларға тәрбиеші
қарсы сұрақ қояды. Зерек балалар Жаңа жылда аяз ата болады бұл өлеңді сол
кезде айтамыз деп балалар шуылдасады. Бұл мұғалімнің балаларға жылдың төрт
мезгілін өткенде естерінде қалғандары.
Тәрбиеші мұғалім бала тәрбиесінде үлкен жауапкершілікті мойнына алады.
Үйде айтылмайтын Елбасы, Отан, Елтаңба, Ән ұран, Жалау деген сөздердің
тереңінен түсіндіріп, олардың ойлы сезімін, саяси тәрбиесін ашады. Жас сәби
оқуға, білімге берілген тапсырманы орындауға деген жауапкершілігі оянады.
Мұғалім балаларға оңай түсіндіру үшін көрнекі құралдарды көптен қолданады.
Көрнекі құралдармен ойын арқылы өтілген сабақ балал ойында ұзақ уақыт
сақталадаы. Сабақта тек түсіндіріп қана қоймай, балалармен біргелікті
өтілсе онда ол сабақ мазмұнды да маңызы болмақ.
Мұғалім балаларға бейнелеу сабағында сыныпта өтілетін тапсыоманы:
Қызыға кеп қолға аларым –
Қызыл қызғылт бояуларым
Қызыл қызғылт бояулармен
Қып – қызылғып мен саламын:
Қызыл гүлді
Қызыл күнді
Алмаларды
Анарларды
Асуларды
Жалауларды
Қызыл шие қызанақты
Қызыл шілік қызғалдақты
Қызғылтым құндызды
Қып-қызыл жұлдызды, - деп әр заттың атын айтқанда әр қайсысының
суретін көрсетіп, ол нені білдіретінін түсіндіріп оқушыларды өзімен бірге
жұмыс істеуге қызықтырып, суреттерін салғанда балаларда олардың сана
сезімінде көптеген ойлар сансыз сұрақтар пайда болады және сол сұрақтарды
дұрыс қоя білген оқушылардың санасезімі де өзгелерге қарағанда анағұрлым
ерекшеленіп тұратын оқушыларда бар. Бала көре біле, келе өседі. Ой тоқиды,
ой тұжырымдайды. Сансыз сұрақтар санасында топталады. Бала тіліні
жетілдіріп, ойын ұшқырландыра түсу әрбір мұғалімнің міндеті. Білімді
ұстаздың оқушысыда білікті болмақ. Оқушыға іздену жолын үйрету, оны
қадағалау, ойын ұшқырлана түсуіне көмектесу.
Баланың айналамен, қоршаған ортамен танысуы, табиғат әлеміне етенен
танысып, жақын болуы, құстарды сақтау, табиғатты, гүлдерді жақсы көру, үй
жануарларына қамқорлық жасау, оларды мейірімділікке тәрбиелейді. Ана
табиғат адам организмімен тамырлас екендігін түсіндіру Ыбырай
Алтынсариннің, Крыловтың мысалдарын оқытып, олардың түпкі мағынасын
түсіндіріп беру балалардың ойын бұрынғыдан да аша түспек.
Тіл дамыту, сөйлеу мәдениетін үйрету, сабақпен сабақтастыра алып бару ой
қызметін дамытады.
Әрбір баланың сөйлеуі мектепке дейінгі қарым-қатынас ролін атқарса,
мектепте жүргенде білім жүйелерін меңгерудің құрамы қызметін атқарады.
Балалардың сөйлей бастаған кезден бастап олардың дұрыс, анық дәл сөйлей
алуына ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін
тәрбиелеу (Бұл балалар психологиясының негізгі мәселелерінің бірі) ата-
аналар мен тәрбиешілердің ерекше көңіл бөлетін мәселесі.
Мұғалім балалрды орфографияға үйретуде осы ерекшеліктерді мұқият ескеріп
отырмаса болмайды. Жазбаша сөйлеудің дамуы үлкен емле ережелерін білу
жеткіліксіз. Балаларды сөйлеу мәдениетіне төселдіру әсіресе балабақшалардың
жағдайында қолға алу үшін өте ұқыптылықты білдіреді.
Мектеп жасына дейінгі балалар білуге тиісті қарапайым білім негіздерін
неғұрлым тереңірек меңгерте отырып, олардың ой өрісін, білім дағдысы
деңгейін кеңейту санасезімін, таным қабылдау әрекетін дамыту, білімге
қызығушылыққа баулып баланың өздігінен еңбектену белсенділігін қалыптастыру
қажет.
Осыған орай жаңа қоғамға лайықты тұлғаны қалыптастыруда баланың жасын
айрықша қабілетін, даму ерекшелігін, ақыл-ой, дене, эстетикалық тәрбие
сапасын жақсарту қажеттілігіне көз жеткізеді.
Балалар бақшасында баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа
технологиялар кім-кімді де қызықтырады. Бала тәрбиесінде жаңа технологияны
қолдану – баланы жан-жақты терең ашуға оған бағыт бағдар беріп жағымды әсер
етуге зейінін көтеруге белсенділігін арттыруға көп септігін тигізеді.
Оргами тәсілі арқылы баланың тілін дамытуға ой-өрісін қалыптастыруда
қарапайым ойыншықтарды жасап, оны ертегі желісі бойынша театрландыруда –
бала ойлауға, қиындықты жеңуге талпынып өз жетістігіне қуанады. Оргами
жолдарымен жасалған ойыншықтар – баланың қолынан келетін еңбек жамаға шақ
және қуанышты еңбек.
Осындай жаңа технологиялар арқылы яғни театрмен ұштастырылған қол еңбегі
барысында бала тілі дамып шығармаларды кейіптендірілуде, өз еркімен
әңгімелеуде батылдыққа, жігерлікке талпынып, ой-қиялды дамытып отырады.
Құстар тақырыбы бойынша табиғи материалдардан жасалған балалар жұмыстарын
Кімнің мекені жақсы атты ертегісімен театрландырылса, қызықты, тартымды
болад.
Адамның бүкіл ғұмыры тәлім тәрбиеден тұрады. Ата-ана өз баласынан көз
жазбай бақылап, дұрыс бағытта жөн сілтеп отырған бағытта ғана өнеге
нәтижесіне жеткізеді. Бала бақшада бала өзіне бейтаныс жаңа сөздермен
әлеуметтік жағдайға байланысты болып жатқан жаңалықтармен өзінің жас
ерекшелігіне ыңғайла түрде танысады. Балалар бақшасында оқыту баланың
санасезімін ой тұжырымын дамытып болашаққа жол сілтейді. Білім ордасы
мектеп қабырғасына жетелейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздеріне сипаттама беріңіз.
2. Мәнерлеп оқу практикумы пәні дегініміз не?
3. Мәнерлеп оқу практикумы міндеттері мен мазмұны атаңыз.
4. Мектепке дейінгі тәрбие маамандарын даярлаудың жалпы жүйесіндегі
мәнерлеп оқу және әңгімелеуге үйретудің маңызы неде?
2-лекция. Тақырыбы: Көркем сөз оқумен актер өнерінің айырмашылығы.
Жоспары:
2.1. Көркем сөз оқу мен әңгімелесу, олардың ұқсастықтары мен айырмашылығы.
2.2. Көркем сөз өнері үш бағытта дамуы: халық ауыз әдебиеті, жазушылардың
өз шығармаларн артистердің орындауы.
Лекция мәтіні:
1. Көркемсөзбен шұғылдану дұрыс техникалық дағдының қалыптасуына
барынша көмектеседі. К.С.Станиславскийдің Мақам ақауы тілде емес, қиялда
түзетіледі, - деген сөзі осы бағытта жұмыс істеудің нақтылы бағыт-бағдары
болса керек.
Актер шеберлігі мен көремсөз өнерін салыстырғанда бірқатар
өзгешіліктерді байқауға болады. Мысалы, көркемсөз оқушы өзінің серігімен
емес, көрерменімен байланысады. Көрермен алдында өтіп жатқан оқиға барысы
жайында емес, өткен оқиғаны әңгімелейді, образды жаңа түрге енгізе отырып
емес, кейіпкер мен оқиғаға байланысты белгілі бір қатынасты өз атынан
әңгімелейді, көркемсөз оқушыда дене қозғалысы, қимыл-әрекет болмайды.
К.С.Станиславкий Дауыстап оқушының актерден айрмашылығы, ол –
ойнамайды, кейіпкерді бейнелемейді, оның дикциясы мен дауыс ырғағын
қайталамайды, - дейді. Дауыстап оқушының міндеті – бәрімен байланыса
отырып, мәтінде не туралы айтылады, өзінің кейіпкері жайында, оны бүгінгі
жағдайда, қазір тыңдаушыға не үшін жеткізетінін әңгімелеу. Дауыст ап оқушы
мен актердің негзгі айрмашылығы – тыңдаушыға шығарманың формасы мен әдісін
жеткізе білуде.
Дауыстап оқушының негізгі міндеті – адамдарды, олардың мінез-
құлықтарын, істеген қылықтарын өткен оқиғалар ретінде ойнамай, жаңа түрде
енгізе әңгімелеу. Тыңдаушыға кейпкердің ішкі жан-дүниесі, олардың ойлары
мен сезімдері жеткізіледі. Дауыстап оқушы өз кейіпкерлерінің қайғысымен
қайғырып, қуанышымен қуанып, онымен болған және оған қатысты барлық жайға,
оқиғаларға араласады.
Тәрбиеші көркемсөз оқушы- бұл актер, бірақ, ол ешқандай әріптессіз,
көстюмсіз, гримсіз, жарықпен және музыкамен бейнелеусіз-ақ сахнаға жалғыз
өзі шыға алады. Ол тыңдаушысын толғандырып, балаларды өзмен бірге күлдіріп,
қуанта білуі шарт. Мұның бәрін тәрбиеші өзінің орындаушылық, көркемсөз
оқу құралдарымен жүзеге асырады. Сонда ғана шығармадағы әрбір кейіпкер
тіріліп, оларға жан бітіп, тыңдаушының жанына, жүрегіне жақындай
түседі, көркемдік және идеялық жағынан әсер етені болады.
Сөйтіп, ол кейіпкерлер өзіндік қасиеттерімен, өзіндік сапасымен қайта
жанданады.
Көркем шығармаларды әңгімелеп берудің оқып беруден айырмасы
әңгімеші мәтінді сөзбе-сөз емес, еркін айтып береді.
Әңгімелеп берудің ерекшелігін ескере отырып, тәрбиеші байыпты
таңдау жасайды. Эпизодтар санын азайтады, баяндауды жеңілдетеді,
образ жасау құралдарын қолдануды нақтылайды, кейде сюжетін де
өзгертеді. Әңгімеші оқиғаларды байланыстыра отырып, барлық уақытта
кейіпкер мінезіндегі өзгерісті картинкалардың алмасуын ойша қарап
отыруы керек. Еркін баяндау түрінде ол жүйелеп ең бастысын айтып
береді.
Тәрбиеші әңгімелеп беруді көбіне балалар сөзін дамыту
міндетімен байланыстырып отырады, сондықтан да алғашқы оқығанда
түпнұсқаның синтаксистік формасын естерінде сақтаған балалар енді
оның синтаксистік синоним үлгілерін де ұғып алулары үшін, сөйлемнің
синтаксистік құрылымын әдейі өзгертіп алуына болады. Ол үшін
драмалық шығармаларды тәрбиеші диалог формасында емес, төлеу
сөздердің көмегіменде жеткізе алады.
Әңгімелеп беруші – тәрбиеші өз әңгімесін көркемдігіне,
мәнерлілігіне көңіл бөліп отыру керек. Әңгімелеп беруші – дауыстап,
тақпақтап оқып беруші емес, оқиғаны кішкене тыңдаушыларғы көзімен
көрген, соған құртар болған адамның әңгімесіндей етіп жеткізуі
керек. Тәрбиеші өзі беріле әңгімелесе балалар да үн шығармастан
тыңдайды. Еркін әңгімелегенде тұрақты эпитеттерді, жақсы
қайырмаларды, тамаша фразаларды жатқа айтып беруге де болады:
Мысалы, Ерте ерте ертеде, ешкі құйрығы бөртеді, Одан бері көп
те емес, аз да емес уақыттар өтіпті: ретегі тез айтылғанымен іс
тез істеле қоймайды.... Бұл шығарманың колоритін қалпына келтіруге
көмектеседі, балаларды стилитикалық сезгіштікке тәрбиелейді, кішкене
тыңдаушыларды белгілі бір эмоциялық сезімге жетелейді.
Әңгімелеп берушінің тілі – шығарманың мазмұнына және әсіресе
балалардың жас ерекшелігіне қарай өзгеріп отыруға тиіс. Кішірек
балаларға қарапайым тіл, қысқа фразалар қолданады. Алайда тәрбиеші
фразаларының құрылымы балалардың осы жасқа дейін үйренген сөздерінен
аз-кем күрделірек болуға тиіс. Мысалы, орта топтағы балаларға
төлеу сөздерді, жекелеген сөздерді қолданбауға болмайды: балалармен
өз тілдерінің төңірегінде қалып қоймай, дұрыс әдеби тілде сөйлесу
керек.
Әңгімелеп беру үстінде жаңа сөздер еңгізіп, сол бойда оған
түсінік беріп отырған жөн. Мысалы, трап – кемеге көтерілетін
баспалдақ; көпір – көшеде машиналар өтетін жер және т.б.
Әңгімелеп бергенде сахналық элементтер де еңгізіледі: тәрбиеші
әңгімеге өзінің интонациясы, мимикасы, қимылы, тіптен киімі де
сәйкес келуін қадағалайды.
Әңгімелеп беруге мынадай дайындықтар жатады:
1. тәрбиеші өзі таңдап алған шығарма мәтінін бар зейінімен
қайталап оқиды;
2. мәнін қоймай-ақ қысқартуға болады деген жерлерді белгілеп
алады;
3. синоним сөздермен ауыстыру орынды болатын фразаларды анықтайды
(мысалы, төл сөзді төлеу сөзбен алмастыру немесе керісінше;
сөйлемнің құрылысын жеңілдету не күрделілендіру т.б.);
4. мәтінде лайық интонацияны белгілеу; пауза, логикалық екпін,
дауыз қарқыны, тембірі (эмоциялық бояуы) т.б.;
5. балалар алдында сөйлегенде керекті артистік элементтерді –
мимиканы, қимылдарды ойластырады; әнмен орындалатын жерлерін
белгілейді т.б.
Көркем шығармаларды оқу және айтып беру үстінде балаларға
мәтінді түсінуге, жақсырақ үйренуге көмектесетін, балалар тілін жаңа
сөздермен, грамматикалық формалармен байытатын, яғни оларға қоршаған
орта туралы жаңа білім беретін тәсілдер қолданылады.
Ол тәсілдер мыналар:
1. Мәтінде кездесетін түсініксіз сөздерді түсіндіру;
2. Кіріспе сөз – кейіпкерлердің іс-әрекетіне баға беру;
3. Мәтіннің грамматикалық үйлесіміне балалар көңілін аудару, оларды
синонимдық сөз тіркестерімен ауыстыру;
2. Көркемсөз оқу әңгімелеу сияқты, ерте заманнан келе жатқан өнер түрі
болып табылады. Адам сөйлеуді меңгеріп, өз ойын екінші бір адамға
жеткізе алатын кезден-ақ оның сөйлеу мәдениеті дами бастаған. Әрине,
бұл өте ұзақ процесс болды. Адам өскен сайын рухани сұраныстары да
кеңіп, дами түседі. Сөйті, ол халық шығармашылығынан өзіндік орын
табады. Бізгі ауызша халық шығармашылығының ең көркем естеліктері
жетті, онда оларды шығарушылардың өмірі және талпыныстары айқын
көрініс тапқан.
Біз үшін сол аңыз-ертегішілерді, естеліктерді қалай сақтап, бізге
қалай жеткізгендігі емес, оны қалай түсіндіріп, талдағаны, оқиғаның айтар
ойын қалай ашқаны, маңызды болып табылады. Өйткені әр аңыз-ертегіші
өзінше әңгімелейді, яғни өзіне қиғаның қай тұсы жақынырақ, түсініктірек,
тыңдаушычсына қай тұсын тура жеткізу керек екеніне қарай әңгімелейді.
Бала бақша тәрбиешісі балаларға әңгімелеу үлгісінің бірнеше
түрлерін магнитафон таспасына жазып, алып тыңдатуына
болады. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған сөздерін
тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу дегеннің не
екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан бала бақша тәрбиешілері балалар бөлмесінде
оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып
мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан
эстетикалық ләззат алады.
Ертегі, шағын әңгіме, өлең, өтірік өлең мазақтама, мақал-мәтел, жұмбақ,
жаңылтпаш сияқты балаларға лайықты көркем сөз жанраларының ежелден-ақ
тәрбие ісінде зор көмекші екені мәлім.
Жаңылтпаш
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, сөздіқ қорын
молайтып, дүниетанымын дамыту мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған
кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін
мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар
сөздерді бала неғұрлым жиі-жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды
жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу
сезімі қалыптасып, ой-қиялы дамиды, сөздік қоры молаяды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде мүкістерге сәйкес
шығарған. Тілі шыға бастаған жас бөбекпен, тілі шыққан балдырғандардың
тілінде көбінесе р дыбысы мен и дыбысын, ш дыбысы мен с дыбысымен
шатастыру байқалады. Сондықтан жаңылтпаштар да, көбінесе сол р дыбысы мен
и дыбысын қатар айтуға құрылған:
- Дегенде, әй, Тайқарбай, әй, Тайқарбай,
Қойыңды май жусанға жай, Тайқарбай.
- Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,
Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?
Жұмбақ
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы
ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен
өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау үшін, халық ертеден-ақ жұмбақтардың алуан түрлерін
шығарған.
Отбасында балаларға жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды ұйымдастырып,
олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуда жеңіп шыққан балаларды мадақтап
отыру – бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын. От басында өтетін туған күн,
ұлыстың ұлы күні, мереке күні сияқты рәсімдік той-томалақ, тамашаларда
ұйымдастырылатын түрлі ойындардың бір түрі – жұмбақ айтысу. Ондайда жұмбақ
айтысудан үздік шыққандарға сыйлық беріледі.
Балалар бақшасында қызықты кеш, өнерпаздар мен білгіштер жарысы
сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген тәрбиеші, жұмбақ айту,
жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ
айтуды көбінесе тәрбиешінің өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар
бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға
білімпаз деген атақ беріледі ( оның 3 – 2 – 1 дәрежесі болу керек).
Білімпаз балдырған жұмбақ айтысуды басқаруға да ерікті болады.
Балалар бақшасында өтетін тақырыптық және мерекелік, той-думандық
кештердің бір кезеңінде жұмбақ айту мен жұмбақ айтысуды ұйымдастыра білу
керек.
Мақал мен мәтел
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері,
сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен
айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар. Мақал,
негізінен, екі бөлімнен құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың
түп негізі) екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (еңбек етсең,
емесің).
Мәтелдер, негізінен, тұжырымы тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара
сөзде нұсқалы сөз ретінде айтылады (Өлең – сөздің патшасы), (Қызым саған
айтам, келінім сен тыңда), т.б.
Қазақ халқы – сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан
тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен өрнектеп, терең
мағыналы сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан
шыққан мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ
тәрбиесіне парықтап пайдалану – дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе,
қариялар мақалдап, маңызды сөйлеуді – борышым деп санайды. Мақалсыз,
мағынасыз сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл-насихат,
өнеге-өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді
сөздер – мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-ана ой қозғап,
ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын
арттырады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің дегендей, баланы ана
тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін
дамыту үшін, ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор.
Балалар бақшасында тіл ұстарту, тіл ширату сабақтарында
балдырғандарға мақал, мәтел туралы түсінік беріліп, оларды қолданудың
қажеттігі туралы айтылады. Мысалы: Әке – тірегің, ана - жүрегің деген
мақалдың мәні, мазмұны ондағы жеке сөздердің мағынасы туралы сұрақ-жауап
тәсілін қолданып, тәрбиеші балдырғандардың түсінігін байқап, ұғымын
байытады. Соы мақалдың мән-мағынасын терең ұғындыра түседі, балдырғандарға
ана, әке туралы тақпақтарды жаттатып, айтқызады.
Ертегі
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілерді ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері (төрт мыңға жуық) сан алуан. Оларды: хайуанаттар
туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салтқа байланысты
ертегілер, күлдіргі ертегілер деп бірнеше топқа бөлуге болады.
Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, бала шақтың
болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі
ертегілер – қиял-ғажайып ертегілері. Ертеде Ұшқыш кілем ойлап шығарған
халық енді Зымыранның өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздар мен
планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды.
Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына
байланысты туған. Онда бай баласы мен жарлы баласының таптық
айырмашылықтары сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз
саудагер, ақымақ хан мен данышпан шаруаның іс-әрекеттері, мінез-құлықтары
суреттелінеді.
Батырлық ертегілерде елін қорғап, халқын қадірлеген ерлердің
таңғажайып іс-әрекеттері баяндалады (Күн астындағы Күнекей қыз, Ер
Төстік, Керқұла атты Кендебай, т.б.) олардың ерліктері мен еңбектері,
адамгершілік іс-әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады.
Күлдіргі ертегілер, негізінен, Алдар көсе мен Жиренше шешеннің,
Қожанасырдың есімдерімен байланысты. Ондағы кейіпкерлер сараң бай, зұлым
хан, қаныпезер уәзір, қуақы құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер-азамат болып
келеді. Онда зұлымдықты тапқырлық жеңіп отырады.
Отбасында, ертегілер күнін белгілеп, сол күні әженің, не атаның
ертектерін тыңдау немесе ертегі оқу, ертегілерді теледидардан көру, ертегі
айтысу т.б. тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Әсіресе, бұлдіршіндер
мен балдырғандар, өрендер ертегілерді құмарта тыңдайды, үлкендердің ертегі
айтып беруін өтінеді, ондайда баланың сағын сындырмай, бағын қайтармай,
оларға ертегі айтып беруді үлкендер (әжелер, аталар, әкелер, аналар)
борышым деп түсінуге міндетті.
Балалар жыры
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек
өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын
алады.
Халық педагогикасындағы балалардың бірден жадында қалатын қысқы-қысқа
тақпақтар, оларды тақпақ айтуға ынталандырады, еңбекке, адамгершілікке,
Отанын сүюге, өнерге тәрбиелейді:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек!
Айдай толған кезімде,
Би билеймін дөңгелеп! – дейді.
Арнау-тілек өлеңдері, сұрақтар, төрт түлік туралы жырлар,
тақпақтарды, көбінесе, отбасында ата-аналар балаларына үйретіп, тәрбие
ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек.
Балалар бақшасында төрт түлікке арналған ертеңгіліктерде, құстар
күніне байланысты, өнерпаздар жырысында балалар жырларын жан-жақты
пайдалана білу тәрбиешінің білімдарлығы мен жауапкершілік жігеріне
байланысты.
Қазақ балалар поэзиясын дамытуға еңбек сіңірген ақындардың
- Бұлт-ау, көктен төнесің
Қайдан көшіп келесің?
- Теңіз жақтан келемін,
Жел үрлесе, желемін.
- Ақсың, сұрсың, қарасың,
Қайда қалқып барасың?
- Жерге нөсер төгемін,
Өссін гүлдер, көп егін.
- Гүл-гүл жайнап өсер көк,
Нөсерлетсең, нөсерлет, - деген сияқты диалогқа құрылған
(сұрамақ) өлеңдері;
Ана – біздің күніміз,
Ананың біз – гүліміз.
Ұландарды қуантып,
Ұзақ өмір сүріңіз, - деген сияқты бір-екі шумақтан құралған,
баланың жаттап алуына жеңіл тақпақтары өте көп. Ол өлеңдер мен тақпақтарды
от басында, балалар бақшасында, мектепте балдырғандарға жаттатып, тәрбие
жұмысына жан-жақты пайдалану керек.
Балаларға тақпақ жаттатқанда дауыс ырғағы мен бет құбылыс арқылы
әрбір сөздің мән-мағынасын тыңдаушыға әсерлі жеткізуге, неғұрлым толық
ұғындыруға болады. Бұл баланың тілін, ойын дамытуға өте қажет.
Көркем әдебиет шығармалары балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін
ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығушылық тудырады және
сөздік қорын байытады.
Көркем шығарма кейіпкерлерімен бірге қуану-қайғыруды үйрене отырып,
балалар өзінің төңірегіндегілердің, жақын адамдарының көңіл күйін байқай
бастайды. Оларда адамгершілік сезім – қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке
қарсы тұру қабілеті ояна бастайды. Бұл – принципшілдік, адалдық, нағыз
азаматтық қасиеттердің қалыптасу негізі.
Баланың сезімі тәрбиеші таыстырған шығарманың тілін түсініп, оны ұғу
процесінде дамиды. Көркем шығарма сөзі балаға ана тілінің әдемілігін
түсінуге көмектеседі, қоршаған ортаны эстетика тұрғысынан қабылдауға,
сонымен бірге этикалық (адамгершілік) түсінігінің қалыптасуына көмектеседі.
Баланың көркем әдебиетпен таныстығы халық шығармашылығының ең кішкене
түрлері – тақпақ, өлең, халық ертегілерінен басталады. Асқан адамгершілік,
барынша дәл рухани бағыттылық, өткір мысқыл, тілінің көркемдігі – шағын
көлемдегі фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері. Бұдан кейін сәбиге
авторы бар ертегілер, өлеңдер, әңгімелер оқылады.
Балаларды сөйлеу тіліне үйретуде ең үздік оқытушы – халық. Халықтың
шығарма тіліндегі басқа шығармалардың ешқайсысында кездеспейтін, естілуі
жөнінен бір-біріне ұқсас, ажыратып айтуға қиын сөздердің тамаша
орналастырылуының өзі балалар ұғымына өте жеңіл келеді. Сондай-ақ жеңіл
қалжыңды тақпақтар, жаңылтпаштар, жұмбақтар – педагогикалық әсер берудің ең
тиімді құралы.
3. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған көркем шығармалар
синтаксистік тұрғыдан барынша қарапайым, яғни қысқа жай сөйлемдермен
жазылу керек, оқшау сөздер немесе күрделі сөйлемдер кірмеуге тиіс
деген пікірлер айтылып жүр. Тәжірибеге қарағанда бұл пікір дұрыс
болмай отыр, себебі, әдеби тілдің синтаксисін үйренуін кідірту
балалар тілінің грамматикалық тұрғыдан жұтаң әрі мәнерсіз болып
қалу қауіпін туғызады. Ал синтаксистің қара дүрсінділігі ойдың қара
дүрсінділігін дәлелдейтіні мәлім. Балаларға оқып берілетін көркем
шығармалар – синтаксистік салада жасанды тілдік ортаны жасаудың аса
маңызды методикалық құрады: өйткені ауызекі сөйлесуден балалар тек
сөйлесу синтаксисін ғана үйренеді.
Балаларға арналған шығармалар тудырған таңдаулы жазушылар мен
педагогтар кейде өз шығармаларының синтаксисін әдейі жеңілдететіні
көңіл аударуды талап етеді. Егер балаларға сөйлемнің таныс емес
күрделі құрылымы шығарманың жалпы ойын түсінуін қиындататын болса,
әдістемелік тәсіл ретінде тәрбиешінің өзі де өте күрделі әдеби
синтаксистік құрылымды түінікті тілмен айтып жеткізетін сәттері
болады. Ондай жағдайда тәрбиеші балаларға түсінікті боларлық
синтаксистік синоним сөздер тауып пайдалануы керек. Көркем мәтінді
оқып және содан кейін оның қиын-қиын бөліктерін өз сөзімен
қайталап айта отырып, тәрбиеші екі міндетті бірдей шешеді,
балаларға сол шығарманы түсінуге көмектеседі және өздерінің сөйлеу
практикасында әлі кездесе қоймаған синтаксистік құрылымдарын
үйренулерін жеңілдетеді.
Көркем шығарманы тыңдауға және түсінуге көмектесе отырып
тәрбиеші кейде бір тақырыпқа жазылған екі шығарманың мәтінін
ауызекі салыстыру тәсілін қолданады. Бұл тәсіл бойынша тәрбиеші екі
мәтінді бірінен соң бірін оқиды. Салыстырудың мақсаты – қандайда
бір этикалық ұғымды, ережені балалардың санасына жеткізу, өмірде
сол ережелерді қолдануға түрткі болу.
Көркем шығармаларды оқу ережесі талап ететіндей, тәрбиеші
өлеңдерден алынған әсердің тұтастығын бұзбас үшін оқып біткеннен
кейін өлеңді моральдандырмауға тиіс, бірақ туған табиғатты
қорғаудағы өз рөлін ұғынуына көмектесу керек.
Сабақта оқылған көркем шығарманы тыңдау – балаларды сөзді
байланыстыра білуге үйретудің бірінші бөлігі ғана, ал екінші бөлігі
- әртүрлі сұрақтар қою және т.б. сияқты ауызша сөйлеу тәсілінің
көмегімен оқылғанды қайталап айту. Қайталап айтып беруге үйрету
жұмысы балалар сөзінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық
компоненттерін дамыту мен жетілдіруге арналған жаттығуларғы
байланысты болады. Барлық үйрету, оқыту жұмыстары көркем
шығармаларды оқыту (әңгімелесу) балалардың сөз байланыстарын дамыту
жолында бір методикалық процеске қабысып жатады.
Мектепке дейінгі балалардың сәбилік шақтан бастап ересектер топтарына
дейін баланың дұрыс сөйлеуіне, ой-өрісінің жан-жақты дамуына тікелей әсер
етіп тәрбиелейтін бала бақша тәрбиесі. Бала бақша тәрбиесі балаларға
мәтінді оқыр алдында мәтіндегі сан алуан оқиғалар құбылыстар, іс-
әрекеттерді бірден оқымай түсіндіріп, мәнерлеп әсерлеп оқуға дағдылану
керек. Тәрбиеші мәнерлеп оқуға даярлану үшін алдымен сөйлеу техникасына
жаттығу, дыбыстау мүшелерінің қызметін дұрыс меңгеру керек. Тәрбиеші көркем
шығарманы мәнеріне келтіріп, әсерлі оқуы үшін алдымен өзінің анатомиялық
мүшелерінің қызметін, соның ішінде дыбыстау мүшелерінің қызметін жетік
біліп, әрбір тіл дыбысы қалай жасалады, қалай етіледі, қалай оқылады
дегенге бала назар аударып жаттығуы қажет. Бала бақшаға келген балалар
сауат ашуға ұмтылған кезден бастап әрбір үйренген дыбыстың таңбасын жазып,
оқып дағдыланады. Алғаш екі әріптің басын қосып оқыған кезде оның мағынасын
түсінуге тырысады. Біртіндеп екі-үш буынды сөздерді, екі-үш сөзден тұратын
сөйлемдерді оқып үйренеді. Осы кезден бастап балалар не оқыса да түсініп,
дұрыс оқытуға тәрбиенің өз ықпалы өте жоғары. Бала бақшадағы тәрбиеші оқуға
қойылатын түсіннік, оқу талаптарын саналымеңгере бастаған соң-ақ бала
сөйлемдегі сөздерді біршама жылдамдықпен бір-біріне ұластыра оқып кетеді.
Оқыған ертегінің мағынасына абзацтағы бірнеше сөйлеммен айтылған ойды ұғып,
сол арқылы белгілі тақырыптың мазмұнына түсінеді.
Бала бақшадағы тәрбиеші алдындағы баланың оқуға қаншалықты төселгенін
арнаулы есеп жүргізу арқылы бақылап отыратыны белгілі. Балалар саналы түрде
түсініп, дұрыс оқуға төселгенде тексті қиындықсыз біршама жылдамдықпен
оқиды. Мәтінді сан алуан оқиғалар, құбылыстар, іс-әрекеттер бірден
оқылмайтынын түсінеді. Мәнерлеп, әсерлі оқуға талаптанады. Оқу үлгісінің
түрлерін бала бақша тәрбиешісі көрсетіп береді және үйретеді.
Ол үшін мәнерлеп оқуға жаттықтыру барысында бала бақша тәрбиешісі
әңгімелеу үлгісінің бірнеше түрлерін магнитафон таспасына жазып,
алып тыңдатуына болады. Балалардың саяхат кезіндегі
немесе белгілі бір кинофильмнен алған әсерлерін әңгімелеп
отырып, магнитофонға жазып алап, оны қағазға түсіріп, сол
әңгімені айтқан баланың өзіне қайта оқытса, екеуі
екі бөлек дүние болып, шығады. Өйткені балалар өзінің
еркін сөйлескен әңгімесін тексін қағаздан оқығанда сөйлеу кезіндегі
эмоциялық әсерінен айырылып қалады. Әрине бұндай кезде сөйлеу аппаратының
қызметі де, дауыс та балалар дағдысы мен
икемділігіне бағынады. Соның балалар үшін де,
үлкендер үшін де мәнерлі көркем оқу мен қарапайым
сөйлеудің бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ сияқты
көрінеді. Оқу мен сөйлеудің байланысын түсіріп
жасап үйренсе, олардың ұқсастығы мен айырмашылығын
анық көрінеді. Көркем сөз шеберлерінің күйтабаққа жазылған
сөздерін тыңдату арқылы да мәнерлеп оқу, көркем оқу
дегеннің не екендігі туралы ұғымдар беруге болады.
Сондықтан бала бақша тәрбиешілері балалар бөлмесінде
оқылатын әрбір көркем шығарманың көркемдігін сақтай отырып
мәнерлі оқып береді. Сонда ғана оқушы әрбір көркем туындыдан
эстетикалық ләззат алады.
Адам сөйлеуге ыңғайланғанда тыныс алу үшін ауа жұтады. Осы
кезде өкпе кеңейіп, сөйлей бастасымен, өкпедегі ауа сыртқа қарай
шығуға бағытталған. Өкпеден қайтқан ауа тамақтағы дауыс
шымылдығының аз – кем тосқауылына кездеседі. Себебі дауыс
шымылдырығы дегеніміз тамақтың ішкі жағында кеңірдектің екі
жағынан бір-біріне қарсы біткен жиырылмалы етеді. Сондықтан әркім
өзінің дыбыс мүшелерінің атқаратын қызметін жете түсініп, оның
гигиеналық жағына ұқыптылықпен қарауы керек.
Әр адамның өзгеге ұқсамайтын өз дауысы болады. Алайда,
сирек те болса ұқсас дауыстылар да кездеседі. Соның өзінде
өзіндік өзгешелігі болады.
Дауыс белгілі жаратылыс заңдылығымен бірде төмен, бірде
жоғары, кейде орташа қалыпта сан рет алмасып, жылыстап
қайталанып отырып сөйлеу әуенін түзейді.
Дауыстың өзіндік сапалары – дауыстың күші, дауыстың
тазалығы, дауыстың беріктігі, дауыстың икемділігі,
тұрақтылығы мен шыдамдылығы.
Дауыстың осы сапаларын жетілдіріп байқап фонетикалық
дыбыстық, буындық жаттығулар жасап, сөзге, сөз тіркесіне
қойылатын екпінді ажырата білу міндет.
Бақылау сұрақтары
1. Мәнерлеп оқу дегеніміз не?
2. Қарапайым сөйлеу дегенімі не?
3. Дауыстың өзіндік сапаларын атаңыз.
4. Көркем сөз өнері дамуының тарихына тоқталыңыз.
5. Өнер түрі дамуындағы үш негізгі бағытты атаңыз.
Бақылау сұрақтары:
1. Тіл дамыту үйірмесінде тәрбиеші тарапынан берілген тапсырмаларды
түрлерін атаңыз?
2. Баланың дамуы мен мінез құлқы қандай факторлармен анықталады?
3. Балалардың мінез – құлқының күрделенуі және ақыл – ойын одан әрі
дамытуға әсер ететін жағдайларды атап көрсетіңіз?
4. Баларларда түсініктер мен аса қарапайым білім қай жастан бастап
қалыптасады?
5. Мәнерлеп оқуды дұрыс жүргізу үшін оқу кезінде
қойылатын дауыс ырғақтарының кідірістерін атаңыз.
3-лекция. Тақырыбы: Сөйлеу техникасы, оның мәнерлеп оқудағы маңызы
Жоспары:
3.1 Сөйлеу мүшелері, оның дыбыстаудағы қызметі.
3.2. Сөйлеу мүшелерін жаттықтыру жолы, тәсілі.
Лекция мәтіні:
Сөйлеу— адам баласының көп іс-әрекеттерінің бірі, олай болса, сөйлеу
баланың өсуіне, танымының өсуіне бағытталған ерекше бір іс-әрекет болып
табылады. Психолингвистикалық зерттеулерде адам баласының ана тілінде
тілінің шығуы және сөйлеп кету жолы мәселесі үлкен орын алады.
Осы мәселелерді шешу барысында Л.С.Выготскийдің зерттеуімен ұштастыра
отыра қарап, ғалымдар психолингвистика және лингвистика саласын көп құнды
пікірлермен толықтырады.
Сөйлеу әрекеті деп отырғанымыз не?
Ғылыми зерттеулерге және теориялық анықтамаларға жүгінсек ол сөйлеушінің
белгілі бір қажеттігіне негізделген мақсатының белгілі бір ситуацияға
байланысты сөйлеу арқылы тындаушысына жетуі. Сондықтан да, сөйлеу әрекеті
әрдайым мақсатты және ситуацияға негізделген. Сонымен қатар, сөйлеу
әрекеті, бір жағынан, сөйлесіп отырған екі адамға ортақ мүдделі тақырыпқа,
әңгімеге, қоғамдық тарихи ұрпақтар тәжірибесіне және адамзат тәжірибесіне
байланысты. Осы аталған факторлар сөйлеу әрекетіне керек. Бұл
факторлар адамның (сөйлеушінің және тындаушының) ішкі жан дүниесіне,
қабілетіне, біліміне, қоғамдық, әлеуметтік, табиғи және биологиялық даму
ерекшеліктеріне, сонымен бірге адамның жеке басына (тұлға ретінде) тән
қасиеттерге тәуелді.
Сөйлеу – адамдар арасындағы өз ара қатынас құрамы .
Сөйлеп үйренудің көмегімен балалар мен ересек адамдар арасында түрлі
қарым-қатынас пайда болады. Сөйлеп үйренудің лайықты шегіне жетпейінше
балалар арасында жағымды қарым-қатынас жасау мүмкін емес. Сөйлей білу
баланың психикалық процестері дамуына да үлкен әсер етеді. Ең алдымен
сөйлеудің әсерімен баланың қабылдауы, түйсігі өзгереді. Бала (сөйлей
алмайтын шақта) заттардың тек сыртқы сапасы ғана емес, сол затты түгелімен
толығымен түсіне алады. Дұрыс сөйлей алмайтын, не дұрыс түсіне алмайтын
балаларда еске түсіру, тек тиянақты бір жағдайға байланысты туады.
Балалардың тілі шығып, сөйлеу мүмкіндігі дамуына байланысты тәрбие
құралы ретінде ересектер сөздерінің рөлі арта түседі, сөз арқылы баланың
эмоциялық жағдайын өзгертуге болады. Баланың ісін құптап (сен жақсысың,
жігітсің) сөйлесе, ол баланы ынталандыра түседі, ал керісінше кінәлап
айтқан сөздер (жамансың, тыңдамайсың) жыларман халге жеткізеді.
Төңірегіндегілердің сөзін түсінуге, сөз құрылуын сақтай сөйлеуге – сөзді
төңірегіндегілермен қатынас құралына және білу, тану құралына пайдалануға
баса назар аударған жөн. Сөйтіп, ақыл-ой тәрбиесінде сөздің, сөйлеп
үйренудің маңызы зор екендігін есептей отырып, балалардың сөйлеп үйренуін
дамытуды өте жауапты міндет деп түсіну керек. Бірақ та балалардың тілі
шығуы, сөйлеп үйрену мерзімі тәрбиелену жағдайына, әсіресе ересек
адамдардың, ата-аналарының бірден-бір әсер етуіне байланысты.
Баланың тілі уақытында шығуы үшін сыртқы әсер ететін ортадан бала
төңірегіндегі ересектердің іс-әрекетінен, табиғат құбылыстарынан жан-жақты
әсер алуы шарт. Яғни бала сезімін байыта түсетін әрекет қимылдарының әсері
тиісті дәрежеде болуы шарт. Бұл әсерлі әрекеттер баланың тілі шығуына,
сөйлеп үйренуіне көмектесуі үшін ол іс-әрекеттерді міндетті түрде сөзбен
түсіндіріп, анықтап отыруы керек, яғни әрбір қимылды, құбылысты сөзбен
байланыстырып, бала оны өзі айтуға талпынатын болуы керек.Тілі шығып сөйлеп
үйрену ересек адамдармен қарым-қатынас процесінде дамитындықтан: 1)
Тәрбиешінің әрбір баламен жиі сөйлесіп, тұруын қамтамасыз ету керек; 2)
Баланың ата-аналармен және басқа балалармен сөз арқылы қарым-қатынас
жасауды қажет ететіндей жағдай туғызу қажет. Мұндай жағдайда баламен
сөйлесуге, оған бір нәрсені түсіндіруге не бір нәрсені сұрауға, қалайда
баланы сөйлетіп отыруға пайдалану керек. Балалармен жеке-жеке жиі
сөйлесуден басқа үй ішінде, ойын үстінде, арнайы сабақтар өткізу арқылы
қалайда баланың сөйлеу мүмкіндігін қадағалап отыруы міндетті. Баланың
тәрбиешімен жиі сөйлесу қажеттігін тудыру үшін баланың әрбір сөзіне
мейлінше дұрыс қанғаттанарлық жауап беріп отыруы керек. Сөйлеп үйренуді
дамытудың ең бір қажетті жағдайы есту қабілетін дамыту болып табылады.
Баланы жақсы естуге, дыбысты айыра білуге, оны дұрыс қабылдауға, дыбысқа
ынта қойып, дұрыс тыңдай білуге үйрету керек. Ол үшін балалар бөлмесінде
бір қалыпты тыныштық сақталуға жағдай туғызуы шарт. Айқай-шу, қатты
дауыстар дыбысы, сөзді ажыратуға кедергі жасайды. Дұрыс естімеген сөзін
бала қате түсініп қабылдайды да, ол сол күйінде қайталайтын болады, сөйтіп
сол қате күйінде сақталып қалады. Баланың сөйлеу мәдениетін де, яғни
асығып – аптықпай қатты дауыс көтермей, ересектер сөзін бөлмей
т.б. бір қалыпты, орнықты сөйлеп үйренуін қадағалап отырған жөн.
Сөйлей білудің әсерінен баланың іс - әрекеті де мүлдем өзгереді.
Қуыршақты қолына алады да өткендей тәжірибесі бойынша бұрын
жасаған қимылдарын жалғастыра береді. Ойыншық күшікті көрген бала
оған үйшік жасауға кіріседі, ал сөйлей алатын балада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz