9 мамыр
Кіріспе
Шүйінші, халқым, шүйінші!
Шүйіншіге сүйінші!
Шаттан, ата.анамыз,
Шаттан, аға.бабамыз,
Кек қайтарып фашистен,
Соғыс бітті жеңіспен,
Жеңдік жауды күресте
Жасалсын той.мереке.
(Т. Жароков)
Шүйінші, халқым, шүйінші!
Шүйіншіге сүйінші!
Шаттан, ата.анамыз,
Шаттан, аға.бабамыз,
Кек қайтарып фашистен,
Соғыс бітті жеңіспен,
Жеңдік жауды күресте
Жасалсын той.мереке.
(Т. Жароков)
Кіріспе
Шүйінші, халқым, шүйінші!
Шүйіншіге сүйінші!
Шаттан, ата-анамыз,
Шаттан, аға-бабамыз,
Кек қайтарып фашистен,
Соғыс бітті жеңіспен,
Жеңдік жауды күресте
Жасалсын той-мереке.
(Т. Жароков)
Міне, Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталғанына да 60 жыл өтті. Бұл сол кездегі кеңес халқының ержүректілігі мен төзімділіктерін паш ететін, тарихта мәңгілік қалатын күн. Бұл күнді соғыстың алғы шептерінде қайсарлықпен шайқас жүргізіп, ерліктің сан үлгісін көрсеткен ардагерлер тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің тылдағы қажырлы еңбегімен жеңісті шыңдаған, станоктың қасынан, егін даласында, күні-түні мал бағып, тынымсыз жұмыс істеген жұмысшылар, ауыл адамдары тойлайды. Бұл мейрамды біздің аяулы да даңқты әйелдеріміз - өздерінің әкелерін, ерлерін, ұлдарын және сүйіктілерін көзінен жасы сорғалай жүріп төзімділікпен күткен, олардың орнын жоқтатпаған аналар мен жұбайлар, қалыңдықтар мен қыздар тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің әкелері мен ағалары қанын төгіп, жанын қиып бақытты өмірін қамтамасыз еткен Ұлы жеңістің құрдастары тойлайды. Ұлы Жеңіс күні елі мен жері үшін жанын пида еткен, туған-туысқандарына, жақын-жарандарына, туған жеріне, ауылына оралмай қалған қаһарман ерлерді бүкіл елі болып еске түсіреді.
Бұл мейрамды бұрынғы кеңес одағына кірген 15 одақтас республика халқымен бірге, кеңес халқы неміс басқыншыларынан азат еткен Еуропа елдерінің Варшава мен Прага, Будапешт пен Бухарестің, София мен Белградтың, Париж бен Венаның, жер шарының басқа да көптеген қалаларының тұрғындары тойлайды.
Ұлы Отан соғысы халқымызға төнген ең ауыр күндер болды. Төрт жыл, 1418 күн мен түн бойы өз жері мен отаны үшін, келешек ұрпақ үшін жан қилы соғыс жүріп жатты.
Бір күшке жиналған орыс пен тәжік, грузин мен белорус, қазақ пен украин қарсы алдындағы жауға алмас қамал болып жұмылды...
Сол кездегі Кеңес Одағының басқа халқымен бірге жауды талқандап, жеңіске жету ісіне қазақ халқы да өзінің лайықты үлесін қосты. Қазақстандық жауынгерлер Брест қамалынан бастап Берлинге дейін барды. Олар Сталинград түбіндегі жертөлелерде, Днепр өткелінде, Москва мен Ленинград үшін болған ұрыстарда батыр ерліктер көрсетті. Украинаны, Кавказды, Белоруссияны, Қырымды, Прибалтиканы азат етті, Польша, Румыния, Венгрия, Чехословакия, Болгария, Германия жерлеріндегі майдан жолдарында жеңіс туын көтеріп өтті. Ұлы Отан соғысы жылдарында біздің қандастарымыз қатыспаған бірде-бір үлкен шайқас болмады.
Қазақ ел басына күн туғанда жалғыз жанын қу шүберекке түйген жауынгер халық болған. Ұлан байтақ даласының бір тұтам жері үшін қорқу деген сезімді жүрегінен жұлып алып тастаған. Тіпті арыға бармай-ақ кешегі Ұлы Отан соғысының әлі сарғайып үлгермеген қатпарлы парақтарына үңіліп қарасақ қазақтардың қанды қырғында қаймықпай соғысқанына анық көзіміз жетеді. Оған мысал айқас алаңдарында өшпес ерлік жасаған жүз қазақтың (ең соңғысын арада 50 жыл өткен соң Бауыржан Момышұлы алды) Кеңестер Одағының батыры атағын алғанын айтсақ та жетеді. Бұны сол кездегі 2,5-3 млн. қазаққа шаққанда басқа халықтардың алдына шығып кетеді екен. Ердің ері шыдайтын жаңбырша жауған оқ пен қарша бораған бомбаның арасында олардың нәзік жүректері тасқа айналып, гүл ғұмырлары ажалдың қанды тырнағына ілікті.
Сол бір сұрапыл жылдары қазақ халқы өзінің Отанына, жеріне деген патриоттық сезімін, ұлттық мақтанышын дәлелдеді. 500 ден аса жерлестеріміз, оның ішінде 96 қазақ Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Жауға қарсы шайқастар алдыңғы шептегі ұрыстарда ғана емес, алыстағы ауыл мен кең байтақ далада да жүріп жатты. Сол жылдары Қазақстан миллиондаған босқындарды өз бауырына аналық мейірімімен тартушы, эвакуацияланған завод пен фабрикаларға, майданға керекті оқ -дәрі мен азық-түлік жеткізуші үлкен арсеналға айналды.
Шығанақ Берсиев сияқты еңбек ерлерімен қатар иықтарына үлкен ауыртпалық түскен еңбек даласында миллиондап жұмыс істеген әйелдерсіз, жасөспірімдер мен қарттарсыз Жеңіс күнін көзге елестету мүмкін бе еді?!
Ешқашанда жауынгер ерлігі мен жеңісті еңбегімен соққан
еңбекшінің ерен ерліктері ұмытылмайды. Бүгінде біздің азаматтық міндетіміз – болашақ ұрпақты Отанын сүюге, елінің, жерінің адал патриоттары, достық пен бірлік туралы түсінік беру арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Оқырмандармен Ұлы Жеңістің 60 жылдығына байланысты шаралар өткізу барысында балалар кітапханашылары төмендегі ұсыныстарды басшылыққа алулары керек:
Соғыс “саясатының” негізінде қандай мақсат болғанын талқылаудың қажеті жоқ. Біздің міндетіміз балаларға сол жылдардағы адамдар мен тарихи оқиғалар туралы әңгімелеу;
Кешегі немесе бүгінгі соғыстың зұлымдық екенін, онымен адамзаттың келіспейтіндігін жеткізу;
Ұлы Отан соғысының халықтық екенін, ол үлкен зұлмат пен қиыншылық екенін түсіндіру;
Оқырмандарды соғыс тақырыбына жазылған көркем әдебиеттермен жете таныстыру қажет. Әсіресе, қазақстандық жазушылар мен қазақ батырлары туралы;
Бұл тақырыппен жұмыс істеу барысында оның ауқымдылығын ескере отырып, әр жастағы балалардың жас ерекшелігіне қарай шара ұйымдастыру керек.
Қазіргі кезде әрбір кітапхана соғыс тақырыбын қамтитын баспа, аудио-бейне басылымдарға өте бай. Біздің міндетіміз оларды оқырманға насихаттау және жеткізу.
Балалар кітапханаларында Жеңістің 60 жылдығын лайықты атап өту барынша үлкен дайындықты қажет етеді.
Наурыз-сәуір айларында кітапханаларда «Кітап оқып, өткенді еске алу...» атты шығармалар байқауы ұйымдастырылуы керек. Байқаудың мақсаты балаларды Ұлы Отан соғысы жайлы жазылған поэзия мен прозаларды оқуға тарту. Сондай-ақ тақырыпқа байланысты плакат, газет немесе балалардың шығармашылық жұмыстарынан да әртүрлі байқау, сайыстар ұйымдастырған жөн. Бұл шаралардың тақырыбын “Сарғайса да тарихтың ақ парағы, ол күндер мәңгі есте сақталады”, “Біз бейбітшілікті қалаймыз” немесе “Соғыс және балалық” деп алуға болады.
Ұлы Отан соғысы тақырыбын оқырмандарға толық және дұрыс түсіндіру мақсатында кітапханашы үлкен шайқастар мен соғыс операцияларының маңыздылығын ашатын “Ұлы Отан соғысының күнтізбесін» жасауына болады:
« 1941-1945 жалынды жылдары:
1. Соғыстың басталуы- 22 маусым 1941 жыл
2. Брест қамалын қорғау- маусым 1941 жыл
3. Ленинградты қорғау- 1941- 1944 жылдар
4. Москва үшін шайқас - 30 қыркүйек 1941- 20 сәуір 1942 жыл
5. Сталинград үшін шайқас- 17 шілде 1942- 2 ақпан 1943 жыл
6. Курск шайқасы- 5 шілде- 23 тамыз 1943 жыл
7. Днепр үшін шайқас- тамыз- желтоқсан 1943 жыл
8. Берлин операциясы - 16 сәуір- 8 мамыр 1945 жыл
9. Жеңіс күні- 9 мамыр 1945 жыл».
Мың жылда бір-ақ көрінетін кометалардай сыры да, сезімі де терең, тұңғиық дана тұлғаларымыз фәни өмірден баз кешіп, бақилық болып жатыр. Әйтсе де, Баубек пен Бауыржан батырлығы, Әлия мен Мәншүк ерлігі, Қаныш пен Әлкей білімі, Мұхтар мен Ғабит, Ғабидендердің үні, Дінмұхаммедтің парасаты – бүгінгі ұрпаққа өнеге. Олардың өнегелі өмірлерін жас ұрпаққа жан-жақты насихаттау, таныстыру кітапхана қызметкерлерінің міндеті.
Ұлы Жеңістің 60жылдығына арналған мейрамға орай, ашық суретті кітап көрмесін ұйымдастыру керек. Көрме балаларды құжаттық, мемуарлық, көркем-әдебиеттермен толыққанды таныстырады. Көрмені “Отты жылдар елесін, кітаптан оқып білесің...”, “Тарих беттері”, “Ел мен ердің жемісі”, “Қаһарман ұрпаққа тағзым”, “Ұлы Оан соғысы – халық соғысы”, “Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысында” т.б. атауға болады.
Көрменің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ірі шайқастарына арналған бөлімдері болу керек. Бұл жерде біз әрине, қазақстандықтардың үлесі, олардың батырлық ерліктері туралы материалдарды мүмкіндігінше мол қамтуымыз қажет.
Бұл үлкен атаулы күнге байланысты өткізілетін шараларды ауқымды өткізу қажет және алдын-ала дайындық керек. Сондықтан осы тақырыпты жан-жақты қамтитын “Еске алу” апталығын ұйымдастырған дұрыс. Апталық барысында балалардың жас ерекшеліктеріне орай “Бұл қалай болған еді”, “Халықтың жадында”, “Отты жылдар өрендері” атты әдеби-музыкалық кеш, сауалнамалар, әңгіме, сұрапыл жылдары елін жаудан қорғаған ақын-жазушыларымыздың өлең-жырлары бойынша «Қаруын қаламға айырбастап» поэзия сағатын т.б. ұйымдастыруға болады.
Екінші дүние жүзілік соғыстағы әйелдердің ерлігі ерекше. Олардың ішінде қазақ әйелдерінің ерлігі туралы “Арулар отты жылдарда”, “Соғыстың қатыгез бейнесі” деген атпен батыр қыздардың ерліктерін паш ететін шаралар ұйымдастырылса нұр үстіне нұр болар еді.
Соғыс жылдарындағы балалар тағдырына, жауынгер-бала, партизан-бала туралы немесе мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің тылдағы еңбегі, олардың ауыр тағдырлары туралы айтылуы керек. Кіші мектеп жасындағы балалармен әңгіме өткізу барысында “Кеңес Одағы”, “Одақтас республика”, “Кеңес Одағының астанасы” деген сөздер түсініксіз болуы мүмкін, сондықтан әңгімені алдымен Кеңес Одағының тарихынан бастаған жөн.
Шүйінші, халқым, шүйінші!
Шүйіншіге сүйінші!
Шаттан, ата-анамыз,
Шаттан, аға-бабамыз,
Кек қайтарып фашистен,
Соғыс бітті жеңіспен,
Жеңдік жауды күресте
Жасалсын той-мереке.
(Т. Жароков)
Міне, Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталғанына да 60 жыл өтті. Бұл сол кездегі кеңес халқының ержүректілігі мен төзімділіктерін паш ететін, тарихта мәңгілік қалатын күн. Бұл күнді соғыстың алғы шептерінде қайсарлықпен шайқас жүргізіп, ерліктің сан үлгісін көрсеткен ардагерлер тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің тылдағы қажырлы еңбегімен жеңісті шыңдаған, станоктың қасынан, егін даласында, күні-түні мал бағып, тынымсыз жұмыс істеген жұмысшылар, ауыл адамдары тойлайды. Бұл мейрамды біздің аяулы да даңқты әйелдеріміз - өздерінің әкелерін, ерлерін, ұлдарын және сүйіктілерін көзінен жасы сорғалай жүріп төзімділікпен күткен, олардың орнын жоқтатпаған аналар мен жұбайлар, қалыңдықтар мен қыздар тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің әкелері мен ағалары қанын төгіп, жанын қиып бақытты өмірін қамтамасыз еткен Ұлы жеңістің құрдастары тойлайды. Ұлы Жеңіс күні елі мен жері үшін жанын пида еткен, туған-туысқандарына, жақын-жарандарына, туған жеріне, ауылына оралмай қалған қаһарман ерлерді бүкіл елі болып еске түсіреді.
Бұл мейрамды бұрынғы кеңес одағына кірген 15 одақтас республика халқымен бірге, кеңес халқы неміс басқыншыларынан азат еткен Еуропа елдерінің Варшава мен Прага, Будапешт пен Бухарестің, София мен Белградтың, Париж бен Венаның, жер шарының басқа да көптеген қалаларының тұрғындары тойлайды.
Ұлы Отан соғысы халқымызға төнген ең ауыр күндер болды. Төрт жыл, 1418 күн мен түн бойы өз жері мен отаны үшін, келешек ұрпақ үшін жан қилы соғыс жүріп жатты.
Бір күшке жиналған орыс пен тәжік, грузин мен белорус, қазақ пен украин қарсы алдындағы жауға алмас қамал болып жұмылды...
Сол кездегі Кеңес Одағының басқа халқымен бірге жауды талқандап, жеңіске жету ісіне қазақ халқы да өзінің лайықты үлесін қосты. Қазақстандық жауынгерлер Брест қамалынан бастап Берлинге дейін барды. Олар Сталинград түбіндегі жертөлелерде, Днепр өткелінде, Москва мен Ленинград үшін болған ұрыстарда батыр ерліктер көрсетті. Украинаны, Кавказды, Белоруссияны, Қырымды, Прибалтиканы азат етті, Польша, Румыния, Венгрия, Чехословакия, Болгария, Германия жерлеріндегі майдан жолдарында жеңіс туын көтеріп өтті. Ұлы Отан соғысы жылдарында біздің қандастарымыз қатыспаған бірде-бір үлкен шайқас болмады.
Қазақ ел басына күн туғанда жалғыз жанын қу шүберекке түйген жауынгер халық болған. Ұлан байтақ даласының бір тұтам жері үшін қорқу деген сезімді жүрегінен жұлып алып тастаған. Тіпті арыға бармай-ақ кешегі Ұлы Отан соғысының әлі сарғайып үлгермеген қатпарлы парақтарына үңіліп қарасақ қазақтардың қанды қырғында қаймықпай соғысқанына анық көзіміз жетеді. Оған мысал айқас алаңдарында өшпес ерлік жасаған жүз қазақтың (ең соңғысын арада 50 жыл өткен соң Бауыржан Момышұлы алды) Кеңестер Одағының батыры атағын алғанын айтсақ та жетеді. Бұны сол кездегі 2,5-3 млн. қазаққа шаққанда басқа халықтардың алдына шығып кетеді екен. Ердің ері шыдайтын жаңбырша жауған оқ пен қарша бораған бомбаның арасында олардың нәзік жүректері тасқа айналып, гүл ғұмырлары ажалдың қанды тырнағына ілікті.
Сол бір сұрапыл жылдары қазақ халқы өзінің Отанына, жеріне деген патриоттық сезімін, ұлттық мақтанышын дәлелдеді. 500 ден аса жерлестеріміз, оның ішінде 96 қазақ Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Жауға қарсы шайқастар алдыңғы шептегі ұрыстарда ғана емес, алыстағы ауыл мен кең байтақ далада да жүріп жатты. Сол жылдары Қазақстан миллиондаған босқындарды өз бауырына аналық мейірімімен тартушы, эвакуацияланған завод пен фабрикаларға, майданға керекті оқ -дәрі мен азық-түлік жеткізуші үлкен арсеналға айналды.
Шығанақ Берсиев сияқты еңбек ерлерімен қатар иықтарына үлкен ауыртпалық түскен еңбек даласында миллиондап жұмыс істеген әйелдерсіз, жасөспірімдер мен қарттарсыз Жеңіс күнін көзге елестету мүмкін бе еді?!
Ешқашанда жауынгер ерлігі мен жеңісті еңбегімен соққан
еңбекшінің ерен ерліктері ұмытылмайды. Бүгінде біздің азаматтық міндетіміз – болашақ ұрпақты Отанын сүюге, елінің, жерінің адал патриоттары, достық пен бірлік туралы түсінік беру арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Оқырмандармен Ұлы Жеңістің 60 жылдығына байланысты шаралар өткізу барысында балалар кітапханашылары төмендегі ұсыныстарды басшылыққа алулары керек:
Соғыс “саясатының” негізінде қандай мақсат болғанын талқылаудың қажеті жоқ. Біздің міндетіміз балаларға сол жылдардағы адамдар мен тарихи оқиғалар туралы әңгімелеу;
Кешегі немесе бүгінгі соғыстың зұлымдық екенін, онымен адамзаттың келіспейтіндігін жеткізу;
Ұлы Отан соғысының халықтық екенін, ол үлкен зұлмат пен қиыншылық екенін түсіндіру;
Оқырмандарды соғыс тақырыбына жазылған көркем әдебиеттермен жете таныстыру қажет. Әсіресе, қазақстандық жазушылар мен қазақ батырлары туралы;
Бұл тақырыппен жұмыс істеу барысында оның ауқымдылығын ескере отырып, әр жастағы балалардың жас ерекшелігіне қарай шара ұйымдастыру керек.
Қазіргі кезде әрбір кітапхана соғыс тақырыбын қамтитын баспа, аудио-бейне басылымдарға өте бай. Біздің міндетіміз оларды оқырманға насихаттау және жеткізу.
Балалар кітапханаларында Жеңістің 60 жылдығын лайықты атап өту барынша үлкен дайындықты қажет етеді.
Наурыз-сәуір айларында кітапханаларда «Кітап оқып, өткенді еске алу...» атты шығармалар байқауы ұйымдастырылуы керек. Байқаудың мақсаты балаларды Ұлы Отан соғысы жайлы жазылған поэзия мен прозаларды оқуға тарту. Сондай-ақ тақырыпқа байланысты плакат, газет немесе балалардың шығармашылық жұмыстарынан да әртүрлі байқау, сайыстар ұйымдастырған жөн. Бұл шаралардың тақырыбын “Сарғайса да тарихтың ақ парағы, ол күндер мәңгі есте сақталады”, “Біз бейбітшілікті қалаймыз” немесе “Соғыс және балалық” деп алуға болады.
Ұлы Отан соғысы тақырыбын оқырмандарға толық және дұрыс түсіндіру мақсатында кітапханашы үлкен шайқастар мен соғыс операцияларының маңыздылығын ашатын “Ұлы Отан соғысының күнтізбесін» жасауына болады:
« 1941-1945 жалынды жылдары:
1. Соғыстың басталуы- 22 маусым 1941 жыл
2. Брест қамалын қорғау- маусым 1941 жыл
3. Ленинградты қорғау- 1941- 1944 жылдар
4. Москва үшін шайқас - 30 қыркүйек 1941- 20 сәуір 1942 жыл
5. Сталинград үшін шайқас- 17 шілде 1942- 2 ақпан 1943 жыл
6. Курск шайқасы- 5 шілде- 23 тамыз 1943 жыл
7. Днепр үшін шайқас- тамыз- желтоқсан 1943 жыл
8. Берлин операциясы - 16 сәуір- 8 мамыр 1945 жыл
9. Жеңіс күні- 9 мамыр 1945 жыл».
Мың жылда бір-ақ көрінетін кометалардай сыры да, сезімі де терең, тұңғиық дана тұлғаларымыз фәни өмірден баз кешіп, бақилық болып жатыр. Әйтсе де, Баубек пен Бауыржан батырлығы, Әлия мен Мәншүк ерлігі, Қаныш пен Әлкей білімі, Мұхтар мен Ғабит, Ғабидендердің үні, Дінмұхаммедтің парасаты – бүгінгі ұрпаққа өнеге. Олардың өнегелі өмірлерін жас ұрпаққа жан-жақты насихаттау, таныстыру кітапхана қызметкерлерінің міндеті.
Ұлы Жеңістің 60жылдығына арналған мейрамға орай, ашық суретті кітап көрмесін ұйымдастыру керек. Көрме балаларды құжаттық, мемуарлық, көркем-әдебиеттермен толыққанды таныстырады. Көрмені “Отты жылдар елесін, кітаптан оқып білесің...”, “Тарих беттері”, “Ел мен ердің жемісі”, “Қаһарман ұрпаққа тағзым”, “Ұлы Оан соғысы – халық соғысы”, “Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысында” т.б. атауға болады.
Көрменің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ірі шайқастарына арналған бөлімдері болу керек. Бұл жерде біз әрине, қазақстандықтардың үлесі, олардың батырлық ерліктері туралы материалдарды мүмкіндігінше мол қамтуымыз қажет.
Бұл үлкен атаулы күнге байланысты өткізілетін шараларды ауқымды өткізу қажет және алдын-ала дайындық керек. Сондықтан осы тақырыпты жан-жақты қамтитын “Еске алу” апталығын ұйымдастырған дұрыс. Апталық барысында балалардың жас ерекшеліктеріне орай “Бұл қалай болған еді”, “Халықтың жадында”, “Отты жылдар өрендері” атты әдеби-музыкалық кеш, сауалнамалар, әңгіме, сұрапыл жылдары елін жаудан қорғаған ақын-жазушыларымыздың өлең-жырлары бойынша «Қаруын қаламға айырбастап» поэзия сағатын т.б. ұйымдастыруға болады.
Екінші дүние жүзілік соғыстағы әйелдердің ерлігі ерекше. Олардың ішінде қазақ әйелдерінің ерлігі туралы “Арулар отты жылдарда”, “Соғыстың қатыгез бейнесі” деген атпен батыр қыздардың ерліктерін паш ететін шаралар ұйымдастырылса нұр үстіне нұр болар еді.
Соғыс жылдарындағы балалар тағдырына, жауынгер-бала, партизан-бала туралы немесе мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің тылдағы еңбегі, олардың ауыр тағдырлары туралы айтылуы керек. Кіші мектеп жасындағы балалармен әңгіме өткізу барысында “Кеңес Одағы”, “Одақтас республика”, “Кеңес Одағының астанасы” деген сөздер түсініксіз болуы мүмкін, сондықтан әңгімені алдымен Кеңес Одағының тарихынан бастаған жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер
Сарғайса да тарихтың ақ парағы, ол күндер мәңгі есте сақталады!: Методикалық ұсыныстар / ҚМРБК Құраст. Кенесарина Т.- Алматы, 1995.- 50 б.
************
Аймахан Қ. Өздігінен келген жоқ.: [Кеңестер Одағының Батыры, Тәуелсіз Қазақстанның №1 Халық Қаһарманы Сағадат Қожахметұлымен сұхбат] // Алматы ақшамы.- 2005.- 11 қаңтар.- №3.- С.3.
Ақхожин С. Әннің тәрбиелік мәні үлкен: (Ұлы Отан соғысы жылдары шыққан әндер туралы) // Қазақстан мектебі.- 2005.- №1.- С.14-16.
Асылбек А. Талғат Бигелдинов: "Ордендерімді ұрлағанмен, абырой - атағымды ұрлай алмады": [Ұлы Отан соғысының батыры Талғат Бигелдиновпен әңгіме] // Заң газеті.- 2000.- 9 мамыр.-3б.
Аупбаев Ж. Соғыс және бейбітшілік: Ұлы Отан соғысының қазақстандық тарихы // Халық кеңесі.- 1995.- 3 ақпан.
Ахметов Қ. Қазақтың батыр қызы - Хиуаз:: [Ұлы Отан соғысының батыры Хиуаз Доспанова туралы.] // Қазақстан әйелдері.- 1997.- N8.- Б.10-11.
Әбдікәрім С. Киевте желбіреген ту: [Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Украина туралы] // Заң газеті.- 2000.- 26 сәуір.-5б.
Әбділда Б. Қыран қанаты талмайды:Талғат Бигелдинов 75 жаста// Алматы ақшамы.- 1997.- 1 тамыз.- Б.3.
Әбжанов К. Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941 - 1945).// Алматы ақшамы.- 2000.- 5 мамыр.-2б.
Әділ Қ. Жеңіс парадына қатысады: [Мәскеудегі Жеңістің елу жылдығына арналған парадқа қатысатын қазақстандықтар] // Халық кеңесі.- 1995.- 4 мамыр.
Мына жұрт ер Білісті біле ме екен? немесе баспагерлерге базына: [Ұлы Отан соғысының қаһарманы Біліс Қойгелдіұлы Нұрпейсов туралы] // Заң газеті.- 2004.- 7 мамыр.- Б.4.
Әлімбаев М. Мәнді жеңіс - нәрлі жеңіс: Майдангер қаламгердің Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің мәні туралы ой - толғанысы // Қазақ әдебиеті.- 1995.- 9 мамыр (N11).- Б.3.
Әлімжан Е. Жанартау: [Ұлы Отан соғысының ардагері Бауыржан Момышұлы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 27 қырк.-7б.
Әшімов Б. Ел сенімі - ең қымбатың// Егемен Қазақстан.- 1997.- 31 шілде.- Б.4.
Әшімханов С. Мектеп оқушыларының тылдағы еңбегі// Қазақстан мұғалімі.- 1995.- 1 наурыз (N4).- Б.2.
Бағдат Момбеков (Жандосай).: [Ұлы Отан соғысының ардагері, "Жас алаш" газетінің қызметкері болған. Қазынама.] // Жас алаш.- 1999.- 29 мамыр.
Байғожаев Ә. Өткенді бағамдауда - байсалдылық керек - ақ: [Ұлы Отан соғысының ардагері. "Солдат даңқы" орденінің үш дәрежесінің де иегері әңгімелейді.] // Арай.- 1998.- N5-6.-22-23 б.
Деректер сыр шертеді: [Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында] // Ұлан.- 1996.- 7 мамыр (N19).- Б.2.
Досжанов Д. Қаһарман.// Балдырған.- 2000.- N10.-5-6б.
Есмағамбетов К. Ол үшін соғыс біткен жоқ...: [Ұлы Отан соғысының ардагері, полковник, тарих ғылымының кандидаты Асқанбек Алданазаров туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 15 сәуір.-4б.
Жанасов Ж. Ту тіккен: [Рейстаг қаһарманы Рақымжан Қошқарбаевтың туғанына 80 жыл] // Егемен Қазақстан.- 2004, - 19 қазан.- (№259).- С.5.
Жандәулет Т. Бұл біздің де жеңісіміз!: Мамырдың 9-ы Жеңіс күні. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысындағы үлесі // Ана тілі.- 1996.- 9 мамыр (N19).- Б.1.
Жеңістің шұғылалы шаттығын Жеңістің 50 жылдығының Алматыда мерекеленуінен хабар// Халық кеңесі.- 1995.- 11 мамыр.
Жұмаділ Ш. "Ұлы Отан соғысы: тарих және қазіргі заман".// Алматы ақшамы.- 2000.- 24 сәуір.-1б.
Жүніс I. Тағдырлар: Ұлы жеңіске - 55 жыл.// Жетісу.- 2000.- 30 наурыз.-6б.
Зікірияұлы Ә. Батыр ескерткішіне сапар: [Совет Одағының Батыры Төлен Қабыловтың Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқанына биыл 55 жыл] // Алматы ақшамы.- 2000.- 19 сәуір.-2б.
Кәкішұлы Т. Тау алыстаған сайын айқын көрінеді: [Совет Одағының батыры Мәлік Ғабдуллиннің шығармашылығы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 21 қараша.-3б.
Кейкелов Ж. Қас - қағым ғұмыр: [Темірбеков Асанғазы] // Егемен Қазақстан.- 1997.- 9 мамыр.
Кенжалиев И. Мәншүк туралы жаңа дерек// Халық кеңесі.- 1995.- 9 мамыр.
Көлбаев Т. Великие Луки, үшін шайқас.// Қазақ батырлары.- 2000.- N6.-6б.
Көлбаев Т. Еңбек армиясы: [1941-45] // Алматы ақшамы.- 1996.- 8 мамыр.
Көлбаев.Т. Жауынгерлік жылдар шежіресі немесе майдандық қазақ газеттерін парақтағанда.: Ұлы Жеңістің 60 жылдығына орай // Заң газеті.- 2005.- №4.- С.4.
Көлбаев Т. Отызында от кешкен: [Ұлы Отан соғысының батыры Әбілқайыр Баймолдин туралы] // Заң газеті.- 2000.- 9 мамыр.-2б.
Көлбаев Т. Толарсақтан қан кешіп, қалам ұстап...: [Ұлы Отан соғысы және еңбек ардагері, Қазақстанның халық жазушысы Әзілхан Нұршайықов жөнінде сыр] // Алматы ақшамы.- 2003.- 28 маусым.- Б.16.
Көлбаев Т. Шығыс шынары// Алматы ақшамы.- 1995.- 10 мамыр.
Кривощеков Л. Жеңіс көктемі.: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр(N18).- Б.4.
Қазақстан және ұлы отан соғысы.// Ұлан.- 2000.- 9 мамыр.-1б.
Қайсенов Қ. Жеңіс баршамызға ортақ: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр (N18).- Б.1, 3.
Қайсенов Қ. Жеңіс баршаңызға ортақ.: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр(N18).- Б.1, 3.
Қайсенов Қ. Қайран, інім - ай!: [Халық қаһарманы Рахымжан Қошқарбаев туралы.] // Егемен Қазақстан.- 1999.- 26 қаңтар.
Қалдыбай М. Бауыржан мен Мәлік.// Қазақ әдебиеті.- 2000.- 15 қырк(N37).-8-9б.
Қалдыоразұлы Қ. Ол Берлинді бомбалаған (немесе батыр Біләл Қалиев туралы үзік сыр).// Қазақ батырлары.- 2000.- N10.-6б.
Қарамсақұлы И. Сталиннің тоғыз тартуы: Ұлы Жеңістің 55 жылдығына.// Заң газеті.- 2000.- 19 сәуір.-5б.
Қас жауымен бірінші беттескен:: [Ұлы Отан соғысының ардагері Сәмиғолла Жақсыбайов туралы әңгіме.] // Егемен Қазақстан.- 1997.- 27 қараша.
Қаупынбайұлы Т. Намыс найзағайы: [Аңыз ата. Абыз ата Қайсенов Қасым батыр айтқан сыр] // Жетісу.- 1998.- 9 мамыр.
Қаупынбайұлы Т. Сұрапыл жылдар сарбаздары: [Ұзынағаш селосындағы Тұрар Рысқұлов атындағы орта мектепте майдангер ұстаздарға құрмет көрсетілді] // Жетісу.- 2000.- 15 сәуір.-7б.
Құлиев Ж. Ұлы жеңістің құны қанша?// Ана тілі.- 2004.- 6 мамыр.- Б.6.
Құлманова Л. Ерлік - ел мұрасы: [М.Мәметованың мұражайы және батыр қыздың өмірі жайлы] // Қазақстан әйелдері.- 1995.- N3.- Б.18-19.
Құндызбайұлы К. Отқа оранып, оқ астында жүргенде...: [Халқымыздың аса қадірлі, ардақты ұлдарының бірі Салық Зиманов ғұлама ғалым, академик, Ұлы Отан соғысының ардагері] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 28 сәуір.-8б.
Құттымұратұлы Қ. Қайсар қызы қазақтың: [Совет Одағының батыры Мәншүк Мәметованың Орал қаласындағы мұражайы туралы] // Жас алаш.- 2001.- 1 наур.-5б.
Мәметова А. Жақсыдан қалған көз еді: [М.Мәметова туралы] // Қазақстан әйелдері.- 1995.- N3.- Б.20.
Мәншүк туралы сөз - ерлік туралы сөз // Қазақстан әйелдері.- 1995.- N3.- Б.24-27.
Мәңгі жас бейне: (Кеңес Одағының Батыры Әлия Молдағұлованың туғанына - 75 жыл. Әлия туралы туысы Сапурамен сұхбат/ Әңг. Ш.Бейсенова) // Егемен Қазақстан.- 1999.- 22 сәуір.
"Мен халқымды бейбіт өмірде де қорғаймын!":Кеңес Одағының екі мәрте Батыры, ардагер ұшқыш Т.Ж.Бигелдинов 75 жаста /Сұхбаттасқан Т.Сүйінбай// Егемен Қазақстан.- 1997.- 5 тамыз.- Б.4.
Мұратбекова А. Рақымжан Қошқарбаев (1924 - 1988).// Айгөлек.- 2004.- №12.- С.5.
Мұртаза Ш. Рух пен намыстың төресі: [Бауыржан Момышұлы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 3 қазан.-3б.
Мырзамбетұлы Б. Арман - ай: [Қазақстанның халық жазушысы Әбу Сәрсенбаевтың әскери тақырыптағы әңгіме, романдарындағы сүйікті кейіпкер, Ұлы Отан соғысының батыры Ратай Сұлтанбеков туралы] // Алматы ақшамы.- 2000.- 5 мамыр.-2б.
Негимов С. Мәлік пен Төлеген: Совет Одағының Батыры атағын алғанына 60 жыл// Қазақ әдебиеті.- 2003.- 31қаңтар(N5).- Б.5.
Нұршайықов Ә. Комиссар айтқан сол бір сөз...: [Абай атындағы мемлекеттік және А.А.Фадеев атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты Әзілхан Нұршайықовтың "Біздің Бәйішев" деп аталатын кітапынан үзінді] // Атамекен.- 2000.- 26 көкек(N7-8).-5б.
Нұршайықов Ә. Қайсар қыздың қаһармандығы: [Қазақтың Ұлы Отан соғысындағы жалғыз ұшқыш қызы Хиуаз Доспанова "Халық қаһарманы" атағын алғандығы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2004.- 10 желтоқсан.- №297 - 298.- С.4.
Омарұлы С. Майданға ауыл - село қамқорлығы.// Алматы ақшамы.- 2000.- 3 мамыр.-2б.
Омарұлы Сәми - ғолла. Екі танкіні қиратқан Алтыншаш туралы не білеміз?: [Қазақтың батыр қызы Алтыншаш Өскенбайқызы Нұрғожинова туралы] // Қазақстан әйелдері.- 2001.- N2.-12-13б.
Орынбай Ш. Әкімдері илікпей, қариясы шалқаяды.: [Ұлы Отан соғысының бірінші топтағы мүгедегі, еңбек ардагері Тұрмахан Досбергенұлы.] // Егемен Қазақстан.- 1998.- 7 қаңтар.
Өнегесін өміріне өзек еткен: [Қазақтың маңдайына жарқырап біткен ерен ұлдарының бірі, қайталанбас біртуар тұлға, Ұлы Отан соғысындағы әйгілі командир, гвардия - полковнигі, жазушы Бауыржан Момышұлының немересі Ержан Момышұлымен сұхбат] // Заң газеті.- 2000.- 9 мамыр.
Райымбек Г. Қыршын кеткен қарлығаш: Халқымыздың мақтанышы Мәншүк Меметованың ерлік ісі кейінгі ұрпаққа үлгі - өнеге // Зерде.- 1995.- N5.- Б.6-7.
Рәмәков Т. Отқа оранған жылдар: ("Халық қаһарманы" Мөрдін Тайыпов) // Егемен Қазақстан.- 1997.- 9 мамыр.
Рысдәулет М. Сағыныш сазы: [Ағайынды бесеуден елге біреуі ғана оралды. Ұлы Отан соғысының ардагері Тілепов Кәрен туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 27 сәуір.-4б.
Рысдәулет М. Үш "Даңқ" ордені бар майдангер неге "Даңқ" орденінің толық иегері бола алмайды?: [Ұлы Отан соғысының ардагері Алақан Жапарбеков туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 25 наурыз.-4б.
Сағдиев М. Тіземізді бүгіп, тағзым етеміз.// Егемен Қазақстан.- 2000.- 3 мамыр.-1, 3б.
Саматұлы Н. Қазақтың батыр сол қызы.// Ана тілі.- 2004.- 16 желтоқсан.- №51-52.- С.10-11.
Сахариев Е. Мұраты биік мұзбалақ. Ерлігі, өмірі ұрпаққа сардар Бәукең хақында. Бауыржанға арналған көрме.// Жетісу.- 2000.- 29 шілде.-6б.
Сәмитұлы Ж. Шығыс Түркістан Республикасы және оның басшылары: 1944 ж.Қазақ елі және Қытай. // Қазақ тарихы.- 1996.- N1.- Б.56-60.
Сәрсенбай Ж. Қазаақтың қайсар қыздары [Қазақстан Республикасы Парламенті үйінің алдындағы саябақта қазақтың батыр қыздары Әлия мен Мәншүкке қойылған ескерткіштің ашылу рәсімі болды]// Жас алаш.- 1997.- 28 қазан.
Сәттібайұлы К. Қазақтың ноқтаға басы сыймаған бір перзенті// Жас алаш.- 2000.- 19 тамыз.-1б.
Серғазы Г. Жеңісті жырлаймыз: [Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 55 - жылдығына арналған Әскери әндер фестивалі туралы] // Алматы ақшамы.- 2000.- 3 мамыр.-1б.
Тайшыбаев К. Елге мұра, ұрпаққа үлгі ерлік: [Атырау облысының Ұлы Отан соғысындағы жеңіске қосқан үлесі] // Жалын.- 1996.- N9-10.- Б.223-227.
Тоқмырзаұлы Қ. Әлия Молдағұлованың нақты туған ауылын біліп жүріңіз.// Ана тілі.- 2001.- 19 шілде.-5б.
Төлепберген М. Бір күн және 54 жылдан соң: [Қос майдангер Айнақұл Нарманбетов пен Сатыбалды Тотанов үшін қауышудың естен кетпес әсері ерекше еді] // Егемен Қазақстан.- 1998.- 9 мамыр.
Төлепберген М. Жансыз бейне жан тебірентеді:: [Халақ қаһарманы Бақтыораз Бейсекбаев туралы.] // Егемен Қазақстан.- 1998.- 26 маусым.
Тіркешбайқызы Ж. Хас батырлар батыры: [Халқымыздың қаһарман перзенті Бауыржан Момышұлы атаның 90 жылдық мерейтойы қарсаңында] // Ұлан.- 2000.- 10 қазан.-2б.
Ұлы жеңіске - 60 жыл!// Қазақ батырлары.- 2004, - қыркүйек.- (№9).- С.2-3.
Үлкен тарих осылай басталған: Ұлы Отан соғысы жылдарында // Алтын дария:"Ана тілі" газетінің қосымшасы.- 1998.- 22 қазан (N42).- Б.8.
Хиуаз Доспанова:" Халқым сыйлайтын, ұрпағымды ұялтпайтын өмір жолынан өтіп келемін деп ойлаймын": Әңг: М.Төлепберген. // Егемен Қазақстан.- 2004.- 15 желтоқсан.- №303 - 304.- С.4.
Хиуаз Доспанова - Халық қаһарманы.// Егемен Қазақстан.- 2004.- 15 желтоқсан.- №303 - 304.- С.1.
Әдебиеттер тізімі
Тайшыбаев К. Елге мұра, ұрпаққа үлгі ерлік: [Атырау облысының Ұлы Отан соғысындағы жеңіске қосқан үлесі] // Жалын.- 1996.- N9-10.- Б.223-227.
Әбділда Б. Жеңіс күні жемісті іске жол салғай: [9 - мамыр Жеңіс күні] // Алматы ақшамы.- 1998.- 11 мамыр.
Әбжанов К. Қазақстандықтардың жеңіске үдесі: Қазақ халқы екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында // Қазақ тарихы.- 1996.- N4.- Б.43-46.
Әлімбаев М. Мәнді жеңіс - нәрлі жеңіс: Майдангер қаламгердің Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің мәні туралы ой - толғанысы // Қазақ әдебиеті.- 1995.- 9 мамыр (N11).- Б.3.
Достықтың төл перзенті - ұлы жеңіс!: (Майдангер, сөз өнерінің майталман ұстасы, Қазақтың біртуар перзенті/ Мұзафар Әлімбаймен әңгіме) // Жас алаш.- 1999.- 8 мамыр.
Жандәулет Т. Бұл біздің де жеңісіміз!: Мамырдың 9-ы Жеңіс күні. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысындағы үлесі // Ана тілі.- 1996.- 9 мамыр (N19).- Б.1.
Жанымбет Б. Жеңіс туын Берлинде желбіреткен.// Егемен Қазақстан.- 2000.- 29 сәуір.-3б.
Жеңіс парадына қатысады: [Мәскеудегі Жеңістің елу жылдығына арналған парадқа қатысатын қазақстандықтар] // Халық кеңесі.- 1995.- 4 мамыр.
Жеңіс сарбаздары. Ұжымдық портрет.: [Әнуар Омарбеков, Зайырқан Әшітов, Григорий Жолаев, Балтабай Сейділдаев, Тәшаухан Әлімбеков туралы]. Әзір: Қ.Аймахан. // Алматы ақшамы.- 2004.- 8 мамыр.- Б.2.
Жеңістің шұғылалы шаттығын Жеңістің 50 жылдығының Алматыда мерекеленуінен хабар// Халық кеңесі.- 1995.- 11 мамыр.
Көлбаев Т. Жауынгерлік жылдар шежіресі немесе майдандық қазақ газеттерін парақтағанда.: Ұлы Жеңістің 60 жылдығына орай // Заң газеті.- 2005.- №4.- С.4.
Кривощеков Л. Жеңіс көктемі: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр (N18).- Б.4.
Кривощеков Л. Жеңіс көктемі.: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр(N18).- Б.4.
Қайсенов Қ. Жеңіс баршамызға ортақ: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр (N18).- Б.1, 3.
Қарамсақұлы И. Сталиннің тоғыз тартуы: Ұлы Жеңістің 55 жылдығына.// Заң газеті.- 2000.- 19 сәуір.-5б.
Құлиев Ж. Ұлы жеңістің құны қанша?// Ана тілі.- 2004.- 6 мамыр.- Б.6.
Нұрсұлтан Назарбаев: "Бұл жеңіссіз бүгінде тәуелсіз Қазақстан болмас еді."// Егемен Қазақстан.- 2000.- 9 мамыр.-1-2б.
Серғазы Г. Сұрапыл соғыс суреттері: [Жеңістің 55 жылдығына орай тарихи - деректі фильмдер туралы] // Алматы ақшамы.- 2000.- 5 сәуір.
Ұлы жеңіске - 60 жыл!// Қазақ батырлары.- 2004, - қыркүйек.- (№9).- С.2-3.
*****
Айтақов Ә. Тайыр Тастандиев: Ұлы Отан соғысының ардагері, Даңқ орденінің толық кавалері туралы очерк.- Алматы: Жазушы, 1972.- 24 бет: портр.- (Ұлы Отан соғысының батырлары).
Алексеев С.П. Қаһармандар: Ұлы Отан соғысы тарихынан хикаялар/ Ауд. Б. Бабақов.- Алматы: Жалын, 1987.- 336 бет: суретті.
Аманжолов К. Р. Ерліктің жарқын беттері: Ұлы Отан соғысында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары. 1941-1945.- Алматы: Қазақстан, 1987.- 96 бет.
Арынғазиев Б. Әнуар Әбуталіпов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1973.- 27 б.
Арулар отты жылдарда.- Алматы:Қазақстан, 1975.-272 б.
Аяшев Ж. Жолдас Сүлейменов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1975.- 28 бет: суретті.
Аяшев Ж. Сыдық Ысмайылов: Совет Одағының Батыры, 81-атты әскер полкінің взвод командирі жайлы: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1972.- 24 бет: портр.
Әкімқұлов Е. Қарақозы Әбделиев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1969.- 30 б.: портр
Әлімов Қ. Сейітхан Темірбаев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1975.- 24 б.: портр.
Әлішев Ә. Урмәш Түктібаев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1969.- 26 б.: сурет.
Байсеркеев Л. Майданды демеген қуатты күш.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 160 б.
Бейісқұлов Т. Кеудесін оққа тосып.../ Мектеп балаларына арналған.- Алматы: Жазушы, 1975.- 37 бет: суретті.
Бекетаев Қ. Мәңгілік дастан.- Алматы: Қазақстан, 1990.- 192 б.
Бекетаев Қ. Сексен сегіз қыз: Хикая.- Алматы: Жалын, 1977.- 72 бет: суретті.
Бектемісов Ә. Жау жағадан алғанда: Әскери тілшінің жазбаларынан.- Алматы: Қазақстан, 1976.- 160 б.
Бекішев Х. Батальон алға.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 152 б.
Бигельдинов Т. Аспадағы айқастар.- Алматы: Жазушы, 1971.- 127 б.
Бимағанбетов М. Жауынгер жолы: Деректі повесть.- Алматы: Қазақстан, 1984.- 96 б.
Боздақтар: Алматы қаласы. Т.1. Ұлы Отан соғысы (1941-45) жеңісінің 50 жылдығына арналады. Отан қорғау жолында құрбан болған алматылық боздақтарға ескерткіш-кітап.- Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.- 496 б.
Боздақтар: Алматы қаласы.- Отан қорғау жолында құрбан болған алматылық боздақтарға ескерткіш - кітап.- Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2000.- 712б.
Бөбеқұлов М. Мұсабек Сеңгірбаев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1966.- 21 бет: портр.
Гречко, А. А. Соғыс жылдары, 1941-1943: Естеліктер.- Алматы: Қазақстан, 1978.- 576 б.: портр.
Ғабдуллин М. Менің майдандас достарым: Әңгімелер мен очерктер.- Алматы: Жазушы, 1985.-389 б.
Едігенов Н. Алматы Ұлы Отан соғысы жылдарында.- Алматы: Ғылым, 1970.- 167 б.
Ел мен ердің жеңісі: Публицистикалық мақалалар, очерктер, естеліктер.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 256 б.: 20 б. сурет.
Елеусізұлы Т. Иван Шадрин: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1973.- 24 б.: портр.
Елін сақтап қалды ерлер: Қазақ ақындарының Ұлы Отан соғысы туралы жырлары.- Алматы: Жазушы, 1970.- 231 б.: сурет.
Ешқашанда ұмытпаймыз: Белорус балаларының Ұлы Отан соғысы туралы әңгімелері/ Орыс. ауд. Б. Юсупов.- Алматы: Жазушы, 1972.- 78 бет: суретті.
Жақсыбаев А. Құдайберген Сұрағанов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1969.- 27 бет.: портр.- (Ұлы Отан соғысының батырлары).
Жамбыл. Қамал бұзған қаһарман: Ұлы Отан соғысы туралы жырлар жыйнағы.- Алматы: ҚазБмб, 1945.- 92 б.
Жауынгер хаттары.- Алматы: Қазақстан, 1968.- 524 бет.
Жеңімпаздар: Ұлы отан соғысына қатнасқан Қазақстан жазушыларының естелік әңгімелері.- Алматы: Жазушы, 1965.- 500 бет.
Жеңіс жыры: Әндер жинағы / Құраст.Д.Мүсіров.-Алматы: Өнер, 1980.-127 б.
Жолдасбеков А. Ботабай Садықов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1967.- 23 бет: портр.
Жылқышев С. Аэронавтар айқасы: Аэронавт - ұшқыштың естеліктері.- Алматы: Жалын, 1977.- 171 бет: портр.
Жыр - аманат: Ұлы Отан соғысында қаза тапқан жауынгер ақындардың өлең-жырлары/ Ы. Адамбеков; Қ. Әбдәлиев т. б.- Алматы: Жалын, 1978.- 263 бет: портр.
Имашев М. Серікқазы Бекбосынов: 99-Әуе десанттық, гвардиялық атқыштар дивизиясы 300-полктың жауынгерлері жайлы очерк.- Алматы: Жазушы, 1972.- 32 б.
Көпбаев Ә. Ізқұтты Айтықов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1966.- 19 б.: 1 портр.- (Ұлы Отан соғысының батырлары).
Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында: Библиографиялық көрсеткіш.- Алматы: Қазақстан, 1990.- 464 б.
Қайсенов Қ. Естеліктер мен жазбалар.- Алматы: Атамұра, 2002.-
304 б.
Алексеев С. Қаһармандар: Ұлы Отан соғысы тарихынан хикаялар/ Ауд. Б. Бабақов.- Алматы: Жалын, 1987.- 336 бет: суретті.
Қаһарлы сөз қамал бұзады: Ұлы Отан соғысы кезіндегі ақындар айтысы.- Алматы: Ғылым, 1995.- 272 б.
Малкин В. М. Батырлар қалмас беймәлім: Панфиловшы - жауынгерлер туралы деректі очерктер.- Алматы: Қазақстан, 1987.- 264 бет: суретті.
Меңдібаев Ә. От кешу.- Алматы: Қазақстан, 1974.- 112 б.
Мизамбеков Т. Григорий Безродный: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1973.- 24 б.: портр.
Момышұлы Б. Адам қайраты: Әңгімелер.- Алматы: Жалын, 1981.- 208 б.
Мұқанов С. Мәлік Ғабдуллин: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1974.- 24 бет: портр.
Мұқанов Ш. Жалынды жылдар жаңғырығы.- Алматы: Қазақстан, 1982.- 71 бет: фотогр.
Мұсабеков У. Жолдыбай жолы: Деректі повесть пен әңгімелер.- Алматы: Қазақстан, 1983.- 104 б.
Мұстафин Б. Жәлел Қизатов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1975.- 27 бет: портр.
Нұрмағамбетов С.
Жауынггер жолы/ Әдеби өңдеген Ж. Жүмаханов.- Алматы: Қазақстан, 1975.- 119 б.: суретті.
Нұрмағамбетова О. Қаһарлы сөз - қамал бұзады: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақтың халық поэзиясы.- Алматы: Қазақстан, 1965.- 76 б.
От ортасынан оралмағандар: Ұлы Отан соғысынан оралмаған жауынгер-журналистер жайлы жинақ.- Алматы: Қазақстан, 1972.- 255 б.: суретті.
Самұратов Ж. Жорықта өткен жылдар.- Алматы: Қазақстан, 1983.- 124 б.
Самұратов Ж. Оқ болып атылдық.- Алматы: Қазақстан, 1989.- 240 б.
Сәлем саған майданнан, Қазақстан!: 1941 -1945 Хаттар жинағы/ Құраст.: Д.С. Вечкутов, т. б.- Алматы: Қазақстан, 1975.- 399 бет: суретті.
Сәрсенбаев Ә. Батырлардың ізімен: Әңгімелер, естеліктер, күнделіктер.- Алматы: Жазушы, 1974.- 208 бет: суретті.
Сәрсенбаев Ә. Жауынгер монологы: Деректі әңгімелер, новеллалар, очерктер.- Алматы: Қазақстан, 1972.- 156 бет: портр.
Сейдеханов К. Қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық поэзиясы.- Алматы: Ғылым, 1974.
Сланов Ғ.
Алтай баласы.- Алматы: Жазушы, 1973.- 43 бет.
Смирнов С. Брест қамалы: Повесть.- Алматы: Қазақстан, 1967.- 493 бет: суретті, портр.
Сұртаев Т. Отан деп соққан жүрек.- Алматы: Қазақстан, 1989.- 160 бет.
Сыздықов Ш. Мәншүктің өшпес ерлігі: Деректі повесть.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 104 бет.
Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстан суретшілері/ Текст авт.Н.-Б.Нұрмұхаммедов.- Алматы: Өнер, 1985.- 176бет.: суретті.
Іңірбайұлы Е. Он сегізде от кешкендер.- Алматы, Үш қиян.- 2002.- 184 б.
Сарғайса да тарихтың ақ парағы, ол күндер мәңгі есте сақталады!: Методикалық ұсыныстар / ҚМРБК Құраст. Кенесарина Т.- Алматы, 1995.- 50 б.
************
Аймахан Қ. Өздігінен келген жоқ.: [Кеңестер Одағының Батыры, Тәуелсіз Қазақстанның №1 Халық Қаһарманы Сағадат Қожахметұлымен сұхбат] // Алматы ақшамы.- 2005.- 11 қаңтар.- №3.- С.3.
Ақхожин С. Әннің тәрбиелік мәні үлкен: (Ұлы Отан соғысы жылдары шыққан әндер туралы) // Қазақстан мектебі.- 2005.- №1.- С.14-16.
Асылбек А. Талғат Бигелдинов: "Ордендерімді ұрлағанмен, абырой - атағымды ұрлай алмады": [Ұлы Отан соғысының батыры Талғат Бигелдиновпен әңгіме] // Заң газеті.- 2000.- 9 мамыр.-3б.
Аупбаев Ж. Соғыс және бейбітшілік: Ұлы Отан соғысының қазақстандық тарихы // Халық кеңесі.- 1995.- 3 ақпан.
Ахметов Қ. Қазақтың батыр қызы - Хиуаз:: [Ұлы Отан соғысының батыры Хиуаз Доспанова туралы.] // Қазақстан әйелдері.- 1997.- N8.- Б.10-11.
Әбдікәрім С. Киевте желбіреген ту: [Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Украина туралы] // Заң газеті.- 2000.- 26 сәуір.-5б.
Әбділда Б. Қыран қанаты талмайды:Талғат Бигелдинов 75 жаста// Алматы ақшамы.- 1997.- 1 тамыз.- Б.3.
Әбжанов К. Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941 - 1945).// Алматы ақшамы.- 2000.- 5 мамыр.-2б.
Әділ Қ. Жеңіс парадына қатысады: [Мәскеудегі Жеңістің елу жылдығына арналған парадқа қатысатын қазақстандықтар] // Халық кеңесі.- 1995.- 4 мамыр.
Мына жұрт ер Білісті біле ме екен? немесе баспагерлерге базына: [Ұлы Отан соғысының қаһарманы Біліс Қойгелдіұлы Нұрпейсов туралы] // Заң газеті.- 2004.- 7 мамыр.- Б.4.
Әлімбаев М. Мәнді жеңіс - нәрлі жеңіс: Майдангер қаламгердің Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің мәні туралы ой - толғанысы // Қазақ әдебиеті.- 1995.- 9 мамыр (N11).- Б.3.
Әлімжан Е. Жанартау: [Ұлы Отан соғысының ардагері Бауыржан Момышұлы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 27 қырк.-7б.
Әшімов Б. Ел сенімі - ең қымбатың// Егемен Қазақстан.- 1997.- 31 шілде.- Б.4.
Әшімханов С. Мектеп оқушыларының тылдағы еңбегі// Қазақстан мұғалімі.- 1995.- 1 наурыз (N4).- Б.2.
Бағдат Момбеков (Жандосай).: [Ұлы Отан соғысының ардагері, "Жас алаш" газетінің қызметкері болған. Қазынама.] // Жас алаш.- 1999.- 29 мамыр.
Байғожаев Ә. Өткенді бағамдауда - байсалдылық керек - ақ: [Ұлы Отан соғысының ардагері. "Солдат даңқы" орденінің үш дәрежесінің де иегері әңгімелейді.] // Арай.- 1998.- N5-6.-22-23 б.
Деректер сыр шертеді: [Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында] // Ұлан.- 1996.- 7 мамыр (N19).- Б.2.
Досжанов Д. Қаһарман.// Балдырған.- 2000.- N10.-5-6б.
Есмағамбетов К. Ол үшін соғыс біткен жоқ...: [Ұлы Отан соғысының ардагері, полковник, тарих ғылымының кандидаты Асқанбек Алданазаров туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 15 сәуір.-4б.
Жанасов Ж. Ту тіккен: [Рейстаг қаһарманы Рақымжан Қошқарбаевтың туғанына 80 жыл] // Егемен Қазақстан.- 2004, - 19 қазан.- (№259).- С.5.
Жандәулет Т. Бұл біздің де жеңісіміз!: Мамырдың 9-ы Жеңіс күні. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысындағы үлесі // Ана тілі.- 1996.- 9 мамыр (N19).- Б.1.
Жеңістің шұғылалы шаттығын Жеңістің 50 жылдығының Алматыда мерекеленуінен хабар// Халық кеңесі.- 1995.- 11 мамыр.
Жұмаділ Ш. "Ұлы Отан соғысы: тарих және қазіргі заман".// Алматы ақшамы.- 2000.- 24 сәуір.-1б.
Жүніс I. Тағдырлар: Ұлы жеңіске - 55 жыл.// Жетісу.- 2000.- 30 наурыз.-6б.
Зікірияұлы Ә. Батыр ескерткішіне сапар: [Совет Одағының Батыры Төлен Қабыловтың Ұлы Отан соғысында ерлікпен қаза тапқанына биыл 55 жыл] // Алматы ақшамы.- 2000.- 19 сәуір.-2б.
Кәкішұлы Т. Тау алыстаған сайын айқын көрінеді: [Совет Одағының батыры Мәлік Ғабдуллиннің шығармашылығы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 21 қараша.-3б.
Кейкелов Ж. Қас - қағым ғұмыр: [Темірбеков Асанғазы] // Егемен Қазақстан.- 1997.- 9 мамыр.
Кенжалиев И. Мәншүк туралы жаңа дерек// Халық кеңесі.- 1995.- 9 мамыр.
Көлбаев Т. Великие Луки, үшін шайқас.// Қазақ батырлары.- 2000.- N6.-6б.
Көлбаев Т. Еңбек армиясы: [1941-45] // Алматы ақшамы.- 1996.- 8 мамыр.
Көлбаев.Т. Жауынгерлік жылдар шежіресі немесе майдандық қазақ газеттерін парақтағанда.: Ұлы Жеңістің 60 жылдығына орай // Заң газеті.- 2005.- №4.- С.4.
Көлбаев Т. Отызында от кешкен: [Ұлы Отан соғысының батыры Әбілқайыр Баймолдин туралы] // Заң газеті.- 2000.- 9 мамыр.-2б.
Көлбаев Т. Толарсақтан қан кешіп, қалам ұстап...: [Ұлы Отан соғысы және еңбек ардагері, Қазақстанның халық жазушысы Әзілхан Нұршайықов жөнінде сыр] // Алматы ақшамы.- 2003.- 28 маусым.- Б.16.
Көлбаев Т. Шығыс шынары// Алматы ақшамы.- 1995.- 10 мамыр.
Кривощеков Л. Жеңіс көктемі.: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр(N18).- Б.4.
Қазақстан және ұлы отан соғысы.// Ұлан.- 2000.- 9 мамыр.-1б.
Қайсенов Қ. Жеңіс баршамызға ортақ: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр (N18).- Б.1, 3.
Қайсенов Қ. Жеңіс баршаңызға ортақ.: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр(N18).- Б.1, 3.
Қайсенов Қ. Қайран, інім - ай!: [Халық қаһарманы Рахымжан Қошқарбаев туралы.] // Егемен Қазақстан.- 1999.- 26 қаңтар.
Қалдыбай М. Бауыржан мен Мәлік.// Қазақ әдебиеті.- 2000.- 15 қырк(N37).-8-9б.
Қалдыоразұлы Қ. Ол Берлинді бомбалаған (немесе батыр Біләл Қалиев туралы үзік сыр).// Қазақ батырлары.- 2000.- N10.-6б.
Қарамсақұлы И. Сталиннің тоғыз тартуы: Ұлы Жеңістің 55 жылдығына.// Заң газеті.- 2000.- 19 сәуір.-5б.
Қас жауымен бірінші беттескен:: [Ұлы Отан соғысының ардагері Сәмиғолла Жақсыбайов туралы әңгіме.] // Егемен Қазақстан.- 1997.- 27 қараша.
Қаупынбайұлы Т. Намыс найзағайы: [Аңыз ата. Абыз ата Қайсенов Қасым батыр айтқан сыр] // Жетісу.- 1998.- 9 мамыр.
Қаупынбайұлы Т. Сұрапыл жылдар сарбаздары: [Ұзынағаш селосындағы Тұрар Рысқұлов атындағы орта мектепте майдангер ұстаздарға құрмет көрсетілді] // Жетісу.- 2000.- 15 сәуір.-7б.
Құлиев Ж. Ұлы жеңістің құны қанша?// Ана тілі.- 2004.- 6 мамыр.- Б.6.
Құлманова Л. Ерлік - ел мұрасы: [М.Мәметованың мұражайы және батыр қыздың өмірі жайлы] // Қазақстан әйелдері.- 1995.- N3.- Б.18-19.
Құндызбайұлы К. Отқа оранып, оқ астында жүргенде...: [Халқымыздың аса қадірлі, ардақты ұлдарының бірі Салық Зиманов ғұлама ғалым, академик, Ұлы Отан соғысының ардагері] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 28 сәуір.-8б.
Құттымұратұлы Қ. Қайсар қызы қазақтың: [Совет Одағының батыры Мәншүк Мәметованың Орал қаласындағы мұражайы туралы] // Жас алаш.- 2001.- 1 наур.-5б.
Мәметова А. Жақсыдан қалған көз еді: [М.Мәметова туралы] // Қазақстан әйелдері.- 1995.- N3.- Б.20.
Мәншүк туралы сөз - ерлік туралы сөз // Қазақстан әйелдері.- 1995.- N3.- Б.24-27.
Мәңгі жас бейне: (Кеңес Одағының Батыры Әлия Молдағұлованың туғанына - 75 жыл. Әлия туралы туысы Сапурамен сұхбат/ Әңг. Ш.Бейсенова) // Егемен Қазақстан.- 1999.- 22 сәуір.
"Мен халқымды бейбіт өмірде де қорғаймын!":Кеңес Одағының екі мәрте Батыры, ардагер ұшқыш Т.Ж.Бигелдинов 75 жаста /Сұхбаттасқан Т.Сүйінбай// Егемен Қазақстан.- 1997.- 5 тамыз.- Б.4.
Мұратбекова А. Рақымжан Қошқарбаев (1924 - 1988).// Айгөлек.- 2004.- №12.- С.5.
Мұртаза Ш. Рух пен намыстың төресі: [Бауыржан Момышұлы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 3 қазан.-3б.
Мырзамбетұлы Б. Арман - ай: [Қазақстанның халық жазушысы Әбу Сәрсенбаевтың әскери тақырыптағы әңгіме, романдарындағы сүйікті кейіпкер, Ұлы Отан соғысының батыры Ратай Сұлтанбеков туралы] // Алматы ақшамы.- 2000.- 5 мамыр.-2б.
Негимов С. Мәлік пен Төлеген: Совет Одағының Батыры атағын алғанына 60 жыл// Қазақ әдебиеті.- 2003.- 31қаңтар(N5).- Б.5.
Нұршайықов Ә. Комиссар айтқан сол бір сөз...: [Абай атындағы мемлекеттік және А.А.Фадеев атындағы халықаралық сыйлықтың лауреаты Әзілхан Нұршайықовтың "Біздің Бәйішев" деп аталатын кітапынан үзінді] // Атамекен.- 2000.- 26 көкек(N7-8).-5б.
Нұршайықов Ә. Қайсар қыздың қаһармандығы: [Қазақтың Ұлы Отан соғысындағы жалғыз ұшқыш қызы Хиуаз Доспанова "Халық қаһарманы" атағын алғандығы туралы] // Егемен Қазақстан.- 2004.- 10 желтоқсан.- №297 - 298.- С.4.
Омарұлы С. Майданға ауыл - село қамқорлығы.// Алматы ақшамы.- 2000.- 3 мамыр.-2б.
Омарұлы Сәми - ғолла. Екі танкіні қиратқан Алтыншаш туралы не білеміз?: [Қазақтың батыр қызы Алтыншаш Өскенбайқызы Нұрғожинова туралы] // Қазақстан әйелдері.- 2001.- N2.-12-13б.
Орынбай Ш. Әкімдері илікпей, қариясы шалқаяды.: [Ұлы Отан соғысының бірінші топтағы мүгедегі, еңбек ардагері Тұрмахан Досбергенұлы.] // Егемен Қазақстан.- 1998.- 7 қаңтар.
Өнегесін өміріне өзек еткен: [Қазақтың маңдайына жарқырап біткен ерен ұлдарының бірі, қайталанбас біртуар тұлға, Ұлы Отан соғысындағы әйгілі командир, гвардия - полковнигі, жазушы Бауыржан Момышұлының немересі Ержан Момышұлымен сұхбат] // Заң газеті.- 2000.- 9 мамыр.
Райымбек Г. Қыршын кеткен қарлығаш: Халқымыздың мақтанышы Мәншүк Меметованың ерлік ісі кейінгі ұрпаққа үлгі - өнеге // Зерде.- 1995.- N5.- Б.6-7.
Рәмәков Т. Отқа оранған жылдар: ("Халық қаһарманы" Мөрдін Тайыпов) // Егемен Қазақстан.- 1997.- 9 мамыр.
Рысдәулет М. Сағыныш сазы: [Ағайынды бесеуден елге біреуі ғана оралды. Ұлы Отан соғысының ардагері Тілепов Кәрен туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 27 сәуір.-4б.
Рысдәулет М. Үш "Даңқ" ордені бар майдангер неге "Даңқ" орденінің толық иегері бола алмайды?: [Ұлы Отан соғысының ардагері Алақан Жапарбеков туралы] // Егемен Қазақстан.- 2000.- 25 наурыз.-4б.
Сағдиев М. Тіземізді бүгіп, тағзым етеміз.// Егемен Қазақстан.- 2000.- 3 мамыр.-1, 3б.
Саматұлы Н. Қазақтың батыр сол қызы.// Ана тілі.- 2004.- 16 желтоқсан.- №51-52.- С.10-11.
Сахариев Е. Мұраты биік мұзбалақ. Ерлігі, өмірі ұрпаққа сардар Бәукең хақында. Бауыржанға арналған көрме.// Жетісу.- 2000.- 29 шілде.-6б.
Сәмитұлы Ж. Шығыс Түркістан Республикасы және оның басшылары: 1944 ж.Қазақ елі және Қытай. // Қазақ тарихы.- 1996.- N1.- Б.56-60.
Сәрсенбай Ж. Қазаақтың қайсар қыздары [Қазақстан Республикасы Парламенті үйінің алдындағы саябақта қазақтың батыр қыздары Әлия мен Мәншүкке қойылған ескерткіштің ашылу рәсімі болды]// Жас алаш.- 1997.- 28 қазан.
Сәттібайұлы К. Қазақтың ноқтаға басы сыймаған бір перзенті// Жас алаш.- 2000.- 19 тамыз.-1б.
Серғазы Г. Жеңісті жырлаймыз: [Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 55 - жылдығына арналған Әскери әндер фестивалі туралы] // Алматы ақшамы.- 2000.- 3 мамыр.-1б.
Тайшыбаев К. Елге мұра, ұрпаққа үлгі ерлік: [Атырау облысының Ұлы Отан соғысындағы жеңіске қосқан үлесі] // Жалын.- 1996.- N9-10.- Б.223-227.
Тоқмырзаұлы Қ. Әлия Молдағұлованың нақты туған ауылын біліп жүріңіз.// Ана тілі.- 2001.- 19 шілде.-5б.
Төлепберген М. Бір күн және 54 жылдан соң: [Қос майдангер Айнақұл Нарманбетов пен Сатыбалды Тотанов үшін қауышудың естен кетпес әсері ерекше еді] // Егемен Қазақстан.- 1998.- 9 мамыр.
Төлепберген М. Жансыз бейне жан тебірентеді:: [Халақ қаһарманы Бақтыораз Бейсекбаев туралы.] // Егемен Қазақстан.- 1998.- 26 маусым.
Тіркешбайқызы Ж. Хас батырлар батыры: [Халқымыздың қаһарман перзенті Бауыржан Момышұлы атаның 90 жылдық мерейтойы қарсаңында] // Ұлан.- 2000.- 10 қазан.-2б.
Ұлы жеңіске - 60 жыл!// Қазақ батырлары.- 2004, - қыркүйек.- (№9).- С.2-3.
Үлкен тарих осылай басталған: Ұлы Отан соғысы жылдарында // Алтын дария:"Ана тілі" газетінің қосымшасы.- 1998.- 22 қазан (N42).- Б.8.
Хиуаз Доспанова:" Халқым сыйлайтын, ұрпағымды ұялтпайтын өмір жолынан өтіп келемін деп ойлаймын": Әңг: М.Төлепберген. // Егемен Қазақстан.- 2004.- 15 желтоқсан.- №303 - 304.- С.4.
Хиуаз Доспанова - Халық қаһарманы.// Егемен Қазақстан.- 2004.- 15 желтоқсан.- №303 - 304.- С.1.
Әдебиеттер тізімі
Тайшыбаев К. Елге мұра, ұрпаққа үлгі ерлік: [Атырау облысының Ұлы Отан соғысындағы жеңіске қосқан үлесі] // Жалын.- 1996.- N9-10.- Б.223-227.
Әбділда Б. Жеңіс күні жемісті іске жол салғай: [9 - мамыр Жеңіс күні] // Алматы ақшамы.- 1998.- 11 мамыр.
Әбжанов К. Қазақстандықтардың жеңіске үдесі: Қазақ халқы екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында // Қазақ тарихы.- 1996.- N4.- Б.43-46.
Әлімбаев М. Мәнді жеңіс - нәрлі жеңіс: Майдангер қаламгердің Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің мәні туралы ой - толғанысы // Қазақ әдебиеті.- 1995.- 9 мамыр (N11).- Б.3.
Достықтың төл перзенті - ұлы жеңіс!: (Майдангер, сөз өнерінің майталман ұстасы, Қазақтың біртуар перзенті/ Мұзафар Әлімбаймен әңгіме) // Жас алаш.- 1999.- 8 мамыр.
Жандәулет Т. Бұл біздің де жеңісіміз!: Мамырдың 9-ы Жеңіс күні. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысындағы үлесі // Ана тілі.- 1996.- 9 мамыр (N19).- Б.1.
Жанымбет Б. Жеңіс туын Берлинде желбіреткен.// Егемен Қазақстан.- 2000.- 29 сәуір.-3б.
Жеңіс парадына қатысады: [Мәскеудегі Жеңістің елу жылдығына арналған парадқа қатысатын қазақстандықтар] // Халық кеңесі.- 1995.- 4 мамыр.
Жеңіс сарбаздары. Ұжымдық портрет.: [Әнуар Омарбеков, Зайырқан Әшітов, Григорий Жолаев, Балтабай Сейділдаев, Тәшаухан Әлімбеков туралы]. Әзір: Қ.Аймахан. // Алматы ақшамы.- 2004.- 8 мамыр.- Б.2.
Жеңістің шұғылалы шаттығын Жеңістің 50 жылдығының Алматыда мерекеленуінен хабар// Халық кеңесі.- 1995.- 11 мамыр.
Көлбаев Т. Жауынгерлік жылдар шежіресі немесе майдандық қазақ газеттерін парақтағанда.: Ұлы Жеңістің 60 жылдығына орай // Заң газеті.- 2005.- №4.- С.4.
Кривощеков Л. Жеңіс көктемі: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр (N18).- Б.4.
Кривощеков Л. Жеңіс көктемі.: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр(N18).- Б.4.
Қайсенов Қ. Жеңіс баршамызға ортақ: (9 мамыр - Жеңіс күні) // Қазақ әдебиеті.- 1997.- 6 мамыр (N18).- Б.1, 3.
Қарамсақұлы И. Сталиннің тоғыз тартуы: Ұлы Жеңістің 55 жылдығына.// Заң газеті.- 2000.- 19 сәуір.-5б.
Құлиев Ж. Ұлы жеңістің құны қанша?// Ана тілі.- 2004.- 6 мамыр.- Б.6.
Нұрсұлтан Назарбаев: "Бұл жеңіссіз бүгінде тәуелсіз Қазақстан болмас еді."// Егемен Қазақстан.- 2000.- 9 мамыр.-1-2б.
Серғазы Г. Сұрапыл соғыс суреттері: [Жеңістің 55 жылдығына орай тарихи - деректі фильмдер туралы] // Алматы ақшамы.- 2000.- 5 сәуір.
Ұлы жеңіске - 60 жыл!// Қазақ батырлары.- 2004, - қыркүйек.- (№9).- С.2-3.
*****
Айтақов Ә. Тайыр Тастандиев: Ұлы Отан соғысының ардагері, Даңқ орденінің толық кавалері туралы очерк.- Алматы: Жазушы, 1972.- 24 бет: портр.- (Ұлы Отан соғысының батырлары).
Алексеев С.П. Қаһармандар: Ұлы Отан соғысы тарихынан хикаялар/ Ауд. Б. Бабақов.- Алматы: Жалын, 1987.- 336 бет: суретті.
Аманжолов К. Р. Ерліктің жарқын беттері: Ұлы Отан соғысында қазақстандық құрамалардың жеңіспен өткен жолдары. 1941-1945.- Алматы: Қазақстан, 1987.- 96 бет.
Арынғазиев Б. Әнуар Әбуталіпов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1973.- 27 б.
Арулар отты жылдарда.- Алматы:Қазақстан, 1975.-272 б.
Аяшев Ж. Жолдас Сүлейменов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1975.- 28 бет: суретті.
Аяшев Ж. Сыдық Ысмайылов: Совет Одағының Батыры, 81-атты әскер полкінің взвод командирі жайлы: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1972.- 24 бет: портр.
Әкімқұлов Е. Қарақозы Әбделиев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1969.- 30 б.: портр
Әлімов Қ. Сейітхан Темірбаев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1975.- 24 б.: портр.
Әлішев Ә. Урмәш Түктібаев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1969.- 26 б.: сурет.
Байсеркеев Л. Майданды демеген қуатты күш.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 160 б.
Бейісқұлов Т. Кеудесін оққа тосып.../ Мектеп балаларына арналған.- Алматы: Жазушы, 1975.- 37 бет: суретті.
Бекетаев Қ. Мәңгілік дастан.- Алматы: Қазақстан, 1990.- 192 б.
Бекетаев Қ. Сексен сегіз қыз: Хикая.- Алматы: Жалын, 1977.- 72 бет: суретті.
Бектемісов Ә. Жау жағадан алғанда: Әскери тілшінің жазбаларынан.- Алматы: Қазақстан, 1976.- 160 б.
Бекішев Х. Батальон алға.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 152 б.
Бигельдинов Т. Аспадағы айқастар.- Алматы: Жазушы, 1971.- 127 б.
Бимағанбетов М. Жауынгер жолы: Деректі повесть.- Алматы: Қазақстан, 1984.- 96 б.
Боздақтар: Алматы қаласы. Т.1. Ұлы Отан соғысы (1941-45) жеңісінің 50 жылдығына арналады. Отан қорғау жолында құрбан болған алматылық боздақтарға ескерткіш-кітап.- Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.- 496 б.
Боздақтар: Алматы қаласы.- Отан қорғау жолында құрбан болған алматылық боздақтарға ескерткіш - кітап.- Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2000.- 712б.
Бөбеқұлов М. Мұсабек Сеңгірбаев: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1966.- 21 бет: портр.
Гречко, А. А. Соғыс жылдары, 1941-1943: Естеліктер.- Алматы: Қазақстан, 1978.- 576 б.: портр.
Ғабдуллин М. Менің майдандас достарым: Әңгімелер мен очерктер.- Алматы: Жазушы, 1985.-389 б.
Едігенов Н. Алматы Ұлы Отан соғысы жылдарында.- Алматы: Ғылым, 1970.- 167 б.
Ел мен ердің жеңісі: Публицистикалық мақалалар, очерктер, естеліктер.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 256 б.: 20 б. сурет.
Елеусізұлы Т. Иван Шадрин: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1973.- 24 б.: портр.
Елін сақтап қалды ерлер: Қазақ ақындарының Ұлы Отан соғысы туралы жырлары.- Алматы: Жазушы, 1970.- 231 б.: сурет.
Ешқашанда ұмытпаймыз: Белорус балаларының Ұлы Отан соғысы туралы әңгімелері/ Орыс. ауд. Б. Юсупов.- Алматы: Жазушы, 1972.- 78 бет: суретті.
Жақсыбаев А. Құдайберген Сұрағанов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1969.- 27 бет.: портр.- (Ұлы Отан соғысының батырлары).
Жамбыл. Қамал бұзған қаһарман: Ұлы Отан соғысы туралы жырлар жыйнағы.- Алматы: ҚазБмб, 1945.- 92 б.
Жауынгер хаттары.- Алматы: Қазақстан, 1968.- 524 бет.
Жеңімпаздар: Ұлы отан соғысына қатнасқан Қазақстан жазушыларының естелік әңгімелері.- Алматы: Жазушы, 1965.- 500 бет.
Жеңіс жыры: Әндер жинағы / Құраст.Д.Мүсіров.-Алматы: Өнер, 1980.-127 б.
Жолдасбеков А. Ботабай Садықов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1967.- 23 бет: портр.
Жылқышев С. Аэронавтар айқасы: Аэронавт - ұшқыштың естеліктері.- Алматы: Жалын, 1977.- 171 бет: портр.
Жыр - аманат: Ұлы Отан соғысында қаза тапқан жауынгер ақындардың өлең-жырлары/ Ы. Адамбеков; Қ. Әбдәлиев т. б.- Алматы: Жалын, 1978.- 263 бет: портр.
Имашев М. Серікқазы Бекбосынов: 99-Әуе десанттық, гвардиялық атқыштар дивизиясы 300-полктың жауынгерлері жайлы очерк.- Алматы: Жазушы, 1972.- 32 б.
Көпбаев Ә. Ізқұтты Айтықов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1966.- 19 б.: 1 портр.- (Ұлы Отан соғысының батырлары).
Қазақстан Ұлы Отан соғысы жылдарында: Библиографиялық көрсеткіш.- Алматы: Қазақстан, 1990.- 464 б.
Қайсенов Қ. Естеліктер мен жазбалар.- Алматы: Атамұра, 2002.-
304 б.
Алексеев С. Қаһармандар: Ұлы Отан соғысы тарихынан хикаялар/ Ауд. Б. Бабақов.- Алматы: Жалын, 1987.- 336 бет: суретті.
Қаһарлы сөз қамал бұзады: Ұлы Отан соғысы кезіндегі ақындар айтысы.- Алматы: Ғылым, 1995.- 272 б.
Малкин В. М. Батырлар қалмас беймәлім: Панфиловшы - жауынгерлер туралы деректі очерктер.- Алматы: Қазақстан, 1987.- 264 бет: суретті.
Меңдібаев Ә. От кешу.- Алматы: Қазақстан, 1974.- 112 б.
Мизамбеков Т. Григорий Безродный: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1973.- 24 б.: портр.
Момышұлы Б. Адам қайраты: Әңгімелер.- Алматы: Жалын, 1981.- 208 б.
Мұқанов С. Мәлік Ғабдуллин: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1974.- 24 бет: портр.
Мұқанов Ш. Жалынды жылдар жаңғырығы.- Алматы: Қазақстан, 1982.- 71 бет: фотогр.
Мұсабеков У. Жолдыбай жолы: Деректі повесть пен әңгімелер.- Алматы: Қазақстан, 1983.- 104 б.
Мұстафин Б. Жәлел Қизатов: Очерк.- Алматы: Жазушы, 1975.- 27 бет: портр.
Нұрмағамбетов С.
Жауынггер жолы/ Әдеби өңдеген Ж. Жүмаханов.- Алматы: Қазақстан, 1975.- 119 б.: суретті.
Нұрмағамбетова О. Қаһарлы сөз - қамал бұзады: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақтың халық поэзиясы.- Алматы: Қазақстан, 1965.- 76 б.
От ортасынан оралмағандар: Ұлы Отан соғысынан оралмаған жауынгер-журналистер жайлы жинақ.- Алматы: Қазақстан, 1972.- 255 б.: суретті.
Самұратов Ж. Жорықта өткен жылдар.- Алматы: Қазақстан, 1983.- 124 б.
Самұратов Ж. Оқ болып атылдық.- Алматы: Қазақстан, 1989.- 240 б.
Сәлем саған майданнан, Қазақстан!: 1941 -1945 Хаттар жинағы/ Құраст.: Д.С. Вечкутов, т. б.- Алматы: Қазақстан, 1975.- 399 бет: суретті.
Сәрсенбаев Ә. Батырлардың ізімен: Әңгімелер, естеліктер, күнделіктер.- Алматы: Жазушы, 1974.- 208 бет: суретті.
Сәрсенбаев Ә. Жауынгер монологы: Деректі әңгімелер, новеллалар, очерктер.- Алматы: Қазақстан, 1972.- 156 бет: портр.
Сейдеханов К. Қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық поэзиясы.- Алматы: Ғылым, 1974.
Сланов Ғ.
Алтай баласы.- Алматы: Жазушы, 1973.- 43 бет.
Смирнов С. Брест қамалы: Повесть.- Алматы: Қазақстан, 1967.- 493 бет: суретті, портр.
Сұртаев Т. Отан деп соққан жүрек.- Алматы: Қазақстан, 1989.- 160 бет.
Сыздықов Ш. Мәншүктің өшпес ерлігі: Деректі повесть.- Алматы: Қазақстан, 1985.- 104 бет.
Ұлы Отан соғысына қатысқан Қазақстан суретшілері/ Текст авт.Н.-Б.Нұрмұхаммедов.- Алматы: Өнер, 1985.- 176бет.: суретті.
Іңірбайұлы Е. Он сегізде от кешкендер.- Алматы, Үш қиян.- 2002.- 184 б.
Елін сақтап қалды ерлер... : Ұлы Жеңістің 60 жылдығына арналған
әдістемелік құрал С.Бегалин атындағы МРБК Құраст. Ш.Мұқашева.- Алматы,
2005.- 55 б.
Кіріспе
Шүйінші,
халқым, шүйінші!
Шүйіншіге
сүйінші!
Шаттан, ата-
анамыз,
Шаттан, аға-
бабамыз,
Кек
қайтарып фашистен,
Соғыс бітті
жеңіспен,
Жеңдік
жауды күресте
Жасалсын
той-мереке.
(Т. Жароков)
Міне, Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталғанына да 60 жыл өтті. Бұл
сол кездегі кеңес халқының ержүректілігі мен төзімділіктерін паш ететін,
тарихта мәңгілік қалатын күн. Бұл күнді соғыстың алғы шептерінде
қайсарлықпен шайқас жүргізіп, ерліктің сан үлгісін көрсеткен ардагерлер
тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің тылдағы қажырлы еңбегімен жеңісті
шыңдаған, станоктың қасынан, егін даласында, күні-түні мал бағып,
тынымсыз жұмыс істеген жұмысшылар, ауыл адамдары тойлайды. Бұл мейрамды
біздің аяулы да даңқты әйелдеріміз - өздерінің әкелерін, ерлерін, ұлдарын
және сүйіктілерін көзінен жасы сорғалай жүріп төзімділікпен күткен, олардың
орнын жоқтатпаған аналар мен жұбайлар, қалыңдықтар мен қыздар тойлайды. Бұл
мейрамды өздерінің әкелері мен ағалары қанын төгіп, жанын қиып бақытты
өмірін қамтамасыз еткен Ұлы жеңістің құрдастары тойлайды. Ұлы Жеңіс күні
елі мен жері үшін жанын пида еткен, туған-туысқандарына, жақын-жарандарына,
туған жеріне, ауылына оралмай қалған қаһарман ерлерді бүкіл елі болып еске
түсіреді.
Бұл мейрамды бұрынғы кеңес одағына кірген 15 одақтас республика
халқымен бірге, кеңес халқы неміс басқыншыларынан азат еткен Еуропа
елдерінің Варшава мен Прага, Будапешт пен Бухарестің, София мен Белградтың,
Париж бен Венаның, жер шарының басқа да көптеген қалаларының тұрғындары
тойлайды.
Ұлы Отан соғысы халқымызға төнген ең ауыр күндер болды. Төрт жыл,
1418 күн мен түн бойы өз жері мен отаны үшін, келешек ұрпақ үшін жан қилы
соғыс жүріп жатты.
Бір күшке жиналған орыс пен тәжік, грузин мен белорус, қазақ пен
украин қарсы алдындағы жауға алмас қамал болып жұмылды...
Сол кездегі Кеңес Одағының басқа халқымен бірге жауды талқандап,
жеңіске жету ісіне қазақ халқы да өзінің лайықты үлесін қосты. Қазақстандық
жауынгерлер Брест қамалынан бастап Берлинге дейін барды. Олар Сталинград
түбіндегі жертөлелерде, Днепр өткелінде, Москва мен Ленинград үшін болған
ұрыстарда батыр ерліктер көрсетті. Украинаны, Кавказды, Белоруссияны,
Қырымды, Прибалтиканы азат етті, Польша, Румыния, Венгрия, Чехословакия,
Болгария, Германия жерлеріндегі майдан жолдарында жеңіс туын көтеріп өтті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында біздің қандастарымыз қатыспаған бірде-бір үлкен
шайқас болмады.
Қазақ ел басына күн туғанда жалғыз жанын қу шүберекке түйген жауынгер
халық болған. Ұлан байтақ даласының бір тұтам жері үшін қорқу деген сезімді
жүрегінен жұлып алып тастаған. Тіпті арыға бармай-ақ кешегі Ұлы Отан
соғысының әлі сарғайып үлгермеген қатпарлы парақтарына үңіліп қарасақ
қазақтардың қанды қырғында қаймықпай соғысқанына анық көзіміз жетеді. Оған
мысал айқас алаңдарында өшпес ерлік жасаған жүз қазақтың (ең соңғысын арада
50 жыл өткен соң Бауыржан Момышұлы алды) Кеңестер Одағының батыры атағын
алғанын айтсақ та жетеді. Бұны сол кездегі 2,5-3 млн. қазаққа шаққанда
басқа халықтардың алдына шығып кетеді екен. Ердің ері шыдайтын жаңбырша
жауған оқ пен қарша бораған бомбаның арасында олардың нәзік жүректері тасқа
айналып, гүл ғұмырлары ажалдың қанды тырнағына ілікті.
Сол бір сұрапыл жылдары қазақ халқы өзінің Отанына, жеріне деген
патриоттық сезімін, ұлттық мақтанышын дәлелдеді. 500 ден аса жерлестеріміз,
оның ішінде 96 қазақ Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Жауға қарсы
шайқастар алдыңғы шептегі ұрыстарда ғана емес, алыстағы ауыл мен кең байтақ
далада да жүріп жатты. Сол жылдары Қазақстан миллиондаған босқындарды өз
бауырына аналық мейірімімен тартушы, эвакуацияланған завод пен
фабрикаларға, майданға керекті оқ -дәрі мен азық-түлік жеткізуші үлкен
арсеналға айналды.
Шығанақ Берсиев сияқты еңбек ерлерімен қатар иықтарына үлкен
ауыртпалық түскен еңбек даласында миллиондап жұмыс істеген әйелдерсіз,
жасөспірімдер мен қарттарсыз Жеңіс күнін көзге елестету мүмкін бе еді?!
Ешқашанда жауынгер ерлігі мен жеңісті еңбегімен соққан
еңбекшінің ерен ерліктері ұмытылмайды. Бүгінде біздің азаматтық
міндетіміз – болашақ ұрпақты Отанын сүюге, елінің, жерінің адал
патриоттары, достық пен бірлік туралы түсінік беру арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу.
Оқырмандармен Ұлы Жеңістің 60 жылдығына байланысты шаралар өткізу
барысында балалар кітапханашылары төмендегі ұсыныстарды басшылыққа алулары
керек:
✓ Соғыс “саясатының” негізінде қандай мақсат болғанын талқылаудың
қажеті жоқ. Біздің міндетіміз балаларға сол жылдардағы адамдар мен
тарихи оқиғалар туралы әңгімелеу;
✓ Кешегі немесе бүгінгі соғыстың зұлымдық екенін, онымен адамзаттың
келіспейтіндігін жеткізу;
✓ Ұлы Отан соғысының халықтық екенін, ол үлкен зұлмат пен қиыншылық
екенін түсіндіру;
✓ Оқырмандарды соғыс тақырыбына жазылған көркем әдебиеттермен жете
таныстыру қажет. Әсіресе, қазақстандық жазушылар мен қазақ батырлары
туралы;
✓ Бұл тақырыппен жұмыс істеу барысында оның ауқымдылығын ескере
отырып, әр жастағы балалардың жас ерекшелігіне қарай шара ұйымдастыру
керек.
Қазіргі кезде әрбір кітапхана соғыс тақырыбын қамтитын баспа, аудио-
бейне басылымдарға өте бай. Біздің міндетіміз оларды оқырманға
насихаттау және жеткізу.
Балалар кітапханаларында Жеңістің 60 жылдығын лайықты атап өту барынша
үлкен дайындықты қажет етеді.
Наурыз-сәуір айларында кітапханаларда Кітап оқып, өткенді еске
алу... атты шығармалар байқауы ұйымдастырылуы керек. Байқаудың мақсаты
балаларды Ұлы Отан соғысы жайлы жазылған поэзия мен прозаларды оқуға тарту.
Сондай-ақ тақырыпқа байланысты плакат, газет немесе балалардың
шығармашылық жұмыстарынан да әртүрлі байқау, сайыстар ұйымдастырған жөн.
Бұл шаралардың тақырыбын “Сарғайса да тарихтың ақ парағы, ол күндер мәңгі
есте сақталады”, “Біз бейбітшілікті қалаймыз” немесе “Соғыс және балалық”
деп алуға болады.
Ұлы Отан соғысы тақырыбын оқырмандарға толық және дұрыс түсіндіру
мақсатында кітапханашы үлкен шайқастар мен соғыс операцияларының
маңыздылығын ашатын “Ұлы Отан соғысының күнтізбесін жасауына болады:
1941-1945 жалынды жылдары:
1. Соғыстың басталуы- 22 маусым 1941 жыл
2. Брест қамалын қорғау- маусым 1941 жыл
3. Ленинградты қорғау- 1941- 1944 жылдар
4. Москва үшін шайқас - 30 қыркүйек 1941- 20 сәуір 1942 жыл
5. Сталинград үшін шайқас- 17 шілде 1942- 2 ақпан 1943 жыл
6. Курск шайқасы- 5 шілде- 23 тамыз 1943 жыл
7. Днепр үшін шайқас- тамыз- желтоқсан 1943 жыл
8. Берлин операциясы - 16 сәуір- 8 мамыр 1945 жыл
9. Жеңіс күні- 9 мамыр 1945 жыл.
Мың жылда бір-ақ көрінетін кометалардай сыры да, сезімі де
терең, тұңғиық дана тұлғаларымыз фәни өмірден баз кешіп, бақилық болып
жатыр. Әйтсе де, Баубек пен Бауыржан батырлығы, Әлия мен Мәншүк ерлігі,
Қаныш пен Әлкей білімі, Мұхтар мен Ғабит, Ғабидендердің үні, Дінмұхаммедтің
парасаты – бүгінгі ұрпаққа өнеге. Олардың өнегелі өмірлерін жас ұрпаққа жан-
жақты насихаттау, таныстыру кітапхана қызметкерлерінің міндеті.
Ұлы Жеңістің 60жылдығына арналған мейрамға орай, ашық суретті кітап
көрмесін ұйымдастыру керек. Көрме балаларды құжаттық, мемуарлық, көркем-
әдебиеттермен толыққанды таныстырады. Көрмені “Отты жылдар елесін,
кітаптан оқып білесің...”, “Тарих беттері”, “Ел мен ердің жемісі”,
“Қаһарман ұрпаққа тағзым”, “Ұлы Оан соғысы – халық соғысы”,
“Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысында” т.б. атауға болады.
Көрменің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ірі шайқастарына арналған
бөлімдері болу керек. Бұл жерде біз әрине, қазақстандықтардың үлесі,
олардың батырлық ерліктері туралы материалдарды мүмкіндігінше мол қамтуымыз
қажет.
Бұл үлкен атаулы күнге байланысты өткізілетін шараларды ауқымды
өткізу қажет және алдын-ала дайындық керек. Сондықтан осы тақырыпты жан-
жақты қамтитын “Еске алу” апталығын ұйымдастырған дұрыс. Апталық барысында
балалардың жас ерекшеліктеріне орай “Бұл қалай болған еді”, “Халықтың
жадында”, “Отты жылдар өрендері” атты әдеби-музыкалық кеш, сауалнамалар,
әңгіме, сұрапыл жылдары елін жаудан қорғаған ақын-жазушыларымыздың өлең-
жырлары бойынша Қаруын қаламға айырбастап поэзия сағатын т.б.
ұйымдастыруға болады.
Екінші дүние жүзілік соғыстағы әйелдердің ерлігі ерекше.
Олардың ішінде қазақ әйелдерінің ерлігі туралы “Арулар отты жылдарда”,
“Соғыстың қатыгез бейнесі” деген атпен батыр қыздардың ерліктерін паш
ететін шаралар ұйымдастырылса нұр үстіне нұр болар еді.
Соғыс жылдарындағы балалар тағдырына, жауынгер-бала, партизан-бала
туралы немесе мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің тылдағы еңбегі, олардың
ауыр тағдырлары туралы айтылуы керек. Кіші мектеп жасындағы балалармен
әңгіме өткізу барысында “Кеңес Одағы”, “Одақтас республика”, “Кеңес
Одағының астанасы” деген сөздер түсініксіз болуы мүмкін, сондықтан әңгімені
алдымен Кеңес Одағының тарихынан бастаған жөн.
Жұмыс барысында Республикалық балалар кітапханасының Ұлы
Жеңістің 60 жылдығына арнап шығарған биобиблиографиялық “Қаламдарын қаруға
айырбастап”:Қазақстан жазушылары Ұлы Отан соғысы жылдарында, “Отты жылдар
елесің, кітаптан оқып білесің...: әдебиеттер тізімін және бұрындары шыққан
әдістемелік құралдарын пайдаланыңыздар. Сіздердің назарларыңызға “Ерлікпен
жеткен жеңіске тағзым ет, парызың” атты әдістемелік құралды ұсынады.
...Ел басына күн туса, ер етікпен су кешер
Әңгіме
Ежелден ер тілегі-ел тілегі,
Адал ұл ер боп туса-ел тірегі.
Соғыс – адам баласы үшін ең үрейлі, ең қорқынышты сөз. Өйткені, соғыс
атаулы адамзатты қырып-жоюға бағышталған. Адам адам болғалы осылай. Талай
рет үстемдік, байлық үшін адам қаны суша аққан. Арыға бармай-ақ, 50
миллионнан астам өмірді жалмаған соңғы соғысты алайық. Кімге қажет болып,
не мақсатты көздеп еді сол соғыс? Әдетте, соғысты әділетсіздік, жауыздық,
қанішерлік бастайды ғой. Ол сонысымен лағынетті. Қарапайым халыққа қасірет
туғызған, қарғыс арқалаған соғыс ешқашан жеңбек емес.
Таң алдында, тәтті ұйқыда жатқан Отанымыздың шекарасынан ұрланып
өткен жау оғымен адам баласының тарихында болмаған бір ғаламат соғыс
басталды. Сол күні жау тәтті ұйқыңды ғана бұзған жоқ. Зұлым жау бейбіт
өмірге бүлік әкелді. Қыз жігітімен, ана баласымен қоштасты. Қырда қойшы
қойын тастады, қолындағы таяғын винтовкаға айырбастады. Ойда диханшы
трактордан түсіп, танкіге отырды. Ол кезде бүкіл ел солдат болды. Сол
жылдардың бозбала, бойжеткендері ақын болуды, инженер болуды, оқымысты
болуды армандаған еді...
Ұлы Отан соғысы тарихының беттерін парақтаған адам жеңіс сағатын
соқтыруға Қазақстанның қосқан үлесі телегей-теңіз екенін байқар еді. Осы
бір аяқ астынан басталған әділетсіз арпалысқа Қазақстаннан 2 миллионға жуық
түрлі ұлт өкілдері әскер қатарына шақырылды. Майдан даласынан 394 мың қазақ
боздақтары қайтпай қалды. Бұл соғыс қайғы-қасірет әкелмеген бірде-бір
отбасы болмады... Бірінің әкесі, бірінің ағасы қаза тапты. Қаншама жас
боздақтардың қыршын жасы қиылды... Ішінде ақын да, әншісі де бар еді.
Қауызын ашпай көктей қырқылған сол жастардың ішінде, әттең дариға-ай, қанша
Абай, қанша Шоқан кетті екен ...
Фашистік Германия тізе бүкті... Бірақ сол сұм соғыс өзімен бірге 10
миллионнан астам немістің өмірін алып кетті. Оны жеңген Кеңестер Одағы 27
миллион адамның өмірін берді. Талай ғасырлар бойы жасалған материалдық және
мәдени қазынаны құртты. Міне, соғыстың әкелген қасіреті. Сондықтан
адамзатқа әрқашан соғысты тоқтататын жеңіс керек. Осыдан 60 жыл бұрынғы
Жеңіс сонысымен қымбат. 1418 күн мен түн толарсақтан қан кешіп, кейінгі
ұрпаққа тыныштық әкелгені үшін қасиетті. Әрине, жеңіс өздігінен келген жоқ.
Оны елі, жері үшін отқа түскен ерлер ерлігі жеткізді. Қазақстаннан 1941-
1945 жылдардағы қанды қырғынға 1,3 миллион ұл мен қыз аттаныпты. Бәрі де
жанқиярлықпен соғысты. 500-ден астамы елге Батыр атанып, аңызға айнала
оралды. Содан бері зымырап 60 жыл өте шықты.
Отанын жаудан қорғау үшін көп ұлтты кеңес халқының ішінде қазақ халқы
ерекше ерліктерімен, аңыздарымен жауға қарсы тұрды. Халық жадында сапында
30 ұлттың өкілі бар (бұлардың 3 мыңдайы қазақстандықтар) Брест
қорғаушыларының өшпес ерлігі мәңгі сақталмақ. Қазақстан жерінде жасақталған
И.В.Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизия Москваны қорғауда тарихта болып
көрмеген теңдессіз ерліктің үлгісін танытты. Панфиловшылардың ішінде шын
мәнінде болаттай беріктік пен ер жүректілік көрсеткен, өз заманында-ақ аты
аңызға айналған Бауыржан Момышұлы да бар еді.
Өжеттік пен ерлікке бару кездейсоқтық емес. Отаны мен артында қалған
елінің алдында жауынгерлік борышты өтеуде болаттай берік тәртіпке бойұсыну
еді. Алматыда жасақталған генерал-майор И.Панфилов атындағы сегізінші
қазақстандық гвардияшы атқыштар дивизиясы Кеңес Одағының астанасы –
Москваны қорғау күндерінде Ұлы Отан соғысының тарихына мәңгі өшпейтін ерлік
беттерін жазды. Москваны қайсарлықпен қорғаған 28 панфиловшы батырларды
халқы ғұмыр бойы құрметтеп есте сақтайды. Қазақстандық жауынгерлер
рейхстагқа шабуыл жасауға қатысты, оның шаңырағына Жеңіс туын алғашқы болып
қазақ халқының даңқты ұлы Рақымжан Қошқарбаев қадады.
Ұлы Отан соғысының шежіресіне Мәншүк Мәметова мен Әлия
Молдағұлованың, Мәлік Ғабдуллиннің, Бауыржан Момышұлы мен Талғат
Бигельдиновтың және көптеген жерлестеріміздің аттары алтын әріптермен
жазылды.
Севастополь үшін шайқаста Кеңес Одағының батыры Дабаш Бабажанов
айрықша көзге түсті. Оның ерлігі батыр қаланы қорғау үшін болған қырғын-
қиямет соғыс бейнеленген панорамаға түсірілген. Николай Гастеллоның ерлігін
қайталаған Нүркен Әбдіров, Александр Матросовтың ерлігін қайталаған Сұлтан
Баймағамбетовтың, жау “жолбарысына” қас қақпай қарсы шауып, гранатамен қоса
жарылған Қарсыбай Сыпатаевтың есімдерін мақтанышпен атайды. Бұлардың бәріне
Кеңес Одағының батыры атағы берілген. Кеңес Одағының Батыры атағын екі
реттен алған, даңқты сұңқарларымыз Талғат Бигелдиновтың, Сергей
Луганскийдің, Леонид Беданың және Иван Павловтың ерліктері халқымыздың
мәңгі есінде. Белорусс ормандарында Әди Шәріповтың басқаруындағы партизан
отрядтары жауға қарсы шайқасты. Украин жерінде Ұлы Отан соғысының аты
аңызға айналған батыры С.Ковпактың партизандық бірлестігінде Қасым
Қайсеновтың отряды болған еді.
Біз 900 күн қоршауда қалған ленинградтықтардың рухын көтеріп, қажырын
жаныған Жамбыл атамыздың Ленинградтық өренім атты жалынды жырын жадымызда
ұстаймыз.
Республика ұлы жеңіс үшін орасан үлес қосты. Қазақстан майданға
қорғасынның 85 пайызын, мыстың 30 пайызын, көмір мен мұнайдың барлығын
өндірді. Сол ауыр жылдарда еліміз майданға 6 миллион тонна бидай, 797 мың
тонна ет, 150 мың мініс жылқысын берді. Сондай ақ, республикамыз 4 миллиард
сом ақша жинап, әскери техникалар мен қару-жарақтар сатып әперді.
Соғыстың қысылтаяң кезеңінде емшектегі баласын жөргекке орай салып,
кәсіпорын, колхоз бен совхоз жұмысына таң сәріден жүгіріп, түн ортасында
қайтқан олардың жарлары мен аяулы ата-анасын, туыстарын, өзім жемесем
жемейін, өзім ішпесем ішпейін, бәрі де солар үшін, бәрі де майдан үшін,
жеңіс үшін болсын! деген игі ниетті асыл сезімін кім есінен шығара алады.
Ұлы Отан соғысының қаһарлы жылдарында майданда да, тылда да есі жаңа кіріп
келе жатқан жас баладан бастап, жасы жүзге келген Жамбылға дейін
отандастарымыз жауға қарсы майданға жаппай қатысты. Қазақстандықтар
Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) қаласын туған жеріндей жанқиярлықпен
қорғады, Сталинград (қазіргі Волгоград) түбінде, Украинаны, Белоруссияны,
Прибалтиканы, Молдавияны неміс-фашист басқыншыларынан азат етуге қатысты.
Ленинград қаласына қауіп төнгенде Жамбыл Жабаев Ленинградтық өренім атты
жүрек жарды, жалынды жырын майдандағы жүзі басқа болғанмен жүрегі бір,
тілі басқа болғанмен тілегі бір жауынгер балаларына жолдады. Кейіннен
қаланы қорғаушы жауынгерлердің бірі: Бұл сәлемді көзге жас, көңілге қуаныш
толы сезіммен оқымауға болмайды... Біз күшімізді еселей түсіп ұрысқа
аттандық,-деп еске алды.
Қазақстандықтар Варшаваны, Софияны, Белградты, Праганы азат
етушілердің қатарында болды. 151-қазақстандық бригада негізінде құрылған
150-Идриск атқыштар дивизиясы жауынгерлері ұялы қасқырдың ордасы Берлинге
шабуыл жасады, Рейхстагтың күмбезіне жеңіс туын тігуге қатысты. Алқызыл
туды биікке көтеріп, алғаш болып жеңіс дабылын қаққандардың қатарында
қазақ Рахымжан Қошқарбаев болды.
Ұлы Жеңіске жау тылында ел кегін, ер намысын қорғаған партизан
жасақтары да үлес қосты. Зерттеулер бойынша Белоруссия мен Украина
ормандарының партизан отрядьтарында 3 мыңнан аса қазақтар шайқасқан.
Партизан отрядтарына командир, комиссар болған, есімдері ел аузында аңызға
айналып, кейінгі ұрпаққа жеткен Әди Шәріпов, Қасым Қайсенов, Жұмағали Саин
есімдері көзі қарақты көпшілікке мәлім.
Қазақстандықтар қанішер жаумен қасық қанын аямай осылай
шайқасты. Олардың бәрін ортақ іске, жеңіске, отанына деген сезім
біріктірді. Дүниежүзін шарпыған жиһандық соғыс қазақ халқының батыр
ұлт екенін баршаға мәлімдеді. Правда газетінің бетінде 1941 жылы
қазан айында Қазақтар деген мақала жаияланды. Бұл Мәскеуді қорғаған
8-гвардиялық Панфилов атындағы дивизия туралы еді. Осы бір жеңіс
күндері көрнекті совет жазушысы И.Эренбургтың 1942 жылы жазған
Қазақтар деген мақаласында: Бір фриц маған: Біз жойқын күші бар
қаһарман солдаттармен беттестік, оларды алған бетінен тіпті ешқандай
оқ та, өрт те тоқтата алмады. Олар тура бізге қарай дауылдай дүркіреп
жүгіріп келе жатты. Мен бұлардың қазақ деген халық екенін естідім.
Бұрын мұндай халық бар екенін естімеп едім... деді. Фрицтер көп
нәрсені білмеуші еді. Оларға Ресейдің үлкен екенін ғана айтып, ал ол
елде көптеген халық тұратынын айтпаған.Шығыстың кең даласында ежелден
қыстың қақаған аязы мен жаздың аптап ыстығында көндіккен ержүрек
адамдар тұрады. Бұл елдің ақындары Қазақстанның даңқты батырлары жайлы
сыр шертеді. Ал бұл елдің батырлары ең алдымен арын ардақтаған. Ер
Тарғын алты кез алдаспаннан қолына алып, алты мың жауға жалғыз өзі
қарсы шабуылға шығып тұрып: Маған бәрінен де арым қымбат! деп айғай
салған!...
Далада салт атпен жүруге үйренген қазақ. Егер қажет болса
еңбектей де алады, жүгіреді де, таулы жерде шыңға қарай өрмелейді,
батпақ болса белуардан саз кешіп те жүре береді. Әйтеуір, қазақтарды
ешнәрсе де тоқтата алмайды...
Қазақтар орыстармен қатар тұрып ұрыс салуда. Біз бірге қайғы
кештік, бірге жаумен шайқасып жүрміз, жеңістің алғашқы таңын да бірге
қарсы алып, бірге қуанатын боламыз! -деп жазды.
Белгілі ағылшын тарихшысы Александр Верт өзінің Ресей 1941-1945
жылдағы соғыста деген кітабында: Қызыл Армияның табанды солдаттарының
бірі қазақтар болды, тұтас алғанда қазақтар бүкіл соғыс бойында өздерін
жақсы жағынан таныта білді. Тіпті Сталинградтың өзінде ең өжет солдаттар
қатарында қазақтар тұрды.- дегенді айтады.
От кешіп, қан жұтқан сол бір жылдар барған сайын бізден алыстауда.
Майдан мен тылдың аты аңызға айналған ерлері барған сайын азая түсуде.
Бірақ олар жасаған Ұлы ерлік ешқашан ұмытылмақ емес. Зұлым жаумен шайқаста
әке, аға, бауырларымыз қанын төгіп, қолымыз жеткен Жеңіс шапағы кейінгі
ұрпақтарға жетпек. Келешек үшін, дүние жүзілік жаңа жойқын соғысқа жол
бермеу үшін бұл туралы ұмытуға болмайды.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ өнері
сауалнама
1.Соғыс жылдарында Алматыға көшіп келіп, республикамыздағы музыка мен
көркемөнердің өркендеуіне айтарлықтай үлес қосқан көркем фильм студиялары
(Москва мен Ленинград)
2. Соғыс жылдарында Алматыда өмір сүрген атақты бишіні атаңыз?
(Галина Уланова)
3. Ю.Завадский басқаратын Моссовет театрының қазақтың академиялық
драма театрында қойған атақты комедиясы (В.Шекспирдің Асауға тұсау)
4. 1942 жылы Фрунзе (Бішкек) және 1944 жылы Ташкент қалаларында өткен
Орта Азия және Қазақстанның музыка өнерінің онкүндігіне қатысып, ел
ықыласына бөленген Қазақтың Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрін
басқарған музыкант (Ахмет Жұбанов)
5. Ұлы Отан соғысына қатысқан қазақ композиторлары (Рамазан Елебаев,
Мәлік Жаппасбаев, Смағұл Көшекбаев, Әли Базанов және т.б.)
6. Соғыстың ауыр жылдарында республикамыздың өзінде жоғары білімді
мамандар даярлау мақсатында Алматы консерваториясы қай жылы ашылды? (1944)
7. 1941 жылы Москва түбінде ерлікпен қаза тапқан Кеңес Одағының
Батыры Төлеген Тоқтаровқа арналған ән қалай аталады және авторы кім? (“Жас
қазақ”, әні Р. Елебековтікі, сөзі Ғ.Елебаевтікі)
8. Қарт домбырашы Дина Нүрпейісованың майданда жүрген қазақтар сүйіп
тыңдайтын күйі? (Ана бұйрығы)
9. Ұлт композиторлары қолынан шыққан тұңғыш қазақ операсы сол
жылдары жазылған қазақ операларының ішіндегі шоқтығы биік туынды (“Абай”,
авторлары А.Жұбанов, Л.Хамиди)
10. Майдандағы жаппай ерлік, тылдағы адамдардың жанқиярлық еңбегі
туралы жазылған әскеи-патриоттық Найзағай, Панфиловшылар жыры, Мәлік
Ғабдуллин туралы жырдың авторы кім? (Бақытжан Байқадамов)
11. 1942 жылы Ленинград блокадасында қалған отандастарына жігер,
қайрат беруге арнап жазылған Ленинградтық өренім өлеңінің авторы кім?
(Жамбыл)
12. Соғыстың ауыр жылдарында қазақ өнер қайраткерлері госпитальдар
мен әскери бөлімшелерде концерттер қойған, майданның алдыңғы шебіне барып,
жерасты үйлерінде, палаткаларда, орыс ормандарында Ах, Самара, городок
әнін бірнеше мәрте шырқап, көпшілік көңілінен шыққан әнші? (Роза Бағланова)
Ару қыздар – алаулап от кешкендер
Әдеби-музыкалық композиция
Безендірілуі:
Сахнаның ортасында Отан – ана шақырады деген плакат ілініп тұрады.
Плакаттың екі жағына суреттер ілінеді. Бірінде: гранатамен танкке қарсы
бара жатқан солдат бейнеленген. Екінші суретте жанып жатқан өрт ішіндегі
пилоткалы мейірбике – солдат қыз бейнеленген.
Үстел үстінде санитарлық сөмке, каска, атылған оқ және қалампыр гүлі
жатады.
Кеш өту барысында мерекелік-байсалды әуен және Священная война
өлеңінің аудиобаспасы (өлеңі В.Лебедев-Кумачтікі, әні: А.Александровтікі)
керек болады.
Қатысатындар: Жүргізуші
Оқырмандар 1-11
Пилотка және гимнастерка киген қыздар: 1-8
Ақ шашты ана!
Саптан шықпай
нық басып келесің бе?
Сыздап тұр-ау әлі
күн оқ тескен жер...
Қаласыңдар мәңгілік ел есінде,
Ару қыздар – алаулап
от кешкендер.
(Ф.Оңғарсынова)
Әйел атын атағанда ең бірінші, біздің аузымызға мейірімділік деген
сөз түседі. Сонымен қатар апа, қарындас деген де сөздер бар.Бәрінен
жоғарысы ана сөзі. Әйел өмірге ұрпақ әкеледі, оларға өмір береді.
Сондықтан қазақ халқы да әйелді ер-азаматтың жан серігі, ұрпағын
жалғастыратын ұлағат иесі, отауының көркі мен ұйытқысы, сұлулық символы
санаған. Бірақ, ХХ ғасырдың ең ауыр да қорқынышты соғысында әйел жауынгер
болды. Олар аурулардың жарасын таңды, көпірлерді бұзды, тіл әкелді.
Жаратылысынан жаны нәзік, жолы жіңішке, жүректері сезім мен сырға толы
осынау жандар халқымыздың басына түскен ауыр кезеңдерде нағыз қажыр-қайрат
иелері екендерін айдай әлемге тағы бір рет таныта білді.
Қара жерді дөңбекшітіп, жазықсыз жанын жазылмас жарамен қан
жылатқан, көп ұлтты кеңес халқының ер жүректілігі мен қаһармандығын әлем
алдында әйгі еткен екінші дүниежүзілік соғыста мыңдаған әйел халқы
жауынгер атанды..
..Қазақ жеріне соғыс отының шарпуы тиген жоқ. Бірақ сол кездегі ұлан
байтақ еліміздің шетіне жау тиіп жатқанда қазақстандықтар да тайлы тұяғы
қалмай атқа қонғанын бәріміз де жақсы білеміз. Солардың 40 пайызы ерлермен
тізе қосып жауға қарсы шығуға бекем буып, өз беттерімен өтініш беріп,
соғыс майданына бет алған қазақтың үріп ауызға салғандай жас қыздары
болғанын естен шығармауға тиіспіз. Оларды соғыс өрті ерте есейтті. Кеше
ғана қызылды-жасылды киініп, гүлдей құлпырған балауса бойжеткендер енді
әскер киімін киініп, қару асынып тілі, діні бөлек жаумен шайқасқа шықты. Оқ
пен отқа орана жүріп ерліктің небір ерен үлгілерін көрсетті.
Екінші дүниежүзілік соғыста Шығыс халықтарының қыздарынан Батыр
атағын алған екі-ақ қыз бар екен. Бұлар қазақтың Мәншүгі мен Әлиясы.
Атағына бүкіл шығыс халқы ортақтасқан, қазақтың атын шығарған аяулы
қыздарымыз. Қос батыр қыздың Отаны –Қазақстаннан соғысқа қатынасқан қыз
келіншектердің барлығы дерлік майданға өз еріктерімен сұранып аттанған.
Осының өзі жайдан-жай емес. Ежелден батырлық пен ерлік рухы сіңген
топырақта тәрбиеленген олардың басқаша болуы мүмкін емес еді. Он жылдықты
жаңа бітірген өңкей жас қыздар ел басына түскен ауыр күндерде әскери
мамандықтарды тез-ақ меңгеріп, аса қабілеттілік көрсетті.
Бұлар ананың ақ сүтін ақтаған халқымыздың адал перзенттері, еліміздің
мақтанышы, көгімізде шолпан жұлдыздай жарқыраған әйел қауымының ар-намысы,
биік мұнарасы.
Жүргізуші: Отан!... Жау!... Олар қорқақтар сияқты түнде
басқыншылықпен бейбіт халыққа шабуыл жасады. Бұл 1941 жылдың 22 маусымы
еді...
(Д.Шостаковичтің № 6 симфониясының әуенімен)
Оқырман (1): Кең дала-туған анамыз,
Қарындас, сүйген жарымыз...
Әйелге бәрін балаймыз
Ұнатса нені жанымыз.
Тарих-ана атанды,
Ана деп жүрміз Отанды...
(О.Сүлейменов Адамға табын, жер енді)
Жүргізуші: Иә, кешегі он сегіз бен жиырманың арасындағы әлі жігіт
сүйіп те үлгірмеген, күні кеше қос тұлымы желбіреп, ертеңгі болашаққа аппақ
арман, балауса үмітпен күлімдей қараған жас қыздар нәзік балтырын сыздатқан
солдат етігін киіп, гүл құшуға ғана жаралғандай сүйрік саусақтары ауыр
автоматты көтеріп, майдан өтіне бара жатты.
Оқырман (2): Тыңда дүние, тыңда ұл, қыз
Тыңдаңдар, барлық әлем, тыңда!
Өмірге осы біз жауаптымыз,
Ұрпақтың алдында.
Нұрлы күн, жайнаған замана!
Ұқсайсың ақ жарқын анаға.
Қорғаймыз сені бір тұтас ел боп,
Сен үшін садаға, соғысқа жол жоқ!
(Н.Тілендиевтің “Өмір дастаны” әні орындалады,
сөзі Т. Молдағалиевтікі)
Жүргізуші: Елге қатер төнді. Ел үстіне найзағай, қара бұлт қабағы
түйілуде. Бейбіт халықтың денесі жаралы. Жараң қанша болса, кегің сонша
өлшеусіз. Көп зұлымдық, көп қорлық ел ішіне тас шемендей қатып, ел жүрегін
ыза кернеуде.
Сол бір сұрапыл соғыс басталған күннен бері талай жылдар өтсе де,
халық жадындағы ауыр күндер ешқашан ұмытылмақ емес. Ерлер өздерінің
атақтары үшін емес жер бетіндегі өмір үшін күресті...
Оқырман(3): 1941 жыл ақпандатқан,
Сыртта аяз.
Аулымызды ақ қар жапқан.
Үңірейген үрей тұр соғыс дейтін,
Алапат аспан, жерді аттандатқан.
(1941 жыл.Ақпан М.Мақатаев)
Жүргізуші: Жеңіс күніне жетер жол жеңіл болмады... Соғыстың әрбір
күні – қан мен өлім, қайғы мен мұңға толы болды. Жеңістердің қуанышы,
батырлардың жанқиярлық ерлігі...
Оқырман (4): Аттан! Деді,
Ол ертең аттанады.
Аттанады еңбектің ақ табаны:
Күрегінің орнына қару алып,
Жауынгердің рөлін атқарады.
Ол ертең аттанады.
Жарты Ай тұр шар аспанда-тозған таға,
Үскірік үрлей ме әлде қозғалта ма?!
Әжем жүр туған жердің топырағын,
Тұмар ғып тігіп жатыр бөз
қалтаға...
(1941 жыл.Ақпан М.Мақатаев)
Жүргізуші: Фашистер Еуропаның барлығын дерлік жаулап бағындырып алды.
Олардың қуатты зеңбірек, ұшақ және танктері мыңдап саналатын. Басқыншылар
жолдарында кездескен қарт пен әйелді, бойжеткен мен бейкүнә сәбиді аяусыз
атты, дарға асты, қорлады. Фашистер өздерінің Кеңес еліне барар жолын
осылай салды. Өздерінің жеңіске жететініне сенді... Бірақ, олар есептерінен
оңбай жаңылды...
Оқырман: (4): (майданнан келген хаттан үзінді оқиды)
Жүргізуші: Бұл майданнан жазған жауынгердің хаты. Ол мыңдаған Отанын
қорғаған солдат сияқты майдан шебінде қайтыс болған...
Майдан алыс ауылдағы еңбек майданында да, алдыңғы шептегі ұрыстарда
да жүріп жатты. Ерлермен қатар нәзік жынысты әйелдер де соғысуда еді. Үлкен
ауыртпашылық әйелдің нәзік иығына түскен еді... Ұлы Отан соғысының от-жалынды
жылдарында ер-азаматпен бірге қолына қару алып, майдан шебіне аттанған ару
қыздар сан жүздеп саналады. Жыл өткен сайын әйелдердің өшпес ерлігіне,
өздерінің бақыттарын Жеңіс үшін күш-жігерін аямағандарын мақтаныш етеміз.
ХХ ғсырдың ең қорқынышты соғысында әйел солдат болды. Майдан шебінде әйел
жаралыларға қарап қана қоймай, қолына қару алды, тыңшы болды, жаулардан
тіл әкелді. Жеріне, еліне, балаларына жауыздықпен қолын салған жауды
аяусыз өлтірді.
Оқырман (6): Адам өлтіру әйел адамның үлесі емес- деген екен
соғысқа қатысқан майдангер әйел. Екіншісі Рейхстаг қабырғасына: Мен
Берлинге соғысты өлтіру үшін келдім деп жазыпты.
Жүргізуші: Соғыс жылдары майданның әртүрлі шебінде 800 мыңнан аса
әйел адамзаты болған екен. Адамзат тарихында осыншама әйел адамының соғысқа
қатысуы болмаған.
Сонымен 41-жылдары соғысқа аттанған аруларымыз қандай еді?
(Сахнаға бірінен кейін бірі ақырындап 8 қыз бала шығады)
Ленинград қаласын әуе шабуылынан қорғаған зенит зеңбірегі расчетінің
командирі Әкима Ақжолаева есіне алады.
Қыз бала (1): Майданға жету, қалайда жаумен бетпе-бет келіп, кек
алу–біздің бар ой-арманымыз осы болатын. Әлі күнге жүрегімнің түкпірінде
сақтап келген бір сырым бар. Ешкімге айтқан емеспін. Есіл-дертім ұшқыш болу
еді. Біраз қиындықтардан кейін Хабаровск маңындағы самолет механиктерін
дайындайтын курсты бітіріп, сонда қызмет еттім. Батысқа қанша сұрансам да
жібермеді. Ауылға аз күнге демалысқа келіп, енді қайтар жолда бір қулық
істегім келді. Құжаты жоқ адамды майданға алдыңғы шепке бірден жібереді
дегенді естіп жүретінмін. Новосібір қаласына жақындағанда құжаттарымды
құрттым да, қалаға келген соң, әскери комендатураға барып, құжаттарымның
жоқ екенін айтып, енді майданға жіберулерін сұрадым. Сол бойымен Ленинград
қаласынан бір-ақ шықтым. Өтірік айтып, біреулерді алдағанымды осы кезге
дейін бір адамға айтуға ұялам. Бірақ бәрі сол майданға жетсем деген адал
ниеттен шыққан еді... (қатардағы өз орнына барып тұрады)
Жүргізуші: Осы шындықтың өзі қазақ қыздарының нәзік жанды, ұяң,
биязылығымен қатар патриоттық сезім, батыл жүректі жандар екенін
дәлелдейтіндей.
Қыз бала (2): Мен о баста дәрігер болуға талпындым. Бірақ ол
мақсатымды соғыс орындатпады. Өз тілегіммен майданға келдім. Ал штабта
қағаз жазып отырғанда не бітіремін. Небір жайсаң азаматтар жауды жайпап,
өздері де қыршын кетіп жатқанда менің жаным солардан артық па еді! Соғыс
сұрапылының бәріне төзгім келді. Бас сауғалауға арым бармайды... Тек кейде
ауырып қаламын ба деп қорқамын. Мен өзімді-өзім мүлде өзгертіп, кейбір
қатал командирлерге ұқсағым да келеді. Өзім басқаратын пулемет расчетында
жақсы да, нашарлау да адамдар бар. Олардың бәріне бірдей мен жақсы көрінгім
келмейді. Тәуір істерін жақтап, мақтап, нашарларын жөнге салсам-
командирлік міндеттің орындалғаны ғой деп ойлаймын.
Жүргізуші: Бұл қазақ халқының қаһарман қызы Мәншүк Мәметованың
майданның алдыңғы шебінен тілшілерге берген алғашқы сұхбаты еді.
Оқырман (7):
Абайлады сонда Мәншүк жан-жағын,
Көрді өзінің жапа-жалғыз қалғанын.
Көзге жанар, көкірекке кек толып,
Қинады қимай серік-саңлағын.
Қара көзі жарқ етті тек танадай,
Төңкерілді ашылып бір қарамай.
Пулеметте ойнап тұрған он саусақ.
Қалды қатып бір серпуге жарамай.
(М.Хәкімжанова Мәншүк
поэмасынан)
Жүргізуші: 1943 жылы қазан айының 7-сі күні Невель қаласының маңында
орналасқан Изочка темір жол стансасын басып алу ұрысы болды. Осы ұрыста
жанқиярлықпен соғысып, пулеметпен көптеген фашистердің көзін жойды. Бірақ
өкініштісі сол шайқаста өзі де ерлікпен қаза тапты. Шығыс халықтарының
тарихында әйелдер арасында тұңғыш рет теңдесі жоқ ерлік көрсетіп, туған
Отанын, халқымыздың ар-намысын қорғаған Мәншүк Мәметова есімі барлық
уақытта да жастарға өшпес өнеге болмақ. Сол жылдары Мәншүктің қарулас
жалдастары анасына былай деп хат жолдапты: Аға сержант М.Мәметова жолдас
өмірінің соңғы минутына дейін фашистік жауыздарды аямай жойды. Мәметова
жолдас жаудың боратып атқан оғына, сондай-ақ өзінің жаралануына қарамастан
жауды үздіксіз атқылап, шабуылына шыққан бөлімдердің тоқтаусыз алға басуын
қамтамасыз етіп отырды. Шексіз батырлығымен жауынгерлерде жаңа жігер
тудырып, оларға фашистерді құртуда бар күштерін жұмсауға зор дем берді.
...Мәншүк Мәметованы мәңгі есте қалдыруды көздеп, Невель қалалық Советі
атқару комитетінІң бірінші мәжілісінде қаланың бұрынғы Приамурская көшесін
пулеметші қазақ қызы Мәншүк Мәметованың, ал Торфяной переулогін Мәншүк
есімімен атауға шешім қабылданды... Мәншүктің қарулас жолдастары 1943 жыл, 25
қазан.
Біраздан кейін Мәншүк Мәметоваға Кеңестер Одағының Батыры атағы
берілді.
Қыз бала (3): ...Қазір мен жол үстіндемін, алдыңғы күні аттанғанбыз,
бүгін, сірә, көздеген жерге жетіп қалармыз деп ойлаймын, бірақ бұл аса анық
емес. Қайда бет алғанымды өзің де түсінесің ғой деп ойлаймын. Бірақ, сенен
бұл жөнінде қынжылмауды өтінем, неге десең мектепте әлде де болса бірқатар
уақыт оқуға қалдырса да, өзім сұранып аттандым. Өміріме өкінішім жоқ. Бірақ
жүректі билеген бір қалтқы ой бар: жоқ, ол-өзім туралы емес-сенімен,
сәбилермен, жеңешеммен, жалпы туыстарыммен кездесе алмағаным...
... Қазір алдыңғы шепте тұрмыз. Хатты терең окопта отырып жазудамыз.
Айнала ну ағаш. Немістермен бетпе-бет кездесіп тұрамыз. Менің басымда
каска, белімде граната, ал қолымда винтовка бар...
Жүргізуші: Иә, бұл ержүрек Әлияның туыстарына жазған хаты еді.
1944 жылы 14 қаңтарда Казачиха деревнясы үшін кескілескен ұрыста алған ауыр
жара Әлияның өмірін қиып түсті. Бұл 1944 жылдың қаңтары еді. Сол бір
кескілескен шайқаста тірі қалса, Әлия бес айдан соң 19 жасқа толар
еді...Оның қысқа өмірінің екі жарым жылы қанды майданда, от кешумен өтті.
Бірақ бұл – жалын боп лаулап, құйрықты жұлдыздай жарқырап өткен, кейінгі
бүкіл іні-сіңлілеріне мәңгілік өнеге болып қалған өмір. Ол қаһармандық
дастанын жазып үлгірді. Ару Әлия, қаһарман Әлия бізге Отаным, елім деп
соққан аяулы жүрегін мирас етті...
Оқырман: (8)
...Жан емес пе, махаббат пен бақыт үшін жаралған,
Гүл емес пе жаңа ғана тіршіліктен нәр алған!?
Күйер ме екен от-жалынға жапырағындай жас талдың
Әлияның жүрегінде өркен жайған бар арман?!
Аққу
поэмасы Н.Исабаев
Жүргізуші: Кеңес Одағының Батыры атағын алған ержүрек қыз Әлия
соғыста таңғажайып ерлік жасады. Ол тамаша соғыс шебері, мерген, барлаушы,
сапер, автоматшы, керек кезінде қол бастаған командир міндетін де атқарған.
Әлия Молдағұлованың қысқа өмірінде жасаған ғаламат ерлігін қастерлеп
жауынгер достары да оны батырдың батыры деп атап кеткен. Міне, ол мұндай
қасиеттерді туған жерінің топырағынан, өскен ортасынан, қазақ деген
халқынан, анасының ақ сүтімен бойына дарытқан деп мақтан тұтуға әбден
халқымыз.
(С.Бәйтерековтың Б.Тәжібавтың сөзіне жазыллған Әлия әнінің әуенімен)
Оқырман (9):
Біз сендердей жаңа ашылған гүл едік,
Жерге бақыт, елге бақыт тіледік.
Отан-ана отқа күйіп жатқанда,
Біздер ме едік үй бағатын тірі өлік.
(Т. Молдағалиев Махабат оты
сөнбейді)
Жүргізуші: Қазақ халқының екі көзінен үзіліп түскен қос тамшысындай
Әлиясы мен Мәншүгі жарық жұлдыздай болып, аспан төсіне мәңгілікке қадалып
жатты. Алайда төрт жылғы қанды топалаңда жарты Еуропада іздерін қалдырып,
туған топырағына аман-есен оралған батыр апаларымыз да баршылық. Солардың
арасында қазақ әйелдерінен шыққан тұңғыш әскери ұшқыш Доспанова Хиуаз.
Қыз бала (4): “Ең бірінші әскери тапсырманы Краснадонда алып, жаудың
күші мен техникасын жоюға біз аспанға түнде көтерілдік. Айналаның бәрі
тастай қараңғы. Құлақ түбінен уілдеген желдің ызыңы ғана естіледі. Ұшағымыз
ауада қалқып келе жатқандай, анда-санда тербеліп қояды... Тек сонау төменде
айқыш-ұшқыш атылған оқтардың, жерге түскен бомбалардың жарқылы көрініп
қалады. Осылай айналаны бағдарлап ұшып келе жатқанымызда, кенет айналаның
бәрі анық көрінді. Сөйтсек, жау әскерлері өз шептеріне өткен біздерді
байқап қалып, жүздеген прожекторларын жаққан екен. Сол-ақ екен айналаның
бәрі-астаң кестең болды да кетті. Командирімнің “таста, таста” деген
бұйрығына қарамай нысананың дәл келуін күтіп, оңтайлы сәтті күтіп тістене
түсудемін. Осылай әбден бағдарлап бомбаны тастап-тастап кеп жібердім.
Төмендегінің бәрі астаң-кестең болып жатыр. Мен құшырлана қайта тастаймын.
Сонымен бұл түні біздер берілген тапсырманы ойдағыдай орындап аэродромға
қайттық.
Жүргізуші: Ең алғашқы аспандағы айқасы осылай басталған Хиуаз апа
Берлинге дейінгі ұзақ жолында 300-ден астам рет аспанға көтеріліп, екі рет
жаралы болыпты. Жау үстінде жасындай сорғалап, гитлершілердің берекесін
қашырған қазақтың ұшқыш қызы талай рет көзге түсіп “Жауынгерлік Қызыл
Жұлдыз”, Отан соғысы ордендерімен және көптеген медальдармен марапатталған.
Мәскеуде медицина институтында оқып жүрген кезінен майданға өз еркімен
аттанып, Кеңес Одағынының Батыры М.Раскова басқарған 46-гвардиялық түнгі
барлаушы ұшқыштар полкінің құрамында Кеңес аэродромынан өзіне бекітілген ПО-
2 самолетімен 300 рет ұшып шығып Кубань, Қырым, Украина, Белоруссия,
Германия жерлеріндегі жау бекіністерін жайратқан, дұшпандарына қара түнек
орнатқан. Соғыстан соңғы жылдары Хиуаз бейбіт өмірге оралғаннан кейін
халқының қалаулысы болды. Түрлі жоғары мәртебелі жұмыстар атқарды.
Қазақстан Комсомолы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы, Қазақстан Жоғары
Кеңесінің жауапты хатшысы, Алматы қалалық комитетінің екінші хатшысы болды.
Еліміз егемендік алғаннан кейін Хиуаз Доспанованың майдангерлік-жауынгерлік
еңбегі әділ бағаланып Халық Қаһарманы атағы берілді. Апамыз Берлиндегі
Жеңіс күндері туралы былай деп еске алады.
Қыз бала (6): “Әне –міне дегенше жеңісті асыға күтетін күнге де
жеттік. Күннен-күнге соғыстың аяқталуын күттік. Жеңіс күнін қуанышпен қызу
атап өттік. Пулемет лентасында, ұшақ бортында, наганда бірде- бір оқ қалған
жоқ, жеңіс құрметіне аспанға атып, салют бердік. Үйге қайтар алдында
Берлинге барып келуге келістік. Уақыт бар. Сөйтіп, 1945 жылдың 2 маусымы
күні машинаға мініп, Берлинді аралап қайтуға аттандық. Рейхстагты аралап
жүргенде бір топ неміс әйелерін кезіктірдім. Олар маған таңырқана қарап:
-Оу, офицер азиейшин!- дейді. “Мынау азиялық офицер деулерінен мені
сөз етіп тұрғанын сезіп, тәкаппар күймен түсінік бердім. Жай ғана азейшин
емес, Қазақстанның офицері екенімді айттым. ... ”.
Оқырман (10):
Ырзамыз барлық ісіңе,
Періште... қара көздерім.
От пенен судың ішінен
Бізді алып шыққан өздерің.
Қызықтың бәрін құрбан ғып,
Біз үшін күйіп-жандыңдар.
Бізді ойлап жүріп, жылдардың
Өткенін білмей қалдыңдар.
(С.Жиенбаев “Қазақ әйелдері”)
Жүргізуші: Пулеметші, ефрейтор София Шияпованың естелігін
тыңдап көрелік...
Қыз бала (6): ...Будапешт үшін сұрапыл ұрыс жүріп жатқан.Біз
бекінген үйге қарай бір ротадай неміс солдаттары келе жатты. Мен
пулеметтен оқ жаудырдым. Бұл жағдайды күтпеген немістер сасқалақтап қалды.
Осы кезде жауынгерлер келіп, селоны жаудан тазартты. Бұл ерлігім үшін мен
Қызыл жұлдыз орденімен марапатталдым.
Оқырман (11):
Айқасқа барам өліммен,
Қайтемін жалғыз бас қамын,
Бұрымымды төгілген,
Туған жер, саған тастадым.
Өзіңде қалсын бұрымым,
Хош боп тұр, байтақ қырларым,
Кесіліп қалған қызығым-
Айта алмай кеткен сырларым!
(Д.Қанатбаев
Бұрым)
Жүргізуші: Н бөлімінің саяси басшының орынбасары, журналист Сұлтан
Қожаниязовтың 1943 жылы дәрігер қазақ қызы Қайралапова туралы мақаласынан
үзінді. (Өкінішке орай дәрігердің аты жазылмаған)
Қыз бала (7): Анталаған ажал. Жаңбырша жауған оқ. Соғыс 1418 күнге
созылды. Жүздеген жауынгер жарақат алды, мерт болды. Нәзік жанды әйелдер
бораған оқтың астында жүгіріп жүріп жарасын таңды. Жарақат алғандарды
арқалап тылға тапсырды. Кіп-кішкентай қазақ қызы қорқуды білмейтін не деген
жүректі жан-деп жауынгерлердің бәрі таңданды. Анталаған ажал екінші рет
төнді. Жаудың күші бізден анағұрлым басым болды. Біз өте аз едік, небәрі 60-
ақ жауынгер, 2 зенитшіміз. Пулеметшінің бірі оққа ұшты. Пулемет иесіз
қалды. Қазақ қызы пулеиметті алды да, төніп келген жауға оқ жаудыра
бастады. Құзғындар көп шығынға ұшырады. Қайтадан қаша бастады...
Оқырман: ...Оқ тиіп сержантқа да, оған дағы
Жаралап екеуін де кетті тағы.
Алайда, ер жүректі қазақ қызы
Қобалжып қаймықпады, сынып сағы.
Ілезде жараларын тағы таңып,
Ілгері жылжыды қыз арқаланып.
Тастамай командирді алып шықты
Қансырап шаршаса да арып-талып.
Сейітов С.
Санитарка Әзиза
Жүргізуші: Қазақтың көрнекті ақыны Дихан Әбіловтың “Махаббат
құдіреті” кітабында “Автоматты алға кезеп, сұр пилотка, сұр гимнастерка
киген, от ішінде, оқ астында немістерді жусатып салғаны үшін “Жауынгерлік
ерлігі үшін” медаліне ұсынылған” деп сипаттайтын қазақтың қайсар қызы
зеңбірек оқтаушы Алтын Уәлиева еді.
Қыз бала (8): “Нағашыларым соғыста қаза болды, Бір кіндіктен бауырым
екеуіміз-ақ едік. әскери комиссариатқа келгенімде, жасымның кішілігін айтып
соғысқа алмады. Сосын 17 дегі жасымды үлкейтіп жаздырып, соғысқа іліктім.
Кемерово қаласында ұшқыштар даярлайтын оқу орнында, әйелдер полкының
құрамында бір жыл арнайы әзірліктен өтіп, кіші маман болып шықтым. Кеңес
Одағының батыры, жаудың 67 самолетін атып түсірген эскадрилья командирі
А.Сироткиннің зеңбірек оқтаушысы міндетін атқардым. Дихан ағамен соғыста үш
рет кездестім. 1943 жылы Витебск түбінде. Түскі тамақ кезінде бір топ қазақ
сау етіп кіріп келді. Осында қазақтың қызы бар дегенді естіп, мені іздеп
келген “Алға, жауға қарсы аттан!” майдандық газетінің тілшілері екен.
Оларды Дихан бастап келіпті. “Тым жас екенсің. Мұнда қайдан адасып жүрсің?”
болды Дихан ағаның алғашқы сауалы. Кейіннен Дихан аға соғыстан кейін де
көмектесіп тұрды.
Қыз бала (9): ...Көп ұзамай-ақ ұшақпен ұшып жүріп, жау жағының
маңызды объектілерін суретке түсіруге тәп-тәуір машықтанып алды. Кәдімгі
барлаушылардың қатарына қосылды. Жау тылына жиі-жиі шығып, белгілі
объетілерін суретке түсіретін болды. Соның нәтижесінде дайын болған
фотопленкалар тиісті орындарға жіберіліп, сол арқылы біздің әскерлердің
алдағы іс-қимылдарының жоспары жасалып жататын. Әрине, мұндай барлау
сапарларының бәрі сәтті бола бермейтін еді. Кезекті барлаудан қайтып келе
жатқан ұшақты фашисттер байқап қалып, оқ жаудыра бастайды. Сөйтіп қоршаудан
сытылып шыға бермек болғанда, жау жағы оқты қарша боратады. Бір кезде
лаулап жана бастаған ұшақ қою түтін будақтатып зуылдай жөнеледі. Өмір мен
өлім белдескен осы бір сындарлы сәтте Рахиланың көз алдына өзінің сүйікті
Қарағандысы, аяулы анасы, дос-жарандары келе қалғандай. Төменде-орман. Аман
қалған барлаушылар үш күн бойы немістерден бойтасалап, шаршап-шалдыға
жүріп, ақырында орман арасындағы партизандар отрядына келіп қосылды.
Солардың көмегі арқылы өз аэродромына аман-есен жетеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әдістемелік құрал С.Бегалин атындағы МРБК Құраст. Ш.Мұқашева.- Алматы,
2005.- 55 б.
Кіріспе
Шүйінші,
халқым, шүйінші!
Шүйіншіге
сүйінші!
Шаттан, ата-
анамыз,
Шаттан, аға-
бабамыз,
Кек
қайтарып фашистен,
Соғыс бітті
жеңіспен,
Жеңдік
жауды күресте
Жасалсын
той-мереке.
(Т. Жароков)
Міне, Ұлы Отан соғысының жеңіспен аяқталғанына да 60 жыл өтті. Бұл
сол кездегі кеңес халқының ержүректілігі мен төзімділіктерін паш ететін,
тарихта мәңгілік қалатын күн. Бұл күнді соғыстың алғы шептерінде
қайсарлықпен шайқас жүргізіп, ерліктің сан үлгісін көрсеткен ардагерлер
тойлайды. Бұл мейрамды өздерінің тылдағы қажырлы еңбегімен жеңісті
шыңдаған, станоктың қасынан, егін даласында, күні-түні мал бағып,
тынымсыз жұмыс істеген жұмысшылар, ауыл адамдары тойлайды. Бұл мейрамды
біздің аяулы да даңқты әйелдеріміз - өздерінің әкелерін, ерлерін, ұлдарын
және сүйіктілерін көзінен жасы сорғалай жүріп төзімділікпен күткен, олардың
орнын жоқтатпаған аналар мен жұбайлар, қалыңдықтар мен қыздар тойлайды. Бұл
мейрамды өздерінің әкелері мен ағалары қанын төгіп, жанын қиып бақытты
өмірін қамтамасыз еткен Ұлы жеңістің құрдастары тойлайды. Ұлы Жеңіс күні
елі мен жері үшін жанын пида еткен, туған-туысқандарына, жақын-жарандарына,
туған жеріне, ауылына оралмай қалған қаһарман ерлерді бүкіл елі болып еске
түсіреді.
Бұл мейрамды бұрынғы кеңес одағына кірген 15 одақтас республика
халқымен бірге, кеңес халқы неміс басқыншыларынан азат еткен Еуропа
елдерінің Варшава мен Прага, Будапешт пен Бухарестің, София мен Белградтың,
Париж бен Венаның, жер шарының басқа да көптеген қалаларының тұрғындары
тойлайды.
Ұлы Отан соғысы халқымызға төнген ең ауыр күндер болды. Төрт жыл,
1418 күн мен түн бойы өз жері мен отаны үшін, келешек ұрпақ үшін жан қилы
соғыс жүріп жатты.
Бір күшке жиналған орыс пен тәжік, грузин мен белорус, қазақ пен
украин қарсы алдындағы жауға алмас қамал болып жұмылды...
Сол кездегі Кеңес Одағының басқа халқымен бірге жауды талқандап,
жеңіске жету ісіне қазақ халқы да өзінің лайықты үлесін қосты. Қазақстандық
жауынгерлер Брест қамалынан бастап Берлинге дейін барды. Олар Сталинград
түбіндегі жертөлелерде, Днепр өткелінде, Москва мен Ленинград үшін болған
ұрыстарда батыр ерліктер көрсетті. Украинаны, Кавказды, Белоруссияны,
Қырымды, Прибалтиканы азат етті, Польша, Румыния, Венгрия, Чехословакия,
Болгария, Германия жерлеріндегі майдан жолдарында жеңіс туын көтеріп өтті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында біздің қандастарымыз қатыспаған бірде-бір үлкен
шайқас болмады.
Қазақ ел басына күн туғанда жалғыз жанын қу шүберекке түйген жауынгер
халық болған. Ұлан байтақ даласының бір тұтам жері үшін қорқу деген сезімді
жүрегінен жұлып алып тастаған. Тіпті арыға бармай-ақ кешегі Ұлы Отан
соғысының әлі сарғайып үлгермеген қатпарлы парақтарына үңіліп қарасақ
қазақтардың қанды қырғында қаймықпай соғысқанына анық көзіміз жетеді. Оған
мысал айқас алаңдарында өшпес ерлік жасаған жүз қазақтың (ең соңғысын арада
50 жыл өткен соң Бауыржан Момышұлы алды) Кеңестер Одағының батыры атағын
алғанын айтсақ та жетеді. Бұны сол кездегі 2,5-3 млн. қазаққа шаққанда
басқа халықтардың алдына шығып кетеді екен. Ердің ері шыдайтын жаңбырша
жауған оқ пен қарша бораған бомбаның арасында олардың нәзік жүректері тасқа
айналып, гүл ғұмырлары ажалдың қанды тырнағына ілікті.
Сол бір сұрапыл жылдары қазақ халқы өзінің Отанына, жеріне деген
патриоттық сезімін, ұлттық мақтанышын дәлелдеді. 500 ден аса жерлестеріміз,
оның ішінде 96 қазақ Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Жауға қарсы
шайқастар алдыңғы шептегі ұрыстарда ғана емес, алыстағы ауыл мен кең байтақ
далада да жүріп жатты. Сол жылдары Қазақстан миллиондаған босқындарды өз
бауырына аналық мейірімімен тартушы, эвакуацияланған завод пен
фабрикаларға, майданға керекті оқ -дәрі мен азық-түлік жеткізуші үлкен
арсеналға айналды.
Шығанақ Берсиев сияқты еңбек ерлерімен қатар иықтарына үлкен
ауыртпалық түскен еңбек даласында миллиондап жұмыс істеген әйелдерсіз,
жасөспірімдер мен қарттарсыз Жеңіс күнін көзге елестету мүмкін бе еді?!
Ешқашанда жауынгер ерлігі мен жеңісті еңбегімен соққан
еңбекшінің ерен ерліктері ұмытылмайды. Бүгінде біздің азаматтық
міндетіміз – болашақ ұрпақты Отанын сүюге, елінің, жерінің адал
патриоттары, достық пен бірлік туралы түсінік беру арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеу.
Оқырмандармен Ұлы Жеңістің 60 жылдығына байланысты шаралар өткізу
барысында балалар кітапханашылары төмендегі ұсыныстарды басшылыққа алулары
керек:
✓ Соғыс “саясатының” негізінде қандай мақсат болғанын талқылаудың
қажеті жоқ. Біздің міндетіміз балаларға сол жылдардағы адамдар мен
тарихи оқиғалар туралы әңгімелеу;
✓ Кешегі немесе бүгінгі соғыстың зұлымдық екенін, онымен адамзаттың
келіспейтіндігін жеткізу;
✓ Ұлы Отан соғысының халықтық екенін, ол үлкен зұлмат пен қиыншылық
екенін түсіндіру;
✓ Оқырмандарды соғыс тақырыбына жазылған көркем әдебиеттермен жете
таныстыру қажет. Әсіресе, қазақстандық жазушылар мен қазақ батырлары
туралы;
✓ Бұл тақырыппен жұмыс істеу барысында оның ауқымдылығын ескере
отырып, әр жастағы балалардың жас ерекшелігіне қарай шара ұйымдастыру
керек.
Қазіргі кезде әрбір кітапхана соғыс тақырыбын қамтитын баспа, аудио-
бейне басылымдарға өте бай. Біздің міндетіміз оларды оқырманға
насихаттау және жеткізу.
Балалар кітапханаларында Жеңістің 60 жылдығын лайықты атап өту барынша
үлкен дайындықты қажет етеді.
Наурыз-сәуір айларында кітапханаларда Кітап оқып, өткенді еске
алу... атты шығармалар байқауы ұйымдастырылуы керек. Байқаудың мақсаты
балаларды Ұлы Отан соғысы жайлы жазылған поэзия мен прозаларды оқуға тарту.
Сондай-ақ тақырыпқа байланысты плакат, газет немесе балалардың
шығармашылық жұмыстарынан да әртүрлі байқау, сайыстар ұйымдастырған жөн.
Бұл шаралардың тақырыбын “Сарғайса да тарихтың ақ парағы, ол күндер мәңгі
есте сақталады”, “Біз бейбітшілікті қалаймыз” немесе “Соғыс және балалық”
деп алуға болады.
Ұлы Отан соғысы тақырыбын оқырмандарға толық және дұрыс түсіндіру
мақсатында кітапханашы үлкен шайқастар мен соғыс операцияларының
маңыздылығын ашатын “Ұлы Отан соғысының күнтізбесін жасауына болады:
1941-1945 жалынды жылдары:
1. Соғыстың басталуы- 22 маусым 1941 жыл
2. Брест қамалын қорғау- маусым 1941 жыл
3. Ленинградты қорғау- 1941- 1944 жылдар
4. Москва үшін шайқас - 30 қыркүйек 1941- 20 сәуір 1942 жыл
5. Сталинград үшін шайқас- 17 шілде 1942- 2 ақпан 1943 жыл
6. Курск шайқасы- 5 шілде- 23 тамыз 1943 жыл
7. Днепр үшін шайқас- тамыз- желтоқсан 1943 жыл
8. Берлин операциясы - 16 сәуір- 8 мамыр 1945 жыл
9. Жеңіс күні- 9 мамыр 1945 жыл.
Мың жылда бір-ақ көрінетін кометалардай сыры да, сезімі де
терең, тұңғиық дана тұлғаларымыз фәни өмірден баз кешіп, бақилық болып
жатыр. Әйтсе де, Баубек пен Бауыржан батырлығы, Әлия мен Мәншүк ерлігі,
Қаныш пен Әлкей білімі, Мұхтар мен Ғабит, Ғабидендердің үні, Дінмұхаммедтің
парасаты – бүгінгі ұрпаққа өнеге. Олардың өнегелі өмірлерін жас ұрпаққа жан-
жақты насихаттау, таныстыру кітапхана қызметкерлерінің міндеті.
Ұлы Жеңістің 60жылдығына арналған мейрамға орай, ашық суретті кітап
көрмесін ұйымдастыру керек. Көрме балаларды құжаттық, мемуарлық, көркем-
әдебиеттермен толыққанды таныстырады. Көрмені “Отты жылдар елесін,
кітаптан оқып білесің...”, “Тарих беттері”, “Ел мен ердің жемісі”,
“Қаһарман ұрпаққа тағзым”, “Ұлы Оан соғысы – халық соғысы”,
“Қазақстандықтар Ұлы Отан соғысында” т.б. атауға болады.
Көрменің Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ірі шайқастарына арналған
бөлімдері болу керек. Бұл жерде біз әрине, қазақстандықтардың үлесі,
олардың батырлық ерліктері туралы материалдарды мүмкіндігінше мол қамтуымыз
қажет.
Бұл үлкен атаулы күнге байланысты өткізілетін шараларды ауқымды
өткізу қажет және алдын-ала дайындық керек. Сондықтан осы тақырыпты жан-
жақты қамтитын “Еске алу” апталығын ұйымдастырған дұрыс. Апталық барысында
балалардың жас ерекшеліктеріне орай “Бұл қалай болған еді”, “Халықтың
жадында”, “Отты жылдар өрендері” атты әдеби-музыкалық кеш, сауалнамалар,
әңгіме, сұрапыл жылдары елін жаудан қорғаған ақын-жазушыларымыздың өлең-
жырлары бойынша Қаруын қаламға айырбастап поэзия сағатын т.б.
ұйымдастыруға болады.
Екінші дүние жүзілік соғыстағы әйелдердің ерлігі ерекше.
Олардың ішінде қазақ әйелдерінің ерлігі туралы “Арулар отты жылдарда”,
“Соғыстың қатыгез бейнесі” деген атпен батыр қыздардың ерліктерін паш
ететін шаралар ұйымдастырылса нұр үстіне нұр болар еді.
Соғыс жылдарындағы балалар тағдырына, жауынгер-бала, партизан-бала
туралы немесе мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің тылдағы еңбегі, олардың
ауыр тағдырлары туралы айтылуы керек. Кіші мектеп жасындағы балалармен
әңгіме өткізу барысында “Кеңес Одағы”, “Одақтас республика”, “Кеңес
Одағының астанасы” деген сөздер түсініксіз болуы мүмкін, сондықтан әңгімені
алдымен Кеңес Одағының тарихынан бастаған жөн.
Жұмыс барысында Республикалық балалар кітапханасының Ұлы
Жеңістің 60 жылдығына арнап шығарған биобиблиографиялық “Қаламдарын қаруға
айырбастап”:Қазақстан жазушылары Ұлы Отан соғысы жылдарында, “Отты жылдар
елесің, кітаптан оқып білесің...: әдебиеттер тізімін және бұрындары шыққан
әдістемелік құралдарын пайдаланыңыздар. Сіздердің назарларыңызға “Ерлікпен
жеткен жеңіске тағзым ет, парызың” атты әдістемелік құралды ұсынады.
...Ел басына күн туса, ер етікпен су кешер
Әңгіме
Ежелден ер тілегі-ел тілегі,
Адал ұл ер боп туса-ел тірегі.
Соғыс – адам баласы үшін ең үрейлі, ең қорқынышты сөз. Өйткені, соғыс
атаулы адамзатты қырып-жоюға бағышталған. Адам адам болғалы осылай. Талай
рет үстемдік, байлық үшін адам қаны суша аққан. Арыға бармай-ақ, 50
миллионнан астам өмірді жалмаған соңғы соғысты алайық. Кімге қажет болып,
не мақсатты көздеп еді сол соғыс? Әдетте, соғысты әділетсіздік, жауыздық,
қанішерлік бастайды ғой. Ол сонысымен лағынетті. Қарапайым халыққа қасірет
туғызған, қарғыс арқалаған соғыс ешқашан жеңбек емес.
Таң алдында, тәтті ұйқыда жатқан Отанымыздың шекарасынан ұрланып
өткен жау оғымен адам баласының тарихында болмаған бір ғаламат соғыс
басталды. Сол күні жау тәтті ұйқыңды ғана бұзған жоқ. Зұлым жау бейбіт
өмірге бүлік әкелді. Қыз жігітімен, ана баласымен қоштасты. Қырда қойшы
қойын тастады, қолындағы таяғын винтовкаға айырбастады. Ойда диханшы
трактордан түсіп, танкіге отырды. Ол кезде бүкіл ел солдат болды. Сол
жылдардың бозбала, бойжеткендері ақын болуды, инженер болуды, оқымысты
болуды армандаған еді...
Ұлы Отан соғысы тарихының беттерін парақтаған адам жеңіс сағатын
соқтыруға Қазақстанның қосқан үлесі телегей-теңіз екенін байқар еді. Осы
бір аяқ астынан басталған әділетсіз арпалысқа Қазақстаннан 2 миллионға жуық
түрлі ұлт өкілдері әскер қатарына шақырылды. Майдан даласынан 394 мың қазақ
боздақтары қайтпай қалды. Бұл соғыс қайғы-қасірет әкелмеген бірде-бір
отбасы болмады... Бірінің әкесі, бірінің ағасы қаза тапты. Қаншама жас
боздақтардың қыршын жасы қиылды... Ішінде ақын да, әншісі де бар еді.
Қауызын ашпай көктей қырқылған сол жастардың ішінде, әттең дариға-ай, қанша
Абай, қанша Шоқан кетті екен ...
Фашистік Германия тізе бүкті... Бірақ сол сұм соғыс өзімен бірге 10
миллионнан астам немістің өмірін алып кетті. Оны жеңген Кеңестер Одағы 27
миллион адамның өмірін берді. Талай ғасырлар бойы жасалған материалдық және
мәдени қазынаны құртты. Міне, соғыстың әкелген қасіреті. Сондықтан
адамзатқа әрқашан соғысты тоқтататын жеңіс керек. Осыдан 60 жыл бұрынғы
Жеңіс сонысымен қымбат. 1418 күн мен түн толарсақтан қан кешіп, кейінгі
ұрпаққа тыныштық әкелгені үшін қасиетті. Әрине, жеңіс өздігінен келген жоқ.
Оны елі, жері үшін отқа түскен ерлер ерлігі жеткізді. Қазақстаннан 1941-
1945 жылдардағы қанды қырғынға 1,3 миллион ұл мен қыз аттаныпты. Бәрі де
жанқиярлықпен соғысты. 500-ден астамы елге Батыр атанып, аңызға айнала
оралды. Содан бері зымырап 60 жыл өте шықты.
Отанын жаудан қорғау үшін көп ұлтты кеңес халқының ішінде қазақ халқы
ерекше ерліктерімен, аңыздарымен жауға қарсы тұрды. Халық жадында сапында
30 ұлттың өкілі бар (бұлардың 3 мыңдайы қазақстандықтар) Брест
қорғаушыларының өшпес ерлігі мәңгі сақталмақ. Қазақстан жерінде жасақталған
И.В.Панфилов атындағы 8-гвардиялық дивизия Москваны қорғауда тарихта болып
көрмеген теңдессіз ерліктің үлгісін танытты. Панфиловшылардың ішінде шын
мәнінде болаттай беріктік пен ер жүректілік көрсеткен, өз заманында-ақ аты
аңызға айналған Бауыржан Момышұлы да бар еді.
Өжеттік пен ерлікке бару кездейсоқтық емес. Отаны мен артында қалған
елінің алдында жауынгерлік борышты өтеуде болаттай берік тәртіпке бойұсыну
еді. Алматыда жасақталған генерал-майор И.Панфилов атындағы сегізінші
қазақстандық гвардияшы атқыштар дивизиясы Кеңес Одағының астанасы –
Москваны қорғау күндерінде Ұлы Отан соғысының тарихына мәңгі өшпейтін ерлік
беттерін жазды. Москваны қайсарлықпен қорғаған 28 панфиловшы батырларды
халқы ғұмыр бойы құрметтеп есте сақтайды. Қазақстандық жауынгерлер
рейхстагқа шабуыл жасауға қатысты, оның шаңырағына Жеңіс туын алғашқы болып
қазақ халқының даңқты ұлы Рақымжан Қошқарбаев қадады.
Ұлы Отан соғысының шежіресіне Мәншүк Мәметова мен Әлия
Молдағұлованың, Мәлік Ғабдуллиннің, Бауыржан Момышұлы мен Талғат
Бигельдиновтың және көптеген жерлестеріміздің аттары алтын әріптермен
жазылды.
Севастополь үшін шайқаста Кеңес Одағының батыры Дабаш Бабажанов
айрықша көзге түсті. Оның ерлігі батыр қаланы қорғау үшін болған қырғын-
қиямет соғыс бейнеленген панорамаға түсірілген. Николай Гастеллоның ерлігін
қайталаған Нүркен Әбдіров, Александр Матросовтың ерлігін қайталаған Сұлтан
Баймағамбетовтың, жау “жолбарысына” қас қақпай қарсы шауып, гранатамен қоса
жарылған Қарсыбай Сыпатаевтың есімдерін мақтанышпен атайды. Бұлардың бәріне
Кеңес Одағының батыры атағы берілген. Кеңес Одағының Батыры атағын екі
реттен алған, даңқты сұңқарларымыз Талғат Бигелдиновтың, Сергей
Луганскийдің, Леонид Беданың және Иван Павловтың ерліктері халқымыздың
мәңгі есінде. Белорусс ормандарында Әди Шәріповтың басқаруындағы партизан
отрядтары жауға қарсы шайқасты. Украин жерінде Ұлы Отан соғысының аты
аңызға айналған батыры С.Ковпактың партизандық бірлестігінде Қасым
Қайсеновтың отряды болған еді.
Біз 900 күн қоршауда қалған ленинградтықтардың рухын көтеріп, қажырын
жаныған Жамбыл атамыздың Ленинградтық өренім атты жалынды жырын жадымызда
ұстаймыз.
Республика ұлы жеңіс үшін орасан үлес қосты. Қазақстан майданға
қорғасынның 85 пайызын, мыстың 30 пайызын, көмір мен мұнайдың барлығын
өндірді. Сол ауыр жылдарда еліміз майданға 6 миллион тонна бидай, 797 мың
тонна ет, 150 мың мініс жылқысын берді. Сондай ақ, республикамыз 4 миллиард
сом ақша жинап, әскери техникалар мен қару-жарақтар сатып әперді.
Соғыстың қысылтаяң кезеңінде емшектегі баласын жөргекке орай салып,
кәсіпорын, колхоз бен совхоз жұмысына таң сәріден жүгіріп, түн ортасында
қайтқан олардың жарлары мен аяулы ата-анасын, туыстарын, өзім жемесем
жемейін, өзім ішпесем ішпейін, бәрі де солар үшін, бәрі де майдан үшін,
жеңіс үшін болсын! деген игі ниетті асыл сезімін кім есінен шығара алады.
Ұлы Отан соғысының қаһарлы жылдарында майданда да, тылда да есі жаңа кіріп
келе жатқан жас баладан бастап, жасы жүзге келген Жамбылға дейін
отандастарымыз жауға қарсы майданға жаппай қатысты. Қазақстандықтар
Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) қаласын туған жеріндей жанқиярлықпен
қорғады, Сталинград (қазіргі Волгоград) түбінде, Украинаны, Белоруссияны,
Прибалтиканы, Молдавияны неміс-фашист басқыншыларынан азат етуге қатысты.
Ленинград қаласына қауіп төнгенде Жамбыл Жабаев Ленинградтық өренім атты
жүрек жарды, жалынды жырын майдандағы жүзі басқа болғанмен жүрегі бір,
тілі басқа болғанмен тілегі бір жауынгер балаларына жолдады. Кейіннен
қаланы қорғаушы жауынгерлердің бірі: Бұл сәлемді көзге жас, көңілге қуаныш
толы сезіммен оқымауға болмайды... Біз күшімізді еселей түсіп ұрысқа
аттандық,-деп еске алды.
Қазақстандықтар Варшаваны, Софияны, Белградты, Праганы азат
етушілердің қатарында болды. 151-қазақстандық бригада негізінде құрылған
150-Идриск атқыштар дивизиясы жауынгерлері ұялы қасқырдың ордасы Берлинге
шабуыл жасады, Рейхстагтың күмбезіне жеңіс туын тігуге қатысты. Алқызыл
туды биікке көтеріп, алғаш болып жеңіс дабылын қаққандардың қатарында
қазақ Рахымжан Қошқарбаев болды.
Ұлы Жеңіске жау тылында ел кегін, ер намысын қорғаған партизан
жасақтары да үлес қосты. Зерттеулер бойынша Белоруссия мен Украина
ормандарының партизан отрядьтарында 3 мыңнан аса қазақтар шайқасқан.
Партизан отрядтарына командир, комиссар болған, есімдері ел аузында аңызға
айналып, кейінгі ұрпаққа жеткен Әди Шәріпов, Қасым Қайсенов, Жұмағали Саин
есімдері көзі қарақты көпшілікке мәлім.
Қазақстандықтар қанішер жаумен қасық қанын аямай осылай
шайқасты. Олардың бәрін ортақ іске, жеңіске, отанына деген сезім
біріктірді. Дүниежүзін шарпыған жиһандық соғыс қазақ халқының батыр
ұлт екенін баршаға мәлімдеді. Правда газетінің бетінде 1941 жылы
қазан айында Қазақтар деген мақала жаияланды. Бұл Мәскеуді қорғаған
8-гвардиялық Панфилов атындағы дивизия туралы еді. Осы бір жеңіс
күндері көрнекті совет жазушысы И.Эренбургтың 1942 жылы жазған
Қазақтар деген мақаласында: Бір фриц маған: Біз жойқын күші бар
қаһарман солдаттармен беттестік, оларды алған бетінен тіпті ешқандай
оқ та, өрт те тоқтата алмады. Олар тура бізге қарай дауылдай дүркіреп
жүгіріп келе жатты. Мен бұлардың қазақ деген халық екенін естідім.
Бұрын мұндай халық бар екенін естімеп едім... деді. Фрицтер көп
нәрсені білмеуші еді. Оларға Ресейдің үлкен екенін ғана айтып, ал ол
елде көптеген халық тұратынын айтпаған.Шығыстың кең даласында ежелден
қыстың қақаған аязы мен жаздың аптап ыстығында көндіккен ержүрек
адамдар тұрады. Бұл елдің ақындары Қазақстанның даңқты батырлары жайлы
сыр шертеді. Ал бұл елдің батырлары ең алдымен арын ардақтаған. Ер
Тарғын алты кез алдаспаннан қолына алып, алты мың жауға жалғыз өзі
қарсы шабуылға шығып тұрып: Маған бәрінен де арым қымбат! деп айғай
салған!...
Далада салт атпен жүруге үйренген қазақ. Егер қажет болса
еңбектей де алады, жүгіреді де, таулы жерде шыңға қарай өрмелейді,
батпақ болса белуардан саз кешіп те жүре береді. Әйтеуір, қазақтарды
ешнәрсе де тоқтата алмайды...
Қазақтар орыстармен қатар тұрып ұрыс салуда. Біз бірге қайғы
кештік, бірге жаумен шайқасып жүрміз, жеңістің алғашқы таңын да бірге
қарсы алып, бірге қуанатын боламыз! -деп жазды.
Белгілі ағылшын тарихшысы Александр Верт өзінің Ресей 1941-1945
жылдағы соғыста деген кітабында: Қызыл Армияның табанды солдаттарының
бірі қазақтар болды, тұтас алғанда қазақтар бүкіл соғыс бойында өздерін
жақсы жағынан таныта білді. Тіпті Сталинградтың өзінде ең өжет солдаттар
қатарында қазақтар тұрды.- дегенді айтады.
От кешіп, қан жұтқан сол бір жылдар барған сайын бізден алыстауда.
Майдан мен тылдың аты аңызға айналған ерлері барған сайын азая түсуде.
Бірақ олар жасаған Ұлы ерлік ешқашан ұмытылмақ емес. Зұлым жаумен шайқаста
әке, аға, бауырларымыз қанын төгіп, қолымыз жеткен Жеңіс шапағы кейінгі
ұрпақтарға жетпек. Келешек үшін, дүние жүзілік жаңа жойқын соғысқа жол
бермеу үшін бұл туралы ұмытуға болмайды.
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ өнері
сауалнама
1.Соғыс жылдарында Алматыға көшіп келіп, республикамыздағы музыка мен
көркемөнердің өркендеуіне айтарлықтай үлес қосқан көркем фильм студиялары
(Москва мен Ленинград)
2. Соғыс жылдарында Алматыда өмір сүрген атақты бишіні атаңыз?
(Галина Уланова)
3. Ю.Завадский басқаратын Моссовет театрының қазақтың академиялық
драма театрында қойған атақты комедиясы (В.Шекспирдің Асауға тұсау)
4. 1942 жылы Фрунзе (Бішкек) және 1944 жылы Ташкент қалаларында өткен
Орта Азия және Қазақстанның музыка өнерінің онкүндігіне қатысып, ел
ықыласына бөленген Қазақтың Құрманғазы атындағы ұлт аспаптар оркестрін
басқарған музыкант (Ахмет Жұбанов)
5. Ұлы Отан соғысына қатысқан қазақ композиторлары (Рамазан Елебаев,
Мәлік Жаппасбаев, Смағұл Көшекбаев, Әли Базанов және т.б.)
6. Соғыстың ауыр жылдарында республикамыздың өзінде жоғары білімді
мамандар даярлау мақсатында Алматы консерваториясы қай жылы ашылды? (1944)
7. 1941 жылы Москва түбінде ерлікпен қаза тапқан Кеңес Одағының
Батыры Төлеген Тоқтаровқа арналған ән қалай аталады және авторы кім? (“Жас
қазақ”, әні Р. Елебековтікі, сөзі Ғ.Елебаевтікі)
8. Қарт домбырашы Дина Нүрпейісованың майданда жүрген қазақтар сүйіп
тыңдайтын күйі? (Ана бұйрығы)
9. Ұлт композиторлары қолынан шыққан тұңғыш қазақ операсы сол
жылдары жазылған қазақ операларының ішіндегі шоқтығы биік туынды (“Абай”,
авторлары А.Жұбанов, Л.Хамиди)
10. Майдандағы жаппай ерлік, тылдағы адамдардың жанқиярлық еңбегі
туралы жазылған әскеи-патриоттық Найзағай, Панфиловшылар жыры, Мәлік
Ғабдуллин туралы жырдың авторы кім? (Бақытжан Байқадамов)
11. 1942 жылы Ленинград блокадасында қалған отандастарына жігер,
қайрат беруге арнап жазылған Ленинградтық өренім өлеңінің авторы кім?
(Жамбыл)
12. Соғыстың ауыр жылдарында қазақ өнер қайраткерлері госпитальдар
мен әскери бөлімшелерде концерттер қойған, майданның алдыңғы шебіне барып,
жерасты үйлерінде, палаткаларда, орыс ормандарында Ах, Самара, городок
әнін бірнеше мәрте шырқап, көпшілік көңілінен шыққан әнші? (Роза Бағланова)
Ару қыздар – алаулап от кешкендер
Әдеби-музыкалық композиция
Безендірілуі:
Сахнаның ортасында Отан – ана шақырады деген плакат ілініп тұрады.
Плакаттың екі жағына суреттер ілінеді. Бірінде: гранатамен танкке қарсы
бара жатқан солдат бейнеленген. Екінші суретте жанып жатқан өрт ішіндегі
пилоткалы мейірбике – солдат қыз бейнеленген.
Үстел үстінде санитарлық сөмке, каска, атылған оқ және қалампыр гүлі
жатады.
Кеш өту барысында мерекелік-байсалды әуен және Священная война
өлеңінің аудиобаспасы (өлеңі В.Лебедев-Кумачтікі, әні: А.Александровтікі)
керек болады.
Қатысатындар: Жүргізуші
Оқырмандар 1-11
Пилотка және гимнастерка киген қыздар: 1-8
Ақ шашты ана!
Саптан шықпай
нық басып келесің бе?
Сыздап тұр-ау әлі
күн оқ тескен жер...
Қаласыңдар мәңгілік ел есінде,
Ару қыздар – алаулап
от кешкендер.
(Ф.Оңғарсынова)
Әйел атын атағанда ең бірінші, біздің аузымызға мейірімділік деген
сөз түседі. Сонымен қатар апа, қарындас деген де сөздер бар.Бәрінен
жоғарысы ана сөзі. Әйел өмірге ұрпақ әкеледі, оларға өмір береді.
Сондықтан қазақ халқы да әйелді ер-азаматтың жан серігі, ұрпағын
жалғастыратын ұлағат иесі, отауының көркі мен ұйытқысы, сұлулық символы
санаған. Бірақ, ХХ ғасырдың ең ауыр да қорқынышты соғысында әйел жауынгер
болды. Олар аурулардың жарасын таңды, көпірлерді бұзды, тіл әкелді.
Жаратылысынан жаны нәзік, жолы жіңішке, жүректері сезім мен сырға толы
осынау жандар халқымыздың басына түскен ауыр кезеңдерде нағыз қажыр-қайрат
иелері екендерін айдай әлемге тағы бір рет таныта білді.
Қара жерді дөңбекшітіп, жазықсыз жанын жазылмас жарамен қан
жылатқан, көп ұлтты кеңес халқының ер жүректілігі мен қаһармандығын әлем
алдында әйгі еткен екінші дүниежүзілік соғыста мыңдаған әйел халқы
жауынгер атанды..
..Қазақ жеріне соғыс отының шарпуы тиген жоқ. Бірақ сол кездегі ұлан
байтақ еліміздің шетіне жау тиіп жатқанда қазақстандықтар да тайлы тұяғы
қалмай атқа қонғанын бәріміз де жақсы білеміз. Солардың 40 пайызы ерлермен
тізе қосып жауға қарсы шығуға бекем буып, өз беттерімен өтініш беріп,
соғыс майданына бет алған қазақтың үріп ауызға салғандай жас қыздары
болғанын естен шығармауға тиіспіз. Оларды соғыс өрті ерте есейтті. Кеше
ғана қызылды-жасылды киініп, гүлдей құлпырған балауса бойжеткендер енді
әскер киімін киініп, қару асынып тілі, діні бөлек жаумен шайқасқа шықты. Оқ
пен отқа орана жүріп ерліктің небір ерен үлгілерін көрсетті.
Екінші дүниежүзілік соғыста Шығыс халықтарының қыздарынан Батыр
атағын алған екі-ақ қыз бар екен. Бұлар қазақтың Мәншүгі мен Әлиясы.
Атағына бүкіл шығыс халқы ортақтасқан, қазақтың атын шығарған аяулы
қыздарымыз. Қос батыр қыздың Отаны –Қазақстаннан соғысқа қатынасқан қыз
келіншектердің барлығы дерлік майданға өз еріктерімен сұранып аттанған.
Осының өзі жайдан-жай емес. Ежелден батырлық пен ерлік рухы сіңген
топырақта тәрбиеленген олардың басқаша болуы мүмкін емес еді. Он жылдықты
жаңа бітірген өңкей жас қыздар ел басына түскен ауыр күндерде әскери
мамандықтарды тез-ақ меңгеріп, аса қабілеттілік көрсетті.
Бұлар ананың ақ сүтін ақтаған халқымыздың адал перзенттері, еліміздің
мақтанышы, көгімізде шолпан жұлдыздай жарқыраған әйел қауымының ар-намысы,
биік мұнарасы.
Жүргізуші: Отан!... Жау!... Олар қорқақтар сияқты түнде
басқыншылықпен бейбіт халыққа шабуыл жасады. Бұл 1941 жылдың 22 маусымы
еді...
(Д.Шостаковичтің № 6 симфониясының әуенімен)
Оқырман (1): Кең дала-туған анамыз,
Қарындас, сүйген жарымыз...
Әйелге бәрін балаймыз
Ұнатса нені жанымыз.
Тарих-ана атанды,
Ана деп жүрміз Отанды...
(О.Сүлейменов Адамға табын, жер енді)
Жүргізуші: Иә, кешегі он сегіз бен жиырманың арасындағы әлі жігіт
сүйіп те үлгірмеген, күні кеше қос тұлымы желбіреп, ертеңгі болашаққа аппақ
арман, балауса үмітпен күлімдей қараған жас қыздар нәзік балтырын сыздатқан
солдат етігін киіп, гүл құшуға ғана жаралғандай сүйрік саусақтары ауыр
автоматты көтеріп, майдан өтіне бара жатты.
Оқырман (2): Тыңда дүние, тыңда ұл, қыз
Тыңдаңдар, барлық әлем, тыңда!
Өмірге осы біз жауаптымыз,
Ұрпақтың алдында.
Нұрлы күн, жайнаған замана!
Ұқсайсың ақ жарқын анаға.
Қорғаймыз сені бір тұтас ел боп,
Сен үшін садаға, соғысқа жол жоқ!
(Н.Тілендиевтің “Өмір дастаны” әні орындалады,
сөзі Т. Молдағалиевтікі)
Жүргізуші: Елге қатер төнді. Ел үстіне найзағай, қара бұлт қабағы
түйілуде. Бейбіт халықтың денесі жаралы. Жараң қанша болса, кегің сонша
өлшеусіз. Көп зұлымдық, көп қорлық ел ішіне тас шемендей қатып, ел жүрегін
ыза кернеуде.
Сол бір сұрапыл соғыс басталған күннен бері талай жылдар өтсе де,
халық жадындағы ауыр күндер ешқашан ұмытылмақ емес. Ерлер өздерінің
атақтары үшін емес жер бетіндегі өмір үшін күресті...
Оқырман(3): 1941 жыл ақпандатқан,
Сыртта аяз.
Аулымызды ақ қар жапқан.
Үңірейген үрей тұр соғыс дейтін,
Алапат аспан, жерді аттандатқан.
(1941 жыл.Ақпан М.Мақатаев)
Жүргізуші: Жеңіс күніне жетер жол жеңіл болмады... Соғыстың әрбір
күні – қан мен өлім, қайғы мен мұңға толы болды. Жеңістердің қуанышы,
батырлардың жанқиярлық ерлігі...
Оқырман (4): Аттан! Деді,
Ол ертең аттанады.
Аттанады еңбектің ақ табаны:
Күрегінің орнына қару алып,
Жауынгердің рөлін атқарады.
Ол ертең аттанады.
Жарты Ай тұр шар аспанда-тозған таға,
Үскірік үрлей ме әлде қозғалта ма?!
Әжем жүр туған жердің топырағын,
Тұмар ғып тігіп жатыр бөз
қалтаға...
(1941 жыл.Ақпан М.Мақатаев)
Жүргізуші: Фашистер Еуропаның барлығын дерлік жаулап бағындырып алды.
Олардың қуатты зеңбірек, ұшақ және танктері мыңдап саналатын. Басқыншылар
жолдарында кездескен қарт пен әйелді, бойжеткен мен бейкүнә сәбиді аяусыз
атты, дарға асты, қорлады. Фашистер өздерінің Кеңес еліне барар жолын
осылай салды. Өздерінің жеңіске жететініне сенді... Бірақ, олар есептерінен
оңбай жаңылды...
Оқырман: (4): (майданнан келген хаттан үзінді оқиды)
Жүргізуші: Бұл майданнан жазған жауынгердің хаты. Ол мыңдаған Отанын
қорғаған солдат сияқты майдан шебінде қайтыс болған...
Майдан алыс ауылдағы еңбек майданында да, алдыңғы шептегі ұрыстарда
да жүріп жатты. Ерлермен қатар нәзік жынысты әйелдер де соғысуда еді. Үлкен
ауыртпашылық әйелдің нәзік иығына түскен еді... Ұлы Отан соғысының от-жалынды
жылдарында ер-азаматпен бірге қолына қару алып, майдан шебіне аттанған ару
қыздар сан жүздеп саналады. Жыл өткен сайын әйелдердің өшпес ерлігіне,
өздерінің бақыттарын Жеңіс үшін күш-жігерін аямағандарын мақтаныш етеміз.
ХХ ғсырдың ең қорқынышты соғысында әйел солдат болды. Майдан шебінде әйел
жаралыларға қарап қана қоймай, қолына қару алды, тыңшы болды, жаулардан
тіл әкелді. Жеріне, еліне, балаларына жауыздықпен қолын салған жауды
аяусыз өлтірді.
Оқырман (6): Адам өлтіру әйел адамның үлесі емес- деген екен
соғысқа қатысқан майдангер әйел. Екіншісі Рейхстаг қабырғасына: Мен
Берлинге соғысты өлтіру үшін келдім деп жазыпты.
Жүргізуші: Соғыс жылдары майданның әртүрлі шебінде 800 мыңнан аса
әйел адамзаты болған екен. Адамзат тарихында осыншама әйел адамының соғысқа
қатысуы болмаған.
Сонымен 41-жылдары соғысқа аттанған аруларымыз қандай еді?
(Сахнаға бірінен кейін бірі ақырындап 8 қыз бала шығады)
Ленинград қаласын әуе шабуылынан қорғаған зенит зеңбірегі расчетінің
командирі Әкима Ақжолаева есіне алады.
Қыз бала (1): Майданға жету, қалайда жаумен бетпе-бет келіп, кек
алу–біздің бар ой-арманымыз осы болатын. Әлі күнге жүрегімнің түкпірінде
сақтап келген бір сырым бар. Ешкімге айтқан емеспін. Есіл-дертім ұшқыш болу
еді. Біраз қиындықтардан кейін Хабаровск маңындағы самолет механиктерін
дайындайтын курсты бітіріп, сонда қызмет еттім. Батысқа қанша сұрансам да
жібермеді. Ауылға аз күнге демалысқа келіп, енді қайтар жолда бір қулық
істегім келді. Құжаты жоқ адамды майданға алдыңғы шепке бірден жібереді
дегенді естіп жүретінмін. Новосібір қаласына жақындағанда құжаттарымды
құрттым да, қалаға келген соң, әскери комендатураға барып, құжаттарымның
жоқ екенін айтып, енді майданға жіберулерін сұрадым. Сол бойымен Ленинград
қаласынан бір-ақ шықтым. Өтірік айтып, біреулерді алдағанымды осы кезге
дейін бір адамға айтуға ұялам. Бірақ бәрі сол майданға жетсем деген адал
ниеттен шыққан еді... (қатардағы өз орнына барып тұрады)
Жүргізуші: Осы шындықтың өзі қазақ қыздарының нәзік жанды, ұяң,
биязылығымен қатар патриоттық сезім, батыл жүректі жандар екенін
дәлелдейтіндей.
Қыз бала (2): Мен о баста дәрігер болуға талпындым. Бірақ ол
мақсатымды соғыс орындатпады. Өз тілегіммен майданға келдім. Ал штабта
қағаз жазып отырғанда не бітіремін. Небір жайсаң азаматтар жауды жайпап,
өздері де қыршын кетіп жатқанда менің жаным солардан артық па еді! Соғыс
сұрапылының бәріне төзгім келді. Бас сауғалауға арым бармайды... Тек кейде
ауырып қаламын ба деп қорқамын. Мен өзімді-өзім мүлде өзгертіп, кейбір
қатал командирлерге ұқсағым да келеді. Өзім басқаратын пулемет расчетында
жақсы да, нашарлау да адамдар бар. Олардың бәріне бірдей мен жақсы көрінгім
келмейді. Тәуір істерін жақтап, мақтап, нашарларын жөнге салсам-
командирлік міндеттің орындалғаны ғой деп ойлаймын.
Жүргізуші: Бұл қазақ халқының қаһарман қызы Мәншүк Мәметованың
майданның алдыңғы шебінен тілшілерге берген алғашқы сұхбаты еді.
Оқырман (7):
Абайлады сонда Мәншүк жан-жағын,
Көрді өзінің жапа-жалғыз қалғанын.
Көзге жанар, көкірекке кек толып,
Қинады қимай серік-саңлағын.
Қара көзі жарқ етті тек танадай,
Төңкерілді ашылып бір қарамай.
Пулеметте ойнап тұрған он саусақ.
Қалды қатып бір серпуге жарамай.
(М.Хәкімжанова Мәншүк
поэмасынан)
Жүргізуші: 1943 жылы қазан айының 7-сі күні Невель қаласының маңында
орналасқан Изочка темір жол стансасын басып алу ұрысы болды. Осы ұрыста
жанқиярлықпен соғысып, пулеметпен көптеген фашистердің көзін жойды. Бірақ
өкініштісі сол шайқаста өзі де ерлікпен қаза тапты. Шығыс халықтарының
тарихында әйелдер арасында тұңғыш рет теңдесі жоқ ерлік көрсетіп, туған
Отанын, халқымыздың ар-намысын қорғаған Мәншүк Мәметова есімі барлық
уақытта да жастарға өшпес өнеге болмақ. Сол жылдары Мәншүктің қарулас
жалдастары анасына былай деп хат жолдапты: Аға сержант М.Мәметова жолдас
өмірінің соңғы минутына дейін фашистік жауыздарды аямай жойды. Мәметова
жолдас жаудың боратып атқан оғына, сондай-ақ өзінің жаралануына қарамастан
жауды үздіксіз атқылап, шабуылына шыққан бөлімдердің тоқтаусыз алға басуын
қамтамасыз етіп отырды. Шексіз батырлығымен жауынгерлерде жаңа жігер
тудырып, оларға фашистерді құртуда бар күштерін жұмсауға зор дем берді.
...Мәншүк Мәметованы мәңгі есте қалдыруды көздеп, Невель қалалық Советі
атқару комитетінІң бірінші мәжілісінде қаланың бұрынғы Приамурская көшесін
пулеметші қазақ қызы Мәншүк Мәметованың, ал Торфяной переулогін Мәншүк
есімімен атауға шешім қабылданды... Мәншүктің қарулас жолдастары 1943 жыл, 25
қазан.
Біраздан кейін Мәншүк Мәметоваға Кеңестер Одағының Батыры атағы
берілді.
Қыз бала (3): ...Қазір мен жол үстіндемін, алдыңғы күні аттанғанбыз,
бүгін, сірә, көздеген жерге жетіп қалармыз деп ойлаймын, бірақ бұл аса анық
емес. Қайда бет алғанымды өзің де түсінесің ғой деп ойлаймын. Бірақ, сенен
бұл жөнінде қынжылмауды өтінем, неге десең мектепте әлде де болса бірқатар
уақыт оқуға қалдырса да, өзім сұранып аттандым. Өміріме өкінішім жоқ. Бірақ
жүректі билеген бір қалтқы ой бар: жоқ, ол-өзім туралы емес-сенімен,
сәбилермен, жеңешеммен, жалпы туыстарыммен кездесе алмағаным...
... Қазір алдыңғы шепте тұрмыз. Хатты терең окопта отырып жазудамыз.
Айнала ну ағаш. Немістермен бетпе-бет кездесіп тұрамыз. Менің басымда
каска, белімде граната, ал қолымда винтовка бар...
Жүргізуші: Иә, бұл ержүрек Әлияның туыстарына жазған хаты еді.
1944 жылы 14 қаңтарда Казачиха деревнясы үшін кескілескен ұрыста алған ауыр
жара Әлияның өмірін қиып түсті. Бұл 1944 жылдың қаңтары еді. Сол бір
кескілескен шайқаста тірі қалса, Әлия бес айдан соң 19 жасқа толар
еді...Оның қысқа өмірінің екі жарым жылы қанды майданда, от кешумен өтті.
Бірақ бұл – жалын боп лаулап, құйрықты жұлдыздай жарқырап өткен, кейінгі
бүкіл іні-сіңлілеріне мәңгілік өнеге болып қалған өмір. Ол қаһармандық
дастанын жазып үлгірді. Ару Әлия, қаһарман Әлия бізге Отаным, елім деп
соққан аяулы жүрегін мирас етті...
Оқырман: (8)
...Жан емес пе, махаббат пен бақыт үшін жаралған,
Гүл емес пе жаңа ғана тіршіліктен нәр алған!?
Күйер ме екен от-жалынға жапырағындай жас талдың
Әлияның жүрегінде өркен жайған бар арман?!
Аққу
поэмасы Н.Исабаев
Жүргізуші: Кеңес Одағының Батыры атағын алған ержүрек қыз Әлия
соғыста таңғажайып ерлік жасады. Ол тамаша соғыс шебері, мерген, барлаушы,
сапер, автоматшы, керек кезінде қол бастаған командир міндетін де атқарған.
Әлия Молдағұлованың қысқа өмірінде жасаған ғаламат ерлігін қастерлеп
жауынгер достары да оны батырдың батыры деп атап кеткен. Міне, ол мұндай
қасиеттерді туған жерінің топырағынан, өскен ортасынан, қазақ деген
халқынан, анасының ақ сүтімен бойына дарытқан деп мақтан тұтуға әбден
халқымыз.
(С.Бәйтерековтың Б.Тәжібавтың сөзіне жазыллған Әлия әнінің әуенімен)
Оқырман (9):
Біз сендердей жаңа ашылған гүл едік,
Жерге бақыт, елге бақыт тіледік.
Отан-ана отқа күйіп жатқанда,
Біздер ме едік үй бағатын тірі өлік.
(Т. Молдағалиев Махабат оты
сөнбейді)
Жүргізуші: Қазақ халқының екі көзінен үзіліп түскен қос тамшысындай
Әлиясы мен Мәншүгі жарық жұлдыздай болып, аспан төсіне мәңгілікке қадалып
жатты. Алайда төрт жылғы қанды топалаңда жарты Еуропада іздерін қалдырып,
туған топырағына аман-есен оралған батыр апаларымыз да баршылық. Солардың
арасында қазақ әйелдерінен шыққан тұңғыш әскери ұшқыш Доспанова Хиуаз.
Қыз бала (4): “Ең бірінші әскери тапсырманы Краснадонда алып, жаудың
күші мен техникасын жоюға біз аспанға түнде көтерілдік. Айналаның бәрі
тастай қараңғы. Құлақ түбінен уілдеген желдің ызыңы ғана естіледі. Ұшағымыз
ауада қалқып келе жатқандай, анда-санда тербеліп қояды... Тек сонау төменде
айқыш-ұшқыш атылған оқтардың, жерге түскен бомбалардың жарқылы көрініп
қалады. Осылай айналаны бағдарлап ұшып келе жатқанымызда, кенет айналаның
бәрі анық көрінді. Сөйтсек, жау әскерлері өз шептеріне өткен біздерді
байқап қалып, жүздеген прожекторларын жаққан екен. Сол-ақ екен айналаның
бәрі-астаң кестең болды да кетті. Командирімнің “таста, таста” деген
бұйрығына қарамай нысананың дәл келуін күтіп, оңтайлы сәтті күтіп тістене
түсудемін. Осылай әбден бағдарлап бомбаны тастап-тастап кеп жібердім.
Төмендегінің бәрі астаң-кестең болып жатыр. Мен құшырлана қайта тастаймын.
Сонымен бұл түні біздер берілген тапсырманы ойдағыдай орындап аэродромға
қайттық.
Жүргізуші: Ең алғашқы аспандағы айқасы осылай басталған Хиуаз апа
Берлинге дейінгі ұзақ жолында 300-ден астам рет аспанға көтеріліп, екі рет
жаралы болыпты. Жау үстінде жасындай сорғалап, гитлершілердің берекесін
қашырған қазақтың ұшқыш қызы талай рет көзге түсіп “Жауынгерлік Қызыл
Жұлдыз”, Отан соғысы ордендерімен және көптеген медальдармен марапатталған.
Мәскеуде медицина институтында оқып жүрген кезінен майданға өз еркімен
аттанып, Кеңес Одағынының Батыры М.Раскова басқарған 46-гвардиялық түнгі
барлаушы ұшқыштар полкінің құрамында Кеңес аэродромынан өзіне бекітілген ПО-
2 самолетімен 300 рет ұшып шығып Кубань, Қырым, Украина, Белоруссия,
Германия жерлеріндегі жау бекіністерін жайратқан, дұшпандарына қара түнек
орнатқан. Соғыстан соңғы жылдары Хиуаз бейбіт өмірге оралғаннан кейін
халқының қалаулысы болды. Түрлі жоғары мәртебелі жұмыстар атқарды.
Қазақстан Комсомолы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы, Қазақстан Жоғары
Кеңесінің жауапты хатшысы, Алматы қалалық комитетінің екінші хатшысы болды.
Еліміз егемендік алғаннан кейін Хиуаз Доспанованың майдангерлік-жауынгерлік
еңбегі әділ бағаланып Халық Қаһарманы атағы берілді. Апамыз Берлиндегі
Жеңіс күндері туралы былай деп еске алады.
Қыз бала (6): “Әне –міне дегенше жеңісті асыға күтетін күнге де
жеттік. Күннен-күнге соғыстың аяқталуын күттік. Жеңіс күнін қуанышпен қызу
атап өттік. Пулемет лентасында, ұшақ бортында, наганда бірде- бір оқ қалған
жоқ, жеңіс құрметіне аспанға атып, салют бердік. Үйге қайтар алдында
Берлинге барып келуге келістік. Уақыт бар. Сөйтіп, 1945 жылдың 2 маусымы
күні машинаға мініп, Берлинді аралап қайтуға аттандық. Рейхстагты аралап
жүргенде бір топ неміс әйелерін кезіктірдім. Олар маған таңырқана қарап:
-Оу, офицер азиейшин!- дейді. “Мынау азиялық офицер деулерінен мені
сөз етіп тұрғанын сезіп, тәкаппар күймен түсінік бердім. Жай ғана азейшин
емес, Қазақстанның офицері екенімді айттым. ... ”.
Оқырман (10):
Ырзамыз барлық ісіңе,
Періште... қара көздерім.
От пенен судың ішінен
Бізді алып шыққан өздерің.
Қызықтың бәрін құрбан ғып,
Біз үшін күйіп-жандыңдар.
Бізді ойлап жүріп, жылдардың
Өткенін білмей қалдыңдар.
(С.Жиенбаев “Қазақ әйелдері”)
Жүргізуші: Пулеметші, ефрейтор София Шияпованың естелігін
тыңдап көрелік...
Қыз бала (6): ...Будапешт үшін сұрапыл ұрыс жүріп жатқан.Біз
бекінген үйге қарай бір ротадай неміс солдаттары келе жатты. Мен
пулеметтен оқ жаудырдым. Бұл жағдайды күтпеген немістер сасқалақтап қалды.
Осы кезде жауынгерлер келіп, селоны жаудан тазартты. Бұл ерлігім үшін мен
Қызыл жұлдыз орденімен марапатталдым.
Оқырман (11):
Айқасқа барам өліммен,
Қайтемін жалғыз бас қамын,
Бұрымымды төгілген,
Туған жер, саған тастадым.
Өзіңде қалсын бұрымым,
Хош боп тұр, байтақ қырларым,
Кесіліп қалған қызығым-
Айта алмай кеткен сырларым!
(Д.Қанатбаев
Бұрым)
Жүргізуші: Н бөлімінің саяси басшының орынбасары, журналист Сұлтан
Қожаниязовтың 1943 жылы дәрігер қазақ қызы Қайралапова туралы мақаласынан
үзінді. (Өкінішке орай дәрігердің аты жазылмаған)
Қыз бала (7): Анталаған ажал. Жаңбырша жауған оқ. Соғыс 1418 күнге
созылды. Жүздеген жауынгер жарақат алды, мерт болды. Нәзік жанды әйелдер
бораған оқтың астында жүгіріп жүріп жарасын таңды. Жарақат алғандарды
арқалап тылға тапсырды. Кіп-кішкентай қазақ қызы қорқуды білмейтін не деген
жүректі жан-деп жауынгерлердің бәрі таңданды. Анталаған ажал екінші рет
төнді. Жаудың күші бізден анағұрлым басым болды. Біз өте аз едік, небәрі 60-
ақ жауынгер, 2 зенитшіміз. Пулеметшінің бірі оққа ұшты. Пулемет иесіз
қалды. Қазақ қызы пулеиметті алды да, төніп келген жауға оқ жаудыра
бастады. Құзғындар көп шығынға ұшырады. Қайтадан қаша бастады...
Оқырман: ...Оқ тиіп сержантқа да, оған дағы
Жаралап екеуін де кетті тағы.
Алайда, ер жүректі қазақ қызы
Қобалжып қаймықпады, сынып сағы.
Ілезде жараларын тағы таңып,
Ілгері жылжыды қыз арқаланып.
Тастамай командирді алып шықты
Қансырап шаршаса да арып-талып.
Сейітов С.
Санитарка Әзиза
Жүргізуші: Қазақтың көрнекті ақыны Дихан Әбіловтың “Махаббат
құдіреті” кітабында “Автоматты алға кезеп, сұр пилотка, сұр гимнастерка
киген, от ішінде, оқ астында немістерді жусатып салғаны үшін “Жауынгерлік
ерлігі үшін” медаліне ұсынылған” деп сипаттайтын қазақтың қайсар қызы
зеңбірек оқтаушы Алтын Уәлиева еді.
Қыз бала (8): “Нағашыларым соғыста қаза болды, Бір кіндіктен бауырым
екеуіміз-ақ едік. әскери комиссариатқа келгенімде, жасымның кішілігін айтып
соғысқа алмады. Сосын 17 дегі жасымды үлкейтіп жаздырып, соғысқа іліктім.
Кемерово қаласында ұшқыштар даярлайтын оқу орнында, әйелдер полкының
құрамында бір жыл арнайы әзірліктен өтіп, кіші маман болып шықтым. Кеңес
Одағының батыры, жаудың 67 самолетін атып түсірген эскадрилья командирі
А.Сироткиннің зеңбірек оқтаушысы міндетін атқардым. Дихан ағамен соғыста үш
рет кездестім. 1943 жылы Витебск түбінде. Түскі тамақ кезінде бір топ қазақ
сау етіп кіріп келді. Осында қазақтың қызы бар дегенді естіп, мені іздеп
келген “Алға, жауға қарсы аттан!” майдандық газетінің тілшілері екен.
Оларды Дихан бастап келіпті. “Тым жас екенсің. Мұнда қайдан адасып жүрсің?”
болды Дихан ағаның алғашқы сауалы. Кейіннен Дихан аға соғыстан кейін де
көмектесіп тұрды.
Қыз бала (9): ...Көп ұзамай-ақ ұшақпен ұшып жүріп, жау жағының
маңызды объектілерін суретке түсіруге тәп-тәуір машықтанып алды. Кәдімгі
барлаушылардың қатарына қосылды. Жау тылына жиі-жиі шығып, белгілі
объетілерін суретке түсіретін болды. Соның нәтижесінде дайын болған
фотопленкалар тиісті орындарға жіберіліп, сол арқылы біздің әскерлердің
алдағы іс-қимылдарының жоспары жасалып жататын. Әрине, мұндай барлау
сапарларының бәрі сәтті бола бермейтін еді. Кезекті барлаудан қайтып келе
жатқан ұшақты фашисттер байқап қалып, оқ жаудыра бастайды. Сөйтіп қоршаудан
сытылып шыға бермек болғанда, жау жағы оқты қарша боратады. Бір кезде
лаулап жана бастаған ұшақ қою түтін будақтатып зуылдай жөнеледі. Өмір мен
өлім белдескен осы бір сындарлы сәтте Рахиланың көз алдына өзінің сүйікті
Қарағандысы, аяулы анасы, дос-жарандары келе қалғандай. Төменде-орман. Аман
қалған барлаушылар үш күн бойы немістерден бойтасалап, шаршап-шалдыға
жүріп, ақырында орман арасындағы партизандар отрядына келіп қосылды.
Солардың көмегі арқылы өз аэродромына аман-есен жетеді.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz