Мінез-құлқында ауытқуы бар жеткіншектердің өзіндік сана-сезімдерінің ерекшеліктері
Мінез-құлқында ауытқуы бар жеткіншектердің өзіндік сана-сезімдерінің
ерекшеліктері
Ф-ОБ-001033
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
І БӨЛІМ. МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУЫ БАР ЖЕТКІНШЕК ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мінез-құлқында ауытқуы бар балалардың пайда болу себептері және
олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... . 7
1.2. Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.3. Қиын балалардың қарым-қатынасындағы шиеленістіретін
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 20
ІІ БӨЛІМ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОНЫ ТҮЗЕТУДІҢ
ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1. Жеткіншек жастағы мінез-құлқында ауытқуы бар балаларды анықтау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
... ... ... ...
2.2. Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.3. Мінез-құлқында ауытқуы бар қиын балаларды қайта тәрбиелеу және
коррекциялау 39
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-57
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарындағы ағарту мазмұны күннен-
күнге жетіліп келеді. Оны өнегелік түрде түсініп, ұғыну - мұғалім алдында
тұрған маңызды мәселе. Сондықтан мұғалім оқу пәндеріндегі тәрбие
мүмкіндіктерін барынша жақсы білуі тиіс. Бұл орайда гуманитарлық саладағы
пәндердің орны ерекше. Салауатты да саналы ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам
қамын ойлау болса, сол қоғам иелерін жан-жақты, ақыл-парасаты мол, ізетті,
кішіпейіл, мәдениетті азамат етіп тәрбиелеу - білім беру мекемелерінің,
мұғалімнің және ата-аналардың қоғам алдындағы борышы. Жеке адамның
эмоциялық жағдайының тұрақты болуы оның өмір сүретін ортасына, экономикалық
және ғылыми техникалық жетістіктеріне байланысты екені ҚР Президент Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балаларға салуатты өмір салтын
үйретіп, әр оқышының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін [1]
арттыру қажет екендігі көрсетілген. Оқушылардың жеке тұлғалық даму
ерекшеліктерін дер кезінде диагностикалау, олардың эмоционалдық жағдайында
нормадан ауытқуы байқалған кезде көмек көрсету көкейкесті мәселердің бірі
болып отыр. ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында
балардың эмоционалдық жағдайының ауытқулары қандай себептермен байланысты
екені келесі сөздермен айтылған: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен
діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан
алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай
отыруы [2]. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты өзгеге
қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында кері әсердің
жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып келетіндігі
психологияда дәлелденген.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны
тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық,
психологиялық мәселелері күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай бүгінгі
күні әрбір ұрпақтың жан-жақты дамыған, мәдениетті, тәрбиелі жеке тұлға
болып қалыптасуы оқу-тәрбие процесінің шешуші фактор болуы заңдылық. Тәрбие
процесін басқарудың маңызды педагогикалық міндеттері жастардың белсенді
өміршілік позициясын қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөзбен істің
бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді
қалыптастыру. Ол жастардың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса
маңызы.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 27 бап екінші тармағында
Балаларына қамқорлық жасау және оны тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы әрі
парызы делінсе, Қазақстан - 2030 бағдарламасында әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауы туралы көрсетілген. Бұдан әрбір ата-ана өз
перзентінің әдепті, саналы, иманды да ибалы Отаннының сүйікті де кішіпейіл
азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын түсінуі керек. Олай
болса, әрбір ата-ана өз отбасында балалар тәрбиелеудің нәзік жақтарын білуі
шарт. Өкінішке орай, оқушылар арасында тілден, діннен безген, алдау мен
арбау, кісі өлтіру мен ұрлық, әділетсіздік пен қайрымсыздық, нашақорлық
сияқты келеңсіз жағдайлар кездесіп қалады.
Осы мәселе туралы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеген
психологтар Л.С.Выготский, Л.И.Бажович, А.В.Запорожец, т.б. [3,4,5]
еңбектерінен бұл мәселенің күрделі екендігін байқауға болады. Мінез-
құлқында қиындығы бар оқушылар сабақта өздерін ұстай алмайды. Соның
салдарынан оқушыларда үлгермеушілік пайда болуы мүмкін. Осы кезеңде
оқушылардың бойында еріктік психикалық процестерінің қасиеттерінің
қалыптасуына және олардың өз мінез-құлықтарын басқара алуына, яғни, мінез-
құлық қағидаларының қалыптасуына көп көңіл бөлу керек екендігі туралы
А.И.Леонтьев, А.В.Запорожец, Л.С.Выготский [6,7,8] еңбектерінде айтылған.
Сонымен қатар оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды түзету жолдарын
М.И.Чистякова, Дж.Миши, оның пайда болу себептерін А.И.Захаров, А.А.Рояк
[9] зерттеді.
Зерттеуші ғалымдар Р.Г.Файнберг, Нижегородцова негізінен оқушылардың
психикалық даму ерекшеліктеріне көп көңіл бөледі, олардың пайымдауынша,
оқушылардың өмірлік тәжірибесінің жетіспеуінен, үлкендердің оқушылармен
дұрыс қарым-қатынас жасай алмағандықтарынан (А.И. Захаров, Л.В. Островская,
М.И. Буянов), елестетудің, қиялдау процестерінің жеткіліксіз даму
деңгейінен (Е.Е. Кравцова, А.А. Нурауханова, В.В. Степанова) мінез-құлқы
қалыптасуында көптеген қиындықтар кездеседі. Сонымен қатар жеке тұлғаның
мінез-құлқындағы қиындықтар олардың жас ерекшеліктерімен де байланысты
болып отырады.
Жалпы педагогика, психология мәселелерімен арнайы отбасы тәрбиесі
мәселелерімен шұғылданып жүрген қазақстандық ғалымдар: Г.А. Уманов, [10],
Ж. Қоянбаев [11], В.В. Трифонов, Л.Керимов [12], Л. Лысенко, Ә. Омарова, Б.
Айтмамбетова, К.Божанова, В.Г. Баженов, М. Жұмабаев [13], және т.б.
авторлар оқушы мінез-құлқының қалыптасуында отбасының алатын орнын анықтай
отырып, отбасы тәрбиесіндегі кемшіліктер оқушының дұрыс тәрбие алуына
нұқсан келтіретінін анықтаған.
Мәселен, профессор Г.А. Уманов қиын балалар проблемасын зерттегенде,
оның себептерінің бірі әке-шешесінің маскүнемдігі, әкесіздік,
бақылаусыздық, орынсыз қаталдық, ұрып-соғу деп көрсетеді. А.И. Шүжебаева
өзінің зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесіндегі балалардың ересектермен өзара
қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық негіздерін, бала мен ата-ана
қарым-қатынасының құрылымын зерттеп, бала мінезіндегі қиындықтарды түзету
жолдарын ұсына отырып, бала мен ересектердің қарым-қатынасының дербес
бағытталған моделін жасап, соған сәйкес жұмыстарды жүргізудің әдістері мен
тәсілдерін анықтаған.
Дефектологтар мен дәрігерлердің зерттеу пәні мінез-құлқында ауытқуы
бар аномалдық балалар, яғни қоғамдағы қалыптасқан нормалар мен ережелерді
бұзуға байланысты девианттық (ауытқушылық) мінез-құлқы бар балалар болып
отыр.
Зерттеулер олардың жалпы психикасының дамуында ауытқуы бар екендігін
көрсете келіп, дамудың тежелуіне, қоғамға бейімделудегі қиындықтарға себеп
жағымсыз әлеуметтік факторлар екендігі төмендегі ғалымдардың зерттеулерінде
М.И. Буянов, М.С. Вроно, В.Я. Хиндикин, В.А. Турьева, Х.Т.Шерьязданова [14]
Р.Г. Илишева [15], Г.М. Кудиярова [16], К.С. Лебединская, А.Е. Личко, Ж.И.
Намазбаева [17], Ж.Қаирова [18] және т.б айтады Д.И. Абдуллаева, Е.И.
Баланова, А.С. Белкина, Е.В. Бондаревская, Ю.Р. Гербева, Р.П. Ким,
Кадырова, И.Н. Мынбаева және т.б педагог-психолог ғалымдардың зерттеулері
балалардың тәртіп бұзушылығының профилактикасы мәселелерінде кешенді әрекет
ету қажет екенін көрсетеді.
Көптеген авторлардың А.П. Крачковский, А.Е. Личко, В.Г. Степанова,
В.В. Трифонов пікірлері бойынша қиындық 6-8 оқушыларында, яғни жеткіншек
кезеңге өткенде, әсіресе, ұл балаларда байқалады.
Әсіресе, қазіргі экономикалық-әлеуметтік жағдайлардың шиеленіскен
кезеңінде оқушыға жан-жақтан әсер ететін ақпараттар ағынының көбейе түсуі
және тағы сол сияқты факторлар бала психикасына кері әсерін тигізеді.
Сол себептен, біз тақырыбымызды Қиын балалар мінез-құлық психологиясы
және оларды түзету әдістері деп алып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты – қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарды
анықтау және оларды түзету жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі - ретінде жеткіншек жасындағы оқушылар таңдап
алынған.
Зерттеу пәні - қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарды анықтау және
оларды түзету жолдары мәселелерін айқындау мүмкіндіктері.
Зерттеу болжамы – қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарын және
оларды түзету жолдары мәселелерін айқындау, психологиялық даму дағдарысының
мазмұны, қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарды дамытушы факторларды
анықтай отырып, оларды түзету әдістері мен жолдарын қамтамасыз етуі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың теориялық негіздерін
қарастыру;
2. Мінез-құлқындағы қиындығы бар оқушыларды анықтап, оларды белгілі
бір топтарға жіктеу;
3. Қиын оқушылардың мінез-құлқын түзету жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: М.Әбенова атындағы орта мектептің 6-сынып
оқушылары болып табылады. Зерттелінушілер саны – 8.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау. Озық тәжірибелерді зерттеп қорыту.
Жеткіншек жастағы қиын оқушыларға арналған психологиялық әдіс-тәсілдерді
қолданып, талдау жасау. Психологиялық-педагогикалық эксперимент ата-
аналармен, оқушылармен әңгімелесу: Сіздің балаңыздың көзқарасынша отбасы
мәселелері (отбасы суреті): өзіндік бағалауға арналған әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
Жеткіншек жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды анықтау
жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық ерекшеліктерін қарастыратын
теориялық көзқарастарға өзіндік үлестерін қосады.
Практикалық маңыздылығы:
Эксперименттік жұмыс нәтижесінде мінез-құлқын анықтау әдістемесі
ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерін талдау барысында мынадай тұжырымға келдік:
- жеткіншектер арасында кәсіби тұрғыдан дайындалған ақпараттық
әдебиеттерді кеңінен тарату.
- жастар мен жасөспірімдердің мамандық таңдауына ықпал ететін
үйірмелер (клуб, секциялар) ашу.
- жергілікті баспасөз қызметінде жасөспірімдерге арнап газет-
журналдардың шығуын жолға қою.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
республикасының Жоғары білім туралы Заңы,
Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, философтардың
әлеуметтанушылардың педагогтар мен психологтердің еңбектері және басқа да
құжаттар мен ресми материалдар, оқу-әдістемелік құралдар, озат
педагогтардың тәжірибесі, газет-журналдар.
Диплом құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І БӨЛІМ. МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУЫ БАР ЖЕТКІНШЕК ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мінез-құлқында ауытқуы бар балалардың пайда болу себептері
және олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15
жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп
атайды. Бұл жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы т.б.
көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін
психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала
ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы
бойынша олар әлі балалық шақта жүрген кезең. Психологияда
мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917 ж.,
1924 ж.) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды зерттеді. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы
балалар мен жеткіншектер мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады.
Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол
Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен
бірталай мағлұматтар алды.
Қазiргi кезеңдегi әсiресе жеткiншектердiң мiнез-құлқында ауытқуы жайлы
мәселе кең шеңберде зерттеушiлердiң, яғни психолог, педагог, социолог және
дәрiгерлердiң назарын аудартуда. Сонымен қатар, мұғалiмдердiң,
тәрбиешiлердiң және ата-аналардың негiзгi өзекті мәселесiнiң бiрi болып
саналады. Өйткенi, қандай болмасын ата-ана, өзiнiң баласының парасатты,
бiлiктi, мәдениеттi, бiлiмдi және дүниетанымы жоғары болып елiмiздiң
мәртебелi азаматы болуын қалайды. Өкiнiшке орай, бүгiнгi қоғамның
әлеуметтiк-экономикалық өзгерiстерiне байланысты бұл мәселе, яғни кейбір
жеткiншектердiң мiнез-құлықтары қалыпты дамып, iзгi жолда жүруi
күмәндатады. Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың
терiс жолға түспеуiн, адамгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және
iзгi ниеттi азамат болуына, жеткiншектердiң тұлғасының дұрыс қалыптасуы
үлкен ықпалын беретiнi жүйелi тұрғыда қарастырылады. Алайда, бiрiншi
кезекте мiнез-құлықтың ауытқуы мен зерттелу мәнiне зер салайық.
Жеткiншектердiң мiнез-құлықтарының ауытқығаны жөнiндегi мәселе, психология-
педагогикалық, әлеуметтiк, дәрiгерлiк және заң тұрғысында әртүрлi
терминологиялармен қарастырылады. Жалпы әдебиеттердi талдау негiзiнде, бұл
мәселенiң өзегiнiң ашылуы келесi реттегi терминдерге, яғни “эмоционалды-
ерiктiк сфераның ауытқуы”, “аффективтi сфераның ауытқуы”, “дисгармониялық
тұрғыда психиканың дамуы”, “девиантты мiнез-құлық”, “делинквенттi мiнез-
құлық”, “тұлғалары патологиялық тұрғыда қалыптасқан балалар”, “тәрбие
тұрғысына көнбейтiн қиын балалар” және т.б.түсiнiктерге түйiнделетiнi
көрсетiлдi. Мiнез-құлық — адамның күнделiктi өмiрiндегi тұлғалық
қасиеттерiнiң көрiнiс беру формаларының бiрi болып саналады.
Белгiлi психолог, ғалым С.Л.Рубинштейн [18, 55-87 бб.] өз еңбегiнде,
мiнез-құлықтан, қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын
ұйымдастырылған iс-әрекеттi белгiлi түрде айыруға болады, — деп дәріптеген.
К.К.Платонов [20, 50-86 бб.] “мiнез-құлық” терминiне кең танылған тарихи
жинақталған мағынаны бекiтуiн ұсынған, яғни мiнез-құлық — бұл оның
субъективтi құрамдарын ескермей-ақ, iс-әрекеттiң сыртқы көрiнiсi болып
табылады, деп белгiлейдi.
Кеңес психологиясында девиантты, яғни мiнез-құлықтың ауытқығанын
қоғамдағы құқыққа немесе адамгершiлiк-өнегелi қалпына қарсылық бiлдiретiн
жеке қылықтар және қылықтардың жүйесi деп түсiндiредi. Девиантты мiнез-
құлықтың алғашқы пайда болуы, балалық жаста, әсiресе жеткiншек жаста жиi
байқалады. Бұл ақыл-ой даму деңгейiнiң бiршама төмендiгiн, тұлғаның толық
қалыптаспаған үрдiсiн, қоршаған ортаның және отбасының терiс әсерiн,
сонымен қатар, топтардың талаптарынан және осындағы қабылданған құндылы
бағдарлардан жеткiншектердiң тәуелдiгiн сипаттайды. Жеткiншектердiң
девиантты мiнез-құлықтары өз iсiнiң дұрыстығын дәлелдеп беру тәсiлiмен жиi
қызмет етiп, үлкендердiң шындықтарына немесе әдiлсiз болып көрiнуiне
қарсылық көрсетедi. Кейбiр жағдайларда, девиантты мiнез-құлық адамгершiлiк-
өнегелiк қалыптарын жеткiлiктi бiлiмдермен үйлесуi мүмкiн, яғни бұл ерте
жастан бастап адамгершiлiктi-өнегелiк дағдыларын қалыптастыруының
қажеттiлiгiн көрсетедi.
Л.И.Божович [7, 126-140 бб.], В.А.Крутецкий [27, 35-65 бб.],
Т.В.Драгуновты [92; 93] зерттеулерiнде, жалпыға бiрдей мектеп оқушыларының
көбi өз жасына сай адамгершiлiк-өнегелi ұғымдар дұрыс талқылауы көрсетiле
отырып, барлық жастағы оқушыларда мiнез-құлықтың адамгершiлiк нормалары
жөнiнде бiлiмi дұрыс бола бермейтiнi де анықталған. Мұндай бұрмалы бiлiмнiң
себебi: тәрбие үрдiсiнiң дұрыс басқармағанында, дұрыс түсiнбеген деректерге
зейiндi көбiрек бөлгендiкте, ересектердiң әрекетiн өз беттерiнше талдауға
талаптануында, — деп түсiндiрiледi.
Л.И.Рувинский [94] өз зерттеулерiнде мiнез-құлықтың адамгершiлiктiк
бағалау қызметi мен психологиялық механизмдер, бiлiмдер және қасiрет аралық
байланыс орнату шарты ретiнде қарастырған. Нәтижесiнде автор,
адамгершiлiктiк-өнегелiктiң құнды саналы-эмоционалды меңгеру концеп-циясын
ұсынды.
Кеңес психологы А.Н.Леонтьев [6, 32-47 бб.] мiнез-құлықтың мотивiн
теориялық тұрғыда түсiнуiне көп үлесiн қосып, осы мәселеге бағытталған
бiрқатар зерттеулердi кең тұрғыда жүргiзген.
Ол зерттеу барысында, қажеттiлiк өз бетiнше мiнез-құлықтың мотивi бола
алмайтынын көрсеттi, өйткенi мұқтаждық күй ретiнде ол ағзаның тек
бағытталмаған белсендiлiгiн ғана тудыруға және мұқтаждықтан пайда болған
күштiң толық жойылуына дейiн оны белгiлi деңгейде қүшейтiп немесе әлсiретiп
тұруға қабiлеттi болады. Сондай-ақ, толық мотив үшiн, яғни мiнез-құлықты
белгiлi бiр жүйеге бағыттау үшiн, кемiнде екi мотивациялық фактор қажет
деген шешiмге ол келдi, яғни қажеттiлiк және мотив. Сонымен “мотив”
дегенiмiз — iс-әрекетке, белгiлi бiр қылықтарға итермелеушi күш. Бұл
баланың қажеттiлiктерi, қызығушылықтары, құмарлықтары және эмоциялары болуы
мүмкiн. А.Н.Леонтьев қажеттiлiк пен мотив арасындағы айырмашылықты, тек
мiнез-құлық мотивациясындағы үрдiс ретiндегi әртүрлi рөлiнде ғана емес,
басқада деп ұйғарды.
Қазақстан ғалымдарының зерттеулерінде осы тұрғыдағы мәселе көбінесе
педагогтардың және психологтардың, яғни Шалгимбаев Т.М. [117], Айдарбеков
Қ.А. [118], Трифонов В.В.[119], Ескендірова А.Ұ. [120], және
т.б.еңбектерінде қарастырылған. Мәселен, В.В.Трифоновтың еңбегінде болашақ
мұғалімдерді қиын балалармен жұмыс істеуге даяр болу жүйесін жан-жақты
сараптап, ұсыныстар көрсетілген. Сонымен қатар, Қ.А.Айдарбековтың ғылыми
зерттеуінде жеткіншектердің өзіндік сана-сезіміндегі диологиялық дамудың
құрылымы олардың отбасының ұйымдастырылу жүйесінің ерекшелігінен тәуелді
болуы қарастырылады. Жеткіншек жас кезіндегі тұлға дамуының ауытқуларының
себептеріде дәріптеледі. А.Ұ.Ескендірованың Түрлі факторларға байланысты
жасөспірімдерде агрессивтіліктің пайда болуының психологиялық
ерекшеліктері атты жұмысында жасөспірімдердің мінез-құлықтарында
агрессивтіліктің пайда болуы әр түрлі факторлармен байланысты болуы
дәлелденген. Аталған зерттеулердің ішінен Т.М.Шалғымбаевты Мінез-құлық
дезадаптивтік жасөспірімдердің тұлғалық қасиеттері мен тұлғааралық
қатынастар ерекшеліктері және оларды келтіру жұмысында есепке алу атты
ғылыми зерттеуінде мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің
ерекшеліктері кешенді түрде қарастырылған. Сондай-ақ, жасөспірімдердің
агрессивтілік мінез-құлықтарының түрлерінің ерекшеліктері көрсетіліп,
түзету жұмыстарының бағдарламалары ұсынылған. Алайда, бұл зерттеулерде
өзіндік сана-сезімнің құрылымы, оның тұлғалық қасиеттке әсер етуі жәйлі
мәселелер қарастырылмаған. Сондықтан, аталған зерттеулерді сараптай отырып,
біздің ғылыми зерттеуімізде казіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқулары
бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалауы мен оның эмоционалды-когнитивтік
компонентері, сонымен қатар, талаптану деңгейiнiң ерекшелiктерiн
эксперименттік тұрғыдан зерттеуін көздедік.
Қандай да болмасын қажеттiлiктiң, қанағаттану немесе қанағаттанбау
дәрежесi субъективтi тұрғыда ғана көрiнедi, демек санасыз түрде эмоцияда
ғана көрiнiс бередi. Ал мотив адам санасында мiнез-құлық бағытталған объект
немесе мақсат ретiнде көрiнедi. Қандай болмасын мiнез-құлықты бағалау, оны
бiр нормалармен, ережелермен салыстыруды ұйғарды.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет, сондықтан
оның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс
белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттіліктеріне сәйкес
келу-келмеуіне байланысты пайда болып отыратын психикалық процестің түрін
сезім деп атайды 38. Қажеттіліктердің түрлеріне, жағдайға байланысты
сезім көптеген жағымды және жағымсыз түрде өтеді: қуану, шошыну, абыржу,
наздану, мазасыздану, зерігу, психоэмоционалдық зорлану.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктердің бірі – қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп аталады (сүйсіну-сүйсінбеу, көңілдену-қажу, шаттық-уайым,
т.б.). Олар өз ара екі полюске ажырасып, біріне-бірі қарама-қарсы мағынада
болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі – олардың белсенді және солғын көрініс
беруіне байланысты. Адамға ерекше күш беріп, әрекетке ұмтылдыратын,
көтеріңкі сезімдер стеникалық (стен – грек тілінде күшті деген мағнаны
білдіреді) эмоция деп аталады, ал адамды күшінен айырылтып, барлық іс-
әрекеттерін баяулататын сезім түрлерін астеникалық (астения - әлсіз) деп
атайды.
Шамадан тыс күшті тітіргендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Адам ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі
кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлуын психологияда стресс (стресс -
ағылшын тілінде шамадан тыс зорлану деген мағнаны білдіреді) деген
терминмен белгілейді. Стресс үш түрлі жағдайда байқалып отырады. Оның
алғашқы көрінуі мазасыздану кезеңі деп аталады. Ағзаның күшті
тітіркендіргіштермен айқасқа түсуіне байланысты оны жеңуге күш салу, немесе
зорлану кезеңі деп аталады. Адам сырттан келетін нәрсеге төтеп беруге
шамасы келмеген жағдайда титықтап, әрекет жасаудан қалады. Мұндей қолайсыз
әсер жүйке жүйесінің жұмысына да, дене күшіне де нұқсан келтіретіндіктен
адам өзінің сыртқы ортамен байланысын үнемі қадағалап, реттеп отыруы қажет.
Сезімнің бұл ерекшеліктерінің барлығы нақты әрекет үстінде, кездесетін
қиыншылықтарды қарсы алу кезінде айқын көрініп отырады. Сезім адамның бүкіл
өмірімен, оның жеке басының ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Адамның әр
түрлі эмоциялары мен сезімдері оның қажеттіліктері мен қызығу
ерекшеліктеріне, дүниеге көзқарасы мен сеніміне, мінез-құлқы мен білім
көлеміне, санасы мен ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады.
Сезімдер мен эмоциялардың адамның өмір тәжірибесінде алатын орны үлкен.
Әр адам өз алдына қойған мақсатын орындау жолында, өмір үшін қүресте күшті
сезімдерсіз табысқа жетуі қиынға соғады. Сезімнің қораш, селқос, солғын
болуы іске кедергі жасайды. Адам не үшін күрессе, соны жан-тәнімен жақсы
көріп, неге қарсы күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты бір ерекшелік – оларда
сан алуан мәнерлі қозғалыстардың болып отыратындығы. Ч.Дарвин осы күнгі
адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстардың біразы біздің ерте кезде ата-
бабалаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін
атайды. Мысалы, қатты ашуланған адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді,
қабағын түйіп бұлығады, демін әзер алып, танауы делдиіп кетеді, жүрегі тарс-
тұрс соғады. Осындай мәнерлі қозғалыстардың әрқайсысының өзінше шығу тарихы
бар. Бұл мысалдан жабайы адамдардың өздерінің алдында тұрған жауларымен
айқасқа түсейін деп тұрған адамның қабілетін, даярлық белгісін байқауға
болады. Ертедегі адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердің алдында денесін
соған бейімдеп алып, сонан соң жауымен айқасатын болған. Қазіргі адамдар
үшін мұндай көріністер дөрекі, ебдейсіз қимылдар қимылдар болып табылады.
Мұндай ебдейсіз қимылдар мәдениетті адамдар қылығына ешқандай сыйысымсыз
сипатта болады. Бұған көбінесе сотқар, ызақор, кекшіл адамдар бір табан
жақын тұрады. Адамдардың сана сезімі өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да
мәдениетке түседі, үйлесімді бола бастайды.
Адамның эмоциялық жағдайы оның темпераментімен байланысты екенін,
стресс жағдайының адам өмірінде маңызы өте үлкен екеніне қазіргі кезде
көбірек көңіл бөлінуде. Оған тоқталардың алдында бұл ауыртпалық туралы
түсінік қазақ халқының арасында ежелден болғанына назар аударалық.
Өтейбойдақ Тлеуқабылұлының Шипагерлік баян атты еңбегінде стресс туралы,
Ұшынымдар - деген тақырыппен, көптеген деректер келтірілген. Алланың
өзіне жазған тиесілі несептік ризыған тергегі адамзатының әрбірінің
өмірлеуі біркелкі болмаулығы шарт. Кейде өтерден Шопан үсті боз торғайға
ұйалық болмақ. Кейде бұл өтерден ойпыл-тойпыл, астан-кестен болып, ел
басына лан туылып, қыз қатын, шаңырағы отын болмақ-деп көрсеткен.
Эмоциялық шокты – ұшықтық сілейме-деп Тлеуқабылұлы былай
сипаттайды: ... әуелі тұрса тұрған күйі, отырса отырған беті, жатса жатқан
қалпы бежірейген күйі қатып қалған тақылетті болмағы шарт. Алыстан
айғайлағанды қойып, жанына барғаныңды сезбейді. Тіпті түртсең қозғалым,
қарау тақылетті пенделік тіл алысымдық ұштасымдылық көрсетуге шамасы келмек
емес, жетпек емес деп сипаттама берген.
Ө.Тілеуқабылұлының Шипагерлік баян 76 еңбегінде тұлғадағы қандық
аңғақтық бейімдер - деген тақырыппен адам организмінің алты конституциялық
түрін ажыратқан:
1) қандық аңғақтық ысқытық бейім; 2) қандық аңғақтық суықтық бейім; 3)
қандық аңғақтық қоюлық бейім; 4) қандық аңғақтық буылмалық бейім; 5)
қандық аңғақтық уылмалық бейімі (нілсіз бейім деп те атаулық). Осы
сипаттарды қазіргі тілде келтірентін болсақ, оны былай көрсетуге болады:
1. Қаны ыстыққа бейімі. Дене бітімі енгезердей, өңі шиедей қызыл,
сабырлы, көп сөйлемейтін, аз күлетін ешкіммен сырласпайтын, сызданып
сөйлейтін, ұстамды келеді. Бұндай адамдар Гиппократтың жіктеуі бойынша
флегматиктерге жақын.
2. Қандық аңғақтық суықтық бейімі. Қараторы өңді, қара толықшалаулық
ынтық сөйлемеліктері, менікі ғана жөн деуліктері, білгірлікті
біліктілік, көрсетімшіл, сөйлемділік таласқы кеуде қарағай деулік
тақылеттілер - дегенінен өңі қараторы қара, денесі толықша, сөзшең,
менікі ғана жөн дейтін, білгірлігі мен біліктілігін көрсете білетін,
өзіне сенімді адамдарды ұғамыз. Бұларды Гиппократтың сангвиниктеріне
жатқызуға болады.
3. Қаны сұйықтыққа бейім. Өң әлпеті әртүрлі, көзі шатынап, терісіне симай
әрнәрсеге соқтыққыш, қараптан қарап тұрып ашушаң, басқаның сөзін
аңдитын, басынан сөз асырмайтын, кекшіл, болымсыз нәрсе үшін өш алуға
бейім, басқа адамды өлтіруге аңсары ауғыш, төбелесуге жақын тұратын,
артын ойламайтын адам. Бұл Гиппократтың холеригіне жақын.
4. Қаны қоюлыққа бейім. Үйден көп ұзақ шықпайтын, үйкүшік, шілденің
ыстығында қаңтардың суығындағыдай үстінен киімін тастамайтын, суық
тисе жалпағынан түсетін, маңдайы жіпсіп терлесе жадырайтын. Іс-әрекеті
аз адамдар. Гиппократтың жіктеуі бойынша меланхоликтерге жақындау
келеді.
5. Қаны буылмалыққа бейім. Өң-әлпеті әртүрлі түсті болса да, соңынан
сұрланыңқы болып, көз жанары солыңқырайды. Әдетте диагноздың тура
тұжырым жасау мүмкіншілігі болмаса, көп сезілмейтін, кенеттен талықсып
кетіп, ақыл-есінен айырлатын адамдар. Кейбіреулері не болса соған тез
ренжиді. Бұдан біз Өтекең бабамыз қояншық дертімен ауыру сипаттамасын
беріп отырғанын аңғарамыз.
6. Қаны уыттылыққа бейім. Өңі аққудай, көз аңсары солыңқы, кейбірінің өңі
тоқтыққан, үп еткен желге ұшып кетердей арық, бет әлпеті жып-жылтыр,
кейбіреулерінде өрмекші торлары тәріздес әжімдер байқалады. Қолмен
ұстағанда бұлшық еттері болбыр, жүріп-тұруға еріншек, дауысы тым
әлсіз. Кейбіреулерінің қан тамырлары қанаса, оны тоқтату тым қиын
болып, организмде ауыр бүліністер туындатуына әкеледі. Мұрны қанау,
басы ауырғыш, қатты семіру, мәңгүр болып орнынан қозғалмау сияқты
белгілерімен көрінетін қанның шіруі мен сөлдің нілсізденуіне бейім.
Бұдан біз автордың қуалайтын ауруларға бейімділігі бар адамдарды
сипаттап отырғанын ұғамыз.
Абай еңбектерінде адамгершілік сапалардің жетекшілерінің бірін жүрек
сезімі деген. Сезім адамның іс-әрекетінде үлкен орын алатындығын көрсете
отырып, сезімді жүрек қасиеті, ол – адамның өмір сүруінің басты шарты, ол
тамырлармен қан жүргізеді, ол – жанның тұрағы, мекені, онсыз өмір жоқ деп
көрсетеді 76. Эмоционалдық көңіл күйінің жағдайында адамның бет әлпетінен
байқалатын қимылдар мен физиологиялық өзгерістерге үлкен көңіл бөлді.
Жылы сөз бен күшті сезім адамның физиологиялық әрекетіне әсерін
тигізетінін Абай Евгений Онегин мен Татьянаның хаттарында тамаша көрсеткен.
Білектей арқасында өрген бұрым деген өлеңінде:
Егерде қолың тисе білегіне,
Лүпілдеп қан соғады жүрегіңе.
Бетіңді таяп барсаң тамағына,
Шымырлап бу енеді сүйегіңе,-
Деп ақын сезімнің адамның тұла бойына тигізетін әсерін көрсеткен. Мұнда
Абай адамның сезімдері сыртқы қоздырғыштардың, яғни сыртқы дүниенің заттары
мен құбылыстарының адамға тигізетін әсері арқылы пайда болатындығын
көрсетіп отырғаны байқалады.
Абай кейбір өлеңдері мен өнеге-үлгі сөздерінде жеке сезімдер
құбылыстарына қысқаша түсінік береді.
Қуаныш – адамға сергектік пен күш-қуат беретін жағымды сезімдердің бірі.
Ол көбінесе жастыққа тән сезім болып табылады.
Адам қартайған сайын, онда жағымсыз сезімдер көбейеді. Алайда адал еңбек
ету адамға қашанда қуаныш, бақыт әкеледі.
Күлкі – адам қуанышының айқын көріністерінің бірі болып табылады. Күлкі –
адамға қажетті нәрсе, бірақ пайдасыз, орынсыз күлкі зиянды болып табылады.
Сондықтан орнымен ғана күлу керек. Күлкі адамның рақаттанып, ләззат алуынан
туғанда ғана жақсы (орынды) күлкі болып табылады. Ал біреудің қайғысына
күлуге тіпті де болмайды, қайта ондай адамның қайғысына ортақ болып,
жәрдемдесу керек. Қулықпен сүрген өмір - өмір емес, тек тіршілік етіп жүру
ғана. Сондықтан өз еңбегі мен күшіне сүйеніп, адал өмір сүру керек.Еңбек
адамға қашанда бақыт ала келеді. Міне, бақыт күлкісі ғана шын жақсы күлкі
бола алады.
Қайғы. Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпейді, бойды
шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып
ағады.
Абай ашуды қайратпен байланысты талдайды: Қайратсыз ашу – тұл, тұрлаусыз
ғашық – тұл, шәкіртсіз ғалым – тұл - дейді. Егер ашулы адам айқайлап,
дауыс көтеріп, шаптығып кететін болса, оның өндіретіні шамалы болады, қайта
ашулы адам үндемей, сазарып отырып алса, міне, сондай адамнан сақтану
керек: оның арты жамандыққа соқтықтыруы мүмкін. Ашулы адамның сөзі аз
болса, ыза қуаты артында болғаны; егерде аузынан қара қан ағызса, домбыт
мақтаншақ, - деп жазады. Дүниеде ешнәрсе, соның ішінде зұлымдық, жамандық
та мәңгі емес екенін еске сақтай отырып, оған қарсы күресу керек.
Жамандықты кім көрсейді? Үмітін үзбек қайратсыздық, дүниеде еш нәрседе
баян жоқ екені рас: жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің, қары қалың
қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді, -
дейді Абай.
Ұят. Абай ұяттың екі түрі бар (надандықтан болатын ұят, абыройға
сыйысымсыз іске ұялу) деп көрсетеді де, олардың әрқайсысын сипаттап, ұялу
және деген нәрсе адамгершіліктің маңызды ерекшеліктерінің бірі болып
табылады: ұят адамның табиғатына зиянын тигізеді деп түсіндіреді. Бір ұят
бар – надандықтың ұяты, жас бала сөз айтудан ұялған секілді, жақсы адамның
алдына жазықсыз-ақ, әншейін жолығысудан ұялған секілді,... ақылға теріс
жазығы жоқ болса да, надандықтан бойын көрсетіп, шешілмегендік қалып,
ұялмас нәрседен ұялған ұялу – ақымақтық, надандық.
Шын ұят ақылға, абыройға, бойға теріс бір іс секілді болады. Мұндай ұят
екі түрлі болады. Біреуі: ондай қылық өзіңнен шықпай-ақ, бір бөтен адамнан
шыққанда, көргенде, сен ұялып кетесің. Мұның себебі сол ұят істі ұялған
адамды есіркегендіктен болады: Япырмай, мына байғұсқа не болды, енді мұның
өзі не болады дегендей, бір нәрсе іштен разым секілді болып келіп, өзіңді
қысып, қызартып кетеді. Біреуі ақылға, абыройға, абыройы бойға теріс,
адамшылыққа кесел қылық, қатеден яки нәсіпке еріп ғапылдықтан өз бойыңнан
шыққандығынан болды. Мұндай ұят қылық қылғандығын бөтен кісі білмесе де өз
ақылың, өз нысабың өзіңді сөккен соң, іштен ұят келіп, өзіне жаза
тарттырады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне қарай алмай, бір түрлі
қысынға түсесің. Мұндай ұятты күшті адамдар ұйқыдан, тамақтан қалатұғыны да
бар, хатта өзін-өзі өлтіретін кісілер де болады. Ұят деген адамның өз
бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп қылған
қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді.
Көздің жасын, мұрынның суын сүртіп алуға да қолың тимейді, бір ит боласың.
Көзің кісі бетіне қарамақ түгіл, еш нәрсені көрмейді. Мұндайлыққа жетіп
ұялған адамға өкпесі бар кісі кешпесе, яки оның үстіне тағы аямай
өртендіріп сөз айтқан кісінің өзінің де адамшылығы жоқ десе болады. Осы
күнге менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл, қызармайды да, деп Абай сезімге
бөленгендегі адамның күй-жағдайы ерекше ішкі кернеуге алып баратынын
көрсеткен.
Б.Момышұлының еңбектерінде ерлік, батылдық, табандылық, сенімділік,
армандаушылық ұғымдары мен қатар сезімге анықтама берілген.
Сезім - тән мен жанның белгілі бір жағдайдағы күйі, яғни біздің сыртқы
дүниені қабылдау және оған жауап беру, реакция жасау қабілетіміз. Сезім,
тән (физикалық) немесе оны кейде төменгі сезім деп атайды, яғни оны
организмнің (ауырсыну, шөліркеу, аштық, суықтық және т.б.) физикалық күйін
анықтайды. Рухани немесе кейде жоғарғы деп те аталатын, яғни адмның көңілін
аударып, жан дүниесін астан-кестен ететін сезім – оған махаббат, жек
көрушілік, ашу-кек, ыза сезімі және мынадай: ақиқат, әділдік сезімі,
шындық, өтірік және т.б. сияқты ұғымдар жатады 76 деп сезімнің барлық
түрлерін жүйеге келтіріп көрсеткен.
Эмоциялық жағдайлар адамның дем алу, қан айналу мүшелеріне өзгерістер
ендіретінін бет ілпеті мен бүкіл дене қимылдарына, сөздің интонациясы мен
тембіріне, дикциясы мен паузасына да өзгерістер ендіретінін дәлелдейтін
мысалдар көп. Қорқу эмоциясы кезінде адамда байқалатын мәнерлі
қозғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып, түсі бозарады,
қозғалыстары баяулап, мүлде тоқтайды, денесі дірілдеп-қалшылдайды, шашы
үрпейіп, көзі шарасынан шығып, даусы қарлығып, үні кібіртіктейді, аузы
кебірсіп, тынысы өзгереді, беті шіміркеніп, бүкіл денесі қалтырап, салқын
тер шып-шып шығады. Тіпті орнынан қозғала алмай, даусы шықпай қалатын
кездері болады.
Эмоциямен сезімнің қазіргі кезде психологияда пайдаланып жүрген
анықтамасын беріп, оның барлық түрлеріне жүйелі түрде сипаттама берген
Қ.Жарықбаев. Ол теріс эмоциялардың ішінен қорқыныш, аффект, стресс
жағдайлардың сипаттамаларын жасаған.
Қ.Жарықбаевтың сыныптастыруы бойынша эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге
болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар
адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты
өсу шарттарының бірі болып табылады. Мысалы, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл
қоштық т.б. осындай. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз
эмоциялар деп аталады. Бұлар – белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан
келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу,
налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады. Осы айтылғандармен қатар,
қарапайым және күрделі эмоциялар болып бөлінеді. Қарапайым эмоциялар
адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады.
Күрделі түрлеріне көңіл-күй, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді.
Қорқыныштың жеңіл түрі – тынышсыздану, ауыры – үрейі ұшу.
Көңіл күй – эмоциялардың күрделі турінің бірі. Кейпіне қарай адамдар шат,
жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не болмаса көңілі бәсең, ызалы, түсі суық,
қайғы-қасіретті, тұндыраған, қабағы ашылмайтын деп ажыратылады. Адамның
көңіл-күйіне оны қоршаған орта үлкен әсерін тигізіп тұрады. Егер оның
қызметі жақсы жүріп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасындағы жағдайы жақсы
болса, көңілі де көтеріңкі болады. Көңілге адамның денсаулық жағдайы, жүйке
жүйесінің ерекшеліктері әсерін тигізеді. Адмның өмір-тіршілігі үшін елеулі
маңызы бар оқиғалар да көңіл-күі арқылы көрініс береді. Мысалы, адам
көптеген бері айналысып жүрген ісі оңға басса, немесе арманына қолы жетсе
ол шат-шадыман жағдайда болады. Керісінше, ол ылғи да сәтсіздікке ұшырай
берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай
қиналады. Мұндайда адамдың қабағы қатыңқы, ренішті күйде жүреді. Сондықтан
да Көңілсізден күлкі шықпас, Адам көңілден азады деген мақалдар
тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік-жігері күшті, рухани өмірінің мазмұны бай
адамдар тіпті ауыр жағдайларда да мойымайды. Оптимистік жарқындық,
болашаққа сеніммен қарау, қиыншылыққа мойымау ерік-жігері күшті, қажырлы
адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін
оптимистер іс жүзінде көрсетеді.
Күрделі эмоцияның бір түрі – аффекттер (аффектус деген латын сөзінен
шыққан, күйіп-пісу, ызаға терең бөлену деген мағынаны білдіреді). Аффект
дегеніміз қысқа уақыт ішінде бұрқ етіп өте қатты көрініс беретін, адамды
уақытша есінен айыратын өте күшті эмоцияның түрі.
Аффект кезінде адамның есі шығып кетпейді. Дені сау адамдарда болатын
аффекттерді адамның жеке басының кемшілігі деп түсіну керек. Бұл адамның
өзін меңгере алмағанының көрінісі. Ерік-жігері күшты адам мұндай
ұшқалақтыққа, лепірмелікке бармайды, істеген нәрселерін ойланып істейді.
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффектісін ажырата білу керек. Ерекше көрініс беретін аффектілер ми қабығы
мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші сигнал
жүйесінің реттеушілік ролі кемігендіктен болады. Аффектерді тәрбиелеу
адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты жүреді. Аффект шамадан
артық эмоционалдық зорлану жағдайына алып келеді.
Шамадан артық эмоционалдық зорлану дегеніміз адамдырдың әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмауымен байланысты орын алатын жағымсыз
эмоционалдық күй-жағдайлар (фрустрация, дискомфорт, стресс, мазасыздану,
үрейлену, депрессия, қанағаттанбаушылық). Шамадан артық эмоционалдық
зорланудың ден саулыққаа тигізетін теріс әсері өте үлкен.
Эмоционалдық жағдайдың адамға әсері өте күшті түрлерінің бірі стресс.
Стресс ағылшын тілінде қатты күйзелу, абыржу, мөлшерден тыс ширақтылық
деген сияқты бірнеше мағынаны қамтитын жалпылама сөзбен айтылған адамның
ерекше күйі.
Стресстің ұзақ уақытқа созылған ауыр түрі адамды жүдетіп, қайғыға
батырады. Ұзақ әсер ететін стресстің әсерін Әбу Әли Ибн Синаның қойларға
қойған тәжірибесімен дәлелдеген. Ол бір қойды қораға, басқа қойларды
көретіндей етіп, жеке жалғыз өзін қамап баққан. Ал екінші қойды басқа
қораға қасқырдың үйшігінің жанына орналастырған. Бірінші қой табынға
қосылғысы келіп, маңырай берген, бірақ алдындағы жем-шөпті жеп тұрған. Ал
екінші қой қасқырды көрген сайын үркіп, қашпақ болған. Ол алдындағы жемді
аузына да алмай, жүдеп-жадап әлсіреген. Адам да сол сияқты жақсыны көрсе
жақындағысы келіп, жағымды стресс туады. Ал жаманды кездестіргенде одан
жанын аулақ салып, құты қашады, жағымсыз стресс туады. Міне, осы екі мысал
стрестің жағымды және жағымсыз түрлерін біршама сипаттайды.
Стресті тудыратын әсерлерге қарай физиологиялық және психологиялық
стресс деп екі түрге бөледі. Психологиялық стресті мәліметтік және
эмоциялық стресс деп те атайды. Тосыннан тосын жағымсыз хабар естігенде
мәліметтік стресс пайда болады. Адам дұрыс жауап таба алмай, қатты
қиналады, не істерін білмей, абыржып қалады. Ал эмоциялық стресс қауіп
туғанда немесе оқыс қорыққанда, не біреуден қатты көңілі қалғанда
байқалады. Мұндайда жоғары жүйке әрекетінде тежелудің серпінісі қанат
жаяды. Соның нәтижесінде адамның іс-әрекеті, қимылы немесе сөйлеген сөзі
бұзылады.
Қ.Жарықбаевтың Жантануға кіріспе 40 деген еңбегінде эмоция мен
сезімнің айырмашылықтарын былай көрсеткен.
Эмоция мен сезімнің айырмашылығы (Қ.Жарықбаев)
Эмоциялар Сезімдер
Эмоция адамның түрлі органикалық Сезімдер – адамдардың бір-бірімен
қажеттеріне байланысты туып отыратынқарым-қатынас жасау қажетінен
шағын, жағдаятты көңіл күйлері, адамтуатын және біртіндеп дамып
қуанғаннан, қамыққаннан көзіне жас отыратын процесс. Достық, адалдық
алса, не болмаса бір нәрсеге мәз сезімдері адамда бірден қалыптаса
болып, шек сілесі қатып күлсе, қоймайтындығы белгілі.
мұндай жағдайдың ұзаққа
созылмайтындығы белгілі.
Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар
адамның сырт пішінен байқалатын жөнді байқалмайды, терең - әсерлі
ым-ишаралар) көбірек байқалады. сезім жеке адам психологиясының
Мұнда адам өзін тек организм басты белгілерінің бірі.
тұрғысынан көрсете алады.
Эмоциялардың қызметін лимби жүйесі Сезім ми қабығының жұмысынан, атап
мен (ми бағанасының үлкен ми айтқанда, динамикалық стеретиптер
сыңарларына жақын жері) гипоталамус жасалып, өзгеріп отыруынан жақсы
бөлігі (дененің зат алмасуын, көрінеді. Мұнда екінші сигнал
температурасын реттестіретін жүйке жүйесінің басқарушылық ролі күшті
орталығы) басқарып отырады. Мәселен,болады. Сөз арқылы адам
осы жүйкетік орталықтарға зақым сезімдерінің өрісі кеңиді.
келсе, адам тойғанын білмейтін Мәселен, сөз адамның интеллектік,
немесе өмірде шөлі қанбайтын эстетикалық, моральдық
жағдайға ұшырайды. сезімдерінің қалыптасуына елеулі
әсер етеді, соның арқасында
сезімдер мен эмоцияларды
тәрбиелеуге кең жол ашылады.
Адамдардың эмоциялары мен
Эмоциялар жануарларда да кездеседі. сезімдері қоғамдық-тарихи сипатта
Жануарлар эмоциясы биологиялық болып отырады.
сипаттағы реакциялардың жиынтығы.
Адам сезімдеріне лайықты көріністер
жануарлар психикасында кездеспейді.
Стрестің физиологиялық тетігі гипоталамус-гипофиз-бүйрек үсті безі
жүйесінің рефлекторлық қызметіне негізделеді. Стресс кезінде қанда
глюкокортикоидтар мен катехоламиндердің, серотониннің мөлшерлері оқыс
көбейеді. Ғылымның жаңа деректері бойынша оған қосымша соматотропин жөне
соматомединдер де стрестің, әсіресе оның үрейлену кезеңінің өрлеуіне себеп
болады. Соматотропин иммундық жүйенің қызметін белсендіріп, ағзаның стреске
қарсы тұру төзімділігін арттырады. Глюкокортикоидтар мен соматотропиннің
мөлшерлік қарым-қатынасы стресс барысын реттейді. Олардың әсерлерінің
түріне байланысты ағза не әлсірейді, не ширақтанады.
Л.А.Орбелидің 45 ілімі бойынша стресстің тууына симпатикалық жүйке
жүйесінің үлкен әсері бар. Стресс тітіркендіргіштің әсерінен ондағы пайда
болған жүйке импульстері бүйрек үсті безін белсендіріп, оның адреналин мен
норадреналин гормондарының мөлшерін күрт көбейтіп жібереді. Симпатикалық
жүйке ұштарынан норадреналин шығып, катехоламиндердің қандағы
концентрациясын мөлшерден тыс асырады. Олар бауырға әсер етіп,
гликогенолизді (лат. гликогенолиз — гликогеннің ыдырауы) күшейтеді де,
бұлшық ет глюкозаны сіңіріп, қуаты артады. Липолиз (лат. липолиз —майдың
ыдырауы) үдеп, қанда май қышқылдары көбейеді, қан тасиды т. б. шұғыл
өзгерістер туады.
Бүгінгі күні стресс деген сөзді ел арасында жиі естиміз. Стресс оның
жанын қажытты ғой- деп те жатады. Сонда стресс деген не?
Көптеген адам үшін стресс деген ұғымның құбыжықтай көрінетіндігі рас.
Бұл сөздің ағылшын тілінен аудармасы кернеу, қысым дегенді аңғартады.
Алғаш рет стрессті ғылыми тұрғыдан сипаттаған канадалық ғалым физиолог Ганс
Селье 85. Оның 1936 жылы тапқан осы жаңалығы сол кезге дейін беймәлім
болып келген ғалымның атын бүкіл әлемге паш етті. Ол тәннің қоршаған орта
тарапынан жасалған оқыс әсерге жауабын, дәлірек айтқанда, зақымдаушы
әсерге жауап белгісін анықтады.
Алайда оның бұл жаңалығы ғылымға көптеген кедергілермен біраз жылдарды
араға салып енгізді. Стресс терминін медицина ғылымына ХХ ғасырдың 60-шы
жылдарда пайдаланыла бастады.. Стресс ағылшын тілінде ауыртпалық,
зорлану деген ұғымдарды білдіреді. Адам мен жануарлардың организдеріне
қоршаған сыртқы ортадан көптеген қолайсыз ықпалдар әсер етеді. Оларға
физикалық ықпалдар (ыстық немесе суық, иондағыш сәулелер, электр соққы,
жарақат, ауыр қол жұмыстарын атқару т.с.с. химиялық заттар, дем алатын
ауада оттегінің аздығы т.с.с.), биологиялық әсерлер (микробтар және олардың
уыттары, вирустар т.б.) жатады. Г.Сельенің анықтамасы бойынша, стресс - өте
жағымсыз әсерге жауап ретінде туған организмнің қалыпсыз бейімделу
әрекеттерінің жинағы. Адамның жеке ерекшелігіне, мінезіне, жоғарғы жүйке
әрекетінің типтеріне байланысты стресстің бірнеше түрлері байқалады.
Сельенің байқауы бойынша әсер еткен қолайсыз ықпалдың кез-келген
түріне организм әрдайым бір беткей жауап қайтарады. Бұл кезде айрықша без
бен лимфалық түйіндердің кері дамуы, бүйрек үсті бездерінің гиперплазиясы
мен гипертрофиясы (көлемі үлкейуі), асқазан мен ұлтабардың кілегей
қабықтарынлда ойық жараның дамуы, қанда нитрофильдер көбейіп, эозинофилдер
мен лимфоциттердің азаюы, зат алмасулардың өзгерістері байқалады.
Стресстің организм тіршілігінде маңызы өте зор. Оның әсерінен
организмнің тіршілігіне қажетті барлық мүмкіншіліктер жұмылдырылады. Осыдан
ұдайы өзгеріп тұратын қоршаған ортаның жағдайларына ағза икемделіп,
бейімделу мүмкіншіліктері және оның қолайсыз ықпалдарға төзімділігі артады.
Бұл кезде ол әсер еткен қолайсыз ықпалға ғана артып қоймай басқа да
жағдайларға көнбістене түседі. Бей дәстүрлік медицинада қолданылып жүрген
инемен емдеу, қан алу, денедегі белсенді нүктелерді күйдіріп емдеу т.с.с.
емдеу дәстүрі осыған негізделген. Сол себептен денені қол жұмыстарына
немесе физикалық жүктемелерге жаттықтыру, суық температураға (суық суға
шайыну, мұзды ойып қыста суға түсу) шынықтыру арқылы организмнің көптеген
ауру туындататын ықпалдарға төзімділігін артыруға болатыны атам заманнан
белгілі. Оның негізінде, Г.Сельенің пікірі бойынша, қолайсыз ықпалыдың
әсерінен алдыңғы гипофиз бен бүйрекүсті бездерінің сыртқы қабаты
гормондарының артық түзіліп өндірілуі жатады. Сол себептен ол гормондарды
адаптациялық (икемділік, бейімділік), гормондары деп аталды.
Г.Селье пайымдауынша, стресс — кез-келген сыртқы әсерге тәннің жауап
кайтаруы болып есептеледі. Яғни, стресс — тосын жағдайда қанға қажетті
гормондарды жедел іске қосу, басқа да көптеген физиологиялық процесстерді
қайта құру арқылы тәнге сыртқы әсерге тойтарыс беруі үшін өзінің ішкі
мүмкіндіктерін пайдалануы.
Стресстің негізінен алғанда мынадай үштік белгісі бар: бүйрек үсті
бездері белсенділігінің артуы және соның салдарынан қанға кортикойдтардың
бөлінуі; айырша бездің (тимус) жиырылуы және соның салдарынан лимфатикалық
бездердің семуі немесе кішіреюі, қоздырғыш әсерден тежелуі және қанттың
бөлініп шығуы; асқазан шырышты қабығында нүктелі қан кету және қанталаған
қішкене жаралардың пайда болуы.
Ганс Селье стресстің дамуының мынадай үш сатысын атап көрсетеді:
Бірінші кезең (бастапқы кезеңі), үрей сатысы деп аталады. Бұл
қысымның алдында болатын кезең. Мысалы, бұдан былайғы тағдырыңызды шешетін
сынақ алдындағы толғаныс. Бұл қезеңде стресстік салмаққа бейімделу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ерекшеліктері
Ф-ОБ-001033
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
І БӨЛІМ. МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУЫ БАР ЖЕТКІНШЕК ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мінез-құлқында ауытқуы бар балалардың пайда болу себептері және
олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... . 7
1.2. Мінез-құлқында қиындығы бар оқушыларды психологиялық тұрғыда
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.3. Қиын балалардың қарым-қатынасындағы шиеленістіретін
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... . 20
ІІ БӨЛІМ ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ОНЫ ТҮЗЕТУДІҢ
ІС-ТӘЖІРИБЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1. Жеткіншек жастағы мінез-құлқында ауытқуы бар балаларды анықтау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
... ... ... ...
2.2. Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеу
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.3. Мінез-құлқында ауытқуы бар қиын балаларды қайта тәрбиелеу және
коррекциялау 39
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 52
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54-57
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарындағы ағарту мазмұны күннен-
күнге жетіліп келеді. Оны өнегелік түрде түсініп, ұғыну - мұғалім алдында
тұрған маңызды мәселе. Сондықтан мұғалім оқу пәндеріндегі тәрбие
мүмкіндіктерін барынша жақсы білуі тиіс. Бұл орайда гуманитарлық саладағы
пәндердің орны ерекше. Салауатты да саналы ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам
қамын ойлау болса, сол қоғам иелерін жан-жақты, ақыл-парасаты мол, ізетті,
кішіпейіл, мәдениетті азамат етіп тәрбиелеу - білім беру мекемелерінің,
мұғалімнің және ата-аналардың қоғам алдындағы борышы. Жеке адамның
эмоциялық жағдайының тұрақты болуы оның өмір сүретін ортасына, экономикалық
және ғылыми техникалық жетістіктеріне байланысты екені ҚР Президент Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балаларға салуатты өмір салтын
үйретіп, әр оқышының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін [1]
арттыру қажет екендігі көрсетілген. Оқушылардың жеке тұлғалық даму
ерекшеліктерін дер кезінде диагностикалау, олардың эмоционалдық жағдайында
нормадан ауытқуы байқалған кезде көмек көрсету көкейкесті мәселердің бірі
болып отыр. ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында
балардың эмоционалдық жағдайының ауытқулары қандай себептермен байланысты
екені келесі сөздермен айтылған: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен
діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан
алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай
отыруы [2]. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты өзгеге
қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында кері әсердің
жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып келетіндігі
психологияда дәлелденген.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда толық жетілген тұлғаны
тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық,
психологиялық мәселелері күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай бүгінгі
күні әрбір ұрпақтың жан-жақты дамыған, мәдениетті, тәрбиелі жеке тұлға
болып қалыптасуы оқу-тәрбие процесінің шешуші фактор болуы заңдылық. Тәрбие
процесін басқарудың маңызды педагогикалық міндеттері жастардың белсенді
өміршілік позициясын қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөзбен істің
бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді
қалыптастыру. Ол жастардың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса
маңызы.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 27 бап екінші тармағында
Балаларына қамқорлық жасау және оны тәрбиелеу ата-ананың табиғи құқығы әрі
парызы делінсе, Қазақстан - 2030 бағдарламасында әкелер мен аналардың,
аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін
күнделікті есте ұстауы туралы көрсетілген. Бұдан әрбір ата-ана өз
перзентінің әдепті, саналы, иманды да ибалы Отаннының сүйікті де кішіпейіл
азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын түсінуі керек. Олай
болса, әрбір ата-ана өз отбасында балалар тәрбиелеудің нәзік жақтарын білуі
шарт. Өкінішке орай, оқушылар арасында тілден, діннен безген, алдау мен
арбау, кісі өлтіру мен ұрлық, әділетсіздік пен қайрымсыздық, нашақорлық
сияқты келеңсіз жағдайлар кездесіп қалады.
Осы мәселе туралы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды зерттеген
психологтар Л.С.Выготский, Л.И.Бажович, А.В.Запорожец, т.б. [3,4,5]
еңбектерінен бұл мәселенің күрделі екендігін байқауға болады. Мінез-
құлқында қиындығы бар оқушылар сабақта өздерін ұстай алмайды. Соның
салдарынан оқушыларда үлгермеушілік пайда болуы мүмкін. Осы кезеңде
оқушылардың бойында еріктік психикалық процестерінің қасиеттерінің
қалыптасуына және олардың өз мінез-құлықтарын басқара алуына, яғни, мінез-
құлық қағидаларының қалыптасуына көп көңіл бөлу керек екендігі туралы
А.И.Леонтьев, А.В.Запорожец, Л.С.Выготский [6,7,8] еңбектерінде айтылған.
Сонымен қатар оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды түзету жолдарын
М.И.Чистякова, Дж.Миши, оның пайда болу себептерін А.И.Захаров, А.А.Рояк
[9] зерттеді.
Зерттеуші ғалымдар Р.Г.Файнберг, Нижегородцова негізінен оқушылардың
психикалық даму ерекшеліктеріне көп көңіл бөледі, олардың пайымдауынша,
оқушылардың өмірлік тәжірибесінің жетіспеуінен, үлкендердің оқушылармен
дұрыс қарым-қатынас жасай алмағандықтарынан (А.И. Захаров, Л.В. Островская,
М.И. Буянов), елестетудің, қиялдау процестерінің жеткіліксіз даму
деңгейінен (Е.Е. Кравцова, А.А. Нурауханова, В.В. Степанова) мінез-құлқы
қалыптасуында көптеген қиындықтар кездеседі. Сонымен қатар жеке тұлғаның
мінез-құлқындағы қиындықтар олардың жас ерекшеліктерімен де байланысты
болып отырады.
Жалпы педагогика, психология мәселелерімен арнайы отбасы тәрбиесі
мәселелерімен шұғылданып жүрген қазақстандық ғалымдар: Г.А. Уманов, [10],
Ж. Қоянбаев [11], В.В. Трифонов, Л.Керимов [12], Л. Лысенко, Ә. Омарова, Б.
Айтмамбетова, К.Божанова, В.Г. Баженов, М. Жұмабаев [13], және т.б.
авторлар оқушы мінез-құлқының қалыптасуында отбасының алатын орнын анықтай
отырып, отбасы тәрбиесіндегі кемшіліктер оқушының дұрыс тәрбие алуына
нұқсан келтіретінін анықтаған.
Мәселен, профессор Г.А. Уманов қиын балалар проблемасын зерттегенде,
оның себептерінің бірі әке-шешесінің маскүнемдігі, әкесіздік,
бақылаусыздық, орынсыз қаталдық, ұрып-соғу деп көрсетеді. А.И. Шүжебаева
өзінің зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесіндегі балалардың ересектермен өзара
қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық негіздерін, бала мен ата-ана
қарым-қатынасының құрылымын зерттеп, бала мінезіндегі қиындықтарды түзету
жолдарын ұсына отырып, бала мен ересектердің қарым-қатынасының дербес
бағытталған моделін жасап, соған сәйкес жұмыстарды жүргізудің әдістері мен
тәсілдерін анықтаған.
Дефектологтар мен дәрігерлердің зерттеу пәні мінез-құлқында ауытқуы
бар аномалдық балалар, яғни қоғамдағы қалыптасқан нормалар мен ережелерді
бұзуға байланысты девианттық (ауытқушылық) мінез-құлқы бар балалар болып
отыр.
Зерттеулер олардың жалпы психикасының дамуында ауытқуы бар екендігін
көрсете келіп, дамудың тежелуіне, қоғамға бейімделудегі қиындықтарға себеп
жағымсыз әлеуметтік факторлар екендігі төмендегі ғалымдардың зерттеулерінде
М.И. Буянов, М.С. Вроно, В.Я. Хиндикин, В.А. Турьева, Х.Т.Шерьязданова [14]
Р.Г. Илишева [15], Г.М. Кудиярова [16], К.С. Лебединская, А.Е. Личко, Ж.И.
Намазбаева [17], Ж.Қаирова [18] және т.б айтады Д.И. Абдуллаева, Е.И.
Баланова, А.С. Белкина, Е.В. Бондаревская, Ю.Р. Гербева, Р.П. Ким,
Кадырова, И.Н. Мынбаева және т.б педагог-психолог ғалымдардың зерттеулері
балалардың тәртіп бұзушылығының профилактикасы мәселелерінде кешенді әрекет
ету қажет екенін көрсетеді.
Көптеген авторлардың А.П. Крачковский, А.Е. Личко, В.Г. Степанова,
В.В. Трифонов пікірлері бойынша қиындық 6-8 оқушыларында, яғни жеткіншек
кезеңге өткенде, әсіресе, ұл балаларда байқалады.
Әсіресе, қазіргі экономикалық-әлеуметтік жағдайлардың шиеленіскен
кезеңінде оқушыға жан-жақтан әсер ететін ақпараттар ағынының көбейе түсуі
және тағы сол сияқты факторлар бала психикасына кері әсерін тигізеді.
Сол себептен, біз тақырыбымызды Қиын балалар мінез-құлық психологиясы
және оларды түзету әдістері деп алып отырмыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты – қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарды
анықтау және оларды түзету жолдарын көрсету.
Зерттеу объектісі - ретінде жеткіншек жасындағы оқушылар таңдап
алынған.
Зерттеу пәні - қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарды анықтау және
оларды түзету жолдары мәселелерін айқындау мүмкіндіктері.
Зерттеу болжамы – қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарын және
оларды түзету жолдары мәселелерін айқындау, психологиялық даму дағдарысының
мазмұны, қиын балалар мінез-құлқындағы қиындықтарды дамытушы факторларды
анықтай отырып, оларды түзету әдістері мен жолдарын қамтамасыз етуі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың теориялық негіздерін
қарастыру;
2. Мінез-құлқындағы қиындығы бар оқушыларды анықтап, оларды белгілі
бір топтарға жіктеу;
3. Қиын оқушылардың мінез-құлқын түзету жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: М.Әбенова атындағы орта мектептің 6-сынып
оқушылары болып табылады. Зерттелінушілер саны – 8.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау. Озық тәжірибелерді зерттеп қорыту.
Жеткіншек жастағы қиын оқушыларға арналған психологиялық әдіс-тәсілдерді
қолданып, талдау жасау. Психологиялық-педагогикалық эксперимент ата-
аналармен, оқушылармен әңгімелесу: Сіздің балаңыздың көзқарасынша отбасы
мәселелері (отбасы суреті): өзіндік бағалауға арналған әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
Жеткіншек жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтарды анықтау
жеткіншек жастағы оқушылардың психикалық ерекшеліктерін қарастыратын
теориялық көзқарастарға өзіндік үлестерін қосады.
Практикалық маңыздылығы:
Эксперименттік жұмыс нәтижесінде мінез-құлқын анықтау әдістемесі
ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерін талдау барысында мынадай тұжырымға келдік:
- жеткіншектер арасында кәсіби тұрғыдан дайындалған ақпараттық
әдебиеттерді кеңінен тарату.
- жастар мен жасөспірімдердің мамандық таңдауына ықпал ететін
үйірмелер (клуб, секциялар) ашу.
- жергілікті баспасөз қызметінде жасөспірімдерге арнап газет-
журналдардың шығуын жолға қою.
Зерттеудің көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
республикасының Жоғары білім туралы Заңы,
Елбасы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, философтардың
әлеуметтанушылардың педагогтар мен психологтердің еңбектері және басқа да
құжаттар мен ресми материалдар, оқу-әдістемелік құралдар, озат
педагогтардың тәжірибесі, газет-журналдар.
Диплом құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І БӨЛІМ. МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНДА АУЫТҚУЫ БАР ЖЕТКІНШЕК ҚИЫН БАЛАЛАРДЫҢ
ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Мінез-құлқында ауытқуы бар балалардың пайда болу себептері
және олардың негізгі ерекшеліктерінің теориялық мәселелері
Балалық шақтан өткен, бірақ ересектікке әлі жетпеген 11-15
жас аралығындағы, балаларды психологияда жеткіншек жас кезеңіндегілер деп
атайды. Бұл жас кезеңі өтпелі кезең, қиын жас, проблемалы т.б.
көптеген қосымша белгілерге бай. Оның барлығы осы жас кезеңінде жүретін
психофизиологиялық процестермен байланысты. Бұл жас аралығында бала
ағзасы дамуының бір сатысынан екінші сатысына өтіп, ал әлеуметтік статусы
бойынша олар әлі балалық шақта жүрген кезең. Психологияда
мұндай құбылыс даму дағдарысы деп аталады.
Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген П.П.Бельский (1917 ж.,
1924 ж.) болды, ол өз мінез-құлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке жасы
толмаған балаларды зерттеді. П.П.Бельский өзінің 30 жыл уақытын заң бұзушы
балалар мен жеткіншектер мен жасөспірімдердің ішкі әлемін зерттеуге арнады.
Бірақ та оның теориялық позициясы жеткіліксіз болды. Ол
Л.И.Петражицскийдің теориясына сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен
бірталай мағлұматтар алды.
Қазiргi кезеңдегi әсiресе жеткiншектердiң мiнез-құлқында ауытқуы жайлы
мәселе кең шеңберде зерттеушiлердiң, яғни психолог, педагог, социолог және
дәрiгерлердiң назарын аудартуда. Сонымен қатар, мұғалiмдердiң,
тәрбиешiлердiң және ата-аналардың негiзгi өзекті мәселесiнiң бiрi болып
саналады. Өйткенi, қандай болмасын ата-ана, өзiнiң баласының парасатты,
бiлiктi, мәдениеттi, бiлiмдi және дүниетанымы жоғары болып елiмiздiң
мәртебелi азаматы болуын қалайды. Өкiнiшке орай, бүгiнгi қоғамның
әлеуметтiк-экономикалық өзгерiстерiне байланысты бұл мәселе, яғни кейбір
жеткiншектердiң мiнез-құлықтары қалыпты дамып, iзгi жолда жүруi
күмәндатады. Сондықтан да, бiздiң ғылыми зерттеуiмiзде болашақ ұрпақтың
терiс жолға түспеуiн, адамгершiлiктiк-өнегелi қасиеттерiнiң жоғары және
iзгi ниеттi азамат болуына, жеткiншектердiң тұлғасының дұрыс қалыптасуы
үлкен ықпалын беретiнi жүйелi тұрғыда қарастырылады. Алайда, бiрiншi
кезекте мiнез-құлықтың ауытқуы мен зерттелу мәнiне зер салайық.
Жеткiншектердiң мiнез-құлықтарының ауытқығаны жөнiндегi мәселе, психология-
педагогикалық, әлеуметтiк, дәрiгерлiк және заң тұрғысында әртүрлi
терминологиялармен қарастырылады. Жалпы әдебиеттердi талдау негiзiнде, бұл
мәселенiң өзегiнiң ашылуы келесi реттегi терминдерге, яғни “эмоционалды-
ерiктiк сфераның ауытқуы”, “аффективтi сфераның ауытқуы”, “дисгармониялық
тұрғыда психиканың дамуы”, “девиантты мiнез-құлық”, “делинквенттi мiнез-
құлық”, “тұлғалары патологиялық тұрғыда қалыптасқан балалар”, “тәрбие
тұрғысына көнбейтiн қиын балалар” және т.б.түсiнiктерге түйiнделетiнi
көрсетiлдi. Мiнез-құлық — адамның күнделiктi өмiрiндегi тұлғалық
қасиеттерiнiң көрiнiс беру формаларының бiрi болып саналады.
Белгiлi психолог, ғалым С.Л.Рубинштейн [18, 55-87 бб.] өз еңбегiнде,
мiнез-құлықтан, қоршаған ортамен ағзаның байланысын жүзеге асыратын
ұйымдастырылған iс-әрекеттi белгiлi түрде айыруға болады, — деп дәріптеген.
К.К.Платонов [20, 50-86 бб.] “мiнез-құлық” терминiне кең танылған тарихи
жинақталған мағынаны бекiтуiн ұсынған, яғни мiнез-құлық — бұл оның
субъективтi құрамдарын ескермей-ақ, iс-әрекеттiң сыртқы көрiнiсi болып
табылады, деп белгiлейдi.
Кеңес психологиясында девиантты, яғни мiнез-құлықтың ауытқығанын
қоғамдағы құқыққа немесе адамгершiлiк-өнегелi қалпына қарсылық бiлдiретiн
жеке қылықтар және қылықтардың жүйесi деп түсiндiредi. Девиантты мiнез-
құлықтың алғашқы пайда болуы, балалық жаста, әсiресе жеткiншек жаста жиi
байқалады. Бұл ақыл-ой даму деңгейiнiң бiршама төмендiгiн, тұлғаның толық
қалыптаспаған үрдiсiн, қоршаған ортаның және отбасының терiс әсерiн,
сонымен қатар, топтардың талаптарынан және осындағы қабылданған құндылы
бағдарлардан жеткiншектердiң тәуелдiгiн сипаттайды. Жеткiншектердiң
девиантты мiнез-құлықтары өз iсiнiң дұрыстығын дәлелдеп беру тәсiлiмен жиi
қызмет етiп, үлкендердiң шындықтарына немесе әдiлсiз болып көрiнуiне
қарсылық көрсетедi. Кейбiр жағдайларда, девиантты мiнез-құлық адамгершiлiк-
өнегелiк қалыптарын жеткiлiктi бiлiмдермен үйлесуi мүмкiн, яғни бұл ерте
жастан бастап адамгершiлiктi-өнегелiк дағдыларын қалыптастыруының
қажеттiлiгiн көрсетедi.
Л.И.Божович [7, 126-140 бб.], В.А.Крутецкий [27, 35-65 бб.],
Т.В.Драгуновты [92; 93] зерттеулерiнде, жалпыға бiрдей мектеп оқушыларының
көбi өз жасына сай адамгершiлiк-өнегелi ұғымдар дұрыс талқылауы көрсетiле
отырып, барлық жастағы оқушыларда мiнез-құлықтың адамгершiлiк нормалары
жөнiнде бiлiмi дұрыс бола бермейтiнi де анықталған. Мұндай бұрмалы бiлiмнiң
себебi: тәрбие үрдiсiнiң дұрыс басқармағанында, дұрыс түсiнбеген деректерге
зейiндi көбiрек бөлгендiкте, ересектердiң әрекетiн өз беттерiнше талдауға
талаптануында, — деп түсiндiрiледi.
Л.И.Рувинский [94] өз зерттеулерiнде мiнез-құлықтың адамгершiлiктiк
бағалау қызметi мен психологиялық механизмдер, бiлiмдер және қасiрет аралық
байланыс орнату шарты ретiнде қарастырған. Нәтижесiнде автор,
адамгершiлiктiк-өнегелiктiң құнды саналы-эмоционалды меңгеру концеп-циясын
ұсынды.
Кеңес психологы А.Н.Леонтьев [6, 32-47 бб.] мiнез-құлықтың мотивiн
теориялық тұрғыда түсiнуiне көп үлесiн қосып, осы мәселеге бағытталған
бiрқатар зерттеулердi кең тұрғыда жүргiзген.
Ол зерттеу барысында, қажеттiлiк өз бетiнше мiнез-құлықтың мотивi бола
алмайтынын көрсеттi, өйткенi мұқтаждық күй ретiнде ол ағзаның тек
бағытталмаған белсендiлiгiн ғана тудыруға және мұқтаждықтан пайда болған
күштiң толық жойылуына дейiн оны белгiлi деңгейде қүшейтiп немесе әлсiретiп
тұруға қабiлеттi болады. Сондай-ақ, толық мотив үшiн, яғни мiнез-құлықты
белгiлi бiр жүйеге бағыттау үшiн, кемiнде екi мотивациялық фактор қажет
деген шешiмге ол келдi, яғни қажеттiлiк және мотив. Сонымен “мотив”
дегенiмiз — iс-әрекетке, белгiлi бiр қылықтарға итермелеушi күш. Бұл
баланың қажеттiлiктерi, қызығушылықтары, құмарлықтары және эмоциялары болуы
мүмкiн. А.Н.Леонтьев қажеттiлiк пен мотив арасындағы айырмашылықты, тек
мiнез-құлық мотивациясындағы үрдiс ретiндегi әртүрлi рөлiнде ғана емес,
басқада деп ұйғарды.
Қазақстан ғалымдарының зерттеулерінде осы тұрғыдағы мәселе көбінесе
педагогтардың және психологтардың, яғни Шалгимбаев Т.М. [117], Айдарбеков
Қ.А. [118], Трифонов В.В.[119], Ескендірова А.Ұ. [120], және
т.б.еңбектерінде қарастырылған. Мәселен, В.В.Трифоновтың еңбегінде болашақ
мұғалімдерді қиын балалармен жұмыс істеуге даяр болу жүйесін жан-жақты
сараптап, ұсыныстар көрсетілген. Сонымен қатар, Қ.А.Айдарбековтың ғылыми
зерттеуінде жеткіншектердің өзіндік сана-сезіміндегі диологиялық дамудың
құрылымы олардың отбасының ұйымдастырылу жүйесінің ерекшелігінен тәуелді
болуы қарастырылады. Жеткіншек жас кезіндегі тұлға дамуының ауытқуларының
себептеріде дәріптеледі. А.Ұ.Ескендірованың Түрлі факторларға байланысты
жасөспірімдерде агрессивтіліктің пайда болуының психологиялық
ерекшеліктері атты жұмысында жасөспірімдердің мінез-құлықтарында
агрессивтіліктің пайда болуы әр түрлі факторлармен байланысты болуы
дәлелденген. Аталған зерттеулердің ішінен Т.М.Шалғымбаевты Мінез-құлық
дезадаптивтік жасөспірімдердің тұлғалық қасиеттері мен тұлғааралық
қатынастар ерекшеліктері және оларды келтіру жұмысында есепке алу атты
ғылыми зерттеуінде мінез-құлықтарында ауытқулары бар жеткіншектердің
ерекшеліктері кешенді түрде қарастырылған. Сондай-ақ, жасөспірімдердің
агрессивтілік мінез-құлықтарының түрлерінің ерекшеліктері көрсетіліп,
түзету жұмыстарының бағдарламалары ұсынылған. Алайда, бұл зерттеулерде
өзіндік сана-сезімнің құрылымы, оның тұлғалық қасиеттке әсер етуі жәйлі
мәселелер қарастырылмаған. Сондықтан, аталған зерттеулерді сараптай отырып,
біздің ғылыми зерттеуімізде казіргі кезеңдегі мiнез-құлықтарында ауытқулары
бар жеткіншектердің өзiн-өзi бағалауы мен оның эмоционалды-когнитивтік
компонентері, сонымен қатар, талаптану деңгейiнiң ерекшелiктерiн
эксперименттік тұрғыдан зерттеуін көздедік.
Қандай да болмасын қажеттiлiктiң, қанағаттану немесе қанағаттанбау
дәрежесi субъективтi тұрғыда ғана көрiнедi, демек санасыз түрде эмоцияда
ғана көрiнiс бередi. Ал мотив адам санасында мiнез-құлық бағытталған объект
немесе мақсат ретiнде көрiнедi. Қандай болмасын мiнез-құлықты бағалау, оны
бiр нормалармен, ережелермен салыстыруды ұйғарды.
Сезімдер - өте күрделі психикалық процестердің бірі. Сезімдер адамның
тіршілік қажетіне, өзара қарым-қатынасына байланысты сан алуан формаларда
көрінеді. Адам сезімдері тарихи-әлеуметтік сипатта болады. Демек, адамның
өмірі қоғамға байланысты, оның әрекеті де қоғамдық саналы әрекет, сондықтан
оның сезімдері де қоғамдық сипатта болып, сезімнің мазмұнын қоғамдық болмыс
белгілеп отырады. Сезімдерден эмоцияларды айыра білу қажет.
Сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адамның қажеттіліктеріне сәйкес
келу-келмеуіне байланысты пайда болып отыратын психикалық процестің түрін
сезім деп атайды 38. Қажеттіліктердің түрлеріне, жағдайға байланысты
сезім көптеген жағымды және жағымсыз түрде өтеді: қуану, шошыну, абыржу,
наздану, мазасыздану, зерігу, психоэмоционалдық зорлану.
Сезімдер мен эмоциялардың бірнеше сапалық ерекшеліктері бар. Олардың
сапасын көрсететін осындай ерекшеліктердің бірі – қарама-қарсы, полярлық
сапалықтар деп аталады (сүйсіну-сүйсінбеу, көңілдену-қажу, шаттық-уайым,
т.б.). Олар өз ара екі полюске ажырасып, біріне-бірі қарама-қарсы мағынада
болады.
Сезімдердің екінші ерекшелігі – олардың белсенді және солғын көрініс
беруіне байланысты. Адамға ерекше күш беріп, әрекетке ұмтылдыратын,
көтеріңкі сезімдер стеникалық (стен – грек тілінде күшті деген мағнаны
білдіреді) эмоция деп аталады, ал адамды күшінен айырылтып, барлық іс-
әрекеттерін баяулататын сезім түрлерін астеникалық (астения - әлсіз) деп
атайды.
Шамадан тыс күшті тітіргендіргіштер адамда көбінесе қолайсыз эмоциялар
туғызады. Адам ұдайы қинала беретін болса, оның діңкесі құрып, берекесі
кетеді. Адамның осылайша шамадан тыс зорлуын психологияда стресс (стресс -
ағылшын тілінде шамадан тыс зорлану деген мағнаны білдіреді) деген
терминмен белгілейді. Стресс үш түрлі жағдайда байқалып отырады. Оның
алғашқы көрінуі мазасыздану кезеңі деп аталады. Ағзаның күшті
тітіркендіргіштермен айқасқа түсуіне байланысты оны жеңуге күш салу, немесе
зорлану кезеңі деп аталады. Адам сырттан келетін нәрсеге төтеп беруге
шамасы келмеген жағдайда титықтап, әрекет жасаудан қалады. Мұндей қолайсыз
әсер жүйке жүйесінің жұмысына да, дене күшіне де нұқсан келтіретіндіктен
адам өзінің сыртқы ортамен байланысын үнемі қадағалап, реттеп отыруы қажет.
Сезімнің бұл ерекшеліктерінің барлығы нақты әрекет үстінде, кездесетін
қиыншылықтарды қарсы алу кезінде айқын көрініп отырады. Сезім адамның бүкіл
өмірімен, оның жеке басының ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Адамның әр
түрлі эмоциялары мен сезімдері оның қажеттіліктері мен қызығу
ерекшеліктеріне, дүниеге көзқарасы мен сеніміне, мінез-құлқы мен білім
көлеміне, санасы мен ерік сапаларына байланысты қалыптасып отырады.
Сезімдер мен эмоциялардың адамның өмір тәжірибесінде алатын орны үлкен.
Әр адам өз алдына қойған мақсатын орындау жолында, өмір үшін қүресте күшті
сезімдерсіз табысқа жетуі қиынға соғады. Сезімнің қораш, селқос, солғын
болуы іске кедергі жасайды. Адам не үшін күрессе, соны жан-тәнімен жақсы
көріп, неге қарсы күрессе, соны өлердей жек көріп отыруы керек.
Осы айтылған эмоциялардың барлығына ортақ басты бір ерекшелік – оларда
сан алуан мәнерлі қозғалыстардың болып отыратындығы. Ч.Дарвин осы күнгі
адамда байқалатын мәнерлі қозғалыстардың біразы біздің ерте кезде ата-
бабалаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттің қалдығы екендігін
атайды. Мысалы, қатты ашуланған адам кейде жұдырығын түйіп тістенеді,
қабағын түйіп бұлығады, демін әзер алып, танауы делдиіп кетеді, жүрегі тарс-
тұрс соғады. Осындай мәнерлі қозғалыстардың әрқайсысының өзінше шығу тарихы
бар. Бұл мысалдан жабайы адамдардың өздерінің алдында тұрған жауларымен
айқасқа түсейін деп тұрған адамның қабілетін, даярлық белгісін байқауға
болады. Ертедегі адамдар жабайы аңдармен арпалысқа түсердің алдында денесін
соған бейімдеп алып, сонан соң жауымен айқасатын болған. Қазіргі адамдар
үшін мұндай көріністер дөрекі, ебдейсіз қимылдар қимылдар болып табылады.
Мұндай ебдейсіз қимылдар мәдениетті адамдар қылығына ешқандай сыйысымсыз
сипатта болады. Бұған көбінесе сотқар, ызақор, кекшіл адамдар бір табан
жақын тұрады. Адамдардың сана сезімі өскен сайын оның қимыл-қозғалыстары да
мәдениетке түседі, үйлесімді бола бастайды.
Адамның эмоциялық жағдайы оның темпераментімен байланысты екенін,
стресс жағдайының адам өмірінде маңызы өте үлкен екеніне қазіргі кезде
көбірек көңіл бөлінуде. Оған тоқталардың алдында бұл ауыртпалық туралы
түсінік қазақ халқының арасында ежелден болғанына назар аударалық.
Өтейбойдақ Тлеуқабылұлының Шипагерлік баян атты еңбегінде стресс туралы,
Ұшынымдар - деген тақырыппен, көптеген деректер келтірілген. Алланың
өзіне жазған тиесілі несептік ризыған тергегі адамзатының әрбірінің
өмірлеуі біркелкі болмаулығы шарт. Кейде өтерден Шопан үсті боз торғайға
ұйалық болмақ. Кейде бұл өтерден ойпыл-тойпыл, астан-кестен болып, ел
басына лан туылып, қыз қатын, шаңырағы отын болмақ-деп көрсеткен.
Эмоциялық шокты – ұшықтық сілейме-деп Тлеуқабылұлы былай
сипаттайды: ... әуелі тұрса тұрған күйі, отырса отырған беті, жатса жатқан
қалпы бежірейген күйі қатып қалған тақылетті болмағы шарт. Алыстан
айғайлағанды қойып, жанына барғаныңды сезбейді. Тіпті түртсең қозғалым,
қарау тақылетті пенделік тіл алысымдық ұштасымдылық көрсетуге шамасы келмек
емес, жетпек емес деп сипаттама берген.
Ө.Тілеуқабылұлының Шипагерлік баян 76 еңбегінде тұлғадағы қандық
аңғақтық бейімдер - деген тақырыппен адам организмінің алты конституциялық
түрін ажыратқан:
1) қандық аңғақтық ысқытық бейім; 2) қандық аңғақтық суықтық бейім; 3)
қандық аңғақтық қоюлық бейім; 4) қандық аңғақтық буылмалық бейім; 5)
қандық аңғақтық уылмалық бейімі (нілсіз бейім деп те атаулық). Осы
сипаттарды қазіргі тілде келтірентін болсақ, оны былай көрсетуге болады:
1. Қаны ыстыққа бейімі. Дене бітімі енгезердей, өңі шиедей қызыл,
сабырлы, көп сөйлемейтін, аз күлетін ешкіммен сырласпайтын, сызданып
сөйлейтін, ұстамды келеді. Бұндай адамдар Гиппократтың жіктеуі бойынша
флегматиктерге жақын.
2. Қандық аңғақтық суықтық бейімі. Қараторы өңді, қара толықшалаулық
ынтық сөйлемеліктері, менікі ғана жөн деуліктері, білгірлікті
біліктілік, көрсетімшіл, сөйлемділік таласқы кеуде қарағай деулік
тақылеттілер - дегенінен өңі қараторы қара, денесі толықша, сөзшең,
менікі ғана жөн дейтін, білгірлігі мен біліктілігін көрсете білетін,
өзіне сенімді адамдарды ұғамыз. Бұларды Гиппократтың сангвиниктеріне
жатқызуға болады.
3. Қаны сұйықтыққа бейім. Өң әлпеті әртүрлі, көзі шатынап, терісіне симай
әрнәрсеге соқтыққыш, қараптан қарап тұрып ашушаң, басқаның сөзін
аңдитын, басынан сөз асырмайтын, кекшіл, болымсыз нәрсе үшін өш алуға
бейім, басқа адамды өлтіруге аңсары ауғыш, төбелесуге жақын тұратын,
артын ойламайтын адам. Бұл Гиппократтың холеригіне жақын.
4. Қаны қоюлыққа бейім. Үйден көп ұзақ шықпайтын, үйкүшік, шілденің
ыстығында қаңтардың суығындағыдай үстінен киімін тастамайтын, суық
тисе жалпағынан түсетін, маңдайы жіпсіп терлесе жадырайтын. Іс-әрекеті
аз адамдар. Гиппократтың жіктеуі бойынша меланхоликтерге жақындау
келеді.
5. Қаны буылмалыққа бейім. Өң-әлпеті әртүрлі түсті болса да, соңынан
сұрланыңқы болып, көз жанары солыңқырайды. Әдетте диагноздың тура
тұжырым жасау мүмкіншілігі болмаса, көп сезілмейтін, кенеттен талықсып
кетіп, ақыл-есінен айырлатын адамдар. Кейбіреулері не болса соған тез
ренжиді. Бұдан біз Өтекең бабамыз қояншық дертімен ауыру сипаттамасын
беріп отырғанын аңғарамыз.
6. Қаны уыттылыққа бейім. Өңі аққудай, көз аңсары солыңқы, кейбірінің өңі
тоқтыққан, үп еткен желге ұшып кетердей арық, бет әлпеті жып-жылтыр,
кейбіреулерінде өрмекші торлары тәріздес әжімдер байқалады. Қолмен
ұстағанда бұлшық еттері болбыр, жүріп-тұруға еріншек, дауысы тым
әлсіз. Кейбіреулерінің қан тамырлары қанаса, оны тоқтату тым қиын
болып, организмде ауыр бүліністер туындатуына әкеледі. Мұрны қанау,
басы ауырғыш, қатты семіру, мәңгүр болып орнынан қозғалмау сияқты
белгілерімен көрінетін қанның шіруі мен сөлдің нілсізденуіне бейім.
Бұдан біз автордың қуалайтын ауруларға бейімділігі бар адамдарды
сипаттап отырғанын ұғамыз.
Абай еңбектерінде адамгершілік сапалардің жетекшілерінің бірін жүрек
сезімі деген. Сезім адамның іс-әрекетінде үлкен орын алатындығын көрсете
отырып, сезімді жүрек қасиеті, ол – адамның өмір сүруінің басты шарты, ол
тамырлармен қан жүргізеді, ол – жанның тұрағы, мекені, онсыз өмір жоқ деп
көрсетеді 76. Эмоционалдық көңіл күйінің жағдайында адамның бет әлпетінен
байқалатын қимылдар мен физиологиялық өзгерістерге үлкен көңіл бөлді.
Жылы сөз бен күшті сезім адамның физиологиялық әрекетіне әсерін
тигізетінін Абай Евгений Онегин мен Татьянаның хаттарында тамаша көрсеткен.
Білектей арқасында өрген бұрым деген өлеңінде:
Егерде қолың тисе білегіне,
Лүпілдеп қан соғады жүрегіңе.
Бетіңді таяп барсаң тамағына,
Шымырлап бу енеді сүйегіңе,-
Деп ақын сезімнің адамның тұла бойына тигізетін әсерін көрсеткен. Мұнда
Абай адамның сезімдері сыртқы қоздырғыштардың, яғни сыртқы дүниенің заттары
мен құбылыстарының адамға тигізетін әсері арқылы пайда болатындығын
көрсетіп отырғаны байқалады.
Абай кейбір өлеңдері мен өнеге-үлгі сөздерінде жеке сезімдер
құбылыстарына қысқаша түсінік береді.
Қуаныш – адамға сергектік пен күш-қуат беретін жағымды сезімдердің бірі.
Ол көбінесе жастыққа тән сезім болып табылады.
Адам қартайған сайын, онда жағымсыз сезімдер көбейеді. Алайда адал еңбек
ету адамға қашанда қуаныш, бақыт әкеледі.
Күлкі – адам қуанышының айқын көріністерінің бірі болып табылады. Күлкі –
адамға қажетті нәрсе, бірақ пайдасыз, орынсыз күлкі зиянды болып табылады.
Сондықтан орнымен ғана күлу керек. Күлкі адамның рақаттанып, ләззат алуынан
туғанда ғана жақсы (орынды) күлкі болып табылады. Ал біреудің қайғысына
күлуге тіпті де болмайды, қайта ондай адамның қайғысына ортақ болып,
жәрдемдесу керек. Қулықпен сүрген өмір - өмір емес, тек тіршілік етіп жүру
ғана. Сондықтан өз еңбегі мен күшіне сүйеніп, адал өмір сүру керек.Еңбек
адамға қашанда бақыт ала келеді. Міне, бақыт күлкісі ғана шын жақсы күлкі
бола алады.
Қайғы. Көкірек толған қайғы кісінің өзіне де билетпейді, бойды
шымырлатып, буынды құртып, я көзден жас болып ағады, я тілден сөз болып
ағады.
Абай ашуды қайратпен байланысты талдайды: Қайратсыз ашу – тұл, тұрлаусыз
ғашық – тұл, шәкіртсіз ғалым – тұл - дейді. Егер ашулы адам айқайлап,
дауыс көтеріп, шаптығып кететін болса, оның өндіретіні шамалы болады, қайта
ашулы адам үндемей, сазарып отырып алса, міне, сондай адамнан сақтану
керек: оның арты жамандыққа соқтықтыруы мүмкін. Ашулы адамның сөзі аз
болса, ыза қуаты артында болғаны; егерде аузынан қара қан ағызса, домбыт
мақтаншақ, - деп жазады. Дүниеде ешнәрсе, соның ішінде зұлымдық, жамандық
та мәңгі емес екенін еске сақтай отырып, оған қарсы күресу керек.
Жамандықты кім көрсейді? Үмітін үзбек қайратсыздық, дүниеде еш нәрседе
баян жоқ екені рас: жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің, қары қалың
қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді, -
дейді Абай.
Ұят. Абай ұяттың екі түрі бар (надандықтан болатын ұят, абыройға
сыйысымсыз іске ұялу) деп көрсетеді де, олардың әрқайсысын сипаттап, ұялу
және деген нәрсе адамгершіліктің маңызды ерекшеліктерінің бірі болып
табылады: ұят адамның табиғатына зиянын тигізеді деп түсіндіреді. Бір ұят
бар – надандықтың ұяты, жас бала сөз айтудан ұялған секілді, жақсы адамның
алдына жазықсыз-ақ, әншейін жолығысудан ұялған секілді,... ақылға теріс
жазығы жоқ болса да, надандықтан бойын көрсетіп, шешілмегендік қалып,
ұялмас нәрседен ұялған ұялу – ақымақтық, надандық.
Шын ұят ақылға, абыройға, бойға теріс бір іс секілді болады. Мұндай ұят
екі түрлі болады. Біреуі: ондай қылық өзіңнен шықпай-ақ, бір бөтен адамнан
шыққанда, көргенде, сен ұялып кетесің. Мұның себебі сол ұят істі ұялған
адамды есіркегендіктен болады: Япырмай, мына байғұсқа не болды, енді мұның
өзі не болады дегендей, бір нәрсе іштен разым секілді болып келіп, өзіңді
қысып, қызартып кетеді. Біреуі ақылға, абыройға, абыройы бойға теріс,
адамшылыққа кесел қылық, қатеден яки нәсіпке еріп ғапылдықтан өз бойыңнан
шыққандығынан болды. Мұндай ұят қылық қылғандығын бөтен кісі білмесе де өз
ақылың, өз нысабың өзіңді сөккен соң, іштен ұят келіп, өзіне жаза
тарттырады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне қарай алмай, бір түрлі
қысынға түсесің. Мұндай ұятты күшті адамдар ұйқыдан, тамақтан қалатұғыны да
бар, хатта өзін-өзі өлтіретін кісілер де болады. Ұят деген адамның өз
бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп қылған
қысымның аты. Ол уақытта тілге сөз де түспейді, көңілге ой да түспейді.
Көздің жасын, мұрынның суын сүртіп алуға да қолың тимейді, бір ит боласың.
Көзің кісі бетіне қарамақ түгіл, еш нәрсені көрмейді. Мұндайлыққа жетіп
ұялған адамға өкпесі бар кісі кешпесе, яки оның үстіне тағы аямай
өртендіріп сөз айтқан кісінің өзінің де адамшылығы жоқ десе болады. Осы
күнге менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл, қызармайды да, деп Абай сезімге
бөленгендегі адамның күй-жағдайы ерекше ішкі кернеуге алып баратынын
көрсеткен.
Б.Момышұлының еңбектерінде ерлік, батылдық, табандылық, сенімділік,
армандаушылық ұғымдары мен қатар сезімге анықтама берілген.
Сезім - тән мен жанның белгілі бір жағдайдағы күйі, яғни біздің сыртқы
дүниені қабылдау және оған жауап беру, реакция жасау қабілетіміз. Сезім,
тән (физикалық) немесе оны кейде төменгі сезім деп атайды, яғни оны
организмнің (ауырсыну, шөліркеу, аштық, суықтық және т.б.) физикалық күйін
анықтайды. Рухани немесе кейде жоғарғы деп те аталатын, яғни адмның көңілін
аударып, жан дүниесін астан-кестен ететін сезім – оған махаббат, жек
көрушілік, ашу-кек, ыза сезімі және мынадай: ақиқат, әділдік сезімі,
шындық, өтірік және т.б. сияқты ұғымдар жатады 76 деп сезімнің барлық
түрлерін жүйеге келтіріп көрсеткен.
Эмоциялық жағдайлар адамның дем алу, қан айналу мүшелеріне өзгерістер
ендіретінін бет ілпеті мен бүкіл дене қимылдарына, сөздің интонациясы мен
тембіріне, дикциясы мен паузасына да өзгерістер ендіретінін дәлелдейтін
мысалдар көп. Қорқу эмоциясы кезінде адамда байқалатын мәнерлі
қозғалыстарды алайық. Қорыққан адамның қасы тартылып, түсі бозарады,
қозғалыстары баяулап, мүлде тоқтайды, денесі дірілдеп-қалшылдайды, шашы
үрпейіп, көзі шарасынан шығып, даусы қарлығып, үні кібіртіктейді, аузы
кебірсіп, тынысы өзгереді, беті шіміркеніп, бүкіл денесі қалтырап, салқын
тер шып-шып шығады. Тіпті орнынан қозғала алмай, даусы шықпай қалатын
кездері болады.
Эмоциямен сезімнің қазіргі кезде психологияда пайдаланып жүрген
анықтамасын беріп, оның барлық түрлеріне жүйелі түрде сипаттама берген
Қ.Жарықбаев. Ол теріс эмоциялардың ішінен қорқыныш, аффект, стресс
жағдайлардың сипаттамаларын жасаған.
Қ.Жарықбаевтың сыныптастыруы бойынша эмоцияларды бірнеше топқа жіктеуге
болады. Олардың бір тобы жағымды не ұнамды эмоциялар деп аталады. Бұлар
адамның тіршілік қажетіне орайлас, оның ішкі өмірінің шарықтап, жан-жақты
өсу шарттарының бірі болып табылады. Мысалы, қуаныш, сүйіспеншілік, көңіл
қоштық т.б. осындай. Эмоциялардың енді бір тобы жағымсыз не ұнамсыз
эмоциялар деп аталады. Бұлар – белсенді әрекетке азды-көпті нұқсан
келтіретін қораш сезімдер. Мұндай эмоцияларға қорқыныш, қайғы, абыржу,
налу, үрейлену, үмітсіздену т.б. жатады. Осы айтылғандармен қатар,
қарапайым және күрделі эмоциялар болып бөлінеді. Қарапайым эмоциялар
адамның органикалық қажеттерінің өтелу-өтелмеуіне байланысты туып отырады.
Күрделі түрлеріне көңіл-күй, аффект, құмарлық эмоциялары кіреді.
Қорқыныштың жеңіл түрі – тынышсыздану, ауыры – үрейі ұшу.
Көңіл күй – эмоциялардың күрделі турінің бірі. Кейпіне қарай адамдар шат,
жайдары, жылы жүзді, ақжарқын, не болмаса көңілі бәсең, ызалы, түсі суық,
қайғы-қасіретті, тұндыраған, қабағы ашылмайтын деп ажыратылады. Адамның
көңіл-күйіне оны қоршаған орта үлкен әсерін тигізіп тұрады. Егер оның
қызметі жақсы жүріп жатса, ұжымы ынтымақты болса, отбасындағы жағдайы жақсы
болса, көңілі де көтеріңкі болады. Көңілге адамның денсаулық жағдайы, жүйке
жүйесінің ерекшеліктері әсерін тигізеді. Адмның өмір-тіршілігі үшін елеулі
маңызы бар оқиғалар да көңіл-күі арқылы көрініс береді. Мысалы, адам
көптеген бері айналысып жүрген ісі оңға басса, немесе арманына қолы жетсе
ол шат-шадыман жағдайда болады. Керісінше, ол ылғи да сәтсіздікке ұшырай
берсе, көздеген мақсатына жете алмаса, жанын қоярға жер таба алмай
қиналады. Мұндайда адамдың қабағы қатыңқы, ренішті күйде жүреді. Сондықтан
да Көңілсізден күлкі шықпас, Адам көңілден азады деген мақалдар
тегіннен-тегін айтылмаған. Ерік-жігері күшті, рухани өмірінің мазмұны бай
адамдар тіпті ауыр жағдайларда да мойымайды. Оптимистік жарқындық,
болашаққа сеніммен қарау, қиыншылыққа мойымау ерік-жігері күшті, қажырлы
адамдардың басты қасиеті. Адам өз көңілінің қожасы болу керек екендігін
оптимистер іс жүзінде көрсетеді.
Күрделі эмоцияның бір түрі – аффекттер (аффектус деген латын сөзінен
шыққан, күйіп-пісу, ызаға терең бөлену деген мағынаны білдіреді). Аффект
дегеніміз қысқа уақыт ішінде бұрқ етіп өте қатты көрініс беретін, адамды
уақытша есінен айыратын өте күшті эмоцияның түрі.
Аффект кезінде адамның есі шығып кетпейді. Дені сау адамдарда болатын
аффекттерді адамның жеке басының кемшілігі деп түсіну керек. Бұл адамның
өзін меңгере алмағанының көрінісі. Ерік-жігері күшты адам мұндай
ұшқалақтыққа, лепірмелікке бармайды, істеген нәрселерін ойланып істейді.
Дені сау адамдардың аффектісінен психикасы ауруға шалдыққан адамдардың
аффектісін ажырата білу керек. Ерекше көрініс беретін аффектілер ми қабығы
мен қабық асты орталықтарының байланысы бұзылғандықтан, екінші сигнал
жүйесінің реттеушілік ролі кемігендіктен болады. Аффектерді тәрбиелеу
адамның жеке басын тәрбиелеумен тығыз байланысты жүреді. Аффект шамадан
артық эмоционалдық зорлану жағдайына алып келеді.
Шамадан артық эмоционалдық зорлану дегеніміз адамдырдың әр түрлі
қажеттіліктерін қанағаттандыра алмауымен байланысты орын алатын жағымсыз
эмоционалдық күй-жағдайлар (фрустрация, дискомфорт, стресс, мазасыздану,
үрейлену, депрессия, қанағаттанбаушылық). Шамадан артық эмоционалдық
зорланудың ден саулыққаа тигізетін теріс әсері өте үлкен.
Эмоционалдық жағдайдың адамға әсері өте күшті түрлерінің бірі стресс.
Стресс ағылшын тілінде қатты күйзелу, абыржу, мөлшерден тыс ширақтылық
деген сияқты бірнеше мағынаны қамтитын жалпылама сөзбен айтылған адамның
ерекше күйі.
Стресстің ұзақ уақытқа созылған ауыр түрі адамды жүдетіп, қайғыға
батырады. Ұзақ әсер ететін стресстің әсерін Әбу Әли Ибн Синаның қойларға
қойған тәжірибесімен дәлелдеген. Ол бір қойды қораға, басқа қойларды
көретіндей етіп, жеке жалғыз өзін қамап баққан. Ал екінші қойды басқа
қораға қасқырдың үйшігінің жанына орналастырған. Бірінші қой табынға
қосылғысы келіп, маңырай берген, бірақ алдындағы жем-шөпті жеп тұрған. Ал
екінші қой қасқырды көрген сайын үркіп, қашпақ болған. Ол алдындағы жемді
аузына да алмай, жүдеп-жадап әлсіреген. Адам да сол сияқты жақсыны көрсе
жақындағысы келіп, жағымды стресс туады. Ал жаманды кездестіргенде одан
жанын аулақ салып, құты қашады, жағымсыз стресс туады. Міне, осы екі мысал
стрестің жағымды және жағымсыз түрлерін біршама сипаттайды.
Стресті тудыратын әсерлерге қарай физиологиялық және психологиялық
стресс деп екі түрге бөледі. Психологиялық стресті мәліметтік және
эмоциялық стресс деп те атайды. Тосыннан тосын жағымсыз хабар естігенде
мәліметтік стресс пайда болады. Адам дұрыс жауап таба алмай, қатты
қиналады, не істерін білмей, абыржып қалады. Ал эмоциялық стресс қауіп
туғанда немесе оқыс қорыққанда, не біреуден қатты көңілі қалғанда
байқалады. Мұндайда жоғары жүйке әрекетінде тежелудің серпінісі қанат
жаяды. Соның нәтижесінде адамның іс-әрекеті, қимылы немесе сөйлеген сөзі
бұзылады.
Қ.Жарықбаевтың Жантануға кіріспе 40 деген еңбегінде эмоция мен
сезімнің айырмашылықтарын былай көрсеткен.
Эмоция мен сезімнің айырмашылығы (Қ.Жарықбаев)
Эмоциялар Сезімдер
Эмоция адамның түрлі органикалық Сезімдер – адамдардың бір-бірімен
қажеттеріне байланысты туып отыратынқарым-қатынас жасау қажетінен
шағын, жағдаятты көңіл күйлері, адамтуатын және біртіндеп дамып
қуанғаннан, қамыққаннан көзіне жас отыратын процесс. Достық, адалдық
алса, не болмаса бір нәрсеге мәз сезімдері адамда бірден қалыптаса
болып, шек сілесі қатып күлсе, қоймайтындығы белгілі.
мұндай жағдайдың ұзаққа
созылмайтындығы белгілі.
Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар
адамның сырт пішінен байқалатын жөнді байқалмайды, терең - әсерлі
ым-ишаралар) көбірек байқалады. сезім жеке адам психологиясының
Мұнда адам өзін тек организм басты белгілерінің бірі.
тұрғысынан көрсете алады.
Эмоциялардың қызметін лимби жүйесі Сезім ми қабығының жұмысынан, атап
мен (ми бағанасының үлкен ми айтқанда, динамикалық стеретиптер
сыңарларына жақын жері) гипоталамус жасалып, өзгеріп отыруынан жақсы
бөлігі (дененің зат алмасуын, көрінеді. Мұнда екінші сигнал
температурасын реттестіретін жүйке жүйесінің басқарушылық ролі күшті
орталығы) басқарып отырады. Мәселен,болады. Сөз арқылы адам
осы жүйкетік орталықтарға зақым сезімдерінің өрісі кеңиді.
келсе, адам тойғанын білмейтін Мәселен, сөз адамның интеллектік,
немесе өмірде шөлі қанбайтын эстетикалық, моральдық
жағдайға ұшырайды. сезімдерінің қалыптасуына елеулі
әсер етеді, соның арқасында
сезімдер мен эмоцияларды
тәрбиелеуге кең жол ашылады.
Адамдардың эмоциялары мен
Эмоциялар жануарларда да кездеседі. сезімдері қоғамдық-тарихи сипатта
Жануарлар эмоциясы биологиялық болып отырады.
сипаттағы реакциялардың жиынтығы.
Адам сезімдеріне лайықты көріністер
жануарлар психикасында кездеспейді.
Стрестің физиологиялық тетігі гипоталамус-гипофиз-бүйрек үсті безі
жүйесінің рефлекторлық қызметіне негізделеді. Стресс кезінде қанда
глюкокортикоидтар мен катехоламиндердің, серотониннің мөлшерлері оқыс
көбейеді. Ғылымның жаңа деректері бойынша оған қосымша соматотропин жөне
соматомединдер де стрестің, әсіресе оның үрейлену кезеңінің өрлеуіне себеп
болады. Соматотропин иммундық жүйенің қызметін белсендіріп, ағзаның стреске
қарсы тұру төзімділігін арттырады. Глюкокортикоидтар мен соматотропиннің
мөлшерлік қарым-қатынасы стресс барысын реттейді. Олардың әсерлерінің
түріне байланысты ағза не әлсірейді, не ширақтанады.
Л.А.Орбелидің 45 ілімі бойынша стресстің тууына симпатикалық жүйке
жүйесінің үлкен әсері бар. Стресс тітіркендіргіштің әсерінен ондағы пайда
болған жүйке импульстері бүйрек үсті безін белсендіріп, оның адреналин мен
норадреналин гормондарының мөлшерін күрт көбейтіп жібереді. Симпатикалық
жүйке ұштарынан норадреналин шығып, катехоламиндердің қандағы
концентрациясын мөлшерден тыс асырады. Олар бауырға әсер етіп,
гликогенолизді (лат. гликогенолиз — гликогеннің ыдырауы) күшейтеді де,
бұлшық ет глюкозаны сіңіріп, қуаты артады. Липолиз (лат. липолиз —майдың
ыдырауы) үдеп, қанда май қышқылдары көбейеді, қан тасиды т. б. шұғыл
өзгерістер туады.
Бүгінгі күні стресс деген сөзді ел арасында жиі естиміз. Стресс оның
жанын қажытты ғой- деп те жатады. Сонда стресс деген не?
Көптеген адам үшін стресс деген ұғымның құбыжықтай көрінетіндігі рас.
Бұл сөздің ағылшын тілінен аудармасы кернеу, қысым дегенді аңғартады.
Алғаш рет стрессті ғылыми тұрғыдан сипаттаған канадалық ғалым физиолог Ганс
Селье 85. Оның 1936 жылы тапқан осы жаңалығы сол кезге дейін беймәлім
болып келген ғалымның атын бүкіл әлемге паш етті. Ол тәннің қоршаған орта
тарапынан жасалған оқыс әсерге жауабын, дәлірек айтқанда, зақымдаушы
әсерге жауап белгісін анықтады.
Алайда оның бұл жаңалығы ғылымға көптеген кедергілермен біраз жылдарды
араға салып енгізді. Стресс терминін медицина ғылымына ХХ ғасырдың 60-шы
жылдарда пайдаланыла бастады.. Стресс ағылшын тілінде ауыртпалық,
зорлану деген ұғымдарды білдіреді. Адам мен жануарлардың организдеріне
қоршаған сыртқы ортадан көптеген қолайсыз ықпалдар әсер етеді. Оларға
физикалық ықпалдар (ыстық немесе суық, иондағыш сәулелер, электр соққы,
жарақат, ауыр қол жұмыстарын атқару т.с.с. химиялық заттар, дем алатын
ауада оттегінің аздығы т.с.с.), биологиялық әсерлер (микробтар және олардың
уыттары, вирустар т.б.) жатады. Г.Сельенің анықтамасы бойынша, стресс - өте
жағымсыз әсерге жауап ретінде туған организмнің қалыпсыз бейімделу
әрекеттерінің жинағы. Адамның жеке ерекшелігіне, мінезіне, жоғарғы жүйке
әрекетінің типтеріне байланысты стресстің бірнеше түрлері байқалады.
Сельенің байқауы бойынша әсер еткен қолайсыз ықпалдың кез-келген
түріне организм әрдайым бір беткей жауап қайтарады. Бұл кезде айрықша без
бен лимфалық түйіндердің кері дамуы, бүйрек үсті бездерінің гиперплазиясы
мен гипертрофиясы (көлемі үлкейуі), асқазан мен ұлтабардың кілегей
қабықтарынлда ойық жараның дамуы, қанда нитрофильдер көбейіп, эозинофилдер
мен лимфоциттердің азаюы, зат алмасулардың өзгерістері байқалады.
Стресстің организм тіршілігінде маңызы өте зор. Оның әсерінен
организмнің тіршілігіне қажетті барлық мүмкіншіліктер жұмылдырылады. Осыдан
ұдайы өзгеріп тұратын қоршаған ортаның жағдайларына ағза икемделіп,
бейімделу мүмкіншіліктері және оның қолайсыз ықпалдарға төзімділігі артады.
Бұл кезде ол әсер еткен қолайсыз ықпалға ғана артып қоймай басқа да
жағдайларға көнбістене түседі. Бей дәстүрлік медицинада қолданылып жүрген
инемен емдеу, қан алу, денедегі белсенді нүктелерді күйдіріп емдеу т.с.с.
емдеу дәстүрі осыған негізделген. Сол себептен денені қол жұмыстарына
немесе физикалық жүктемелерге жаттықтыру, суық температураға (суық суға
шайыну, мұзды ойып қыста суға түсу) шынықтыру арқылы организмнің көптеген
ауру туындататын ықпалдарға төзімділігін артыруға болатыны атам заманнан
белгілі. Оның негізінде, Г.Сельенің пікірі бойынша, қолайсыз ықпалыдың
әсерінен алдыңғы гипофиз бен бүйрекүсті бездерінің сыртқы қабаты
гормондарының артық түзіліп өндірілуі жатады. Сол себептен ол гормондарды
адаптациялық (икемділік, бейімділік), гормондары деп аталды.
Г.Селье пайымдауынша, стресс — кез-келген сыртқы әсерге тәннің жауап
кайтаруы болып есептеледі. Яғни, стресс — тосын жағдайда қанға қажетті
гормондарды жедел іске қосу, басқа да көптеген физиологиялық процесстерді
қайта құру арқылы тәнге сыртқы әсерге тойтарыс беруі үшін өзінің ішкі
мүмкіндіктерін пайдалануы.
Стресстің негізінен алғанда мынадай үштік белгісі бар: бүйрек үсті
бездері белсенділігінің артуы және соның салдарынан қанға кортикойдтардың
бөлінуі; айырша бездің (тимус) жиырылуы және соның салдарынан лимфатикалық
бездердің семуі немесе кішіреюі, қоздырғыш әсерден тежелуі және қанттың
бөлініп шығуы; асқазан шырышты қабығында нүктелі қан кету және қанталаған
қішкене жаралардың пайда болуы.
Ганс Селье стресстің дамуының мынадай үш сатысын атап көрсетеді:
Бірінші кезең (бастапқы кезеңі), үрей сатысы деп аталады. Бұл
қысымның алдында болатын кезең. Мысалы, бұдан былайғы тағдырыңызды шешетін
сынақ алдындағы толғаныс. Бұл қезеңде стресстік салмаққа бейімделу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz