Мәшһүр Жүсіп Көпеев философиясындағы Алла мен адам арақатынасы

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 69 бет
Таңдаулыға:

Мәшһүр Жүсіп Көпеев философиясындағы Алла мен адам арақатынасы

Кіріспе . 3-5

1. Мәшһүр Жүсіптің діни көз қарастарының түп негіздері

1. 1 Ислам ойлау жүйесінің қалыптасу ерекшеліктер . . . 6-10

1. 2 Сопылық ілімдерде Алла және адам арақатынасы10-18

1. 3 Қазақ діни философиясының ерекшеліктері. . 18-28

2. Мәшһүр Жүсіптің діни ой танымы ерекшеліктері

2. 1 Мәшһүр Жүсіп ілімінің қалыптасу алғышарттары және Мәшһүр Жүсіптің өмір сүрген ортасы. . 29-37

2. 2 Мәшһүр Жүсіптің діни ілімінің ерекшеліктері. . 37-51

2. 3 Мәшһүр Жүсіптің шығармашылығындағы Алла мен адам арақатынасы және оның мәні. . 51-59

Қорытынды. 60-63

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 64-65

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектiлiгi Қазіргі таңда діни таным мәселесі қоғамдағы діни жіктелудің ең басты факторлардың бірі ретінде көрініс беріп отыр. Тәуелсіз елдің рухани-мәдени бағдары мен діни танымдық платформасын айқындауда Қазақстан мемлекетінің тарихында айтулы орны бар ғұламалардың өмірі мен еңбектерін, діни көзғарастары мен дүниетанымдық арналарын танудың маңызы артып келеді. Себебі, діни таным мен діни білім беру, діни тәжірибе арасында тығыз байланыс болғанда ғана мемлекет діни-рухани салада байсалды һәм толерантты қоғамдық құрылымға қол жеткізеді. Зайырлы мемлекет ұғымы да тұрақты негізге табан тіреген болып есептеледі. Бүгінгі таңда бүкіл әлемдегі сияқты Қазақстан халықтарының арасында да діни сана-сезім барынша өрістеп барады. Жетпіс жыл бойы кеңес өкіметінің құрсауында дін не, руханият не, имандылық не екенін білмей өскен аға ұрпақ өкілдері сол кездегі дінге деген саясаттың салқынынан әлі арылып кете қойған жоқ. Тәуелсіздік алғалы, жергілікті халықтың дәстүрлі дініне оралуға талпынысы байқалғанымен, түбегейлі жүзеге аса қойған жоқ. Себебі одақ тараған соң, босап қалған кеңістікке Шығыс пен Батыстан діни ағымдардың келуі өрши түсіп, «таза дін қайсыcы, жалған ағым қайсысы» екенін аңғару тіпті қиын болып қалды. Сондықтан қазірде қоғамдық өмірдің кез келген саласында байқалып отырған діни бұрмалаушылықтардың барлығы елдің дамуына өз әсерін тигізбей қойған жоқ.

Біздің елде 70 жыл бойы ресми идеология атеизм болғандықтан, ата-бабасының дінін ұмыта бастаған жұрт қазір шын дін қайсы, дүмше дін қайсы ажырата алмайтын болған. Сондықтан, дін оқып, иман тапқысы келген адамдардың көбі шетелдің шатақ діні мен бейбітшілік пен ұлттар ынтымағын уағыздайтын дәстүрлі дінді шатастырып, алғашқысының құрбаны болып жатыр. Осының кесірінен ХХІ ғасырға дейін бір тілге, бірегей салтқа ұйып, ұлт ретінде қалыптасып болған қазақ халқы енді сүттей іріп, діни ағымдарға ыдырап барады. Себебі, қазір шетелден келіп жатқан жалған діндердің ықпалымен көптеген отандастырымыз радикалды дүмшеге айналып үлгерді. Қазақтың бүгінгі ұрпағы діни фундаментализмнің кесірінен еркін ойлайтын қабілеті мен адамды жатсынбайтын ақжарқын мінезінен айырылып жатыр. Осы қауіптерден құтылу үшін, ең алдымен, діни танымымызды тереңінен зерттеп, ата-бабаларымыз аманаттаған рухани құндылықтарымызды бүгінгі күн тұрғысынан кәдеге жарату міндеті алдымызға қойылып отыр. Қазақ халқының діни танымына келетін болсақ, халқымыз амалда Ханафи мазхабын, сенімде Матуридия мазхабын ұстанады. Діннің ахлақи қыры ретінде рухани мазмұнын құрайтын сопылық ілім де қазақ мұсылмандық түсінігінің болмыстық мәнін құрайды. ХІХ ғасырда діни білім беру мен ағартушылық бағытты ұштастыра қоғамды алға сүйреген ұлт зиялыларының қазақ мұсылмандық түсінігінің мән мазмұнын осы үш арна негізінде жаңғыртуға талпынғанын зерделеп келеміз. Шәкәрімнің «Мұсылмандық шарты» мен сопылық-философиялық мазмұндағы сыр шумақтары, Абай Құнанбайұлының дидактикалық өлең жырлары мен ғақлия дәстүріндегі қара сөздері, Ыбырай Алтынсариннің «Мұсылманшылықтың тұтқасы» сынды еңбегі, Сыр сүлейлері мен Маңғыстау жырауларының, Арқа мен Жетісу өңіріндегі ақындар мен шайырлардың жыр-толғаулары сол дәуірдегі діни білім берудің сапасының, мазмұнының осы үш арна бойынша толысып, дамығандығын көрсетеді. Дипломдық жұмысыма тақырып етіп алынған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы да осы кезеңнің шоқтығы биік зиялысы һәм дін қайраткерлерінің бірегейі. Артына мол мұра қалдырған қазақ халқының шын мәніндегі ғұлама ұлдарының бірі. Тәуелсіздік алғалы Мәшғүр Жүсіп мұрасы зерттеліп, «Мәшһүртану» саласы жоғары дәрежеде дамып келеді. Алайда оның шығармаларындағы «Алла, адам және әлем» мәселесі діни-философиялық қырынан, теологиялық аспектіде өз деңгейінде зерттелген жоқ. Осы тұрғыдан алғанда, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өмірі мен діни танымын теологиялық қырынан және сопылық таным өзегінде зерттеп, зерделеудің маңызы зор.

Зерттеу нысаны - Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының мұраларындағы теологиялық және сопылық таным іздерін аршу арқылы ғұламаның Алла мен адам арақатынасына қатысты діни көзғарастарын талдау, дәстүрлі діни таным өзегінде мәнін ашу.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi. Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері - Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының қазақ мұсылмандық түсінігіндегі орны мен дәстүрлі діни таным өзегіндегі елеулі қызметін зерделеу. Ол үшін әуелі, Құран ілімдері мен теология лық дәстүрді, сопылық-дидактикалық сүрлеуді жан-жақты қамти отырып, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының дүниетанымының қалыптасу арнасын зерделей білу маңызды. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының философиясындағы Алла мен адам арақатынасын зерделеуде оның дүниетанымын қалыптастырған рухани сүрлеуді жете түсініп алған жөн. Сонда ғана зерттеу жұмысымыздың мақсаты орындалған болып шығады. Бұл мақсаттарды жүсеге асыру үшін мынадай міндеттер негізге алынды:

- Ислам ойлау жүйесінің қалыптасуы мен негіздерінің мәнін ашу;

- Ислам ойлау жүйесі мен сопылық философиядағы Алла мен адам арақатынасын зерделеу;

- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының дүинетанымын қалыптастырған арналарды аршу;

- Дәстүрлі діни таным сәулесінде Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының мұраларына талдау жасау;

- Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының философиясындағы Алла мен адам арақатынасының мәнін ашу;

Зерттеудiң әдiс-тәсiлдерi. Зерттеу жұмысында салыстырмалы әдіс, талдау әдісі, герменевтикалық әдіс пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының практикалық мәнi. Зерттеу жұмысын жоғарғы оқу орындарындағы дінтану мамандықтарында кәлам, сопылық философиясы, Ислам философиясы сынды пәндерде қолдануға болады.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Мәшһүр Жүсіптің діни көз қарастарының түп негіздері

Ислам ойлау жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері

Құран - Исламдық ақиқаттың толыққанды мәнін ашып көрсететін, адамға екі дүниелік бақыт жолын сілтейтін Құдайлық рахмет пен мейірімнің бастауы. Құранда орын алған екі маңызды мәселенің бірі - Таухид. Екіншісі - Алла, әлем және адам арасындағы байланыстар. Мұсылман мәдениетінің өзегі саналатын Құран кітабында адамның болмыстық мәні ашылады. Өйткені, дін - адам үшін түскен ақиқат. Сонымен қатар екінші бір негіз - Пайғамбарымыздың Құранға түсіндірмесі мен тәжірбиесі. Құрандағы: Ей, иман келтірген момындар сендерді рухани тіршілікке бастайтын Алланың және Пайғамбардың шақыруларына мойынұсыныңдар» деген бұйрық осы екі негіздің орнын дәл анықтап тұр (Әнфәл сүресі, 8/54) . Кейінен Құран мен Сүннеттің өзегінде қалыптасқан Ислам ғылымдары «рухани адамгершілік» нормаларды молынан өндіріп шығарды. Осы нормалармен қабысып үндескен жергілікті халықтардың дәстүрлі түсініктері мен әдет ғұрыптық ерекшеліктері топтаса келе Ислам мәдениетінің аксиологиялық мазмұнын құрады.

Ислам дініндегі моральдық-этикалық құндылықтар Құран мен Сүннет негізінде қалыптасып, ортағасырлық құқықтық, теологиялық және философиялық мектептер арқылы арнасы кеңейді және ҮІІІ ғасырда даму жолына түскен сопылық ілім арқылы мистикалық философия жаңа белеске көтерілді. Ислам ойлау жүйесінің қалыптасу серуені - тарих ішінде қалыптасқан қоғамдық-саяси оқиғалар мен діни топтық жіктелулерді, әр түрлі діни дәстүрлермен ықпалдастық һәм жаңа шарттарға сай сұраныстарға жауап іздеу, кемелдікке ұласуға ұмтылыс пен ғылымға деген құлшыныс сынды жолмен жалғасып жатқан өркениет тізбегі болатын.

Құран эволюциялық жолмен 23 жылда діни-рухани қажеттіліктермен қатар әлеуметтік-құқықтық, саяси-экономикалық, моральдық-этикалық мәселелердің шешімі болып мұсылман қоғамының көз алдында кезең кезеңмен түсіп отырды. Пайғамбарымыз көзі тірісінде бұрынғы қандық-туыстық байланыстар негізінде құрылған қоғамның орнына рухани бірліктің аясында топтасқан жаңа «үммет» қалыптастыруға күш салды. Оның саяси, құқықтық, және моральдық шешімдері алғашқы мұсылмандар санасында терең орын алды. Көзі тірі Пайғамбар арқылы Құдайлық мәліметпен сусындаған сахабалар исламның моральды-этикалық құндылықтар жүйесінің кейінгі ұрпаққа жетуіне өлшеусіз үлес қосты. Тарихи даму үдерісімен заман талаптарына сай осы шындықтарды жүйелеп жеткізу қажеттілі туындады. Қоғамда хафиздар мен мухаддистердің беделі өсіп, «муфассир» (тәпсірші), «мухаддис» (хадисші) секілді Исламның базалық негізін қалыптаған ғалымдар шоғыры пайда болды. Олар Құран мен хадистен құқықтық шешімдерді шығаруына орай фикһ ғылымын (Усул у-фикһ) дамытты. Мұсылманның Алла алдындағы міндеттері (фарз, уәжіп, сүннет т. б), қоғамдық, адами қатынастарының негіздері (муаллимат) және мемлекетпен жеке адам арасындағы байланыстар секілді құқықтық, экономикалық, саяси-әлеуметтік т. б. түйіндер қарастырыла келе «шариғат» үкімдері жүйелене бастады.

Шариғат -(сөзбе сөз бастау көзі, бұлақ деген cөз) тура жол, жұрыс тұрыс, амал әрекеттің ережесі. Яғни, Ислам негіздеріне сай амал ету дегенді білдіреді. Шариғат мұсылман өмірінің бар қырын қамтитын діни, құқықтық, моральды этикалық нормалардың тұтасқан жүйесі. Исламда «мәңгі және өзгермейтін» Құдайлық ереже ретінде қабылданатын шариғат діни құқықтың конфессиональды формасы. Шариғат Құранға, Сүннетке және фикһқа сүйенеді. Конституциялық, азаматтық, қылмыстық, отбасылық, басқарулық, және моральды-этикалық іс-әрекеттер нормаларын қамтиды. Шариғат негіздері бойынша мұсылманның орындауға тиіс амалдарын «Таклиф» деп атайды. Орындауға және бойын аулақ ұстауға міндетті амалдарын маңыздылық деңгейіне сәйкес жинақтап түсіндіретін жүйелі міндеттер жиынтығын «Афғаал ул Мукаллафин» деп атайды. Олар сегіз бөлікке топтастырылады[1, 53] .

Пайғамбар өлімінен кейінгі төрт халифтың тұсында (хулафа у-рашидин) Ислам халифатының шекарасы қарқынды түрде кеңейді. Осы кезеңдерде рибаттардың (әскери гарнизон) үлкен қалаға айналуымен ірі мәдени ошақтардың пайда болу процесстері қарқынды жүріп жатты. Куфа, Басра, Мосул, Фустат секілді т. б. рибат қалаларда Исламдық ойлау жүйесіне Ирандық, Мысырлық, Византиялық діни-философиялық қалыптардың ықпалы анық сезіле бастады. Али мен Муайвия арасындағы қақтығыстар мен одан әрі жалғасқан азаматтық соғыстар әртүрлі саяси және теологиялық тартыстардың жандана түсуіне себеп болды. Осы кезеңде хараджия, муржия, шиғалық топтардың арасында дауға айналған діни-саяси проблемалар кейіннен идеялық ізденістер мен жеке ағымдардың қалыптасуына себеп болды. Адамның еркі мен қалауы, тағдыр мен қазасы тұрғысынан болмыстық мәнін терең талдауға түскен Ислам фаталистері «қадария» мен «жәбрия» топтары тарих сахнасына шықты. Мұсылмандық мәдениеттің антика философиясы мен христиан, иуда және зараостризм діндерімен өркениеттік қағтығысқа түсуінде алғашқы сапты бастаған мутазила тобы исламға философиялық-рационалдық өлшемдерді алып келді. Алланың сипаттары, тағдыр мен қаза, адам еркі, үлкен күнә мәселелері мен Алланың антропоморфты мысалдармен сипатталынған мутәшшәбих аяттардың түсіндірмесі секілді т. б тақырыптарды қарастырған мутазила мәзһабі «кәләм» ғылымын дамытты. Бұл ұмтылыстары Исламның ақидалық негіздерін қорғау мақсатында көрініс тапқан еді. Алғашқы сәләфи ғалымдар тарапынан «кәләм» ғылымы қатты сынға ұшырағанымен кейінірек түрлі философиялық ойлардан исламның ақидалық негіздерін қорғауда өте маңызды роль атқарған бұл ғылымның қажеттілігі дұрыс бағаланды. Ал-Әшәри және Матуруди сынды ғалымдардың қажырлы еңбегімен «әһли суннаның» шеңберінде «кәләм» ғылымы одан да биік деңгейге көтерілді.

Мұсылман жұртының сенім жүйесінде маңызды роль ойнаған классикалық кезеңдегі кәлам ғылымының ең басты ерекшелігі философиядағы мантықтың (логика) Исламға жат саналып, ұзақ тұтылуы. Кәлам білгірлері Мутазила тобынан бастап, әртүрлі философиялық ұғымдар мен тақырыптарды көтерсе де мантық ғылымын қолданбаған. Оның орнына жоғарыда айтылып өткен, сахабалар кезінен фықһ ілімінің ішінде орын алатын және Имам Шафиғи тұсынан теориясы түзілген, Ислам мантығы деп атауға тұрарлық рей және ижтихатқа иек артатын «усул» ғылымында қолданылатын методтарды қолданды. Зерттеушілер, ерте кезеңнен Аристотель мантығын білсе де, кәламшылардың оны қолданбауларының себебін Аристотельдің метафизикасында Ислам сенім негіздеріне қайшы пікірлердің көп орын алуынан деп есептейді. Қолданылған дәлелдер, яғни, құралдар мәрдуд (қате) болған жағдайда, діннің яғни негіздің де зарарға ұшырайтынын ойлаулары, кәламшыларды кез келген философиялық назар мен мантыққа өте мұқият қарауға жетеледі. Сондықтан да, классикалық кәлам кезеңі философиялық метафизика түзбестен, «илм-у усулуд-дин» сөзіне дәл мағынасына сай «теология» деуге әбден лайықты діни ғылым сипатын сақтады.

Ислам философиясы мен аударма істері, Харуш Рашид тұсындағы «Бәйтул Хикма» құбылысы 10 ғасырда кемеліне жеткен Мұсылмандық ренессанстан хабар береді. Адам Мец сынды зерттеушілер бұл дәуірде Шиилік саяси жүйелер басымдыққа ие болғанымен халық арасында «әһлі сунна» ұғымының емендей алып негізі қалыптасып үлгергендігін айтады. Десек те, мутазила тобының рационалды шаблондары мен аударма ісі арқылы әсер еткен ежелгі философиялық мәдениеттердің ықпалы Ислам философиясының қалыптасуын жеделдетпей қоймады. Әл-Кинди мен Фараби арқылы арнасы аршылып, тақырыптары кеңейген, тіпті қоғамдық ғылымдардың қалыптасуына әсер еткен «Мәшшәиун» мектебін таза Аристотельшіл жол ұстанды деп айта алмаймыз. Онтологиясы тұтасымен судур концепциясына негізделген Фараби философиясы Антика философиясының (Аристотел/Платон-Неоплатоншылдық) гибрид нұсқасы һәм ислам канондарына сай тұжырымы ретінде бағалануы тиіс. Ибн Сина заманынан кәламшыларға үлкен соққы болған метафизикалық тақырыптар мен тәмкин теориясы, медициналық, астрономиялық зерттеулер Әшари ғалымдарына да елеулі әсерін тигізді. Мутааххирун кезеңінің ақидалық мәтіндерінде философиялық кәлам деуге лайықты мазмұн қалыптасты. Жүвәйни, Ибн Фурәк және Ғазали бүған өрнек бола алады[2, 18] .

Антика философиясының Ислам философтары мен діни білгірлеріне ықпалы қоғамдық һәм жеке (фәрд) тұлғаның ахлақи кемелденуін негізге алатын этикалық шаблондарды ұсынуымен де көрініс тапты. Рухани қағидалар мен Құран мен Сүннеттегі моральдық тұжырымдар жүйелі түрде ахлақ ілімінде топтаса бастады. «Илм-у-ахлақ»тың қалыптасуына әсер еткен арналар ретінде Мысыр, Сирия, Иран философиялық мектептері мен ауыздан ауызға айтылып жеткен, аракідік аударылған деректер арқылы ежелгі грек философиясын атау керек. Катиб Челеби ахлақ ғылымын «хикмети амалиенің» бір бөлшегі деп сипаттаған. Бұл анықтама «амали» және «назари» ахлақтың арасындағы айырмашылықтарды көрсеткендіктен Платон философиясында кездесетін осы жүйелеуді арабтар ежелгі грек философиялық дәстүрінен үйренген деуге негіз бар. Катиб Челеби «Әл-Фаваид әл-хакания» кітабының авторы кади Садр ад дин әл-Ширваниға сілтеме жасай отырып ахлақ ғылымына былайша анықтама жасайды. «Илм-у-ахлақ» - ізгі, қайырымды істердің және оларды пайдаға жаратудың, дәл осылай адамды абыройсыздыққа ұрындырып, бақытсыздыққа жеткізетін жаман істерді танып және олардан құтылу жолдарын көрсететін ілім. Бұл анықтама ахлақ философиясының ізгіліктер мен жаманшылықтардың методикалық сипатта қарастырылуын танытып қана қоймай доктриналық, әдістемелік негіздерінің «мешшаиун» Аристотель философияның этикасына ұқсастығын көрсетеді[3, 157-158] .

Араб тілінде кітап жазған алғашқы ахлақшы «Қалила уа димна» кітабының аудармашысы Ибн әл-Мукаффа. Одан кейін ахлақ туралы жазған авторлардың ең бастысы Ихван ус-Сафа жамағатынан Ибн Мискевеих болатын. «Мизан әл-‘амәл» (Амалдар өлшемі), «Мукашафат әл-қулуб» (Жүректің ашылуы), «Кимия‘ ус-сағада» т. б. еңбектерімен танымал Әбу Хамид әл-Ғазалиді арнайы айта кеткен жөн. Сонымен қатар «Ахлақи Насри» атты кітабы жиі еске алынатын Насир аддин Ат-Тусидің орны да ерекше.

Ислам ахлақшыларының көбісі ахлақ ғылымына арнап жазған еңбектерімен танылмаған деуге болады. Және көпшілік ғалымдардың моральдық-этикалық мәселелерге қатысты ойлары әртүрлі еңбектерінде шашыраңқы түрде көрініс тапқандықтан оларды сопы, кәләмші немесе философ деп тануымыз заңдылық.

Алғашқы мораль мәселесін жүйелеген Ислам ғұламалары ахлақ ғылымына «хикмет-и амалие», «илм ул-адаб», «илм ул-таһзиб ун-нафс» деген атаулар берген. «Ахлақ» араб тіліндегі «хулк» сөзінің көпше түрінен келіп шығады. «Хулқ» жаратылған деген сөз. Терминологияда «Хулк» адам жанының суреті мен сыртқы көрінісі деген мағынада қолданылады. Яғни «ахлақ» бұл жерде ішкі рухани дүниенің көркемдігінің амал әрекет арқылы көрініс табуы деген мағынаны беріп тұр. Жалпы мағынада мінез құлық деген мәнде қолданыла береді. Мысалы жақсы ахлақ, жаман ахлақ деп айтылып жататыны сондықтан. Дін ғылымы бойынша «илм ахлақ» адамдардың бойында табылуы міндетті жақсы дағды, әдеттері мен орындауға тиісті көптеген борыштары жайлы баяндайтын ілім. Ислам ахлақы діннің басқа салалары секілді Құран мен Сүннетке негізделеді. Исламда діни бұйрықтар мен ахлақы міндеттер маңыздылығы тұрғыдан бірдей. Намаз, ораза, зекет, қажылық мұсылманның өмірінде қаншалықты орын иеленсе, денсаулықты күту, отбасы жауапкершілігі, қоғамдық міндет пен Отанына және адамдарға жақсылық жасауда сондай деңгейде міндетті болып саналады. Бұл ғылым адамның еркі, қалауы, жауапкершілігі мен аманат иесі ретіндегі болмыстық сипатын Құрандағы өлшемдермен түсіндіреді. Ахлақ ғылымы назари (теориялық) және амали (практикалық) болып бөлінеді. Теориялық ахлақ ғылымында зерттелетін басты мәселе адам әрекеттерінің мақсаты, адами болмыс ретінде өзінің міндеті туралы түсінігі мен ар-ұждандық қасиеттері қарастырылады. Ал практикалық ахлақта Аллаға, Пайғамбарға, өз денсаулығына, отбасына, қоғамға т. б. қатысты міндеттері айқындалады. Оны жүзеге асыру жолдары көрсетіледі. Ахлақтың бір бөлігі жақсы, көркем амалдарды қамтиды. Оны «ахлақи хамидие» дейді. Екінші жағы жамандық пен жағымсыз істерді білдіргендіктен «ахлақи земимие» деп аталады[4, 14] .

1. 2 Сопылық ілімдерде Алла және адам арақатынасы

Исламның рухани-эмпирикалық мол тәжірбиесін қалыптаған, моральдық-практикалық қыры саналатын сопылық ілімнің бастауы әрине Құран мен Сүннет. Алғашында «зухд» (аскетизм, дегдарлық - ахиретке бет бұру, дүниеден безіну, көңілде дүниеге, нәпсінің құмарлықтарына бой алдырмау деген мағынаға келеді) болып көрініс тапқан бұл феномен XII ғасырда тариқат деңгейіне көтеріліп, діни - әлеуметтік қауымдастық ретіндегі сипатын тапты. Құран аяттары мен пайғамбар хадистерінде дүниенің өткінші, жалған екендігін баяндаған ойлар көптеп кездеседі. Әрі «дүние» сөзі араб тілінде Алладан ең ұзақ жатқан жер деген мағынаға келеді. Құраннан бастау алған осы түсініктер негізінде Пайғамбарымызбен алғашқы сахабалардың діни тәжірбиесінде дегдарлықтың орны болмады деп айта алмаймыз. Неміс ғалымы, профессор Ф. Толюк: «Мұхаммед пайғамбармен қоса барлық араб тайпалары тәркідүниелік өмірге бейім болатын. Сондықтан да, сопылық ілімнің бастауын Исламның құрушысының мистикалық тұлғасымен, хижреттен кейінгі алғашқы онжылдықтағы сахабалардың аскеттік тәжірбиелерінен іздеген жөн», - деп жазды[5, 116] . Бұл пікірдің Европада сопылық жайлы академиялық зерттеулердің орныға бастаған кезінде айтылғанын ескерсек, сопылықтың ең әуелі таза Исламдық құбылыс ретінде пайда болғандығын көреміз.

Кейбір зерттеушілер сопылықтың тууына ықпал еткен алғышарттарды саяси астарлармен байланыстырады. Халифаттағы азаматтық соғыстардың салдары, Омеядтар билігінің әділетсіздігі, сарай билеушілерінің дүниеқоңыздыққа берілуі секілді оқиғалар дүниеден безінген, саяси мәселелерде квиетистік ұстанымда болған тақуалардың қалыптасуына әсер етті. Осы тұста «табиғиндар» арасынан Хасан Басридің (642-768 ж. ж. ) тақуалық өмірі мен мистикалық мәндегі уағыздары мұсылман қауымының жан жарасын дөп басып, аскеттік өмірге бейім тақуалар шоғырының қалыптасуына әсер етті[6, 16-18] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.