Бірінші зертханалық-тәжірибе сабағы МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТХАНА
Бірінші зертханалық-тәжірибе сабағы
МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТХАНА. МИКРОСКОПТАР
Сабақтың мақсаты. Микробиологиялық зертхананың жұмыс істеу ережелері
және қауіпсіздік техникасымен танысу. Микроскоптардың құрылысы және олардың
жұмыс істеу ерекшеліктерін меңгеру.
Жабдықтар мен материалдар. Штативтер, шыны түтіктер,
микробиологиялық ілмектер, пастер шыны түтіктері, бояғыш заттар, зат
шынылары, микроскоптар, иммерсионды май, микроорганизмдерден дайындалған
препараттар және т.б.
Микробиологиялық зертханада студенттер микробиологиялық, серологиялық
және басқа да зерттеу тәсілдерін меңгеріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізеді, микробиология пәні бағдарламасының мәселелерімен танысады.
Жарықтың мол болуы үшін зертханадағы жұмыс үстелдері терезеге жақын
орналастырылуы қажет. Үстелдердің беті пластикпен, плексигласпен немесе
қалың шынымен жабылып, ортасына шыны түтіктерге арналған штативтер, бояулар
құйылған ыдыстар немесе тамызғыштар, спирт шамдары және т.б. қойылады.
Ұсақ жануарлардың өлекселерін немесе олардың мүшелерін жарып
тексеруге арналған кішірек үстелше болғаны дұрыс. Оқу барысын қамтамасыз
ету үшін микроорганизмдер өсінділері, қондырғылар және жуу, стерильдеу,
қоректкі орталарды дайындау, бокс, препарат, термостат, жануарларды күтуге
арналған виварий және басқа да бөлмелер болуы керек.
Жуу бөлмесінде үстелдер, раковина, электр немесе газ плиталары,
кептіргіш, ауа сорғыш шқаф судың буы мен шыны ыдыстарды жууда қолданылатын
реактивтердің иістерін кетіру үшін қажет. Бұл жердің едені мен қабырғалары
кафельмен қапталады.
Стерильдеу бөлмесінде бір немесе екі бумен стерилбдейтін қондырғылар
мен үстелдер болады. Стерильдеу бөлмесінде стерилизаторларды ашқаннан
кейінгі шығатын будың қалдықтарын кетіру үшін бөлме желдеткіштері болуы
қажет. Қысымның көтерілуіне дейінгі пайда болатын бу резеңке түтік арқылы
сыртқы ортаға шығарылады немесе суы бар шелекке бағытталады. Бұл бөлменің
есіктері мен терезелері сыртқа қарай ашылғаны жөн.
Қоректік орталарды дайындау бөлмесінің қабырғалары плитамен қапталған
немесе майлы бояумен сырланған, ал еденіне плита немесе линолеум төселеді.
Мұнда газ немесе электр плитасы, шыны түтіктерге құйылған қоректік
орталарға арналған бөліктері бар жәшіктер, үстелдер, қоректік орта
компоненттерін, ет сорпасын және басқа да сұйық орталарды сақтауға арналған
мұздатқыш пен шкафтар болады.
Термостат бөлмесінде әр түрлі көлемдегі термостаттар орналастырылады.
Зең саңырауқұлақтарды өсіруге арналған термостаттың температурасын 20-25°С,
көптеген сапрофитті микроорганизмдерге 25-30°С, жұқпалы аурулардың
қоздырғыштарына 35-37°С, ал термофилді микроорганизмдерді өсіру үшін 40-
45°С-ге реттелген термостаттар болады.
Препарат бөлмесі – зертханалық-тәжірибе сабақтарына қажетті
құралдарды дайындауға арналған жұмыс орны. Бұл жерде оқу барысына керекті
барлық жабдықтардың болуы тиіс (мұздатқыш, дистиллятор, таразылар,
центрифуга, микроскоп және т.б.).
Бокс бөлмесі – стерильді жағдайда микроорганизмдер дақылдарын себу
және қайта себу, сонымен қатар, кейбір ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде
қолданылатын бөлме. Бокстың жылжымалы есігі бар тамбуры болады. Бокстың
терезесі сыртқы ортадан ауа кірмейтіндей әйнектеліп, қабырғалары плиткамен
қапталады немесе майлы бояумен сырланады. Еденіне линолеум төселеді. Боксты
натрий гидрокарбонатын (ас содасын 2-3%-ы), 3-5%-ды карбол қышқылы және
басқа да дезинфекциялағыш заттардың ерітінділерімен ылғалдандырып, жуып
тұрады. Бөлмені толқын ұзындығы 254 нм улбтракүлгін сәулелерін тарататын
бактерицидті лампалармен (БУВ-15, БУВ-30, т.б.) 30 минуттан бірнеше сағат
аралығында стерилдейді. Бактерицидтік лампа іске қосылып тұрған уақытта
бөлмеге кірмеген дұрыс, өйткені ультракүлгін сәулелері көздің қасаң қабығын
қабындырады.
Вивари – ақ тышқандарды, ақ егеуқұйрықтарды, теңіз шошқаларын, үй
қояндарын және басқа зертханалық жануарларды күтуге арналған бөлме.
Жануарлар ғылыми-зерттеу жұмыстарында және сабақ өткізу ұшін қолданылады.
Микробиологиялық зертханада жұмыс істеу ережелері мен техника
қауіпсіздігі. 1) Микробиологиялық зертханаға міндетті түрде халатпен
кіргізіледі. 2) Бұл жерге бөгде заттарды алып кіруге тыйым салынады. 3)
Белгілі бір орында жұмыс істеп, тек қана бекітілген құрал-жабдықтарды
қолдану керек. 4) Жұмыс кезінде тазалық сақтаған жөн. 5) Ауруды жұқтырмау
үшін үзіліс уақыттарында темекі шегуге, тамақтануға болмайды.
6) Үстелдің үстінде тек қана тапсырманы орындауға арналған құрал-
жабдықтардың ғана болуы шарт. 7) Сабақтың соңыеда жұмыс орны мен
жабдықтарды ретке келтіру қажет. 8) Бір спирт шамын екінші біреуінің
көмегімен тұтандырмаған абзал, ол үшін шырпы мен шақпақты қолданған жөн. 9)
Электр жүйесінің сымдарына, түйіспе бөліктеріне металл немесе басқа
заттарды жанастыруға болмайды. 10) Оқытушының немесе зертхана
қызметшілерінің рұқсатынсыз электр құралдарын тоққа қоспау керек. 11)
Химиялық және басқа да реактивтермен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау
қажет. 12) Зертханадан шығар алдында қолды сабынмен жуады.
Микроскоптар мен микроскопия. Микроскоп – микробтарды зерттеуге
арналған оптикалық құрал. Микроскопия – микроорганизмдердің морфологиялық
ерекшеліктерін, тинкториалдық қасиеттерін (әр түрлі бояуларға, бояу
әдістеріне қатынасы), құрылымын (ұрық, капсула), жылжымалығын зерттеуге
арналған құрал.
Микроскопия оптикалық құралдардың көмегімен жарық, люминесцентті
немесе электронды микроскоптардың көмегімен іске асады. Студенттер
зертханасы әдетте, Биолом-1, МБР-1,МБР-3 сияқты биологиялық жарық
микроскоптарымен жабдықталады. Жарық микроскоптары механикалық және
оптикалық бөлімнен тұрады. Механикалық бөлімге штатив, зат үстелі, тубус,
айналмалы диск (револьвер), макрометрлік және микрометрлік бұрағыштар
жатады. Зат үстелінің ортасында жарық беретін саңылауы болады. Зат
үстелінің бүйіріндегі бұрандалар оның оңға-солға жылжуын қамтамасыз етеді,
ал клеммалар зат шынысын (препаратты) бекітуге арналған. Тубус штатив
бағанасының жоғарғы бөлімінде орналасқан. Микрометрлік бұрағыш микроскопия
кезінде өте қысқа қашықтыққа қозғайтын қозғалысты қамтамасыз етеді.
Микрометрлік бұрағыштың толық бір айналымы тубусты 0,1 мм-ге жылжытады.
Микроскоптың оптикалық бөліміне жарық беретін аппарат, объективтер
және окуляр кіреді. Жарық беру аппараты зат үстелінің астында орналасқан.
Ол жарық сәлелерін бағыттайтын жазық беті, ал жасанды жарықта оның ойыс
беті қолданылады. Конденсордың жоғарғы жағында жазықты-дөңес, төменгі
жағында екі жағы да дөңес линзасы болады. Осы линзалардың көмегімен
конденсор айнадан шағылысқан жарық, сәулелерін зерттеуге алынған заттың
деңгейінде фокусқа жанайды. Жарықтың күшін азайту үшін конденсорды төмен
түсіреді, ал жарықты көбейту үшін көтереді. Көз шалымының жарықталғандығын
реттеу үшін конденсордың төменгі бөлімінде бекітілген диафрагманы да
қолданады. Ол бір-бірін жауып тұратын жартылай шеңберленген металл
пластинкалардан тұрады. Бұл пластиналар арнаулы рычагтың көмегі арқылы
жарықтың өтуін көбейтеді немесе азайтады. Жұмыста көбінесе Аббе конденсоры
қолданылады. Қажетті жағдайларда (мысалы лептоспираларды зерттегенде) оны
қараңғы өріс конденсорымен ауыстырады. Бұл конденсор тек қана қия түскен
жасанды жарықтың сәулелерін өткізеді, бірақ олар объективке түспейді (көз
шалымы қараңғы). Конденсор арқылы өткен қия сәулелер қатты бөлшектермен
кездескен соң ауытқып, барлық бағыттарда әр түрлі бұрыштарымен өрістейді.
Объективке түскен бұл қия сәулелер қараңғы аяда жарқырауды қамтамасыз
етеді. Жарқыраудың айқындылығы жарық көзінің күшіне (ОИ-7, ОИ-19), жарық
шамдары жарықты бағыттаудың дәлдігіне байланысты. Бірнеше линзалардан
тұратын объектив, тубустың төменгі бөліміндегі револьвердің бағытталған
маңдай алды линзасы. Ол зерттеуге алынған объектілердің керекті мөлшерде
ұлғаюын қамтамасыз етеді. Маңдай алды линза микроскоп арқылы мөлшері 0,2
мкм тең ұсақ заттарды көруге мүмкіндік туғызады. Маңдай алды линзалардан
басқа металл қынабында бірнеше түзету (коррекция) линзалары бар. Олардың
саны үшеуден он екіге дейін болады. Маңдай алды линзаның үлкейту дәрежесі
неғұрлым көп болса, соғұрлым түзету линзалары да көп болуы керек.
Объективтер құрғақ және иммерсионды болып екіге бөлінеді. Құрғақ
объективтерді қолданғанда объективтің маңдай алды линзасы мен препараттың
ортасында ауа қабаты болады. Препараттың шынысы арқылы өткен жарық
сәулелері ауа қабатында сынып, ауытқып, толығымен объективке түспейді. Егер
объективтің линзасының диаметрі біршама үлкен болса, онда жарықтылық
жеткілікті болады. Мұндай линзалар фокус аралығының үлкендігінен,
шашырағыштығының аздығынан затты 10,20,40 есе ғана ұлғайтады. Иммерсионды
объективтердің маңдай алды линзалары затты 80,90,100 және 120 есе
ұлғайтады, демек олардың фокус аралығы қысқа, ал диаметрі үлкен емес.
Бұларды құрғақ объектив ретінде қолдансақ, көз шалымының жарықтылығы
шамалы болады. Сондықтан керекті жарықтылықты тудыру үшін зерттеуге алынған
препараттың үстіне жарық сәулесін сындыру коэффициентіне жақын сұйықтықты
қондырады. Осы сұйықтықтың тамшысына иммерсионды объективті батырғанда
біркелкі оптикалық орта құралады. Бұл жүйеде жарық сәулелері әлсіремей көз
шалымын жақсы жарықтандырады. Иммерсионды сұйық ретінде бал қарағайдың
майы, кейде вазелин майы қолданылады.
Окуляр тубустың жоғарғы жағында орналасқан. Ол цилиндр формалы метал
қынабындағы жоғарғы көз линзасы мен төменгі жинағыш линзасынан тұрады.
Окуляр тек қана объективтен алынған кескінді ұлғайтады. Окулярдың жоғарғы
рамкасында көбейту таңбасы бар сан белгілері болады. Бұл окулярдың ұлғайту
дәрежесінің көрсеткішін окулярдың ұлғайту дәрежесіне көбейту арқылы табады
(мысалы, объектив 120 есе ұлғайтады, ал окуляр х9). Объективтің жалпы
ұлғайтуы 120х9=1080.
Микроскоппен жұмыс істеу ережелері. Микроскоппен жұмыс істер алдында
конденсордың жағдайы тексеріледі. Ол зат үстелінің деңгейіне дейін
көтеріліп, диафрагма ашық болуы керек. Тубусты сәл көтеріп, ең аз
ұлғайтатын (8,10 есе) объективті іске қосады. Окулярға қарай айнаны
айналдырып, көз шалымына жақсы жарықтылықты орнатады. Зерттеуге арналған
препаратқа бал қарағай майының бір тамшысын тамызып, оны зат үстелінің
үстіне қояды. Револьверді бұрай отыра иммерсионды объективті жұмысқа
дайындап, микроскопқа қарай отыра объективтің маңдай алды линзасын
макровинттің көмегімен абайлап иммерсионды майдың тамшысына батырады. Сонан
соң окулярға қарап, тубусты препараттың көрінгеніне дейін көтереді.
Микроскоптан көрінген кескіннің анықтылығын микровинтті шамалы бұрау арқылы
(алға-артқа) реттейді. Жұмыс соңында тубусты микровинттің көмегімен
көтереді. Револьверді бейтарап қалпына ауыстырып, линзадағы майды жұмсақ
мақтадан тоқылған матамен сүртеді. Микроскопты ағаштан істелген қаптамаға
салады немесе түсті шынылы қалпақтың астына қояды. Қараңғы өріспен жұмыс
істегендеконденсордың жоғарғы линзасына тазартылған судың немесе
иммерсионды майдың бір тамшысын тамызғаннан соң препаратты бекітіп,
объективті іске қосып, конденсорды объективтің осіне дәл келтіреді. Осыдан
кейін көз шалымындағы кескіннің анықтылығын винттер жүйесі арқылы реттейді.
Люминесцентті микроскопия. Люминесценция ұлғайтқыш оптикалық
аспаптардың көмегімен байқалатын микроскопиялық объектілердің жарқырауы.
Объектердің жарқырауы өзіндік (алдында бояусыз) және ретке келтірілген
(үлгіні бояумен өңдегеннен кейінгі) болуы мүмкін. Көрінбейтін
ультракүлгінді немесе көк күлгінді қысқа толқынды сәулелер объектіге әсер
еткенде адам көзіне көрінетін ұзынырақ жарық толқыны бар люминесценция
қоздырылады. Бұл қасиет люминесцентті микроскопияның негізін қалайды.
Люминесцентті микроскопия үшін МЛ және Люмам серияларының микроскоптары
қолданылады. МЛ-2 люминесцентті микроскобы өте күшті жарық көзінен (сынапты-
кварц шамы), жарық сүзгілерінен және биологиялық микроскоптан тұрады. Жарық
көзі мен микроскоп айнасының ортасында көк күлгін сүзгіш болады, қысқа
толқынды жарық сәулелері препаратқа түскенде жарқырауды қоздырады.
Микроскоптың окулярына сары жарық сүзгісін кигізеді. Ол көк күлгінді
сәулелерді (спектрдің қысқа толқынды бөлігі) шашып, көзге көрінетін ұзын
толқында сәулелерді өткізеді.
Люминесцентті микроскопияда зерттеуге алынған объектілерді арнайы
бояулармен (флуорохромдармен) өңдегеннен кейін пайда болатын қосымша
люминесценцияның маңызы өте зор. Флуорохромдардың ұзын толқынды
ультракүлгін және қысқа толқынды көк күлгін сәулелердің әсерінен
жарқырайтын қасиеті бар. Флуорохромдардың ішінен қызғылт сары акридин,
аурамин, аурофосфин, родамин, флуоресцин және тағы басқалары жиі
қолданылады. Люминесцентті микроскоптың көмегімен мөлдір емес тірі
объектілерді зерттеуге болады. Олар түрлі-түсті, ірі айқын болып көрінеді.
Электронды микроскопия. Микроорганизмдердің, жануарлар мен өсімдіктер
клеткаларының ультра құрылысын зерттеу электронды микроскоптың көмегімен
іске асады. Зерттеуге алынған объектінің кескіні электрондардың тасқыны
арқылы алынады. Электронды микроскоп құрылысының прионципі электрондардың
магнит өрісінде магнитті линзалар ауытқу қасиетін қолдануға негізделген.
Магнит өрісі электрон топтарын фокусқа түсіреді. Электрондардың көзң
ретінде электр тогымен қыздырылатынвольфрам сымы қызмет етеді. Объект
кескіні электронды микроскоптың көмегімен 500 000-нан аса ұлғайтылады.
Электронды микроскопияның ұлғайту дәрежесі ангстреммен өлшенеді. Қазіргі
кезде электронды микроскоптардың отандық және шетелдік әр түрлі үлгілері
бар.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 4-9 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 5-21. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 5-21
Бақылау сұрақтары: 1 Қарапайым, люминесцентті және электронды
микроскоптардың құрылымы. 2 Макро және микро бұрағыштармен жұмыс істеу
тәртібі. 3 Микроскоптың окуляры мен басқа да оптикалық бөлімдері, олардың
үлкейту дәрежелерін анықтау. 4 Микробиологиялық зертхананың бөлімдері,
қауіпсіздік техникалары.
Екінші зертханалық-тәжірибе сабағы
ШАР ФОРМАЛЫ МИКРООРГАНИЗМДЕР. МИКРООРГАНИЗМДЕРДІ БОЯУДЫҢ ҚАРАПАЙЫМ ТӘСІЛІ
Сабақтың мақсаты. Микрококк, стрептококк, диплококк, стафилококк
дақылдарынан препараттарды дайындап, Пфейффер фуксинімен, мителен көгімен
және т.б. бояулармен бояп, олардың суретін салып алу. Зат және жамылғы
шыныларын өңдеу жұмыстарымен танысу.
Жабдықтар мен материалдар. Тығыз және сұйық қоректік орталарда
өсірілген микрококк, диплококк, стрептококк, стафилококк дақылдары бар шыны
түтіктер, штативтер, физиолгиялық ерітінді, микробиологиялық ілмектер.
Пастер пипеткалары, метилен көгі, Пфейффер фуксині және тағы басқа
бояулардың ерітіндісі бар тамызғыштар, жуынды төгетін шыны аяқтар.
Жағындыларды шаюға арналған шыны сауыттардағы дистилденген су, қолданған
зат шыныларына және жамылғы шыныларына арналған дезинфекциялық ерітінділер
құйылған ыдыстар. Никифор сұйығындағы зат шынылары. Құм сағаттар немесе
басқа сағаттар. Анатомиялық пинцеттер. Спирт шамдары. Микроскоптар. Бал
қарағай майы. Шар формалы микроорганизмдерден дайындалған көрнекті
препараттар.
Препараттарды дайындау.
Зат және жамылғы шыныларын өңдеу. Микроскопиялық препаратты дайындау
алдында зат және жамылғы шынылар өңдеуден өткізіліп, майынан тазартылуы
қажет. Су тамшысының шыны бетінде біркелкі таралуы оның жақсы
майсыздандырылғының дәлелі. Қолданылмаған шыныларды әуелі суда жуып, сонан
соң оларды Никифор ерітіндісінде ұстайды. Препараттарды дайындар алдында
шыныларды жалынның үстінде ұстап, қыздырып алады. Жаңа шыныларды 1%-дық
натрий гидрокарбонатының (соданың) ерітіндісінде 10 минут қайнатып,
нейтралданған дистилденген сумен шаяды. Қолданылып жүрген шынылар
концентрленген күкірт қышқылының ерітіндісінде немесе оның 5% калий
дихроматы қосылған ерітіндісімен өңделеді (ерітіндіні дайындау тәртібі: 6 г
калий дихроматына 100 мл дистилденген су және 100 мл күкірт қышқылын қосып
шайқаған соң бір күнге қалдырады. Ерітінді күңгірт қызғылт сары түске
боялады. Хромды қоспа өте күшті тотықтырғыш болғандықтан органикалық
заттармен ластанған жерлерді жақсы кетіреді).
Шыныларды аталмыш ерітіндіде 1-2 сағат ұстап, сумен жуып, 5%-дық
натрий гидрокарбонатының ерітіндісінде 30 минут қайнатады. Одан кейін
дистилденген сумен шайған соң кептіргіш шкафта немесе бөлме
температурасында кептіреді. Өңделген зат шыныларын тығыз тығыны бар
банкаларға құрғақ түрінде немесе Никифор ерітіндісінде сақтайды. Шыныларды
пинцетпен алған жөн, өйткені қолдың майлы дақтары шыныны жарамсыз күйге
келтіреді.
Жағындыны дайындау. Жағындылар (препараттар) зат шынысының бетінде
микробиологиялық ілмек немесе Пастер пипеткасы көмегімен дайындалады.
Материал ретінде тығыз және сұйық қоректік орталарда өсірілген
микроорганизмдер шайындысы, сүт, ірің, қан және т.б. үлгілер қолданылады.
Спирт шамында бактериологиялық ілмекті қыздырады. Сосын тығыз қоректік
орталарда өсірілген микроорганизмдердің дақылдары бар шыны түтіктің тығынын
жалынның үстінде қолдың шынашағымен абайлап ашып, ілмекті шыны түтіктегі
конденсатқа немесе қоректік ортаның себілмеген жеріне тигізу арқылы суытады
да, онымен микробтар массасын іліп алып, шыны түтікті жауып, штативке
қояды. Микробиологиялық ілмектегі микробтар массасын физиологиялық ерітінді
тамызылған зат шынысының бетіне жұқалап жағады. Тығыз қоректік орталарда
өсірілген микроорганизмдерден жағынды дайындар алдында зат шынысының бетіне
бір тамшы физиологиялық ерітінді немесе су тамызады.
Пастер пипеткасының көмегімен сұйық заттардан және сұйық қоректік
ортада өсіп жатқан микроорганизмдерден жағынды дайындайды. Жалынның үстінде
стерильді пипетканың дәнекерлеген ұшын сындырып, микроб суспензиясынан үлгі
алады да, зат шынысының бетіне жағынды жасап болған соң пипетканы
дезифекциялық ерітіндісі бар сауытқа салады. Жағындыны ауада немесе жалын
бетіндекептіру арқылы бекітеді. Жағынды тым қыздырылса, клеткалардың
құрылысы өзгерістерге ұшырайды, ал егер бекітілу жеткіліксіз болса, онда
жағынды кейінгі өңдеулерде шайылып кетеді.
Қан жағындысын, қарапайымдылар мен спирохеттердің клеткаларының нәзік
құрылымдарын және т.б. зерттеуде қыздыру арқылы бекіту әдісі қолданылмайды.
Мұндай кездерде препараттарды сұйықтықтармен бекітеді. Бекіткішті
(фиксаторды) жағындының үстіне құяды немесе препаратты бекіткіш сұйықтығы
бар ыдысқа белгілі бір уақытқа батырғаннан соң ауада кептіреді.
Микробиологияда мынандай келесі бекіткіш сұйықтықтар қолданылады:
- Этил спирті 10-15 минут
- Метил спирті (метанол) 2-3 минут
- Ацетон 5 минут
- Этил спирті мен этилді эфирдң қоспалары 10-15 минут
- Жағындыны сонымен қатар осмий қышқылы мен формалиннің буында да
бекітуге болады (бірнеше секунд ішінде).
Микроорганизмдерді бояудың қарапайым тәсілі жиі қолданылады, өйткені
ол микробтардың морфологиясымен тез және жақсы танысуға мүмкіндік береді.
Бояудың қарапайым тәсілінде, тек бір ғана бояуды пайдаланады. Мысалы,
Пфейффер фуксинінің судағы ерітіндісі немесе метилен көгі. Бекітілген
жағындыға тамызғыштың көмегімен бояудың бірнеше тамшысын тамызады. Пфейффер
фуксинінің судағы ерітіндісімен жағындыны 1-2 минут, ал метилен көгімен 2-3
минуттай бояғаннан кейін, оларды сумен шайып, микроскоптың иммерсонды
жүйесі арқылы зерттейді.
Шар формалы микроорганизмдер (кокктар). Барлық микроорганизмдер
ядролары мен органеллаларының құрылымына байланысты пркариоттар мен
эукариоттарға бөлінеді. Пркариоттардың ядролық заттары (генофоры) мен
органеллалары цитоплазмадан арнайы қабықшамен бөлінбеген, ал эукариоттардың
ядролары мен органеллалары (митохондриялары мен хлоропластары)
цитоплазмадан мембрана бөліп тұрады.
Микроорганизмдердің көбі соның ішінде шар формалылар (кокктар)
прокариотты жасушалардың өкілдері. Кокктар (грекше соссus – жидек) сыртқы
түріне қарағанда шар формасын еске түсіреді. Олардың сопақ, бұршақ, ланцет
тәрізділері де кездеседі. Бөліну сипаты мен клеткалардың орналасуына сәйкес
кокктар микрококктарға, тетракокктарға, стафилококктарға, стрептококктарға
және сарциналарға бөлінеді.
1) Микрококктар (грекше micros- кішкене) – зиянсыз, сапрофитті
микробтар. Олар бөлінген соң бір-бірімен қосылмай жеке дара
орналасады.
2) Диплококктар (грекше diplos-қос) – бір жазықтықта екіден қосарланып
орналасады.
3) Стрептококктар (грекше streptos-тізбек) – бір жазықтықта бөлініп,
жасушалар бір-бірімен моншақ тәрізді тізбектеліп орналасады.
4) Стафилококктар (грекше staphyle-жүзім шоғыры) – жасушалар әр түрлі
жазықтықта ретсіз жүзім шоғыры тәрізді орналасады.
5) Тетракокктар (грекше tetra-төрт) – бір-бірімен перпендикулярлы екі
жазықтықта бөліну себебінен түзіліп, төрт жасушадан орналасады.
6) Сарциналар (латынша sarcio-байланыстыру) – өзара үш пар
перпендикулярлы жазықтықта бөлініп, сыртқы формасы кірпіш тәріздес
8-16 және одан да көп болып орналасады.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 10-13 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 21-25. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 21-25.
Бақылау сұрақтары: 1 Жағындыны дайындау тәсілі. 2 Шар формалы
микрорганизмдердің бір-бірінен айырмашылықтары.
Үшінші зертханалық-тәжірибе сабағы
МИКРОБТАРДЫҢ ТАЯҚША ТӘРІЗДЕС ФОРМАЛАРЫ. БОЯУДЫҢ КҮРДЕЛІ ТӘСІЛДЕРІ
Сабақтың мақсаты. Микроорганизмдердің таяқша тәріздес формалы
өкілдерінің тәуліктік дақылдарынан жағындыларды жасап, оларды Грам
тәсілімен бояу. Боялған препараттарды микроскоппен қарап, олардың суретін
салу.
Жабдықтар мен материалдар. Ішек таяқшасының (Escherichia coli) және
капуста бациласының (Bac.megatereum) тәуліктік дақылдары – өсірілген шыны
түтіктер, стерилді физиологиялық ерітінді. Микробиологиялық ілмектер.
Фенолды геницианвиолет, Пфейффер фуксині, Циль фуксині және басқа
бояулардың ерітінділері бар тамызғыштар. Люголь ерітіндісі. Синев тәсілі
бойынша фенолды генцианвиолетпен боялған сүзгіш қағаздар. Этил спирті.
Жуынды төгетін шыны аяқтар, көпіршіктер. Жағынды бояуларын жууға арналған
су. Шыныға жазатын қарындаштар. Анатомиялық пинцеттер. Спирт шамдары.
Микроскоптар. Бал қарағай майы. Кестелер.
Таяқша немесе цилиндр тәріздес микроорганизмдердің формалары, ұзындығы
мен жуандығы әр түрлі болады. Олардың формалары сопақ цилиндрлі, ұршық
тәрізді болуы мүмкін. Таяқшалардың ұшы жұмыр немесе үшкір болып келеді.
Таяқша тәріздес микробтар екі топқа бөлінеді: спора түзушілер
(бациллалар) және спора түзгіштік қабілеттері жоқ микроорганизмдер
(бактериялар). Бациллалар лимонның, ракетаның, барабан таяқшасының және
басқа заттардың формаларына ұқсас келеді.
Олар жеке-жеке (монобактериялар), қос-қостан (диплобактериялар мен
диплобациллалар) немесе тізбектеліп (стрептобактериялар мен
стрептобациллалар) орналасады. Кейбір микробтардың ұзындығы олардың
жуандығынан сәл ғана үлкен болып, формасы жағынан кокктарға ұқсас болып
келеді. Мұндай микробтарды коккобактериялар деп атайды.
Бояғыштар. Жағындыны бояу кезінде бояулар микроб клеткасына
енетіндіктен, тек сыртқы белгілерін ғана емес, сонымен қатар ішкі
құрылысының кейбір ерекшеліктерін (спорасын) де байқауға болады.
Микробиология практикасында негізгі және қышқылды бояғыштар қолданылады.
Микроб клеткаларының ядросы негізгі бояғыштармен де боялады. (кейде
нейтарльды бояғыштармен де боялады). Қышқылды бояғыштар препараттың аясын
құрып, боялмаған формалардың айырмашылығын айқындата түседі.
Негізгі (ядролық) бояғыштар ретінде Циль фуксині, сафранин, нейтральды
қызыл (қызыл бояғыштар); метилді күлгін, генцианвиолет, кристалды күлгін
(күлгін бояғыштар); метилен көгі, азур ІІ (көк бояғыштар): малахитті жасыл
(жасыл бояғыш); везувин, хризоидин (сары-қоңыр бояғыштар), ал қышқыл
бояғыштардың ішінен қышқыл фуксин, эозин, эритрозин, қызыл конго (қызыл
бояғыштар), пикрин қышқылы (сары бояғыш), нитрозин (қара бояғыш) және т.б.
қолданылады.
Бояғыштардың ерітінділері спиртте немесе суда дайындалады.
Бояғыштардың спирттегі ерітінділері тұрақты болып келетіндіктен, олар алдын
ала дайындалады. Бұл үшін бояу ұнтағына 96%-дық этил спиртін 1:10 ара
қатынасында құяды. Қаныққан бояу ерітінділерді тығыз тығыны бар ыдыстарда
сақтайды. Бояғыштардың судағы ерітінділері тұрақсыз және препаратты баяу
бояйды. Бояғыштардың әрекетін күшейту үшін оларға ерітінділердің
тұрақтылығын ұзартатын, клетка қабығын жұмсартып, микробтардың жақсы
бояуларына себебін тигізетін улағыш заттарды қосады. Үлағыш заттар ретінде
спирт, формалин, фенол, сілтілерді пайдаланады.
Тәжірибеде көбінесе келесі бояғыштар мен ерітінділер жиі қолданылады.
Циль фуксині 10 мл негізгі фуксиннің қаныққан спиртті ерітіндісі мен
100 мл 5%-дық фенол ерітіндісін араластыру арқылы дайындалады. Негізгі
фуксиннің қаныққан ерітіндісін дайындау үшін 10 г негізгі фуксин ұнтағын
100 мл 96%-дық этил спиртін қосып араластырады.
Пфейффер фуксинін дайындау үшін 1 мл Циль фуксиніне 9 мл дистилденген
су қосады. Бұл бояғыш тек қолданар алдында ғана дайындалады, өйткені ол
тұрақсыз (тез өзгеріп немесе бұзылып кетеді).
Метилен көгі (Леффлер бойынша). 30 мл метилен көгінің 10%-дық қаныққан
ерітіндісіне 1 мл 1%-ды калий гидрототяғы мен 100 мл дистилденген су қосу
арқылы дайындайды. Бұл қоспаны тәулік бойы ұстағаннан кейін сүзгіден
өткізеді. Бояғыш тұрақты және микробтарды жақсы бояйды.
Фенолды генцианвиолет. 1 г кристалды генцианвиолетті 10 мл 96%-дық
этил спиртінде ерітіп, оған 100 мл 2%-ды фенолдың судағы ерітіндісін
қосады.
Сафранин. 2 г бояу ұнтағын 96%-ды этил спирті мен дистилденген судың
1:1 ара қатынасында дайындалған қоспасында немесе қайнап жатқан судың 100
мл-інде ерітіліп, сүзіледі.
Малахитті жасыл. 1 г малахитті жасыл ұнтағын 100 мл дистилденген суда
ерітіп, сүзеді.
Қызыл конго. 3г бояуға 100 мл дистилденген су қосу арқылы дайындайды.
Бұл бояғыш препаратты негативті (теріс) тәсілмен бояу кезінде қолданылады.
Люголь ерітіндісі препараттарды Грам тәсілімен бояу үрдісінде
қоданылады. 2 г калий йодидін 25 мл дистилденген суға ерітеді. Сонан соң
ерітіндіге кристалды йодтың 1 г қосып, оның мөлшерін 300 мл-ге дейін
дистилденген сумен жеткізіп, ерітіндіні сүзеді.
Бояудың күрделі тәсілдері. Микробтар клеткасы қабырғасының химиялық
құрамы мен құрылысы біркелкі емес, сондықтан олар бір бояғышпен әр түрлі
боялып, кейін спиртпен, қышқылдармен және басқа реактивтермен әрекет
еткенде бірдей түссіздендірілмейді. Микроб жасушасының бөлімдері де бояғыш
ерітінділермен біркелкі боялмайды. Бояудың күрделі (дифференциалды)
тәсілдері микроб клеткасының осы қаситтеріне негізделген. Күрделі тәсілмен
бояу процесінде бірнеше бояғыштар қолданылады. Зертхана тәжірибесінде Грам,
Циль-Нильсен, Козловский, Меллер, Злоттогорова және басқа тәсілдер
қолданылады.
Грам тәсілі. Бекітілген препараттың үстінде фенолды күлгін
генцианвиолет сіндірілген сүзгіш қағаздың тілімін 2-3 минут ұстайды. Сонан
соң қағазды алып, жағындыны Люголь ерітіндісімен 2-3 минут өңдейді. Бояудың
келесі кезеңінде жағынды 96%-дық этил спиртімен 30-40 секунд өңделеді де
жақсылап сумен жуылады. Препарат Пфейффердің фуксинімен қосымша 1 минут
боялады. Сумен жуылған соң, сүзгіш қағазбен кептіріліп, микроскопияланады.
Осы тәсіл бойынша бояу нәтижесінде микробтар күлгін немесе қызғылт
түстерге боялады. Спирттің әрекетіне қарамастан бастапқы күлгін түсін
сақтайтындар Грам оң микробтар тобына жатқызылады (топалаңның, шошқа
тілмесінің, қатерлі ісіктің қоздырғыштары, стафилококктар және т.б.), ал
спиртпен өңсізденіп фуксинмен қызғылт қызыл түске қосымша боялатындар Грам
теріс микробтар тобына жатқызылады (ішек таяқшасы, сальмонеллалар,
пастереллалар және т.б.).
Зертханада Грам тәсілімен бояу үшін А.В. Синевтің модификациясы жиі
қолданылады. Бұл модификация бойынша сұйық бояудың орнына алдын ала фенолды
күлгін генцианфиолетпен дымқылдандырылып, кептірілген сүзгіш қағаздар
қолданылады. Бояғыш бұл жағдайда мына рецепт бойынша дайындалады: 1 г
генцианфиолет + 100 мл 96%-дық этил спирті. Бояғыш тұрақты және оны ұзақ
уақыт бойы қолдануға болады. Сүзгіш қағаздар осы бояғышпен
дымқылдандырылған соң кептіріледі де, жамылғы шыны көлемі бойынша қиылып,
тығыз тығыны бар ыдыста сақталады.
Жағындыны бояу үшін осындай сүзгіш қағаздың бір тілімін зат шынысының
үстіне қойып бетіне дистилденген судың бірнеше тамшысын тамызады. Бояудың
кейінгі кезеңдері жоғарыда жазылғандай орындалады.
Грам тәсілінің мәні. Бұл тәсілді 1884 жылы дат ғалымы Христиан Иоким
Грам ұсынған болатын. Грам-теріс және Грам-оң бактериялардың әр түрлі
боялуы олардың клетка қабырғалары құрылымының өзгешеліктеріне байланысты.
Грам-оң бактериялардың клетка қабырғасы грам-теріс микробтардікіне
қарағанда қалың және көптеген пептидогликан полимерін иемденген. Сондықтан
олар генцианвиолетпен тығыз байланысып, спиртпен әрекет жасағанда
түссізденбейді. Грам-теріс бактериялардың клетка қабырғасы жұқа және оның
құрамында пептидогликан аз мөлшерде болады. Осы себептен олар бояумен әлсіз
боялып, спиртпен өңсізденеді.
Грам-оң микробтар дақылынан жасалған препараттарда грам-теріс
клеткалардың болуы мүмкін. Бұлар өлі немесе қабығы зақымдалған клеткалар.
Грам тәсілі бойынша бояу үшін студенттер Escherichia coli және
Bac.megatereum дақылдарының қоспасынан жағынды жасйды. Ішек таяқшасы грам-
теріс, ал капсула бацилласы грам-оң бактериялардың өкілдері.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 13-17 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 26-30. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 26.
Бақылау сұрақтары: 1 Бояудың күрделі және қарапайым тәсілдерінің
айырмашылықтары. 2 Грам тәсілімен бояудың практикалық маңызы. 3 Грам-теріс
және грам-оң бактериялардың айырмашылықтары.
Төртінші зертханалық-тәжірибе сабағы
МИКРОБТАРДЫҢ БҮГІЛМЕЛІ ФОРМАЛАРЫ. МКРООРГАНИЗМДЕРДІ НЕГАТИВТІ ЖӘНЕ
БАСҚА ТӘСІЛДЕРІ
Сабақтың мақсаты. Жағындыны негативті тәсілмен бояудың техникасын
меңгеру. Конго қызылының 3%-ды судағы ерітіндісімен боялған тіс қаптарынан
алынған жағындысын микроскоппен қарау. Микробтардың бүгілмелі формаларының
суретін салу. Микроб клеткасының құрамымен танысу. Bac.mesentericus-тің екі
тәуліктік дақылынан жағынды жасап, клетканың капсуласын және басқа
элементтерін бояуды үйрену.
Жабдықтар мен материалдар. Картоп бацилласының Bac.mesentericus-тің
екі тәуліктік дақылы бар шыны түтіктер және физиологиялық ерітінді.
Микробиологиялық ілмектер, метилен көгі мен 3% конго қызылының ерітінділері
бар тамызғыштар. Циль фуксинімен өңделген сүзгіш қағаздары. 3%-ды күкірт
қышқылының ерітіндісі, фенолдың 5%-дық судағы ерітіндісі, дисилденген су.
Пипеткалар. Зат және жамылғы шынылары. Шыныға жазатын қарындаштар.
Шайындыны төгетін ыдыстар. Пинцеттер, спирт шамдары. Микроскоптар. Бал
қарағай майы. Кестелер.
Микробтардың бүгілмелі формалары. Бүгілмелі микроб жасушарының келесі
формалары ажыратылады.
Вибриондар үтір тәріздес иілген (1). Денесінде жалғыз қыл аяғы болады.
Спириллалардың бірнеше ірі шиыршықтар 5-тен көп емес болады (2). Олар
қыл аяқтарының көмегімен қозғалады.
Спирохеталар штопор тәріздес формалары бар бүгілмелі прокариотты
микробтардың өкілдері (3). Олар көптеген ұсақ шиыршықтарының көмегі арқылы
жиырылып, қозғала алады. Электронды микроскоптың көмегімен олардың
денесінің шетінде бір шоқ қыл аяқтардың бар екендігі анықталған. Өзінің
құрылысына байланысты спирохеталар айналмалы, үдемелі және бұрылмалы
қозғалыста болады.
Бояудың негативті тәсілінде ая (фон) боялып, микробтардың реңі
боялмайды. Бұл тәсілде қызыл конго, колларгол, кармин және тағы басқа
қышқылды бояғыштар қолданылады.
Бояу техникасы. Зат шынысының бетіне қызыл конгоның 3%-ды судағы
ерітіндісінің бір тамшысын тамызады да, оның үстіне зерттеуге алынған
материалды қосып, сәл ғана араластырады. Сонан соң жамылғы шынының
көмегімен қоспадан зат шынысының бетінде жағынды жасайды (қаннан жағынды
дайындаған тәрізді). Жағындыны ауада кептіргеннен кейін микроскоптың
имерсионды жүйесі арқылы зерттейді. Боялмаған микробтардың формалары қызыл
қоңыр фонда айқын көрінеді.
Бояу тәсілінде қызыл конгоның судағы ерітіндісінің орнына жақсы
центрифуганың тушь алынады. Микроскоппен қарағанда препараттың қара фонында
боялмаған микробтар жақсы көрінеді.
Споралары (ұрық) бояу. Спораларды күрделі тәсілдермен бояйды, өйткені
олардың қабықтары тығыз болып келеді.
Бояр алдында споралардың қабығын улағыштармен (хром, тұз қышқылдары)
немесе жылытылған фенолмен әсер ету арқылы жұмсартып алады. Осы жағдайда
жасушалардың споралары жақсы боялып, кейін қышқылдармен қысқа уақыт ішінде
әрекет еткенде түссізденбейді. Микроб жасушасының вегетативті денесі
қышқылдардың күшімен түссізденіп, тек қосымша қарама-қарсы бояулармен
бояғанда ғана көрінеді.
Златгоров тәсілі. Жалында бекітілген жағындыға Циль фуксині
сіңдірілген құрғақ сүзгіш қағазды (жамылғы шынының мөлшеріндей) қойғаннан
кейін судың бірнеше тамшысын тамызып, қыздыра отыра 5-7 минуттай боялады.
Жағынды құрғап кетпес үшін оның бетіне су тамызып отыру керек. Сонан соң
жағынды 3%-дық күкірт қышқылының судағы ерітіндісімен 5-10секунд
түссіздендірілгеннен кейін сумен шайылады. Препаратты қосымша 2-3 минуттай
метилен көгімен бояп, сумен шайып, кептіреді.
Микроскоптың көз шалымында споралар қызыл түске, ал негетативті
жасушалар көк түсті болып көрінеді.
Пешков тәсілінде жалын үстінде немесе спирт пен формалиннің қоспасында
бекітілген жағындыны Леффлердің метилен көгімен 15-20 секунд аралығында
қыздыра отыра бояп, сумен жуады. Жағынды қосымша бейтарап (нейтралды)
қызылдың 0,5%-дық судағы ерітіндісімен 30 секунд боялады. Сонан соң
препарат жуылып, кептіріледі. Бұл препаратты микроскоппен қараған жағдайда
ұрықтар көгілдір немесе көк, жас ұрықтар қара-көк, вегетативті формалар
қызғылт, хроматинді элементтер күлгін түсті болып көрінеді.
Капсулаларды бояу. Кейбір микробтардың жасуша қабырғасының бетінде
шырышты қабаты болады. Ол цитоплазмада түзіліп, клетка қабырғасының бетінде
секрет ретінде шығарылып отырады. Капсулалардың химиялық құрамы әр түрлі:
олардың кейбіреулері белоктар кешенінен тұрса, ал енді біреулері
полисахаридтерден құралады. Капсула мен жасушаның қалған бөлігі бірдей
боялмады. Капсула қорғаныс рөлін орындап, көбінесе патогенді
микроорганизмдерде кездеседі. Мұндай микробтар капсуласы жануарлар
организмінде жиі, ал сирек жағдайда жасанды қоректік орталарда да пайда
болуы мүмкін. Капсулалар жарық сәулелерін әлсіз сындырады, сондықтан тірі
боялмаған клеткада оларды байқау өте қиын. Капсулаларды бояудың бірнеше
тәсілдері бар.
Ольт тәсілі. Жағындыны сафраниннің 2-3%-ды ерітіндісімен бояйды.
Бояғышты қолданар алдында оның ұнтағын ыстық суда еріту арқылы дайындайды
(ерітінді сүзіледі). Бояуды жалынның үстінде 1-3 минут аралығында жүргізеді
де, оны тез арада сумен шаяды. Препарат кептірілмей (оның үстінде судың
болуы керек) жапқыш шынымен жабылып микроскоптың иммерсионды жүйесімен
зерттеледі. Су қабатынан өткен жарық сәулелері капсула мен микроб
клеткасының денесінің айырмашылығын үдете түседі. Микроскоптың көз
шалымында микроб клеткасының денесі қызыл, ал капсула сары түсті болып
көрінеді.
Михин тәсілінде бекітілген жағынды Леффлердің метилен көгімен 2-3
минуттай ысыта отыра боялады. Жағынды тез сумен шайылып, кептіріледі.
Микроскопиялық көрініс: микроб клеткасының денесі қара көк, ал
капсуласы ашық қызғылт.
Микроб жасушасының элементтерін бояу.
Гликогенді бояу. Микроб клеткасының цитоплазмасында гликоген-жануарлар
крахмалы (полисахарид) жиі кездеседі. Оны өсінді тамшысының үстіне сол
мөлшерде Люголь ерітіндісін қосу арқылы табуға болады. Люголь ерітіндісімен
қосылған гликоген қызыл қоңыр түске боялады. Бұл элементтер ашытқыларда,
пішен бацилласында және т.б. микробтарда кездеседі. Қоректік ортада
көмірсулардың мөлшері көп болған жағдайда гликогеннің жиналуы байқалады.
Гранулезаны бояу. Гранулеза-полисахарид, крахмал тәріздес зат. Олардың
көп мөлшері жасушаның ұрық түзуі алдында байқалады. Гликоген сияқты
гранулеза да Люголь ерітіндісімен әрекеттескенде қара-көк түске боялады.
Май қышқылды бактерияларда гранулезалар көп болады. Гранулезаны табу үшін
картоп ортасында өсірілген май қышқылды микробтардың дақылдарының тамшысына
сол мөлшерде Люголь ерітіндісін құйып, жамылғы шынысымен жауып,
микроскоптың иммерсионды жүйесімен қарағанда көк түске боялған ұршық
тәріздес жасушаларды көруге болады. Бұл жасушаларды көруге болады. Бұл
жасушалардың бір шетінде боялмаған ұрықтар орналасады.
Майды бояу. Май көптеген микрорганизмдердің жасушасында (картоп
бацилласы, ашытқылар) болады. Микробтардың майын судан ІІІ-тің спирттегі
ерітіндісімен бояйды (0,05г судан ІІІ + 100мл 96% этил спирті). Ол үшін
өсінді тамшысына бояғыш затты қосып араластырады. Май тамшылары қызыл түске
боялады, ал цитоплазма түссіз болып қалады.
Волютин түйіршіктерін бояу. Волютин микроб клеткасында гранула түрінде
кездеседі. Бұл гранулалар полифосфаттар мен нуклеин қышқылдарына жақын
заттардан тұрады. Препаратты Омелянский тәсілімен бояу арқылы волютин
гранулаларын табуға болады.
Жалынның үстінде бекітілген жағындыны 30 секунд Циль фуксинімен
бояйды. Препарат шайылған соң 1%-ды күкірт қышқылының ерітіндісімен 20-30
секунд түссіздіндіріледі. Сумен қайта шайылған жағындыны метилен көгінің
әлсіз ерітіндісімен (1:40) 15-20 секунд бояйды. Микроскопиялық көрініс:
валютин түйіршіктері қызыл, ал цитоплазма көк түсті.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 17-20 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 30-34. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 27-28.
Бақылау сұрақтары: 1 Бактериялардың спораларын қандай тәсілдермен
бояйды? 2 Микроорганизмдердің спораларын, капсулаларын және басқа
элементтерін бояу тәсілдері. 3 Қандай сеБептерден бактерия споралары
физикалық және химиялық факторларға төзімді болып келеді?
Бесінші зертханалық-тәжірибе сабағы
МИКРОБТАРДЫ ТІРІ КҮЙІНДЕ ЗЕРТТЕУ. МИКРОБТАРДЫҢ МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ
Сабақтың мақсаты: ет пептон сорпасында өсірілген топырақ микробтардың
тәуліктік өсінділерінен аспа және қысылған тамшыларды дайындау.
Микробтардың тірі күйіндегі қозғалыстары мен жағдайларын зерттеу.
Микробтардың мөлшерін анықтау тәсілдерімен танысу. Алдыңғы сабақтарда
дайындалған жағындылардағы микроб жасушаларының көлемін анықтау.
Жабдықтар мен материалдар. Топырақ микробтарының 12-18 сағаттық
өсінділері бар шыны түтіктер. Микробиологиялық ілмектер. Физиологиялық
ерітінді. Зат және жамылғы шынылары. Шұңқыршасы бар зат шынысы. Вазелин.
Шыны таяқшалар. Спирт шамдары. Микробтардың көлемін анықтау үшін алдыңғы
сабақтарда жасалған жағындылар. Микроскоптар. Бал қарағай майы. Объектілі
және окулярлы микрометрлер. Кестелер.
Микробтарды тірі күйінде зерттеу. Көптеген микробтар тірі күйінде
қозғала алады. Қозғалыстың жылдамдығы мен сипаттамасы өсіндінің жасына,
қоршаған ортаның жағдайларына және микробтардың түріне байланысты болады.
Жас микроорганизмдердің жылжымалылығы жақсы байқалса, ал ескілерінің бұл
қасиеті әлсіздеген немесе тіптен байқалмайды. Микроорганизмдердің
жылжымалылығы олардың тіршілік әрекетінің, өнімдерінің қоректік ортада
көбейген уақытында бәсеңдейді де, кейін біржола тоқтатылады. Микробтардың
түрін анықтау кезінде олардың жылжымалылығының бары немесе жоғы еске
алынады.
Қозғалыс органдары – қыл аяқтар микроб жасушасының бетінде әр түрлі
позицияда орналасады. Қыл аяқтарының орналасуына байланысты бактериялар
төрт топқа бөлінеді: монотрихтер – бір ған қыл аяғы бар бактериялар (1),
лофотрихтер – таяқшаның бір ұшында бір шоқ қыл аяқтар орналасады (2),
амфитрихтер – екі полярлы орналасқан қыл аяқтары бар бактериялар (3,4),
перитрихтер – қыл аяқтар бактерияның барлық денесінің бетінде орналасқан
(5). Монотрихтер мен лофотрихтер үдемелі қозғалыспен жылжиды. Амфитрихтер
мен перитрихтер ретсіз қозғалыста болады.
Микробтардың қозғалуын анықтау үшін жас өсінділер алынады (12-24
сағаттық). Зерттеуді аспа және қысылған тамшылардың препараттарын
дайындау арқылы жүргізеді.
Аспа тамшысын шұнқыршасы бар зат шынысында дайындайды. Шұңқыршаның
шетіне вазелинді жұқалап жағады. Микроорганизмдерді жамылғы шынысының
бетіне тамызады. Егер микроорганизмдер сұйық қоректік ортада өсірілген
болса, онда зерттеуге осындай өсіндінің бір тамшысы алынады. Ал егер тығыз
ортада өсірілсе, жамылғы шынысының бетіне әуелі физиологиялық ерітіндінің
бір тамшысын, сонан соң оған микроб өсіндісін тамызады. Зат шынысын 180°-қа
аударып, жамылғы шынысындағы тамшыны шұнқыршаны ортасына бағыттай отыра,
төмен түсіреді. Сонан соң зат шынысын бастапқы қалпына келтіреді. Мұндай
препаратта тамшы жамылғы шынысының ішкі бетінде асылып тұрады, басқаша
айтқанда, тамшы герметикалық жабылған дымқыл камерада ілініп тұрады. Бұл
препаратмикробтардың жылжымалылығын көп уақыт аралығында бақылауға
мүмкіндік береді. Препарат шамалы қараңғыланған көз шалымында (диафрагманы
тарылтады) зерттеледі. Бұл блялмаған формалардың көрінісін айқындата
түседі.
Қысылған тамшыны кәдімгі зат шынысының бетінде дайындайды. Бұл үшін
оның микробтардың бір тамшысын тамызып, жамылғы шынысымен жабады. Дайын
препарат жоғарыда аталғандай көз шалымында тексеріледі. Микробтардың
қозғалыс реакциялары (таксистері) химиялық заттармен (хемотаксис),
молекулалық оттегімен (аэротаксис), жарықпен (фототаксис), электр тоғымен
(электротаксис), сумен (гидротаксис) және т.б. бір жақты тітіркендіру
әсерінен пайда болады. Оң таксисте қоғалыс тітіркендіргіштерге бағытталады
(жақындайды), теріс таксисте керісінше бағытта байқалады.
Микробтардың жылжымалылығын зерттегенде нағыз қозғалысты микробтар бір
орында тұрып, қоршаған ортаның молекулаларының әсерінен тербеліп тұрады
немесе сұйықтықтың ағысы бойынша жылжиды.
Микроорганизмдердің мөлшерін анықтау. Халықаралық бірліктер жүйесі
бойынша (СИ) микробтардың өлшем бірлігі ретінде микрометр (мкм) бекітілген.
1 мкм 10-6 метрге тең. Жасушаны объектілі және окулярлы микрометрлердің
көмегімен өлшейді.
Объектілі микрометр. Бұл 100 бөлшекке бөлінген 1 мм сызғышы бар зат
шынысы (әр бөлік 10-5 метрге немесе 100 мкм-ге тең). Объектілі микрометр
окулярлы микрометрдің бір бөлігінің мөлшерін анықтау үшін қолданылады.
Окулярлы микрометр шкаласы бар дөңгелек табақтың формасындай болады.
Шкаланың ұзындығы 5 мм. Ол 50 бөліктен тұрады. Окулярлы микрометр тікелей
объектілердің (микробтардың) мөлшерлерінен анықтайды. Оны окулярдың
линзаларының ортасына бөліктерімен төмен қарата орналастырады. Ол үшін көз
линзасы бұралып алынады. Объективті микрометрді зат үстелінің үстіне
орналастырады да, фокусты тауып, микрометрлердің шкалаларын бір-біріне
сайма-сай келтіреді. Иммерсионды жүйемен істегенде объективті миркометрге
бал қарағайдың майын тамызады.
Окулярлы микрометрдің бір бөлігінің мөлшерін анықтау. Мысал: объектілі
микрометрдің 5 бөлігі окулярлы микроскоптың 30 бөлігімен сайма-сай келеді.
Окулярлы микрометрдің бір бөлігінің мөлшері 1,66 мкм-ге тең болады (5х10=50
және 50:30).
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 20-22 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 34-38. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 32-34.
Бақылау сұрақтары: 1 Бактериялардың жылжымалығын зерттеу тәсілдері. 2
Аспа және қысылған тамшы әдістерінің айырмашылықтары. 3 Микроорганизмдердің
өз бетімен жылжуының негізі.
Алтыншы зертханалық-тәжірибе сабағы
САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯСЫ. ЗЕҢ САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР
Сабақтың мақсаты. Зең саңырауқұлақтардың кейбір өкілдерін: мукорды (х8
объектив), аспергилланы (х8; х40 объектив), пеницилланы (х40 объектив)
қысылған тамшы препаратының көмегімен зерттеу. Саңырауқұлақтардың
морфологиясымен танысып, олардың суреттерін салу.
Жабдықтар мен материалдар. Тәуліктік мукор және екі тәуліктік
аспергилла мен пеницилла өсінділері бар шыны түтіктер мен Петри шынылары.
Физиологиялық ерітінді. Микробиологиялық ілмектер, препарат инелері.
Микроскоптар. Зат және жамылғы шынылары. Пинцеттер. Спирт шамдары.
Кестелер.
Зең саңырауқұлақтар. Саңырауқұлақтар хлорофилсіз микроорганизмдер.
Олар әр түрлі субстраттардың бетінде тіршілік етеді. Саңырауқұлақтар
жасушаларының дифференциалды ядросы болғандықтан олар эукариоттар тобына
жатады. Зең саңырауқұлақтар қоректік ортаға талғампаз емес, бірақ олардың
көп өкілдері ауада оттегінің болғанын қажет етеді. Олар төменгі
температураға төзімді, сондықтан тоңазытқыш камераларының ішінде де өсіп-
өне береді. Саңырауқұлақтардың тобында сапрфиттермен қатар паразиттер де
болады. Саңырауқұлақтардың екі негізгі түрлері бар: төменгі және жоғарғы,
бұл түрлері алты кластан тұрады.
Төменгі түрдің саңырауқұлақтарына хитридиевтар, оомицеттер,
зигомицеттер кластары жатады, ал жоғарғы түрдің саңырауқұлақтарының
құрамына аскомицеттер, базидиомицеттер, дейтеромицеттер, жетілмеген
саңырауқұлақтар кіреді.
Саңырауқұлақтардың хлорофилі болмағандықтан, олар өздерінің
қоректенуіне керекті көміртегін тек қана дайын органикалық қоспалардан ала
алады, демек олар – гетеротрофтар. Ашытқылар мен қарапайым төменгілерден
басқа саңырауқұлақтардың жіңішке бұтақталған гифтерден тұратын вегетативті
денесі (мицелийлері) болады.
Мицелийлерінің кейбіреулері қоректік ортаның ішінде дамып жетіледі
(субстратты мицелийлер), ал енді біреулері бетінде ғана өсіп өне алады
(үлпілдек мицелийлер), төменгі түрдің саңырауқұлақтарында мицелий бір
жасушалы, ал жоғарғы түрдің өкілдерінде ол көп жасушалы болып келед.
Септалардың (қалқалардың) саңылаулары жасушалардың өзара қарым-қатынасын
қамтамасыз етіп, цитоплазма және ядролармен толықтырылған гифтерден тұратын
тұйық жүйені құрайды. Кейде саңырауқұлақтардың мицелийлері түбір тәріздес
өсінділерді – ризоидтарды құрайды. Ризоидтардың көмегімен олар субстратқа
бекіп, қажетті қоректік заттарды алады.
Склепоциялар – дөңгелек немесе сопақ формалы гифтердің шиеленісуі.
Олардың көлемі үлкен, тығыз болып, ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді
келеді. Склероцияларда қоректік заттардың қоры мол болады. Кейбір жоғарғы
саңырауқұлақтарда олар мицелийлердің бүршіктену сатысы болып табылады.
Көптеген саңырауқұлақтардың мицелийлерінде қалың қабықты өсінділері
бар. Сол өсінділерінің ішінде қоректік заттар жиналған. Бұл
хламидоспоралар. Олар бір немесе бірнеше жасушалы болып, түрдің сақталуына
мүмкіндік туғызады. Хламидоспоралар ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді
келеді.
Мукордың мицелийлерінен ұрық беретін денелер – спорангия сақтаушылары
(спорангиеносцы), ал монолийлердің мицелийлерінен конидия сақтаушылары
(конидиеносцы) таралады. Спорангиялар жарылған кезде олардан эндоспоралар
босап шығады. Олар қолайлы жағдайға тап болған жағдайда жаңа зеңделген
саңырауқұлақтар пайда болады. Конидия сақтаушылардың ішінде конидиялар
немесе экзоспоралар орналасады.
Олардың формалары шар тәріздес, шоқпар тәріздес, сопақша, т.б. бболып
келеді. Конидия сақтаушылардың әр тармағында бір немесе бірнеше конидиялар
түзіледі. Конидия сақтаушылар тармақталған болып екі топқа бөлінеді.
Аспергиллаларда мұндай жасушалар тікенек тәрізді болып, стеригмалар деп
аталады. Олар конидия сақтаушылардың ұлғайған жерінде орналасады.
Пеницилланың тармақталған бұтақтарының ұшында фиалидалар деп аталатын
шөлмек немесе ұршық тәріздес жасушалары бар.
Сусло-агарда өсуі. Мукор – зигомицеттер класының өкілдері. Ол сусло-
агарда қоңыр түсті үлпілдек қатпар тәрізденіп, өсуі бірінші тәулікте
байқалады. Аспергил – дейтеромицеттер класының өкілі. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИКРОБИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТХАНА. МИКРОСКОПТАР
Сабақтың мақсаты. Микробиологиялық зертхананың жұмыс істеу ережелері
және қауіпсіздік техникасымен танысу. Микроскоптардың құрылысы және олардың
жұмыс істеу ерекшеліктерін меңгеру.
Жабдықтар мен материалдар. Штативтер, шыны түтіктер,
микробиологиялық ілмектер, пастер шыны түтіктері, бояғыш заттар, зат
шынылары, микроскоптар, иммерсионды май, микроорганизмдерден дайындалған
препараттар және т.б.
Микробиологиялық зертханада студенттер микробиологиялық, серологиялық
және басқа да зерттеу тәсілдерін меңгеріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізеді, микробиология пәні бағдарламасының мәселелерімен танысады.
Жарықтың мол болуы үшін зертханадағы жұмыс үстелдері терезеге жақын
орналастырылуы қажет. Үстелдердің беті пластикпен, плексигласпен немесе
қалың шынымен жабылып, ортасына шыны түтіктерге арналған штативтер, бояулар
құйылған ыдыстар немесе тамызғыштар, спирт шамдары және т.б. қойылады.
Ұсақ жануарлардың өлекселерін немесе олардың мүшелерін жарып
тексеруге арналған кішірек үстелше болғаны дұрыс. Оқу барысын қамтамасыз
ету үшін микроорганизмдер өсінділері, қондырғылар және жуу, стерильдеу,
қоректкі орталарды дайындау, бокс, препарат, термостат, жануарларды күтуге
арналған виварий және басқа да бөлмелер болуы керек.
Жуу бөлмесінде үстелдер, раковина, электр немесе газ плиталары,
кептіргіш, ауа сорғыш шқаф судың буы мен шыны ыдыстарды жууда қолданылатын
реактивтердің иістерін кетіру үшін қажет. Бұл жердің едені мен қабырғалары
кафельмен қапталады.
Стерильдеу бөлмесінде бір немесе екі бумен стерилбдейтін қондырғылар
мен үстелдер болады. Стерильдеу бөлмесінде стерилизаторларды ашқаннан
кейінгі шығатын будың қалдықтарын кетіру үшін бөлме желдеткіштері болуы
қажет. Қысымның көтерілуіне дейінгі пайда болатын бу резеңке түтік арқылы
сыртқы ортаға шығарылады немесе суы бар шелекке бағытталады. Бұл бөлменің
есіктері мен терезелері сыртқа қарай ашылғаны жөн.
Қоректік орталарды дайындау бөлмесінің қабырғалары плитамен қапталған
немесе майлы бояумен сырланған, ал еденіне плита немесе линолеум төселеді.
Мұнда газ немесе электр плитасы, шыны түтіктерге құйылған қоректік
орталарға арналған бөліктері бар жәшіктер, үстелдер, қоректік орта
компоненттерін, ет сорпасын және басқа да сұйық орталарды сақтауға арналған
мұздатқыш пен шкафтар болады.
Термостат бөлмесінде әр түрлі көлемдегі термостаттар орналастырылады.
Зең саңырауқұлақтарды өсіруге арналған термостаттың температурасын 20-25°С,
көптеген сапрофитті микроорганизмдерге 25-30°С, жұқпалы аурулардың
қоздырғыштарына 35-37°С, ал термофилді микроорганизмдерді өсіру үшін 40-
45°С-ге реттелген термостаттар болады.
Препарат бөлмесі – зертханалық-тәжірибе сабақтарына қажетті
құралдарды дайындауға арналған жұмыс орны. Бұл жерде оқу барысына керекті
барлық жабдықтардың болуы тиіс (мұздатқыш, дистиллятор, таразылар,
центрифуга, микроскоп және т.б.).
Бокс бөлмесі – стерильді жағдайда микроорганизмдер дақылдарын себу
және қайта себу, сонымен қатар, кейбір ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде
қолданылатын бөлме. Бокстың жылжымалы есігі бар тамбуры болады. Бокстың
терезесі сыртқы ортадан ауа кірмейтіндей әйнектеліп, қабырғалары плиткамен
қапталады немесе майлы бояумен сырланады. Еденіне линолеум төселеді. Боксты
натрий гидрокарбонатын (ас содасын 2-3%-ы), 3-5%-ды карбол қышқылы және
басқа да дезинфекциялағыш заттардың ерітінділерімен ылғалдандырып, жуып
тұрады. Бөлмені толқын ұзындығы 254 нм улбтракүлгін сәулелерін тарататын
бактерицидті лампалармен (БУВ-15, БУВ-30, т.б.) 30 минуттан бірнеше сағат
аралығында стерилдейді. Бактерицидтік лампа іске қосылып тұрған уақытта
бөлмеге кірмеген дұрыс, өйткені ультракүлгін сәулелері көздің қасаң қабығын
қабындырады.
Вивари – ақ тышқандарды, ақ егеуқұйрықтарды, теңіз шошқаларын, үй
қояндарын және басқа зертханалық жануарларды күтуге арналған бөлме.
Жануарлар ғылыми-зерттеу жұмыстарында және сабақ өткізу ұшін қолданылады.
Микробиологиялық зертханада жұмыс істеу ережелері мен техника
қауіпсіздігі. 1) Микробиологиялық зертханаға міндетті түрде халатпен
кіргізіледі. 2) Бұл жерге бөгде заттарды алып кіруге тыйым салынады. 3)
Белгілі бір орында жұмыс істеп, тек қана бекітілген құрал-жабдықтарды
қолдану керек. 4) Жұмыс кезінде тазалық сақтаған жөн. 5) Ауруды жұқтырмау
үшін үзіліс уақыттарында темекі шегуге, тамақтануға болмайды.
6) Үстелдің үстінде тек қана тапсырманы орындауға арналған құрал-
жабдықтардың ғана болуы шарт. 7) Сабақтың соңыеда жұмыс орны мен
жабдықтарды ретке келтіру қажет. 8) Бір спирт шамын екінші біреуінің
көмегімен тұтандырмаған абзал, ол үшін шырпы мен шақпақты қолданған жөн. 9)
Электр жүйесінің сымдарына, түйіспе бөліктеріне металл немесе басқа
заттарды жанастыруға болмайды. 10) Оқытушының немесе зертхана
қызметшілерінің рұқсатынсыз электр құралдарын тоққа қоспау керек. 11)
Химиялық және басқа да реактивтермен жұмыс істеу ережелерін қатаң сақтау
қажет. 12) Зертханадан шығар алдында қолды сабынмен жуады.
Микроскоптар мен микроскопия. Микроскоп – микробтарды зерттеуге
арналған оптикалық құрал. Микроскопия – микроорганизмдердің морфологиялық
ерекшеліктерін, тинкториалдық қасиеттерін (әр түрлі бояуларға, бояу
әдістеріне қатынасы), құрылымын (ұрық, капсула), жылжымалығын зерттеуге
арналған құрал.
Микроскопия оптикалық құралдардың көмегімен жарық, люминесцентті
немесе электронды микроскоптардың көмегімен іске асады. Студенттер
зертханасы әдетте, Биолом-1, МБР-1,МБР-3 сияқты биологиялық жарық
микроскоптарымен жабдықталады. Жарық микроскоптары механикалық және
оптикалық бөлімнен тұрады. Механикалық бөлімге штатив, зат үстелі, тубус,
айналмалы диск (револьвер), макрометрлік және микрометрлік бұрағыштар
жатады. Зат үстелінің ортасында жарық беретін саңылауы болады. Зат
үстелінің бүйіріндегі бұрандалар оның оңға-солға жылжуын қамтамасыз етеді,
ал клеммалар зат шынысын (препаратты) бекітуге арналған. Тубус штатив
бағанасының жоғарғы бөлімінде орналасқан. Микрометрлік бұрағыш микроскопия
кезінде өте қысқа қашықтыққа қозғайтын қозғалысты қамтамасыз етеді.
Микрометрлік бұрағыштың толық бір айналымы тубусты 0,1 мм-ге жылжытады.
Микроскоптың оптикалық бөліміне жарық беретін аппарат, объективтер
және окуляр кіреді. Жарық беру аппараты зат үстелінің астында орналасқан.
Ол жарық сәлелерін бағыттайтын жазық беті, ал жасанды жарықта оның ойыс
беті қолданылады. Конденсордың жоғарғы жағында жазықты-дөңес, төменгі
жағында екі жағы да дөңес линзасы болады. Осы линзалардың көмегімен
конденсор айнадан шағылысқан жарық, сәулелерін зерттеуге алынған заттың
деңгейінде фокусқа жанайды. Жарықтың күшін азайту үшін конденсорды төмен
түсіреді, ал жарықты көбейту үшін көтереді. Көз шалымының жарықталғандығын
реттеу үшін конденсордың төменгі бөлімінде бекітілген диафрагманы да
қолданады. Ол бір-бірін жауып тұратын жартылай шеңберленген металл
пластинкалардан тұрады. Бұл пластиналар арнаулы рычагтың көмегі арқылы
жарықтың өтуін көбейтеді немесе азайтады. Жұмыста көбінесе Аббе конденсоры
қолданылады. Қажетті жағдайларда (мысалы лептоспираларды зерттегенде) оны
қараңғы өріс конденсорымен ауыстырады. Бұл конденсор тек қана қия түскен
жасанды жарықтың сәулелерін өткізеді, бірақ олар объективке түспейді (көз
шалымы қараңғы). Конденсор арқылы өткен қия сәулелер қатты бөлшектермен
кездескен соң ауытқып, барлық бағыттарда әр түрлі бұрыштарымен өрістейді.
Объективке түскен бұл қия сәулелер қараңғы аяда жарқырауды қамтамасыз
етеді. Жарқыраудың айқындылығы жарық көзінің күшіне (ОИ-7, ОИ-19), жарық
шамдары жарықты бағыттаудың дәлдігіне байланысты. Бірнеше линзалардан
тұратын объектив, тубустың төменгі бөліміндегі револьвердің бағытталған
маңдай алды линзасы. Ол зерттеуге алынған объектілердің керекті мөлшерде
ұлғаюын қамтамасыз етеді. Маңдай алды линза микроскоп арқылы мөлшері 0,2
мкм тең ұсақ заттарды көруге мүмкіндік туғызады. Маңдай алды линзалардан
басқа металл қынабында бірнеше түзету (коррекция) линзалары бар. Олардың
саны үшеуден он екіге дейін болады. Маңдай алды линзаның үлкейту дәрежесі
неғұрлым көп болса, соғұрлым түзету линзалары да көп болуы керек.
Объективтер құрғақ және иммерсионды болып екіге бөлінеді. Құрғақ
объективтерді қолданғанда объективтің маңдай алды линзасы мен препараттың
ортасында ауа қабаты болады. Препараттың шынысы арқылы өткен жарық
сәулелері ауа қабатында сынып, ауытқып, толығымен объективке түспейді. Егер
объективтің линзасының диаметрі біршама үлкен болса, онда жарықтылық
жеткілікті болады. Мұндай линзалар фокус аралығының үлкендігінен,
шашырағыштығының аздығынан затты 10,20,40 есе ғана ұлғайтады. Иммерсионды
объективтердің маңдай алды линзалары затты 80,90,100 және 120 есе
ұлғайтады, демек олардың фокус аралығы қысқа, ал диаметрі үлкен емес.
Бұларды құрғақ объектив ретінде қолдансақ, көз шалымының жарықтылығы
шамалы болады. Сондықтан керекті жарықтылықты тудыру үшін зерттеуге алынған
препараттың үстіне жарық сәулесін сындыру коэффициентіне жақын сұйықтықты
қондырады. Осы сұйықтықтың тамшысына иммерсионды объективті батырғанда
біркелкі оптикалық орта құралады. Бұл жүйеде жарық сәулелері әлсіремей көз
шалымын жақсы жарықтандырады. Иммерсионды сұйық ретінде бал қарағайдың
майы, кейде вазелин майы қолданылады.
Окуляр тубустың жоғарғы жағында орналасқан. Ол цилиндр формалы метал
қынабындағы жоғарғы көз линзасы мен төменгі жинағыш линзасынан тұрады.
Окуляр тек қана объективтен алынған кескінді ұлғайтады. Окулярдың жоғарғы
рамкасында көбейту таңбасы бар сан белгілері болады. Бұл окулярдың ұлғайту
дәрежесінің көрсеткішін окулярдың ұлғайту дәрежесіне көбейту арқылы табады
(мысалы, объектив 120 есе ұлғайтады, ал окуляр х9). Объективтің жалпы
ұлғайтуы 120х9=1080.
Микроскоппен жұмыс істеу ережелері. Микроскоппен жұмыс істер алдында
конденсордың жағдайы тексеріледі. Ол зат үстелінің деңгейіне дейін
көтеріліп, диафрагма ашық болуы керек. Тубусты сәл көтеріп, ең аз
ұлғайтатын (8,10 есе) объективті іске қосады. Окулярға қарай айнаны
айналдырып, көз шалымына жақсы жарықтылықты орнатады. Зерттеуге арналған
препаратқа бал қарағай майының бір тамшысын тамызып, оны зат үстелінің
үстіне қояды. Револьверді бұрай отыра иммерсионды объективті жұмысқа
дайындап, микроскопқа қарай отыра объективтің маңдай алды линзасын
макровинттің көмегімен абайлап иммерсионды майдың тамшысына батырады. Сонан
соң окулярға қарап, тубусты препараттың көрінгеніне дейін көтереді.
Микроскоптан көрінген кескіннің анықтылығын микровинтті шамалы бұрау арқылы
(алға-артқа) реттейді. Жұмыс соңында тубусты микровинттің көмегімен
көтереді. Револьверді бейтарап қалпына ауыстырып, линзадағы майды жұмсақ
мақтадан тоқылған матамен сүртеді. Микроскопты ағаштан істелген қаптамаға
салады немесе түсті шынылы қалпақтың астына қояды. Қараңғы өріспен жұмыс
істегендеконденсордың жоғарғы линзасына тазартылған судың немесе
иммерсионды майдың бір тамшысын тамызғаннан соң препаратты бекітіп,
объективті іске қосып, конденсорды объективтің осіне дәл келтіреді. Осыдан
кейін көз шалымындағы кескіннің анықтылығын винттер жүйесі арқылы реттейді.
Люминесцентті микроскопия. Люминесценция ұлғайтқыш оптикалық
аспаптардың көмегімен байқалатын микроскопиялық объектілердің жарқырауы.
Объектердің жарқырауы өзіндік (алдында бояусыз) және ретке келтірілген
(үлгіні бояумен өңдегеннен кейінгі) болуы мүмкін. Көрінбейтін
ультракүлгінді немесе көк күлгінді қысқа толқынды сәулелер объектіге әсер
еткенде адам көзіне көрінетін ұзынырақ жарық толқыны бар люминесценция
қоздырылады. Бұл қасиет люминесцентті микроскопияның негізін қалайды.
Люминесцентті микроскопия үшін МЛ және Люмам серияларының микроскоптары
қолданылады. МЛ-2 люминесцентті микроскобы өте күшті жарық көзінен (сынапты-
кварц шамы), жарық сүзгілерінен және биологиялық микроскоптан тұрады. Жарық
көзі мен микроскоп айнасының ортасында көк күлгін сүзгіш болады, қысқа
толқынды жарық сәулелері препаратқа түскенде жарқырауды қоздырады.
Микроскоптың окулярына сары жарық сүзгісін кигізеді. Ол көк күлгінді
сәулелерді (спектрдің қысқа толқынды бөлігі) шашып, көзге көрінетін ұзын
толқында сәулелерді өткізеді.
Люминесцентті микроскопияда зерттеуге алынған объектілерді арнайы
бояулармен (флуорохромдармен) өңдегеннен кейін пайда болатын қосымша
люминесценцияның маңызы өте зор. Флуорохромдардың ұзын толқынды
ультракүлгін және қысқа толқынды көк күлгін сәулелердің әсерінен
жарқырайтын қасиеті бар. Флуорохромдардың ішінен қызғылт сары акридин,
аурамин, аурофосфин, родамин, флуоресцин және тағы басқалары жиі
қолданылады. Люминесцентті микроскоптың көмегімен мөлдір емес тірі
объектілерді зерттеуге болады. Олар түрлі-түсті, ірі айқын болып көрінеді.
Электронды микроскопия. Микроорганизмдердің, жануарлар мен өсімдіктер
клеткаларының ультра құрылысын зерттеу электронды микроскоптың көмегімен
іске асады. Зерттеуге алынған объектінің кескіні электрондардың тасқыны
арқылы алынады. Электронды микроскоп құрылысының прионципі электрондардың
магнит өрісінде магнитті линзалар ауытқу қасиетін қолдануға негізделген.
Магнит өрісі электрон топтарын фокусқа түсіреді. Электрондардың көзң
ретінде электр тогымен қыздырылатынвольфрам сымы қызмет етеді. Объект
кескіні электронды микроскоптың көмегімен 500 000-нан аса ұлғайтылады.
Электронды микроскопияның ұлғайту дәрежесі ангстреммен өлшенеді. Қазіргі
кезде электронды микроскоптардың отандық және шетелдік әр түрлі үлгілері
бар.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 4-9 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 5-21. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 5-21
Бақылау сұрақтары: 1 Қарапайым, люминесцентті және электронды
микроскоптардың құрылымы. 2 Макро және микро бұрағыштармен жұмыс істеу
тәртібі. 3 Микроскоптың окуляры мен басқа да оптикалық бөлімдері, олардың
үлкейту дәрежелерін анықтау. 4 Микробиологиялық зертхананың бөлімдері,
қауіпсіздік техникалары.
Екінші зертханалық-тәжірибе сабағы
ШАР ФОРМАЛЫ МИКРООРГАНИЗМДЕР. МИКРООРГАНИЗМДЕРДІ БОЯУДЫҢ ҚАРАПАЙЫМ ТӘСІЛІ
Сабақтың мақсаты. Микрококк, стрептококк, диплококк, стафилококк
дақылдарынан препараттарды дайындап, Пфейффер фуксинімен, мителен көгімен
және т.б. бояулармен бояп, олардың суретін салып алу. Зат және жамылғы
шыныларын өңдеу жұмыстарымен танысу.
Жабдықтар мен материалдар. Тығыз және сұйық қоректік орталарда
өсірілген микрококк, диплококк, стрептококк, стафилококк дақылдары бар шыны
түтіктер, штативтер, физиолгиялық ерітінді, микробиологиялық ілмектер.
Пастер пипеткалары, метилен көгі, Пфейффер фуксині және тағы басқа
бояулардың ерітіндісі бар тамызғыштар, жуынды төгетін шыны аяқтар.
Жағындыларды шаюға арналған шыны сауыттардағы дистилденген су, қолданған
зат шыныларына және жамылғы шыныларына арналған дезинфекциялық ерітінділер
құйылған ыдыстар. Никифор сұйығындағы зат шынылары. Құм сағаттар немесе
басқа сағаттар. Анатомиялық пинцеттер. Спирт шамдары. Микроскоптар. Бал
қарағай майы. Шар формалы микроорганизмдерден дайындалған көрнекті
препараттар.
Препараттарды дайындау.
Зат және жамылғы шыныларын өңдеу. Микроскопиялық препаратты дайындау
алдында зат және жамылғы шынылар өңдеуден өткізіліп, майынан тазартылуы
қажет. Су тамшысының шыны бетінде біркелкі таралуы оның жақсы
майсыздандырылғының дәлелі. Қолданылмаған шыныларды әуелі суда жуып, сонан
соң оларды Никифор ерітіндісінде ұстайды. Препараттарды дайындар алдында
шыныларды жалынның үстінде ұстап, қыздырып алады. Жаңа шыныларды 1%-дық
натрий гидрокарбонатының (соданың) ерітіндісінде 10 минут қайнатып,
нейтралданған дистилденген сумен шаяды. Қолданылып жүрген шынылар
концентрленген күкірт қышқылының ерітіндісінде немесе оның 5% калий
дихроматы қосылған ерітіндісімен өңделеді (ерітіндіні дайындау тәртібі: 6 г
калий дихроматына 100 мл дистилденген су және 100 мл күкірт қышқылын қосып
шайқаған соң бір күнге қалдырады. Ерітінді күңгірт қызғылт сары түске
боялады. Хромды қоспа өте күшті тотықтырғыш болғандықтан органикалық
заттармен ластанған жерлерді жақсы кетіреді).
Шыныларды аталмыш ерітіндіде 1-2 сағат ұстап, сумен жуып, 5%-дық
натрий гидрокарбонатының ерітіндісінде 30 минут қайнатады. Одан кейін
дистилденген сумен шайған соң кептіргіш шкафта немесе бөлме
температурасында кептіреді. Өңделген зат шыныларын тығыз тығыны бар
банкаларға құрғақ түрінде немесе Никифор ерітіндісінде сақтайды. Шыныларды
пинцетпен алған жөн, өйткені қолдың майлы дақтары шыныны жарамсыз күйге
келтіреді.
Жағындыны дайындау. Жағындылар (препараттар) зат шынысының бетінде
микробиологиялық ілмек немесе Пастер пипеткасы көмегімен дайындалады.
Материал ретінде тығыз және сұйық қоректік орталарда өсірілген
микроорганизмдер шайындысы, сүт, ірің, қан және т.б. үлгілер қолданылады.
Спирт шамында бактериологиялық ілмекті қыздырады. Сосын тығыз қоректік
орталарда өсірілген микроорганизмдердің дақылдары бар шыны түтіктің тығынын
жалынның үстінде қолдың шынашағымен абайлап ашып, ілмекті шыны түтіктегі
конденсатқа немесе қоректік ортаның себілмеген жеріне тигізу арқылы суытады
да, онымен микробтар массасын іліп алып, шыны түтікті жауып, штативке
қояды. Микробиологиялық ілмектегі микробтар массасын физиологиялық ерітінді
тамызылған зат шынысының бетіне жұқалап жағады. Тығыз қоректік орталарда
өсірілген микроорганизмдерден жағынды дайындар алдында зат шынысының бетіне
бір тамшы физиологиялық ерітінді немесе су тамызады.
Пастер пипеткасының көмегімен сұйық заттардан және сұйық қоректік
ортада өсіп жатқан микроорганизмдерден жағынды дайындайды. Жалынның үстінде
стерильді пипетканың дәнекерлеген ұшын сындырып, микроб суспензиясынан үлгі
алады да, зат шынысының бетіне жағынды жасап болған соң пипетканы
дезифекциялық ерітіндісі бар сауытқа салады. Жағындыны ауада немесе жалын
бетіндекептіру арқылы бекітеді. Жағынды тым қыздырылса, клеткалардың
құрылысы өзгерістерге ұшырайды, ал егер бекітілу жеткіліксіз болса, онда
жағынды кейінгі өңдеулерде шайылып кетеді.
Қан жағындысын, қарапайымдылар мен спирохеттердің клеткаларының нәзік
құрылымдарын және т.б. зерттеуде қыздыру арқылы бекіту әдісі қолданылмайды.
Мұндай кездерде препараттарды сұйықтықтармен бекітеді. Бекіткішті
(фиксаторды) жағындының үстіне құяды немесе препаратты бекіткіш сұйықтығы
бар ыдысқа белгілі бір уақытқа батырғаннан соң ауада кептіреді.
Микробиологияда мынандай келесі бекіткіш сұйықтықтар қолданылады:
- Этил спирті 10-15 минут
- Метил спирті (метанол) 2-3 минут
- Ацетон 5 минут
- Этил спирті мен этилді эфирдң қоспалары 10-15 минут
- Жағындыны сонымен қатар осмий қышқылы мен формалиннің буында да
бекітуге болады (бірнеше секунд ішінде).
Микроорганизмдерді бояудың қарапайым тәсілі жиі қолданылады, өйткені
ол микробтардың морфологиясымен тез және жақсы танысуға мүмкіндік береді.
Бояудың қарапайым тәсілінде, тек бір ғана бояуды пайдаланады. Мысалы,
Пфейффер фуксинінің судағы ерітіндісі немесе метилен көгі. Бекітілген
жағындыға тамызғыштың көмегімен бояудың бірнеше тамшысын тамызады. Пфейффер
фуксинінің судағы ерітіндісімен жағындыны 1-2 минут, ал метилен көгімен 2-3
минуттай бояғаннан кейін, оларды сумен шайып, микроскоптың иммерсонды
жүйесі арқылы зерттейді.
Шар формалы микроорганизмдер (кокктар). Барлық микроорганизмдер
ядролары мен органеллаларының құрылымына байланысты пркариоттар мен
эукариоттарға бөлінеді. Пркариоттардың ядролық заттары (генофоры) мен
органеллалары цитоплазмадан арнайы қабықшамен бөлінбеген, ал эукариоттардың
ядролары мен органеллалары (митохондриялары мен хлоропластары)
цитоплазмадан мембрана бөліп тұрады.
Микроорганизмдердің көбі соның ішінде шар формалылар (кокктар)
прокариотты жасушалардың өкілдері. Кокктар (грекше соссus – жидек) сыртқы
түріне қарағанда шар формасын еске түсіреді. Олардың сопақ, бұршақ, ланцет
тәрізділері де кездеседі. Бөліну сипаты мен клеткалардың орналасуына сәйкес
кокктар микрококктарға, тетракокктарға, стафилококктарға, стрептококктарға
және сарциналарға бөлінеді.
1) Микрококктар (грекше micros- кішкене) – зиянсыз, сапрофитті
микробтар. Олар бөлінген соң бір-бірімен қосылмай жеке дара
орналасады.
2) Диплококктар (грекше diplos-қос) – бір жазықтықта екіден қосарланып
орналасады.
3) Стрептококктар (грекше streptos-тізбек) – бір жазықтықта бөлініп,
жасушалар бір-бірімен моншақ тәрізді тізбектеліп орналасады.
4) Стафилококктар (грекше staphyle-жүзім шоғыры) – жасушалар әр түрлі
жазықтықта ретсіз жүзім шоғыры тәрізді орналасады.
5) Тетракокктар (грекше tetra-төрт) – бір-бірімен перпендикулярлы екі
жазықтықта бөліну себебінен түзіліп, төрт жасушадан орналасады.
6) Сарциналар (латынша sarcio-байланыстыру) – өзара үш пар
перпендикулярлы жазықтықта бөлініп, сыртқы формасы кірпіш тәріздес
8-16 және одан да көп болып орналасады.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 10-13 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 21-25. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 21-25.
Бақылау сұрақтары: 1 Жағындыны дайындау тәсілі. 2 Шар формалы
микрорганизмдердің бір-бірінен айырмашылықтары.
Үшінші зертханалық-тәжірибе сабағы
МИКРОБТАРДЫҢ ТАЯҚША ТӘРІЗДЕС ФОРМАЛАРЫ. БОЯУДЫҢ КҮРДЕЛІ ТӘСІЛДЕРІ
Сабақтың мақсаты. Микроорганизмдердің таяқша тәріздес формалы
өкілдерінің тәуліктік дақылдарынан жағындыларды жасап, оларды Грам
тәсілімен бояу. Боялған препараттарды микроскоппен қарап, олардың суретін
салу.
Жабдықтар мен материалдар. Ішек таяқшасының (Escherichia coli) және
капуста бациласының (Bac.megatereum) тәуліктік дақылдары – өсірілген шыны
түтіктер, стерилді физиологиялық ерітінді. Микробиологиялық ілмектер.
Фенолды геницианвиолет, Пфейффер фуксині, Циль фуксині және басқа
бояулардың ерітінділері бар тамызғыштар. Люголь ерітіндісі. Синев тәсілі
бойынша фенолды генцианвиолетпен боялған сүзгіш қағаздар. Этил спирті.
Жуынды төгетін шыны аяқтар, көпіршіктер. Жағынды бояуларын жууға арналған
су. Шыныға жазатын қарындаштар. Анатомиялық пинцеттер. Спирт шамдары.
Микроскоптар. Бал қарағай майы. Кестелер.
Таяқша немесе цилиндр тәріздес микроорганизмдердің формалары, ұзындығы
мен жуандығы әр түрлі болады. Олардың формалары сопақ цилиндрлі, ұршық
тәрізді болуы мүмкін. Таяқшалардың ұшы жұмыр немесе үшкір болып келеді.
Таяқша тәріздес микробтар екі топқа бөлінеді: спора түзушілер
(бациллалар) және спора түзгіштік қабілеттері жоқ микроорганизмдер
(бактериялар). Бациллалар лимонның, ракетаның, барабан таяқшасының және
басқа заттардың формаларына ұқсас келеді.
Олар жеке-жеке (монобактериялар), қос-қостан (диплобактериялар мен
диплобациллалар) немесе тізбектеліп (стрептобактериялар мен
стрептобациллалар) орналасады. Кейбір микробтардың ұзындығы олардың
жуандығынан сәл ғана үлкен болып, формасы жағынан кокктарға ұқсас болып
келеді. Мұндай микробтарды коккобактериялар деп атайды.
Бояғыштар. Жағындыны бояу кезінде бояулар микроб клеткасына
енетіндіктен, тек сыртқы белгілерін ғана емес, сонымен қатар ішкі
құрылысының кейбір ерекшеліктерін (спорасын) де байқауға болады.
Микробиология практикасында негізгі және қышқылды бояғыштар қолданылады.
Микроб клеткаларының ядросы негізгі бояғыштармен де боялады. (кейде
нейтарльды бояғыштармен де боялады). Қышқылды бояғыштар препараттың аясын
құрып, боялмаған формалардың айырмашылығын айқындата түседі.
Негізгі (ядролық) бояғыштар ретінде Циль фуксині, сафранин, нейтральды
қызыл (қызыл бояғыштар); метилді күлгін, генцианвиолет, кристалды күлгін
(күлгін бояғыштар); метилен көгі, азур ІІ (көк бояғыштар): малахитті жасыл
(жасыл бояғыш); везувин, хризоидин (сары-қоңыр бояғыштар), ал қышқыл
бояғыштардың ішінен қышқыл фуксин, эозин, эритрозин, қызыл конго (қызыл
бояғыштар), пикрин қышқылы (сары бояғыш), нитрозин (қара бояғыш) және т.б.
қолданылады.
Бояғыштардың ерітінділері спиртте немесе суда дайындалады.
Бояғыштардың спирттегі ерітінділері тұрақты болып келетіндіктен, олар алдын
ала дайындалады. Бұл үшін бояу ұнтағына 96%-дық этил спиртін 1:10 ара
қатынасында құяды. Қаныққан бояу ерітінділерді тығыз тығыны бар ыдыстарда
сақтайды. Бояғыштардың судағы ерітінділері тұрақсыз және препаратты баяу
бояйды. Бояғыштардың әрекетін күшейту үшін оларға ерітінділердің
тұрақтылығын ұзартатын, клетка қабығын жұмсартып, микробтардың жақсы
бояуларына себебін тигізетін улағыш заттарды қосады. Үлағыш заттар ретінде
спирт, формалин, фенол, сілтілерді пайдаланады.
Тәжірибеде көбінесе келесі бояғыштар мен ерітінділер жиі қолданылады.
Циль фуксині 10 мл негізгі фуксиннің қаныққан спиртті ерітіндісі мен
100 мл 5%-дық фенол ерітіндісін араластыру арқылы дайындалады. Негізгі
фуксиннің қаныққан ерітіндісін дайындау үшін 10 г негізгі фуксин ұнтағын
100 мл 96%-дық этил спиртін қосып араластырады.
Пфейффер фуксинін дайындау үшін 1 мл Циль фуксиніне 9 мл дистилденген
су қосады. Бұл бояғыш тек қолданар алдында ғана дайындалады, өйткені ол
тұрақсыз (тез өзгеріп немесе бұзылып кетеді).
Метилен көгі (Леффлер бойынша). 30 мл метилен көгінің 10%-дық қаныққан
ерітіндісіне 1 мл 1%-ды калий гидрототяғы мен 100 мл дистилденген су қосу
арқылы дайындайды. Бұл қоспаны тәулік бойы ұстағаннан кейін сүзгіден
өткізеді. Бояғыш тұрақты және микробтарды жақсы бояйды.
Фенолды генцианвиолет. 1 г кристалды генцианвиолетті 10 мл 96%-дық
этил спиртінде ерітіп, оған 100 мл 2%-ды фенолдың судағы ерітіндісін
қосады.
Сафранин. 2 г бояу ұнтағын 96%-ды этил спирті мен дистилденген судың
1:1 ара қатынасында дайындалған қоспасында немесе қайнап жатқан судың 100
мл-інде ерітіліп, сүзіледі.
Малахитті жасыл. 1 г малахитті жасыл ұнтағын 100 мл дистилденген суда
ерітіп, сүзеді.
Қызыл конго. 3г бояуға 100 мл дистилденген су қосу арқылы дайындайды.
Бұл бояғыш препаратты негативті (теріс) тәсілмен бояу кезінде қолданылады.
Люголь ерітіндісі препараттарды Грам тәсілімен бояу үрдісінде
қоданылады. 2 г калий йодидін 25 мл дистилденген суға ерітеді. Сонан соң
ерітіндіге кристалды йодтың 1 г қосып, оның мөлшерін 300 мл-ге дейін
дистилденген сумен жеткізіп, ерітіндіні сүзеді.
Бояудың күрделі тәсілдері. Микробтар клеткасы қабырғасының химиялық
құрамы мен құрылысы біркелкі емес, сондықтан олар бір бояғышпен әр түрлі
боялып, кейін спиртпен, қышқылдармен және басқа реактивтермен әрекет
еткенде бірдей түссіздендірілмейді. Микроб жасушасының бөлімдері де бояғыш
ерітінділермен біркелкі боялмайды. Бояудың күрделі (дифференциалды)
тәсілдері микроб клеткасының осы қаситтеріне негізделген. Күрделі тәсілмен
бояу процесінде бірнеше бояғыштар қолданылады. Зертхана тәжірибесінде Грам,
Циль-Нильсен, Козловский, Меллер, Злоттогорова және басқа тәсілдер
қолданылады.
Грам тәсілі. Бекітілген препараттың үстінде фенолды күлгін
генцианвиолет сіндірілген сүзгіш қағаздың тілімін 2-3 минут ұстайды. Сонан
соң қағазды алып, жағындыны Люголь ерітіндісімен 2-3 минут өңдейді. Бояудың
келесі кезеңінде жағынды 96%-дық этил спиртімен 30-40 секунд өңделеді де
жақсылап сумен жуылады. Препарат Пфейффердің фуксинімен қосымша 1 минут
боялады. Сумен жуылған соң, сүзгіш қағазбен кептіріліп, микроскопияланады.
Осы тәсіл бойынша бояу нәтижесінде микробтар күлгін немесе қызғылт
түстерге боялады. Спирттің әрекетіне қарамастан бастапқы күлгін түсін
сақтайтындар Грам оң микробтар тобына жатқызылады (топалаңның, шошқа
тілмесінің, қатерлі ісіктің қоздырғыштары, стафилококктар және т.б.), ал
спиртпен өңсізденіп фуксинмен қызғылт қызыл түске қосымша боялатындар Грам
теріс микробтар тобына жатқызылады (ішек таяқшасы, сальмонеллалар,
пастереллалар және т.б.).
Зертханада Грам тәсілімен бояу үшін А.В. Синевтің модификациясы жиі
қолданылады. Бұл модификация бойынша сұйық бояудың орнына алдын ала фенолды
күлгін генцианфиолетпен дымқылдандырылып, кептірілген сүзгіш қағаздар
қолданылады. Бояғыш бұл жағдайда мына рецепт бойынша дайындалады: 1 г
генцианфиолет + 100 мл 96%-дық этил спирті. Бояғыш тұрақты және оны ұзақ
уақыт бойы қолдануға болады. Сүзгіш қағаздар осы бояғышпен
дымқылдандырылған соң кептіріледі де, жамылғы шыны көлемі бойынша қиылып,
тығыз тығыны бар ыдыста сақталады.
Жағындыны бояу үшін осындай сүзгіш қағаздың бір тілімін зат шынысының
үстіне қойып бетіне дистилденген судың бірнеше тамшысын тамызады. Бояудың
кейінгі кезеңдері жоғарыда жазылғандай орындалады.
Грам тәсілінің мәні. Бұл тәсілді 1884 жылы дат ғалымы Христиан Иоким
Грам ұсынған болатын. Грам-теріс және Грам-оң бактериялардың әр түрлі
боялуы олардың клетка қабырғалары құрылымының өзгешеліктеріне байланысты.
Грам-оң бактериялардың клетка қабырғасы грам-теріс микробтардікіне
қарағанда қалың және көптеген пептидогликан полимерін иемденген. Сондықтан
олар генцианвиолетпен тығыз байланысып, спиртпен әрекет жасағанда
түссізденбейді. Грам-теріс бактериялардың клетка қабырғасы жұқа және оның
құрамында пептидогликан аз мөлшерде болады. Осы себептен олар бояумен әлсіз
боялып, спиртпен өңсізденеді.
Грам-оң микробтар дақылынан жасалған препараттарда грам-теріс
клеткалардың болуы мүмкін. Бұлар өлі немесе қабығы зақымдалған клеткалар.
Грам тәсілі бойынша бояу үшін студенттер Escherichia coli және
Bac.megatereum дақылдарының қоспасынан жағынды жасйды. Ішек таяқшасы грам-
теріс, ал капсула бацилласы грам-оң бактериялардың өкілдері.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 13-17 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 26-30. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 26.
Бақылау сұрақтары: 1 Бояудың күрделі және қарапайым тәсілдерінің
айырмашылықтары. 2 Грам тәсілімен бояудың практикалық маңызы. 3 Грам-теріс
және грам-оң бактериялардың айырмашылықтары.
Төртінші зертханалық-тәжірибе сабағы
МИКРОБТАРДЫҢ БҮГІЛМЕЛІ ФОРМАЛАРЫ. МКРООРГАНИЗМДЕРДІ НЕГАТИВТІ ЖӘНЕ
БАСҚА ТӘСІЛДЕРІ
Сабақтың мақсаты. Жағындыны негативті тәсілмен бояудың техникасын
меңгеру. Конго қызылының 3%-ды судағы ерітіндісімен боялған тіс қаптарынан
алынған жағындысын микроскоппен қарау. Микробтардың бүгілмелі формаларының
суретін салу. Микроб клеткасының құрамымен танысу. Bac.mesentericus-тің екі
тәуліктік дақылынан жағынды жасап, клетканың капсуласын және басқа
элементтерін бояуды үйрену.
Жабдықтар мен материалдар. Картоп бацилласының Bac.mesentericus-тің
екі тәуліктік дақылы бар шыны түтіктер және физиологиялық ерітінді.
Микробиологиялық ілмектер, метилен көгі мен 3% конго қызылының ерітінділері
бар тамызғыштар. Циль фуксинімен өңделген сүзгіш қағаздары. 3%-ды күкірт
қышқылының ерітіндісі, фенолдың 5%-дық судағы ерітіндісі, дисилденген су.
Пипеткалар. Зат және жамылғы шынылары. Шыныға жазатын қарындаштар.
Шайындыны төгетін ыдыстар. Пинцеттер, спирт шамдары. Микроскоптар. Бал
қарағай майы. Кестелер.
Микробтардың бүгілмелі формалары. Бүгілмелі микроб жасушарының келесі
формалары ажыратылады.
Вибриондар үтір тәріздес иілген (1). Денесінде жалғыз қыл аяғы болады.
Спириллалардың бірнеше ірі шиыршықтар 5-тен көп емес болады (2). Олар
қыл аяқтарының көмегімен қозғалады.
Спирохеталар штопор тәріздес формалары бар бүгілмелі прокариотты
микробтардың өкілдері (3). Олар көптеген ұсақ шиыршықтарының көмегі арқылы
жиырылып, қозғала алады. Электронды микроскоптың көмегімен олардың
денесінің шетінде бір шоқ қыл аяқтардың бар екендігі анықталған. Өзінің
құрылысына байланысты спирохеталар айналмалы, үдемелі және бұрылмалы
қозғалыста болады.
Бояудың негативті тәсілінде ая (фон) боялып, микробтардың реңі
боялмайды. Бұл тәсілде қызыл конго, колларгол, кармин және тағы басқа
қышқылды бояғыштар қолданылады.
Бояу техникасы. Зат шынысының бетіне қызыл конгоның 3%-ды судағы
ерітіндісінің бір тамшысын тамызады да, оның үстіне зерттеуге алынған
материалды қосып, сәл ғана араластырады. Сонан соң жамылғы шынының
көмегімен қоспадан зат шынысының бетінде жағынды жасайды (қаннан жағынды
дайындаған тәрізді). Жағындыны ауада кептіргеннен кейін микроскоптың
имерсионды жүйесі арқылы зерттейді. Боялмаған микробтардың формалары қызыл
қоңыр фонда айқын көрінеді.
Бояу тәсілінде қызыл конгоның судағы ерітіндісінің орнына жақсы
центрифуганың тушь алынады. Микроскоппен қарағанда препараттың қара фонында
боялмаған микробтар жақсы көрінеді.
Споралары (ұрық) бояу. Спораларды күрделі тәсілдермен бояйды, өйткені
олардың қабықтары тығыз болып келеді.
Бояр алдында споралардың қабығын улағыштармен (хром, тұз қышқылдары)
немесе жылытылған фенолмен әсер ету арқылы жұмсартып алады. Осы жағдайда
жасушалардың споралары жақсы боялып, кейін қышқылдармен қысқа уақыт ішінде
әрекет еткенде түссізденбейді. Микроб жасушасының вегетативті денесі
қышқылдардың күшімен түссізденіп, тек қосымша қарама-қарсы бояулармен
бояғанда ғана көрінеді.
Златгоров тәсілі. Жалында бекітілген жағындыға Циль фуксині
сіңдірілген құрғақ сүзгіш қағазды (жамылғы шынының мөлшеріндей) қойғаннан
кейін судың бірнеше тамшысын тамызып, қыздыра отыра 5-7 минуттай боялады.
Жағынды құрғап кетпес үшін оның бетіне су тамызып отыру керек. Сонан соң
жағынды 3%-дық күкірт қышқылының судағы ерітіндісімен 5-10секунд
түссіздендірілгеннен кейін сумен шайылады. Препаратты қосымша 2-3 минуттай
метилен көгімен бояп, сумен шайып, кептіреді.
Микроскоптың көз шалымында споралар қызыл түске, ал негетативті
жасушалар көк түсті болып көрінеді.
Пешков тәсілінде жалын үстінде немесе спирт пен формалиннің қоспасында
бекітілген жағындыны Леффлердің метилен көгімен 15-20 секунд аралығында
қыздыра отыра бояп, сумен жуады. Жағынды қосымша бейтарап (нейтралды)
қызылдың 0,5%-дық судағы ерітіндісімен 30 секунд боялады. Сонан соң
препарат жуылып, кептіріледі. Бұл препаратты микроскоппен қараған жағдайда
ұрықтар көгілдір немесе көк, жас ұрықтар қара-көк, вегетативті формалар
қызғылт, хроматинді элементтер күлгін түсті болып көрінеді.
Капсулаларды бояу. Кейбір микробтардың жасуша қабырғасының бетінде
шырышты қабаты болады. Ол цитоплазмада түзіліп, клетка қабырғасының бетінде
секрет ретінде шығарылып отырады. Капсулалардың химиялық құрамы әр түрлі:
олардың кейбіреулері белоктар кешенінен тұрса, ал енді біреулері
полисахаридтерден құралады. Капсула мен жасушаның қалған бөлігі бірдей
боялмады. Капсула қорғаныс рөлін орындап, көбінесе патогенді
микроорганизмдерде кездеседі. Мұндай микробтар капсуласы жануарлар
организмінде жиі, ал сирек жағдайда жасанды қоректік орталарда да пайда
болуы мүмкін. Капсулалар жарық сәулелерін әлсіз сындырады, сондықтан тірі
боялмаған клеткада оларды байқау өте қиын. Капсулаларды бояудың бірнеше
тәсілдері бар.
Ольт тәсілі. Жағындыны сафраниннің 2-3%-ды ерітіндісімен бояйды.
Бояғышты қолданар алдында оның ұнтағын ыстық суда еріту арқылы дайындайды
(ерітінді сүзіледі). Бояуды жалынның үстінде 1-3 минут аралығында жүргізеді
де, оны тез арада сумен шаяды. Препарат кептірілмей (оның үстінде судың
болуы керек) жапқыш шынымен жабылып микроскоптың иммерсионды жүйесімен
зерттеледі. Су қабатынан өткен жарық сәулелері капсула мен микроб
клеткасының денесінің айырмашылығын үдете түседі. Микроскоптың көз
шалымында микроб клеткасының денесі қызыл, ал капсула сары түсті болып
көрінеді.
Михин тәсілінде бекітілген жағынды Леффлердің метилен көгімен 2-3
минуттай ысыта отыра боялады. Жағынды тез сумен шайылып, кептіріледі.
Микроскопиялық көрініс: микроб клеткасының денесі қара көк, ал
капсуласы ашық қызғылт.
Микроб жасушасының элементтерін бояу.
Гликогенді бояу. Микроб клеткасының цитоплазмасында гликоген-жануарлар
крахмалы (полисахарид) жиі кездеседі. Оны өсінді тамшысының үстіне сол
мөлшерде Люголь ерітіндісін қосу арқылы табуға болады. Люголь ерітіндісімен
қосылған гликоген қызыл қоңыр түске боялады. Бұл элементтер ашытқыларда,
пішен бацилласында және т.б. микробтарда кездеседі. Қоректік ортада
көмірсулардың мөлшері көп болған жағдайда гликогеннің жиналуы байқалады.
Гранулезаны бояу. Гранулеза-полисахарид, крахмал тәріздес зат. Олардың
көп мөлшері жасушаның ұрық түзуі алдында байқалады. Гликоген сияқты
гранулеза да Люголь ерітіндісімен әрекеттескенде қара-көк түске боялады.
Май қышқылды бактерияларда гранулезалар көп болады. Гранулезаны табу үшін
картоп ортасында өсірілген май қышқылды микробтардың дақылдарының тамшысына
сол мөлшерде Люголь ерітіндісін құйып, жамылғы шынысымен жауып,
микроскоптың иммерсионды жүйесімен қарағанда көк түске боялған ұршық
тәріздес жасушаларды көруге болады. Бұл жасушаларды көруге болады. Бұл
жасушалардың бір шетінде боялмаған ұрықтар орналасады.
Майды бояу. Май көптеген микрорганизмдердің жасушасында (картоп
бацилласы, ашытқылар) болады. Микробтардың майын судан ІІІ-тің спирттегі
ерітіндісімен бояйды (0,05г судан ІІІ + 100мл 96% этил спирті). Ол үшін
өсінді тамшысына бояғыш затты қосып араластырады. Май тамшылары қызыл түске
боялады, ал цитоплазма түссіз болып қалады.
Волютин түйіршіктерін бояу. Волютин микроб клеткасында гранула түрінде
кездеседі. Бұл гранулалар полифосфаттар мен нуклеин қышқылдарына жақын
заттардан тұрады. Препаратты Омелянский тәсілімен бояу арқылы волютин
гранулаларын табуға болады.
Жалынның үстінде бекітілген жағындыны 30 секунд Циль фуксинімен
бояйды. Препарат шайылған соң 1%-ды күкірт қышқылының ерітіндісімен 20-30
секунд түссіздіндіріледі. Сумен қайта шайылған жағындыны метилен көгінің
әлсіз ерітіндісімен (1:40) 15-20 секунд бояйды. Микроскопиялық көрініс:
валютин түйіршіктері қызыл, ал цитоплазма көк түсті.
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 17-20 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 30-34. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 27-28.
Бақылау сұрақтары: 1 Бактериялардың спораларын қандай тәсілдермен
бояйды? 2 Микроорганизмдердің спораларын, капсулаларын және басқа
элементтерін бояу тәсілдері. 3 Қандай сеБептерден бактерия споралары
физикалық және химиялық факторларға төзімді болып келеді?
Бесінші зертханалық-тәжірибе сабағы
МИКРОБТАРДЫ ТІРІ КҮЙІНДЕ ЗЕРТТЕУ. МИКРОБТАРДЫҢ МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУ
Сабақтың мақсаты: ет пептон сорпасында өсірілген топырақ микробтардың
тәуліктік өсінділерінен аспа және қысылған тамшыларды дайындау.
Микробтардың тірі күйіндегі қозғалыстары мен жағдайларын зерттеу.
Микробтардың мөлшерін анықтау тәсілдерімен танысу. Алдыңғы сабақтарда
дайындалған жағындылардағы микроб жасушаларының көлемін анықтау.
Жабдықтар мен материалдар. Топырақ микробтарының 12-18 сағаттық
өсінділері бар шыны түтіктер. Микробиологиялық ілмектер. Физиологиялық
ерітінді. Зат және жамылғы шынылары. Шұңқыршасы бар зат шынысы. Вазелин.
Шыны таяқшалар. Спирт шамдары. Микробтардың көлемін анықтау үшін алдыңғы
сабақтарда жасалған жағындылар. Микроскоптар. Бал қарағай майы. Объектілі
және окулярлы микрометрлер. Кестелер.
Микробтарды тірі күйінде зерттеу. Көптеген микробтар тірі күйінде
қозғала алады. Қозғалыстың жылдамдығы мен сипаттамасы өсіндінің жасына,
қоршаған ортаның жағдайларына және микробтардың түріне байланысты болады.
Жас микроорганизмдердің жылжымалылығы жақсы байқалса, ал ескілерінің бұл
қасиеті әлсіздеген немесе тіптен байқалмайды. Микроорганизмдердің
жылжымалылығы олардың тіршілік әрекетінің, өнімдерінің қоректік ортада
көбейген уақытында бәсеңдейді де, кейін біржола тоқтатылады. Микробтардың
түрін анықтау кезінде олардың жылжымалылығының бары немесе жоғы еске
алынады.
Қозғалыс органдары – қыл аяқтар микроб жасушасының бетінде әр түрлі
позицияда орналасады. Қыл аяқтарының орналасуына байланысты бактериялар
төрт топқа бөлінеді: монотрихтер – бір ған қыл аяғы бар бактериялар (1),
лофотрихтер – таяқшаның бір ұшында бір шоқ қыл аяқтар орналасады (2),
амфитрихтер – екі полярлы орналасқан қыл аяқтары бар бактериялар (3,4),
перитрихтер – қыл аяқтар бактерияның барлық денесінің бетінде орналасқан
(5). Монотрихтер мен лофотрихтер үдемелі қозғалыспен жылжиды. Амфитрихтер
мен перитрихтер ретсіз қозғалыста болады.
Микробтардың қозғалуын анықтау үшін жас өсінділер алынады (12-24
сағаттық). Зерттеуді аспа және қысылған тамшылардың препараттарын
дайындау арқылы жүргізеді.
Аспа тамшысын шұнқыршасы бар зат шынысында дайындайды. Шұңқыршаның
шетіне вазелинді жұқалап жағады. Микроорганизмдерді жамылғы шынысының
бетіне тамызады. Егер микроорганизмдер сұйық қоректік ортада өсірілген
болса, онда зерттеуге осындай өсіндінің бір тамшысы алынады. Ал егер тығыз
ортада өсірілсе, жамылғы шынысының бетіне әуелі физиологиялық ерітіндінің
бір тамшысын, сонан соң оған микроб өсіндісін тамызады. Зат шынысын 180°-қа
аударып, жамылғы шынысындағы тамшыны шұнқыршаны ортасына бағыттай отыра,
төмен түсіреді. Сонан соң зат шынысын бастапқы қалпына келтіреді. Мұндай
препаратта тамшы жамылғы шынысының ішкі бетінде асылып тұрады, басқаша
айтқанда, тамшы герметикалық жабылған дымқыл камерада ілініп тұрады. Бұл
препаратмикробтардың жылжымалылығын көп уақыт аралығында бақылауға
мүмкіндік береді. Препарат шамалы қараңғыланған көз шалымында (диафрагманы
тарылтады) зерттеледі. Бұл блялмаған формалардың көрінісін айқындата
түседі.
Қысылған тамшыны кәдімгі зат шынысының бетінде дайындайды. Бұл үшін
оның микробтардың бір тамшысын тамызып, жамылғы шынысымен жабады. Дайын
препарат жоғарыда аталғандай көз шалымында тексеріледі. Микробтардың
қозғалыс реакциялары (таксистері) химиялық заттармен (хемотаксис),
молекулалық оттегімен (аэротаксис), жарықпен (фототаксис), электр тоғымен
(электротаксис), сумен (гидротаксис) және т.б. бір жақты тітіркендіру
әсерінен пайда болады. Оң таксисте қоғалыс тітіркендіргіштерге бағытталады
(жақындайды), теріс таксисте керісінше бағытта байқалады.
Микробтардың жылжымалылығын зерттегенде нағыз қозғалысты микробтар бір
орында тұрып, қоршаған ортаның молекулаларының әсерінен тербеліп тұрады
немесе сұйықтықтың ағысы бойынша жылжиды.
Микроорганизмдердің мөлшерін анықтау. Халықаралық бірліктер жүйесі
бойынша (СИ) микробтардың өлшем бірлігі ретінде микрометр (мкм) бекітілген.
1 мкм 10-6 метрге тең. Жасушаны объектілі және окулярлы микрометрлердің
көмегімен өлшейді.
Объектілі микрометр. Бұл 100 бөлшекке бөлінген 1 мм сызғышы бар зат
шынысы (әр бөлік 10-5 метрге немесе 100 мкм-ге тең). Объектілі микрометр
окулярлы микрометрдің бір бөлігінің мөлшерін анықтау үшін қолданылады.
Окулярлы микрометр шкаласы бар дөңгелек табақтың формасындай болады.
Шкаланың ұзындығы 5 мм. Ол 50 бөліктен тұрады. Окулярлы микрометр тікелей
объектілердің (микробтардың) мөлшерлерінен анықтайды. Оны окулярдың
линзаларының ортасына бөліктерімен төмен қарата орналастырады. Ол үшін көз
линзасы бұралып алынады. Объективті микрометрді зат үстелінің үстіне
орналастырады да, фокусты тауып, микрометрлердің шкалаларын бір-біріне
сайма-сай келтіреді. Иммерсионды жүйемен істегенде объективті миркометрге
бал қарағайдың майын тамызады.
Окулярлы микрометрдің бір бөлігінің мөлшерін анықтау. Мысал: объектілі
микрометрдің 5 бөлігі окулярлы микроскоптың 30 бөлігімен сайма-сай келеді.
Окулярлы микрометрдің бір бөлігінің мөлшері 1,66 мкм-ге тең болады (5х10=50
және 50:30).
Әдебиеттер:
1 Бұлашев А.Қ., Сұраншиев Ж.А., Жұмабаев Х.Ж. Жалпы микробиология
пәнінен ветеринариялық медицина факультетінде оқитын студенттердің
зертханалық тәжірибе сабақтарына арналған әдістемелік нұсқауы. Астана,
2005ж. 20-22 беттер. 2 Асонов Н.Р. Практикум по микробиологии Москва,
Агропромиздат. 1988. С. 34-38. 3 Костенко Т.С., Скаршевская Е.И.,
Гительсон С.С. Практикум по ветеринарной микробиологии и иммунологии
Москва, Агропромиздат. 1989. С. 32-34.
Бақылау сұрақтары: 1 Бактериялардың жылжымалығын зерттеу тәсілдері. 2
Аспа және қысылған тамшы әдістерінің айырмашылықтары. 3 Микроорганизмдердің
өз бетімен жылжуының негізі.
Алтыншы зертханалық-тәжірибе сабағы
САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРДЫҢ МОРФОЛОГИЯСЫ. ЗЕҢ САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР
Сабақтың мақсаты. Зең саңырауқұлақтардың кейбір өкілдерін: мукорды (х8
объектив), аспергилланы (х8; х40 объектив), пеницилланы (х40 объектив)
қысылған тамшы препаратының көмегімен зерттеу. Саңырауқұлақтардың
морфологиясымен танысып, олардың суреттерін салу.
Жабдықтар мен материалдар. Тәуліктік мукор және екі тәуліктік
аспергилла мен пеницилла өсінділері бар шыны түтіктер мен Петри шынылары.
Физиологиялық ерітінді. Микробиологиялық ілмектер, препарат инелері.
Микроскоптар. Зат және жамылғы шынылары. Пинцеттер. Спирт шамдары.
Кестелер.
Зең саңырауқұлақтар. Саңырауқұлақтар хлорофилсіз микроорганизмдер.
Олар әр түрлі субстраттардың бетінде тіршілік етеді. Саңырауқұлақтар
жасушаларының дифференциалды ядросы болғандықтан олар эукариоттар тобына
жатады. Зең саңырауқұлақтар қоректік ортаға талғампаз емес, бірақ олардың
көп өкілдері ауада оттегінің болғанын қажет етеді. Олар төменгі
температураға төзімді, сондықтан тоңазытқыш камераларының ішінде де өсіп-
өне береді. Саңырауқұлақтардың тобында сапрфиттермен қатар паразиттер де
болады. Саңырауқұлақтардың екі негізгі түрлері бар: төменгі және жоғарғы,
бұл түрлері алты кластан тұрады.
Төменгі түрдің саңырауқұлақтарына хитридиевтар, оомицеттер,
зигомицеттер кластары жатады, ал жоғарғы түрдің саңырауқұлақтарының
құрамына аскомицеттер, базидиомицеттер, дейтеромицеттер, жетілмеген
саңырауқұлақтар кіреді.
Саңырауқұлақтардың хлорофилі болмағандықтан, олар өздерінің
қоректенуіне керекті көміртегін тек қана дайын органикалық қоспалардан ала
алады, демек олар – гетеротрофтар. Ашытқылар мен қарапайым төменгілерден
басқа саңырауқұлақтардың жіңішке бұтақталған гифтерден тұратын вегетативті
денесі (мицелийлері) болады.
Мицелийлерінің кейбіреулері қоректік ортаның ішінде дамып жетіледі
(субстратты мицелийлер), ал енді біреулері бетінде ғана өсіп өне алады
(үлпілдек мицелийлер), төменгі түрдің саңырауқұлақтарында мицелий бір
жасушалы, ал жоғарғы түрдің өкілдерінде ол көп жасушалы болып келед.
Септалардың (қалқалардың) саңылаулары жасушалардың өзара қарым-қатынасын
қамтамасыз етіп, цитоплазма және ядролармен толықтырылған гифтерден тұратын
тұйық жүйені құрайды. Кейде саңырауқұлақтардың мицелийлері түбір тәріздес
өсінділерді – ризоидтарды құрайды. Ризоидтардың көмегімен олар субстратқа
бекіп, қажетті қоректік заттарды алады.
Склепоциялар – дөңгелек немесе сопақ формалы гифтердің шиеленісуі.
Олардың көлемі үлкен, тығыз болып, ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді
келеді. Склероцияларда қоректік заттардың қоры мол болады. Кейбір жоғарғы
саңырауқұлақтарда олар мицелийлердің бүршіктену сатысы болып табылады.
Көптеген саңырауқұлақтардың мицелийлерінде қалың қабықты өсінділері
бар. Сол өсінділерінің ішінде қоректік заттар жиналған. Бұл
хламидоспоралар. Олар бір немесе бірнеше жасушалы болып, түрдің сақталуына
мүмкіндік туғызады. Хламидоспоралар ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді
келеді.
Мукордың мицелийлерінен ұрық беретін денелер – спорангия сақтаушылары
(спорангиеносцы), ал монолийлердің мицелийлерінен конидия сақтаушылары
(конидиеносцы) таралады. Спорангиялар жарылған кезде олардан эндоспоралар
босап шығады. Олар қолайлы жағдайға тап болған жағдайда жаңа зеңделген
саңырауқұлақтар пайда болады. Конидия сақтаушылардың ішінде конидиялар
немесе экзоспоралар орналасады.
Олардың формалары шар тәріздес, шоқпар тәріздес, сопақша, т.б. бболып
келеді. Конидия сақтаушылардың әр тармағында бір немесе бірнеше конидиялар
түзіледі. Конидия сақтаушылар тармақталған болып екі топқа бөлінеді.
Аспергиллаларда мұндай жасушалар тікенек тәрізді болып, стеригмалар деп
аталады. Олар конидия сақтаушылардың ұлғайған жерінде орналасады.
Пеницилланың тармақталған бұтақтарының ұшында фиалидалар деп аталатын
шөлмек немесе ұршық тәріздес жасушалары бар.
Сусло-агарда өсуі. Мукор – зигомицеттер класының өкілдері. Ол сусло-
агарда қоңыр түсті үлпілдек қатпар тәрізденіп, өсуі бірінші тәулікте
байқалады. Аспергил – дейтеромицеттер класының өкілі. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz