МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ ЖӨНЕ ЖЕКЕ АДАМ

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 159 бет
Таңдаулыға:

МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МӘДЕНИЕТІ ЖӨНЕ ЖЕКЕ АДАМ
Мінез-құлық мәдениеті дегеніміз адамзат қоғамы мәдениетінің ажырамас
құрамдас бәлігі. Оның негізінде қоғамда үстем болып отырған, адамның мінез-
құлық нормаларын айқындайтын мораль жатыр. Мораль қоғамдық сана
формаларының бірі болып табылады. Адамгершіліктің мәңгілік нормаларының
болмайтыны белгілі, Таптарға бәлінген қоғамда мораль тап күресін бейнелеп,
таптық сипатта болады. Үстем таптың моралы үстемдік ететін мораль болып
саналады. Бұрынғы қоғамдық формацияларда әрбір таптың мораль туралы өз
ұғымы және соған сәйкес мінез-кұлық мәдениеті болды. Халықтың пұрсатты
топтарының мінез-кұлық мәдениеті қанаушылар табының моралына сүйеніп, оны
қолдау және қорғау үшін екінің бірінде діннің көмегін де қолданып отырды.
А. Таммсааре өзінің Тамұктан шыққан тағы бір сай-тан деген
шығармасында буржуазиялық моральды Айлакер Антстың аузына мынадай сөздер
салып сипат-тайды: Бұл дүниеде кішкеитай адам үлкен адам үшін, әлсіз —
күшті үшін, акымақ — ақылды үшін азап шегуге тиісті. Қүдайдың өзі осылай
жаратқан. Сондықтан оған қарсы шыққан адамның кұдайға қарсы шыққаны, ал
құдайға қарсы шыққан адамды ажал күтіп тұрады'. Бірінші дүние жүзілік
соғыс жылдарында нақ осы автор Соғыс және бейбітшілік деген мақаласында:
Біз тістілер мен тырнақтылар дүниесінде өмір сүріп отырмыз, мұнда право
емес, күш қана үстем, мұнда өктемдік пен капитал билеп-төстейді,— деп
жазған болатын.
Ал қанаушы таптардың моральдық принциптерінің негізіне не алынады?
Мұны халық өзінің мақал-мәтелдерінде барынша айқын тұжырымдаған: Аузы
қисық болса да байдың ұлы сөйлесін, Байдың мысығы да қоян алады, Ақшада
иіс болмас және Адам адамға қас-қыр. Жоғарғы қауым өзі ұғынып, өз
мәдениетін дамытуға септігін тигізетіндерді ғана айтып келді.
Маркстік-Лениндік ілім бұрынғы қоғамдық формациялар мәдениетінің
мұрагері пролетариат болып табылады және социалистік қоғам міндеттерінің
бірі — оның ең бағалы бөлігін меңгеру деп санайды. Әлбетте, мұның мінез-
құлық мәдениетіне де қатысы бар.
Сословиелер мен таптар жоқ, тең праволылық үстемдік ететін социалистік
қоғамда қоғамның барлық мүшелері үшін ортақ, бір ғана мінез-құлық мәдениеті
бар, ол жоғары мораль — коммунистік моральға бағынады.
КПСС Программасының жаңа редакциясында былай делінген: Қоммунизмге
қарай бірте-бірте алға басу жағдайында революциялық күрес мақсаттарына,
коммунизм мұраттарына адалдыққа негізделген нағыз адамгершіл, әділ,
ізгілікті мораль — коммунистік моральдың творчестволық потенциалы барған
сайын толық ашылады. Біздің мораль өз бойына жалпы адамзаттың адамгершілік
байлығын да, сондай-ақ адамдардың мінез-құлқы мен олардың арасындағы
қатынастардың халық бұқарасының қанаутылыққа қарсы, бостандық пен
әлеуметтік теңдік, бақыт пен бейбітшілік жолындағы сан ғасырлық күресінде
туған нормаларын да сіңірген.
Коммунистік мораль дегеніміз, біріншіден, қоллективистік мораль; оның
іргелі принципі —біріміз бәріміз үшін, бәріміз біріміз үшін. Ол
өзімшілдікпен, менмендікпен және пайдакүнемдікпен сыйыспайды,
жалпыхалық тық, қоллективтік және жеке мүдделерді үйлесімді ұштастырады.
Екіншіден, коммунистік мораль дегеніміз гуманистік мораль. Ол енбек
адамының мәртебесін көтереді, оған деген терең кұрметтеу сөзіміне толы және
оның абырой-атағына нұқсан келтіруге төзбестікпен қарайды. Ол адамдар
арасындағы шынайы адамгершілік қатынастарды — жолдастық ынтымақтастық және
өзара көмек қатынастарын, жеке адам өмірі мен қоғамдық өмірдегі ізгілікті,
адалдықты, қарапайымдылық пен кіші-пейілділікті орнықтырады. Үшіншіден,
коммунистік мораль — белсенді, қаракетшіл мораль. Ол адамды еңбектегі және
творчестволық жаңа жеңістерге, қоллективтің және бүкіл елдің өміріне ынта-
ықыласпен араласуға, социалистік өмір салтына қайшы келетін нәрсенің
бәрінен белсенді түрде бөзінуге, коммунистік мұраттар жолындағы табанды
күреске құлшындырады. Қоғамның әрбір мүшесі бізде қолданылып жүрген мінез-
құлық нормаларын сақтауға тиіс, ал ол нормалар: қоғаммен және
отандастарыңмен санас, оларды құрметте, басқалар өзіңмен қалай қарым-
қатынас жасағанын қаласаң, нақ солай ұста деген принципке негізделгену.
Мұны ең алдымен жастардың тек сырт көрінісінің тартымды болуына ғана
ұмтылатын бөлігі ұғып алуға тиіс.
Адамның бойындағының бәрі: келбеті де, киімі де, жан-дүниесі де, ойы
да әдемі болуға тиіс... Мен көркі мен киіміне карасам, көз суйсіндіріп, бас
айналдыратын адамдарды жиі көремін, ал жан-дүниесіне үңілсек — құдай
сақтасын! Әп-әдемі сыртқы кабықтың ішіндегі жанның қап-қара болатыны сонша,
оны ештеңемен жуып кетіре алмайсың.
Адамның ішкі жангдүниесі, оның интеллектісі, парасаты мен сөзімі
сыртқы келбетінен, көздерінен, бет-әлпетінен, сондай-ақ мүсіні мен мінез-
құлқынан көрініс табады. Ішкі жан-дүниесі бай болс:а, оған мінез-құлқының
жоғары мәдениеті де сай келеді.
Кешегі және бүгінгі мінез-құлық ережелері
Мінез-кұлық ережелерінің өзіне ғана емес, сонымен қатар оны
сақтайтындарға да мысқылдап қарап, бұл адамдарды буржуазиялық соқыр
сенімдердің құрбаны деп санайтын адамдардың әлі де жеткілікті екені құпия
емес. Олар саясатты, әдебиетті, музыка мен өнерді түсінетін білімді адамға,
адамдарды бағалай білетін жақсы маманға адам үйге қалпағын шешіп кіре ме
әлде шешпей кіре ме, ол бірінші болып қол ұсына ма немесе өзіне қол беруді
күте ме, онымен санасып жатуы мүлдем міндетті емес деп пайымдайды.
Дегенмен де адамзат дамуының сан ғасырлық тарихы бойында қалыптасқан
мінез-құлық ережелерінің іс жүзінде негізі бар. Оның дұрыстығы gui bene,
guі рrо-bеst? — кімге пайдалы, кімге тиімді?— деген сұраққа байланысты
болып келді (қазір де соған байланысты). Адамзаттың ұзақ дамуы көзінде
көптеген ережелер өзгеріп, толықты, көпшілігі мүлде жоғалып кетті, ал бір
бөлігі дәстүр бойынша, міне, ғасырлар бойы өзгеріссіз сақталып келеді.
Антик дәуірінің әдебиетінен де біз сол кездің әдет-ғұрыптары мен мінез-
құлық ережелерінің баяндалғанын кездестіреміз. Мысалы, Сқандинавияның
Эддесінде дастархан басында сакталатын әдеттер туралы барынша нақты
айтылады, оның үстіне тостар көтеру женінде тіпті егжей-тегжейлі ережелер
де келтірілген.
Мінез-құлық жәніндегі бірінші жетекші қүрал 1204 жылы испандық Петрус
Альфонс жазған Клерикалис тәртібі болды. Оның ізінше сарай маңындағыларға
арналған, ал кейінірек те неғұрлым қалық кепшілікке арналған мінез-құлық
ережелері туралы кітаптар шықты. Мәселен, 1716 жылы Гамбургта Сыпайы да
әдепті әңгімелесу мен өмір сүруге, жоғары ақсүйек адамдармен, өзі
сияқтылармен және әйелдермен араласуға арналған, сондай-ақ әйелдерді дұрыс
қарым-қатынас жасауға үйрететін әдет-ғұрыптар деген толымды атпен кітап
шығарылды.
Әр түрлі қоғамдық формацияларға адамдар арасындағы қарым-қатынастың әр
түрлі формалары сай келіп отырды, ал адамдарды қоғамдық тәртіптерді,
дүниетаным мен сословиелік алшақтықты өзінше бейнелейтін мінез-құлық
ережелерінің жиынтығы біріктірді. Сыпайылық әдеттері мен ережелері немесе,
басқаша айтқанда, жақсы мәнер мен жақсы сыңай ережелері билеп-төстеуші
тапқа — құл иеленушілерге, феодалдарға және кейініректе буржуазияға
арналды, ешқашанда халықтың төменгі топтарына, қарапайым халыққа арнап
жасалған емес. Қарапайым халық өзіне қолында билігі барлар бұйырған бір-ақ
ережені: маңдай теріңді төгіп тапқан наның үшін сен өз мырзаңа бағынып,
алғыс айтуға тиістісің деген ережені ғана білуге тиіс болды. Жоғары
сословиеге жататын адамдар тек өзі сияктылармен қарым-қатынас жасағанда
ғана сыпайы және әдепті болды. Төменгі топтың адамдарымен, яғни жұмысшы
адамдармен жанасып кетсе-ақ сыпайылық жайында қалатын. Алайда адам
әркашанда әдемілік пен тәртіпке ұмтылып келді, сондықтан да қарапайым халық
арасында халықтың тамаша дәстүрлерін бейнелейтін, еш жерде жазылмаған,
ұрпақтан-ұрпаққа өтіп келе жатқан әдет-ғұрыптары мен мінез-құлық ережелері
қалыптасқан. Адамға жақсылық, әдемілік атаулыға ұмтылу тән, сондықтан
қарапайым халықтың жақсы сарын дейтінге бой ұруында тұрған қайран қаларлық
ештеңе де жоқ. Дүние жүзілік тарихта бірінші рет біздің елімізде ғана
жұмысшы адам басым бола бастады.
Мінез-құлық ережелері әрқашанда гигиена талаптарын бейнелеп келді және
бейнелеп отыр. Мінез-құлықты билейтін әдет-ғұрыптардың басым көпшілігі
психогигиена-мен тікелей байланысты. Олар адамдардың әдет-ғұрпына уақыт өте
келе, жинақталған тәжірибенің негізінде еріксіз енген. Қазіргі адам
француздардың, қытайлардың немесе баска да шетелдіктердің мінез-құлық
кодекстеріне бостан-босқа еліктей бермей, өзінің айналасындағылармен қарым-
қатынасын бірінші кезекте психогигиена талаптарына сүйеніп, саналы түрде
реттеп отыруға тиіс. Стол басындағы мінез-кұлық ережелерінің едәуір бөлігі
және жалпы мінез-құлық ережелерінің де көпшілігі гигиена талаптарына
бағынады. Мысалы, біреудің тусіп кеткен қол орамалын көтеріп алып бермей-ақ
несіне ескерте салса жетеді: басқа біреудің қол орамалын қолға ұстаған
жағдайда қайсыбір ауруды жұқтырып алуың немесе өз қолық аркылы ондай ауруды
орамалға жұқтыруың мүмкін. (Бірақ қартайған немесе ауру адамға жас және
неғұрлым дені сау адам, әрине, орамалын жерден алып береді.) Сыпайылық
ережесі біздің шу көтеруімізге айналадағылардың мазасын алып, шамына
тиюімізге тыйым салады. Сыпайылық сөйлегенде және іс-әрекет жасағанда
ұстамды болуды талап етеді.
Академик И. П. Павлов 1883 жылдың өзінде-ақ организмнің бүкіл қызметін
жоғары нерв жүйесі басқарады деп жазған болатын. Медициналық зерттеулер ми
қабығындағы қозу мен тежелу әр түрлі ауруларға шалдықтыруы мүмкін екенін
көрсетті. Дәрігерлер тіпті біздің өзіміз де байқай бермейтін кез-келген шу
миымыз бен бүкіл денемізде қозу толқынын туғызады дейді. Уақыт өте келе бұл
тітіркенулер организмде ізін қалдырып, жүйке, қан тамырларының ауруы,
асқазан ауруы, қан қысымының артуы және т.б. сияқты аурулардың асқынуына
себепші болады.
Сынықтың бейнеті нерв жүйесінің жарақаттануынан әсте ауыр емес,— деп
жазады медицина ғылымының қандидаты X. Янес, сөйтіп дөрекілікті, қатаң,
жәбірлі сөзді және адамға теріс көзқарастың басқа да формаларын оның нерв
жүйесін жегідей жеуге теңейді.
Біздің қоғамымыздың моралында адамдар арасындағы шынайы адамшылық
қатынастар: тең праволылық, жолдастық өзара сыйластық және жақын адамдарға
қамқорлық жасау қатынастары көзделеді. Мінез-құлық ережелерінің негізіне
нақ осы талаптар алынған.
Жасы кішілер үлкендерге орын беріп те, қол алысу үшін жасы үлкен
адамның өзі қол ұсынуын күтіп те және т.т. — үлкендерге барлық жағынан
құрмет көрсетеді. Қоғамымыздың моралына сәйкес бізде әйелді ана, ұрпақты
жалғастырушы деп сыйлайды. Сондықтан мінез-кұлықтың көптеген ережелерінде
ер адамның дене күші басым болғандықтан әйелге көмектесуі, оған қамқорлық
жасауы көзделеді. Еркек әйелге алдымен амандасады, түрегеліп орын береді,
жасы үлкен адамның алдындағы сияқты, сәлемдесіп, өзін таныстырғаннан кейін,
ол өзі қол ұсынғанша күтіп тұрады.
Ақырында, жалпы жұрт қабылдаған мінез-құлық ережелерінің бәрі әсемдік
ұғымымен белгілі бір дәрежеде байланысты.
Қазіргі уақытта бұл ережелердің көпшілігі таза дәстүрлі сипат алып
отырғанын және олардың практикалық жағынан құндылығы күмәнды екенін айта
кеткен жөн. Мысалы, баспалдақпен көтеріліп келе жатқанда еркек әйелдің
алдында жүреді де, төмен түсіп келе жатқанда артында жүреді. Бұл талап
әйелдер ұзын көйлек киетін және балауыз шам жағатын дәуірде пайда болған:
еркек қолына шырағдан алып, жолға жарық түсіріп жүрген, оның үстіне ұзын
кейлектің етегін оп-оңай басып кетуге болатын еді.
Европа халықтарында сәлемдескенде бір-бірінің қолын қысатын болған.
Бүгінгі таңда бұл дәстүр кұрметтеу белгісі деп түсініледі. Ал бұл ғұрыптың
тууына басқа себеп: татулық бейбіт ниетті дәлелдеу себеп болған еді.
Алақанын жазып, ілгері созылған оң қол онда тас, пышақ және басқа қару жоқ
екенін дәлелдеуге тиіс болатын. Егер екінші жақ та бейбіт ниетте болса, шын
пейілімен қол қысып, сәлемдесетін болған. Нақ сол ойды Шығыста арабтар
кеудесіне қолын қусырып, турікмендер қолдарын ұзын жеңіне тығып білдірген,
қытайларда бас игенде қолдары екі жағында салбырап тұратын болған және т.т.
Бас киімін алу да бейбіт сөзімнен, құрмет білдіруден туған. Бұл ғұрып
шайқас алаңында дулығаны шешуден басталған еді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін Европаны тұмау сүзек індеті
жайлаған кезде, дәрігерлердің инициативасымен, Сәлемдесуді оңайлату одағы
пайда болды. Көптеген калалардың көшелерінде кеудесіне ерекше белгі таққан,
қол алыспай және калпағын көтермей амандасатын адамдарды кездестіруге
болатын еді.
Әр халықтың әдет-ғұрпы да әр түрлі. Бұл айырмашылықтар тарихи және
жергілікті жағдайларға, халықтың мінөзіне және басқа факторларға
байланысты. Сондықтан біз бір халықтың әдет-ғұрпын екіншісіне телімеуге
тиістіміз. Халықты құрметтегенде оның дәстүрлерін де кұрметтеуіміз керек.
Дәстүрлер ешқашанда мәдениетпен қатар дамып көрген емес, сондықтан
мәдениеті жоғары халықтарда кейбір ескірген ғұрыптардың болуы мүмкін.
Әдептілік ережелерінің әрқашан бірыңғай бола бермейтініне, кейде
шартты және салыстырмалы болатынына қарамастан, оларды ұстану қажет,
әйткені мұның өзі адамдар арасындағы түсініспеушілікті болдырмайды және
қарым-қатынасты неғұрлым ұнамды етеді; Біздің қоғамымызда қолданылып жүрген
сыпайылық ережелерінің арасында қоғамдық мүдделер үшін сақталатын
міндеттілері де, шын мәніне келгенде заманы өткен, бірақ зиян келтірмейтін
міндетті еместері де бар. Соңғыларына сәлемдескенде, қоштасқанда және
танысқанда қолды сүю, бас киімін көтеру және басқалар жатады, мұндай
жағдайда әркімнің өз қалауы бойынша, өзінің әдептілік сөзіміне және
талғамына сәйкес істеуіне болады.
Біз жаңа заманның басталар көзінде, ескілікті сын көзбен қайта бағалау
кезеңінде өмір сүріп отырмыз және өз бойымыз болашақ үшін — коммунизм үшін
творчестволық құлшынысқа толы. Өткендегі формациялардың мәдени мұрасын сын
көзбен қабылдай отырып, біз сол сияқты бұрынғы кездің мінез-құлық
ережелерін де қалай болса солай емес, қайта сын көзбен және саналы түрде
қабылдауға тиіспіз. Социалистік мемлекетте адамдар арасында жаңа мінез-
құлық ережелері түрінде тиісінше бейнелеу формаларын талап ететін жаңа
қатынастар орнады.
Өткендегі алпауыттардың салтанатты рәсімі мен мещандардың жоғары
қоғамды бейнелейтін жалған сыпайылығы бізге жат және өткен ғасырлардағы
корсет киіп тыртиған тұлғалар сияқты күлкілі. Сыпайылық ережелерін догмаға
айналдырып, өзіңнің ізгі сөзімдеріңді, жақсы талғамыңды, табиғи қолайлы
және ешкімге кедергі жасамайтын парасатты жағдайыңды кұрбан етуден өткен
мағынасыз ештеңе жок. Біздің қоғамымызға шын жүректен және тілектестіктен
туатын сыпайылық тән болуға тиіс. И. В. Гётенің айтқанындай, шын жүректен
шығатын, сүйіспеншілікке пара-пар сыпайылық болады. Айналамен қарым-
катынастағы қолайлы сыпайылық содан қалыптасады (И.В. Гёте, Максималар
мен рефлексиялар). Этикет болып қала беретін және жақсы мәнермен (оларды
солай болып көрінуге тырысу деп атаған дұрыс болады) ғана шектелетін
сыпайылық пен мінез-құлық ережелері бізге аздық етеді. Мінез-кұлық
ережелерін жағдайға, орын мен уақытқа қарай ақылға сала отырып сақтау
қажет. Мысалы, әдетте көшеде қатты айқайлап, қол сермеуге болмайды, ейткені
бұл жұрттың мазасын алады.
Ал егер әлдебіреуді машина басып кету каупі төне қалса, тіпті барынша
қатты айқайлап, шапшаң қимыл-ишара жасау да орынды болады.
Біз мінез-кұлық ережелерін бойымызға сіңіріп алуға тиіспіз, ал мұның
өзі неғұрлым ертерек қалыптасса, біз оларды со ғұрлым табиғи түрде, емін-
еркін орындайтын боламыз.
Сондықтан баланы ең жас көзінен бастап-ақ сыпайылыққа үйрету керек.
Қейбір ата-аналардың ойлайтынындай, сыпайылық ережелерін түсінуге ешбір
баланың жастығы кедергі келтірмейді.
Негізінен алғанда сыпайылық пен өзін ұстай білу адамның жалпы дамуына
байланысты болады.
Сыпайылық және әдептіліктің ережелерін сақтау табиғиі емін-еркін
болып, ешбір жағдайда екіжүзділікке, өтірік ұялшақтыққа негізделмеуге тиіс.
Мінездің кейбір белгілері жөнінде
Мінез-құлық мәдениеті туралы айтқанда, адамның мінез-құлқына
байланысты болатын кейбір мінез ерекшеліктерін орағытып өтуге болмайды.
Жалпы ереже бұл орайда тек тәртіпке келтіріп отыратын фактор ретінде ғана
әрекет етеді.
Мінездің унамды белплері
ӘДЕПТІЛІК СӨЗІМІ дегеніміз өзіңді әр түрлі жағдайда жалпылама мінез-
құлық ережелеріне сәйкес қана емес, сонымен қатар эстетикалық және этикалық
талаптарды да қанағаттандыратындай етіп ұстай білу. Шын жүректен шыққан
әдептілік сөзімі адамның өзге біреудің жанына бататынның немесе қуаныш
әкеле алатынның бәрін түсінуін және басқа біреудің қажеттері мен уайым-
қайғысына ортақтаса білуді талап етеді. Әдепті адам ыңғайсыздық тудыратын
жағдайды болдырмауға тырысады. Егер сыпайылық ережелерін өзінен-өзі жаттап
алып, олар жақсы дағдыға айнала алатын болса, әдеп-тілік үшін көп нәрсе
қажет. Өзіңнің әдептілік сөзіміңді жетілдіру үшін өзіңді көбінесе ойша
басқа адамның орнына қою керек.
Әдептілік адамның қоғамға, оның өзіне немесе қайсыбір басқа адамға
қауіп төнбейтін жерде өзгенің істеріне араласудан бой тартуын талап етеді.
Сондай-ақ адам бойында ең алдымен өзіне-өзі сын көзбен қарай алатындай
сыншылдық негіз дамуы керек.
СЫННЫҢ МАҚСАТЫ — қоғамда орын алып отырған кемшіліктерді жою. Осыған
ұмтылған жағдайда сын объективті болуға тиіс — мақсатқа осылайша ғана
жетуге болады. Адамдар және олардың мікез-құлқы жөнінде пікір түйместен
бұрын өзіңе сын көзбен қарай білу қажет. Сынаушы өзі айыптап отырған кейбір
кемшіліктер оның өзіне де тән екенін көбінесе аңғара бермейді. Екінің
бірінде адамдар, іс-қылықтар немесе жағдайлар белгілі бір құбылыс туғызған
себептер ескерілмей, тым жеңіл оймен айыпталады. Мұндай сын кемшіліктерді
тек тереңдете түсуі мүмкін.
Сын объективті болып, коммунистік мораль принциптеріне сай келуге
тиіс. Кейде біз баланы, жас өспірімді немесе тіпті ересек адамды да
тәртіпке шақыруға мәжбүр боламыз. Мұны дөрекі түрде, намысқа тие немесе
мысқылдай істеу дұрыс болмас еді, мұның өзі көбінесе керісінше әсер етеді.
Әділ жазаның өзі адам қасиетіне міндетті түрде кұрметпен қарауды талап
етеді. Жазалағаннан кейін адамға оның кінәсін еске салу әдептілік емес.
Айналадағы адамдармен қарым-катынастағы әдепсіздік кейде белгілі бір
жөн-жобаның бұзылуынан көрінеді, ал оның шегі адамдардың арасындағы
қатынастар, жас шамасы, қоғамдық жағдай және нақты жағдайлар (төңірек,
жағдай және уақыт) арқылы анықталады. Дерекілік пен менмендік — нақ сол
әдепсіздіктің үшқары көріністері.
Сөзім мен парасат билейтін әдептілік іс-әрекеттен де, сөзден де
көрінеді. Әдепті адам ешкімнің мазасын алмай, ешкімді ренжітпей, қарапайым
жүріп, өзін қарапайым ұстайды. Ол өзінің артықшылығын немесе қоғамдық
жағдайын баса көрсетпейді. Ол шікіреймейді әрі тым еркінсіп кетпейді,
қандай жағдайға болса да бейімделе береді, айналасындағылармен және
жағдаймен әрқа-шанда санасып отырады.
Әдепті адам өзінін белгілі бір адамды жек керетінін байқатпайды және
шамадан тыс ұнатқандық сөзім білдірмейді, мұның өзі айналадағыларды
ыңғайсыз жағдайда қалдыруы мүмкін. Жұрттың көзінше құшақтасуға, сүйісуге
және өз сөзімдерін әдейі көрсетуге болмайды.
Төңіректегілерді ренжітуі мүмкін әуестік әдепсіздікпен шектесіп
жатады. Мысалы, жазып немесе оқып отырған адамның иығынан асыла қарау
әдепсіздік. Біреудің суретін көріп отырғанда арнау сөзді оқуға болмайды.
Есіктің тесігінен сығалаған сиякты, басқалардың әңгімесін жасырын тыңдау да
лайықсыз. Төңіректегілерге шұқшия қарау әдептілікке жатпайды. Таныс
адамыңды ыңғайсыз жағдайда көріп қалсаңыз, оны байқамаған сыңай білдіріңіз
және мұны ешқашанда оның есіне салмаңыз, ал оның үстіне көргеніңіз жөнінде
басқа адамға айтпаңыз.
Адамның қоғамға зиян келтірмейтін кемшіліктері мен әлсіз жақтарын
басқалардың алдында әшкерелемеу керек.
Кемтар — кекеш, саңырау, ақсақ және т. б. — адамды сырттай болса да
күлкі қылу және келеке ету әдепсіздік қана емес, дөрекілік те болады.
Мұндай адамдарға ерекше ілтипатты, шыдамдылықпен және жанашырлықпен қарау
керек. Жанашырлықты әдептілік сөзімі билеуге тиіс. Кемтар адамдар, жалпы
алғанда көптеген ауру адамдар сияқты, өздерінің кемтарлығын елемегенін
ұнатады.
Әдептілік кейбір нәрселер жөнінде әсіресе балалар мен жас өспірімдер
бар жерде тұспалдап сөйлеуге мәжбүр етеді. Әдептілік сөзімін дамытуға
болады. Ал мұның өзі аддмның өзіне байланысты.
ҚАРАПАЙЫМДЫҚ. Әдептілік қарапайымдықпен байланысты. Сыпайы болу —
өзіңе, өзіңнің қабілетің мен мінез-құлқына талапшылдықпен және сыншылдықпен
қарау деген сөз. Академик Павлов өзінің Жастарға хатында былай деп жазды:
Өзіңізді қазірдің өзінде бәрін де білемін деп ешқашан ойламаңыз. Сізді
қаншама жоғары бағаласа да, өзіңе: мен наданмын деп айтуға әрқашанда
батылықыз баратын болсын.
Дегенмен де қарапайымдықтан жұрдай, өзін жоғары санайтын адамдар,
әсіресе жастардың арасында әлі де жиі кездеседі. Творчестволық жастар
өкілдерінің, өндіріс озаттарының қоғамға, өз қоллективіне, өзінің тікелей
және жанама ұстаздарына, басқа да өте көптеген адамдарға борышты екенін
ұмытатын кездері болады. Қарапайым адам өзінің жеке басының сіңірген
еңбегінің маңызы қоллективтің табысындай болмайтынын біледі. Ол өзінің
менін, шын мәніндегі немесе жалған қабілетін, өзінің өзгелерден
артықшылығын айрықша көрсетпейді. Қарапайым адам ешқашанда өзгелерді өзінің
көз-қарастары мен ерік-жігеріне көндіруге тырыспайды, ол иландыру жолдарын
іздестіріп, өз мақсатына тек осылайша ғана жетеді. Ол өзгелердің
кемшіліктеріне принципшілдікпен қарайды, сонымен қатар олардың сөзімдерін
аялайды, сол арқылы әдептілік көрсетеді. Жақтаған жағдайда ол жарамсақ
танбайды және мақтауға дандайсымайды.
Қарапайымдықты ұялшақтықпен теңестіруге бол-майды. Ұялшақ адам өзін
жете бағаламауға бейім тұрады. Мұндай адаммен қарым-қатынас жасағанда оның
өз қабілеті мен шеберлігіне жұрттың сенетінін және оларды бағалайтынын
сөзінуіне мүмкіндік беру қажет. Мақұлдаған және дос пейілмен айхылған сез
ұялшақ адамға сенім ұялатып, күш береді. Қарапайымдық табиғилықпен тығыз
байланысты.
ТАБИҒИЛЫҚ — өзің қандай болсаң, сондай болу деген сөз. Бұл
үшін адалдық пен шыншылдық қажет.
Екіжүзділіктен, қылымсудан және кулық жасаудан асқан жаман ештеңе
жоқ. Жас шақта өзі ұқсағысы келетін біреуді үлгі, өнеге етіп алу, бұл
орайда өздерінің жас шамасы, сырт пішіні, темпераменті таңдап алынған
мұратына сәйкес келетін-келмейтінмен санаспау жиі кездеседі. Мысалы, орта
жастағы таллиндіктер Грета Гарбоның даңқы дүние жүзіне жайылып тұрған кезде
қалада оған еліктеген ондаған адамдарды кездестіргендерін айтып бере алады.
Осынау жалған Гарболар атақты киноактрисаның сырт пішінін — боянуын, шаш
тарауын, киім киісін, жүріс-тұрысын мүлде айнытпай қайталаған еді. Басқа
біреудің кейпіне кірген олар өз бетін, табиғилығын жоғалтып, қуыршақ сияқты
болып көрінді. Бике болып көрінуге тырысатын он жеті — он сегіз жасар
қыздарды қазір де кездестіруге болады.
Мәнері мінсіз адам төңірегіндегілермен қарым-қатынас жасағанда,
әңгімелескенде, өзін-өзі ұстау және киім кию мәнерінде, жас шамасына
карамастан, табиғи және қарапайым болады.
Қыз сияқты аңғал болып көрінуге тырысатын ересек әйел қандай күлкі
келтіретін болса, ересек болып көрінуге тырысатын жас қыздар да сондай
күлкі келтіреді. Аңғалдық өмір тәжірибесі болмауының жастарға тән
турашылдыққа ұласуынан туындайды. Аңғал адамның мінез-құлқының табиғи
болатын себебі — ол өзін аңғалмын деп есептемейді. Өзін әдейі аңғал етіп
көрсететін адам жасанды, сондықтан да жиренішті болып көрінеді.
Өз қалпында көріну, мінез-кұлқында табиғи болу, шамашарқыңды сөзіне
білу — нағыз әдемілік, міне, осында, жақсы талғам деген де осы.
Махаббатта көз болмайды,— дейді швед мақалында. Жастардың ересек
керінуге ұмтылуына көбінесе өз балаларын дер көзінде тоқтата алмайтын
немесе оларға бағыт бере алмайтын ата-аналардың женсіз сүйіспеншілігі себеп
болады.
Мысалы, мектеп оқытушыларының шағынып жүргеніндей, жоғары класс
оқушыларын айтпағанның өзінде, 7—8 класс оқушы қыздарының да киетін
ештеңесі болмағандықтан— мұның өзі осы кешке арнап оларға жаңа кейлек
тігіп бермеген деген сәз — мектептегі кешке келмейтін реттері кездеседі.
Өз балаларын ете жақсы көргендіктен олардың барлық тілектерін
орындайтын ата-аналар айыптап, сегуге лайық. Жастардың барлық сыртқы
түрге — киімге, шашын сәндеуге, би залына, кафеге катты мән беруіне
олардың өздері интермелейді; оларды қылымсуға, өзім-шілдікке және құлық-
сұмдыққа тәрбиелейді.
Адам мен қоғамды калыптастырған еңбек. Сондықтан адам бағасының өлшемі
— оның еңбегі, қоғам игілігіне пайдалы қызмет етуі. Мынаны ұмытуға
болмайды: адамның мәдениеті неғұрлым жоғары болса, оның өзі де, мінез-құлқы
мен төңірегіндегілерге көзқарасы да табиғи, қарапайым және сыпайы болады.
ҚАДІР-ҚАСИЕТ. Қарапайымдылықпен және табиғилықпен қатар әрбір адамға
өзін-өзі құрметтеу, өзінің қадір-қасиетің сөзіну тән болуға тиіс, мұның өзі
адамды өз күшіне сенуге мәжбүр етеді және оған өзін пайдасыз шеткері қалған
жанмын деп сөзінуіне мүмкіндік бермейді.
Өзінің қадір-қасиетін сөзіну адамды арамза болуға, төменшектенуге
немесе қорлыққа көнуге жібермейді.
Өзінің қадір-қасиетін жаксы білетін адам өзгелерді де қорламайды. Ол
ісіндеде, сөзінде де ешкашан пасықтыққа бармайды, ол әрқашанда сабырлы,
ұстамды болады.
Өзін құрметтейтін адам өзі барда өзгелердің де өзін лайықсыз
ұстауына, бейпіл сөздер айтуына немесе дауыс көтеруіне жол бермейді. Ол өзі
орындай алмайтын жеңілтек уәделер бермейді. Ол берген сөзінде тұру қажет
екенін біледі.
Уәде берсең, қайтпа, қолықнан келмесе, айтпа,— деген біздің де ата-
бабаларымыз. (Әрине, уәденің ауру, жазатайым жағдай, күтпеген жерден жол
жүру немесе шұғыл тапсырма және тағы басқа сол сияқты өзімізге байланысты
болмайтын сан алуан себептермен бұзылуы мүмкін. Егер адам бұл жөнінде
ескерте алмаса, ол алғашкы мүмкіндік туғанда-ақ кешірім сұрауға тиіс.
Өзінің қадір-қасиетін сөзінетін адам сенімді бағалай біледі.
Қоллективтің немесе жеке адамның сеніміне қиянат жасау пасықтықпен шектесіп
жатады.
Қадір-қасиет қоллективтің әрбір мүшесінен Отаны мен өз халкының
абыройын қымбат тұтумен бірге, семья, мектеп, жатақхана, завод, қолхоз,
мекеме және т. б. болсын, өзі өмір суріп, жұмыс істейтін қоллективтің де
абыройын кымбат тұтуды талап етеді. Бұл үшін ең алдымен өзінің қадір-
қасиетін жоғары ұстап, өзін-өзі құрметтей білу қажет.
Мінездің жағымсыз жақтары
Мінездің ең жиренішті жақтары — өзімшілдік, күншілдік және
жағымпаздық. Өзімшілдің, күншілдің және жағымпаздың мінез-кұлкын жеке
басының пайдасы немесе адамдардың шағын топтарының (мысалы, семьяның)
пайдасы билейді. Өзімшіл де, жағымпаз да, күншіл де — ой-өрісі өресіз,
ұсақ, жаны жадау, үлкен, игілікті істерге қабілетсіз адамдар. Бейшара жан
баянды ештеңе тындыра алмайды. Ұсақшыл, зымиян, өзімшіл жан сайып келгенде
алаулап жалын ата алмайды.,
Жағымпазға келер болсақ, бұл тйп бірінші кезекте өзін жоғары
бағалайтын адамға қауіпті. Жағымпаздың мактауы мен жарамсақтануы оның нақты
қалыптасқан жағдайда дұрыс бағдар алуына одан сайын көбірек кедергі
жасайды, Мақтау — ақымақтарға қазылған ор— деген нақыл бар. Бір жолы Карл
Маркстен мінездегі қандай белгіні барынша жек көретінін сұрағанда, ол
жағымпаздық деп жауап берген.
Мінез-құлық мінезге тікелей байланысты болады. Мінездің жағымсыз
жақтары қоғам және жақын адамдар жөніндегі жағымсыз, зиянды мінез-кұлыққа
себеп болып табылады. Өзімшіл, дарашыл, күншіл, өтірікші, жағымпаз,
өркөкірек, шамшыл, қыңыр, күдікшіл және мінөзі құбылмалы адамның қоғамға
зиянды болатын себебі оның төңірегіндегілерге жаман ықпал жасауы мүмкін
екендігінен ғана емес, сонымен қатар оның қандай болса да қоғамдық дамуды
тежейтіндігіне байланысты. Өзінің де, өз жақындарының да мінөзінің жағымсыз
жақтарына қарсы күресіп, оңды жақтарын дамыта түсу — әрбір совет адамының
борышы.

Совет Одағы Коммунистік партиясы Програмасының жаңа редакциясында
идеялық-тәрбие жұмысы саласында мынадай міндеттер қойылған.
- ғылыми дүниетанымды қалыпстастыру: совет қоғамының өміріндегі жаңа
құбылыстарды зерттеу және қорыту, социалистік достық одақтың басқа да
елдерінің дүние жүзілік комунистік жұмысшы, ұлт-азаттық және
демократиялық козғалыстардың тәжірибесін ескеру және т. б.;
еңбек тәрбиесі, еңбекке коммунистік көзқарастың негіздерін нығайту;
патриоттық және интернационалдық тәрбие;
праволық және атеистік тәрбие;
әскери-патриоттық тәрбие, социалистік Отанды қорғауға, оған өзінің барлық
күшін, ал егер қажет болса, өмірін де қиюға өзір тұруды қалыптастыру.
Қазіргі кезеңде өз бойында рухани байлықты, моральдық тазалық пен
дене күшін жетілдіруді үйлесімді ұштастыратын жаңа адамды тәрбиелеу
мүмкіндіктері ұлғая түсіп отыр. Қоммунистік тәрбие берудің және адамды жан-
жақты тәрбиелеудің негізі жасампаздық еңбек болып қала береді. Еңбек
адамның өмір сүруі мен жетілуінің қайнар көзі болып келді және солай бола
бермек. Еңбек етпеген ішіп-жемейді деген мәтел барлық халықтарда бар,
барлық тілдерде айтылады.

ӨЗІН-ӨЗІ ТӘРБИЕЛЕУ.
Өзін-өзі тэрбиелеу дегеніміз мінезді қалыптастыруға бастайтын жол, өз
бойындағы бағалы адамшылық қасиеттерді саналы түрде дамыту. Академик И. П.
Павлов адам дегеніміз өзін-өзі кең көлемде реттей алатын, яғни өздігінен
жетіле алатын бірден-бір жүйе деп атап көрсетті.
Өзін-өзі тәрбиелеу қоғамға пайдалы болу, қоллективтің лайықты мүшесі
болу тілегінен тууға тиіс.
Өзін-өзі адамгершілік жағынан тәрбиелеу маркстік-лениндік идеологияға
сүйенеді, ол адамның барлық іс-әрекетіне коммунистік идеялылық пен
нысаналылық береді, оның әрбір қоғамдық құбылысқа дұрыс көзкараста болуына,
барлық мәселелерді дұрыс шешуіне көмектеседі, оның қоғамдық және жеке
басының мінез-құлқын айқын-дайды. Өзін-өзі тәрбиелеу адамдардың араласуына
себепші болып, сол арқылы жекелеген адамға да, қоллективке де пайда
келтіреді.
Өзін-өзі тәрбиелеу үшін өзіне сын көзбен қарап, өз кателерін
мойындауға батылы жетуі қажет. Мінездегі кемшіліктерді жойып, жақсы
сипаттарды жетілдірмейінше, өзін-өзі тәрбиелеу мүмкін емес.
Өнердегі сияқты, адамның бойында да форма мазмұнға сай болуы
қажет. Әдетте, адамның сыртқы келбеті ішкі мәдениетін бейнелейді.
Біздің қоғамымызда білім алу мен өзін-өзі тәрбиелеудің шексіз
мүмкіндіктері бар, олар: күндізгі және кешкі мектептер, тұрақты және
сырттан оқытатын жоғарғы оқу орындары, курстар, мәдениет университеттері,
көркем өнерпаздар үйірмелері, кітапханалар мен оқу үйлерінің кең жүйесі,
лекторийлер, көркемөнер кермелері, театрлар, кино, концерттер, радио,
телевизия және т. т. Елімізде әдебиет жұрттың бәріне ортақ, өйткені
кітаптар көп тиражбен шығады және дүние жүзінің қай еліндегісінен болса да
арзан.
Өзін-өзі тәрбиелеу процесінде жақсы мәнер мен талғамға үйрене отырып,
күнделікті қам-қарекетте, жұмыста және демалыс көзінде өз төңірегіндегі
адамдардың бір-бірімен қалай қарым-қатынас жасайтынына, олардың мінез-құлқы
мен сырт пішініне назар аударып, оларды бір-бірімен салыстырып отырған
пайдалы. Аңғарым-паздық жақсыны жаманнан, көріктіні көріксізден, табиғи
нәрсені жасанды нәрседен, жақсы талғамды жаман талғамнан оңай айыруға
жәрдемдеседі.
Инабатты мінез-кұлықтың тірегі жекелеген ережелерді қалай болса солай
жаттап алу емес, қайта өмірді дұрыс түсіну, оған өмірлік тәжірибенің
арқасында қол жетеді.
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
Эстетикалық тәрбие мінез бен адамгершілік қасиет-тердің қалыптасуында,
сондай-ак жақсы талғам мен мінез-құлық мәдениетін жетілдіруде маңызды роль
атқарады. Эстетикалық тәрбие ұғымы деп әдемілікті сөзінуге тәрбиелеу,
қоғамдық өмірдегі, табиғат пен өнердегі әдемілікті қабылдау, сөзіну және
түсіну қабілетін дамыту айтылады. Эстетикалық тәрбие — коммунизм
құрылысшыларын адамгершілік, рухани дене тәрбиесі жағынан жан-жақты
дамытудың ажырағысыз бөлегі.
Адамзат дамуының ұзақ тарихы бойында эстетикада мейлінше алуан түрлі
көзқарас орын алып келді. Диалектикалық материализм эстетикасынан бұрынғы
әдістер не дұрыс болмады, немесе әдемілік пен өнердің мәнін түсіну үшін
жеткіліксіз болып келді.
Марксизм-ленинизм былай деп үйретеді: рухтың ең бағалы қасиеті ретінде
адамның эстетикалық сөзімі тарихи даму процесінде және қоғамдық ендірістік
қызметтің ықпалымен бірте-бірте дамыды. Оның көрінуі, баюы, дамуы үшін
белгілі әлеуметтік жағдайлар қажет.
Әдемілікті түсіну бірте-бірте қалыптасты. Өмірдегінің бәрі сияқты,
уақыт өте келе бұл ұғым мен эстетикалық бағалау да өзгерістерге ұшырап
отырды. Өндірістік қатынастардың формалары мен әлеуметтік системалар, ал
солармен бірге адамдардың да әдемілік туралы ұғымы, олардың эстетикалық
талғамы, өнердің белгілі бір түріне көзқарасы өзгерді. Әрбір дәуірде түрлі
халықтар мен қогамдық таптардың талғам мен әдемілік туралы өз түсініктері
болды. Шаруаның пікіріне қарағанда, сырт пішінінің өзі оның жұмыскерлігін
көрсететін балтыры толық, күшті, қызыл шырайлы әйел әдемі болып саналатын.
Ал дворянның арман-мұраты қол-аяғы кіп-кішкене сүйкімді болып келетін
нөзік, аккұба жан, ақсүйектік пен текті-лікті көрсететін, яғни еңбек етуге
мүлде бейім емес жан болды.
Әрбір адамның талғамы да жеке-дара дамиды. Бұған объективті ғана емес,
сонымен қатар субъективті — жас мөлшеріне байланысты және психикалық —
себептер де ыкпал етеді. Жас балаға (әдетте алты жасқа дейін) қызыл түстің
үлкен әсер ететінін, бала оны ең әдемі түс деп санайтынын ғылыми зерттеулер
дәлелдеп отыр. Содан кейін оған басқа еңдер де ұнай бастайды және,
ақырында, тұрақты немесе езгеріп отыратын ұнамды түстер анықталады.
Уақыт ете келе кептеген эстетикалық қазыналар өзінің актуальдылығынан
айрылады. Эстетикалық қабылдау да әлсірей түседі. Соның нәтижесінде жаңа
эстетикалық формалар іздестіру басталады.
Соған сәйкес қоғам, сондай-ақ индивид әдеміліктің жаңа мұраттарын
іздестіреді. Сөйтіп әдебиет пен өнерде әр алуан стильдер мен ағымдар пайда
болады. Дәуірді айқындайтын стиль бірте-бірте калыптасады. Жаңа стиль
әрқашанда қоғамда үстемдік ететін идеялардың ауысуымен бірге пайда болып
келді. Бірақ өзінің көркемдік құнын ешқашан жоғалтпайтын және барлық
дәуірлерде бірдей эстетикалық әсері өте күшті өшпес өнер туындылары да бар.
Бұл керкем туындылар өз заманының прогресшіл идеяларын бізге дейін
жеткізді, олардың ұлылығы мен маңыздылығын бағалау үшін және олармен
танысқанда эстетикалық ләззат алу үшін біз тиісті интеллектілік деңгейде
болуға тиіспіз.
Эстетика біздің бүкіл өмірімізге бойлай еніп отыр және оны
тартымды етуге тиіс. Теңіректегілерді эстетикалық қабылдау адамның рухани
дамуына, оның дүниетанымына, жалпы білім деңгейіне, оның тәрбиелену
жағдайларына, мінөзіне және т. т. байланысты. Эстетикалық ләззат дәрежесін
талғам анықтайды деп батыл айтуға болады.
Жақсы талғам әрқашанда өмір шындығына ұмтылады, ал нашар талғам
жалғандықтың пайда болуына жәрдемдеседі. Адамның талғамы барлық нәрседен:
өмірге, жұмысқа көзқарастан, теңіректегілерге іс-әрекеттен, әдет-
дағдылардан, сөзден, сарыннан, киім-кешектен, өнерге көзқарастан, оның
қандай кітаптарды, фильмдерді, спектакльдерді, қандай музықаны
ұнататынынан, өз пәтеріне қандай жиһаздар қойғандығынан, қандай тұтыну
заттарын алатындығынан, бос уақытын қалай өткізетіндігінен, тіпті оның
кіммен достасатынынан көрінеді. Адамның талғамына қарап, оның дүниетанымын,
даму және тәрбиелену дәрежесін білуге болады.
Тәрбиелі адам өнерде де, өмірде де нағыз әдемілікті сөзімнің
көмегімен, әсер арқылы ғана емес, сонымен қатар саналы түрде танып-біледі.
Қоғамдық өмірмен және табиғатпен қатар, өнердің әдебиет, бейнелеу
өнері (кескіндеме, мүсіндеме, графика), музыка, театр, кино, балет, сәулет
өнері, қолданбалы өнер және басқалары сияқты түрлері де эстетикалық тәрбие
кұралдары болып табылады. Жаңа адамды қалыптастыруда әдебиет пен өнер
маңызды роль атқарады. Әдебиет пен өнер халық мүдделеріне, коммунизм ісіне
қызмет етуге тиіс, миллиондаған адамдар үшін қуаныш пен шабыттың қайнары
болып, олардың ерік-жігерін, сөзімдері мен ойларын бейнелеуге, олардың
идеялық жағынан баюына және адамгершілік тәрбиесіне белсенді түрде
көмектесуге тиіс.
Марксизм-ленинизм өнерге бір-бірімен тығыз байла-ііысты үш функция тән
болады деп үйретеді: 1) өнер дегеніміз өмірді тану кұралы, ол өмір шындығын
көркем образдармен бейнелейді; 2) ез кезегінде, өнер адамдардың ой-сөзімін
тәрбиелей және қалыптастыра отырып, өмір-дің өзіне ықпал етеді; 3) көркем
туындыда эстетикалық пегіз болса, яғни туынды өзімізге эстетикалық ләззат
боріп, ол бізді ізгі әрекеттер жасауға құлшындыра алатын жағдайда ғана әлгі
екі функция өз міндетін орындайды. Кескіндеме, театр, қолданбалы өнер
біздің түсті сезінуімізді, Маркстің анықтамасы бойынша, осынау аса кең
тараған эстетикалық сөзімді калыптастырады.
Ерте кездегі көптеген эстетиктер (классицизм эстетикасына сүйене
отырып) өнер өмір шындығындағы әсемдікті ғана бейнелеуге тиіс деп
пайымдады. Көркем мұраларға талдау жасай келе, мұның әсте бұлай емес екенін
атап айта аламыз. Өнер өмір шындығының барлық жақтарын бейнелеп, оларға
тиісінше баға береді.
Дүние жүзілік өнердің тарихы барлық уақытта өнердің өз дәуірінің
дүниетанымына тәуелді болып, соны бейнелеп келгенін дәлелдейді. Үстем
таптың мүдделерін білдіретін кертартпа өнермен қатар әрқашанда өмірді
шыншылдықпен бейнелеуге тырысатын прогресшіл өнер болып келді.
Эстетикалық тәрбие қабылдауды, сөзімді және ойлауды тәрбиелеумен қоса,
көркемдік творчество мен өз бетінше өнерге талпыну шеберлігі мен дағдыларын
жетілдіруді қажет етеді. Көне дүние философтары Платон мен Аристотельдің
өздері-ақ өнердің тәрбиеде зор маңызы бар екенін мойындаған болатын.
Аристотель жастарды өнерден ләззат алуға әдейі үйрету қажет, кінәратсыз
қоғамда әрбір адам өнермен айналысуға тиіс деп пайымдады.
Аристотель құл иеленушілік қоғамда өмір сүрді, онда құл деген сөз
адам деген ұғымға кірмейтін еді. Атақты философ армандаған мұратқа тек
социалистік қоғам ғана жете алды. Дүние жүзіндегі тұңғыш социалистік
мемлекеттің басшысы В. И. Ленин пролетариаттың жоғары өнерге правосы бар
екенін өз еңбектерінде талай рет атап көрсетті. Біздің елімізде адамның
көркемдік қабілетін дамытуға үнемі көңіл бәлініп отырады. Көркем өнерпаздар
қоллективтерінің кең жүйесі әркімнің өз қабілеттерін өз мүдделеріне сәйкес
жетілдіруіне мүмкіндік береді.
Адамның мінөзін қалыптастыру мен оның мінез-құлқына бағыт беруде
әдебиет зор роль атқарады. Пролетариаттың ұлы жазушысы Максим Горький
әдебиет адамдардың өзін-өзі тануына, олардың өзіне-өзі сенуін нығайтуға,
адамның пасықтығына қарсы күресіп, адам бойынан жақсылық табуына, ұялу,
ерлік және ашу-ыза сөзімін оятуға көмектесуге тиіс, ал мұның бәрі
адамдардың ізгі де ержүрек болып, өмірге әдемілік әкелуді үйренуі үшін
кажет деген болатын.
Адамды оқудан гөрі терең және пәрменді түрде дамыта алатын ештеңе жоқ.
Жақсы туынды сокыр сенімдерден арылуға жәрдемдесіп, оқырмандардың теріс
көзқарастарын сейілтеді, оның адасушылықты жеңуіне көмектесіп, ой-өрісін
кеңейтеді, ойлау қабілетін жетілдіріп, сөзімін тереңдете түседі, адамның
бойында мінездің оңды белгілерін оятып, соған тәрбиелейді. Сондықтан бәрі
де біздің не оқитындығымызға байланысты болады.
Әлбетте, адамның бойында нашар түйсіктерді, дөрекілікті, қатыгездікті,
арсыздықты және мейірімсіздікті оятатын әдебиет салауатты, ізгі кісілікті
қалыптастыра алмайды. Біздің кітап сөрелерімізде мұндай әдебиетке орын
болмауға тиіс.
Сондай-ақ қалай оқу да маңызды. Тек уақыт өткізу үшін оқитын және
байсалды туындының өзінен де қызықты нәрселер ғана іздейтін адамдар бар.
Нағыз әдебиет ойды оятады, ұқсастықтар мен байланыстар туғызады. Асықпай,
ойланып оқу керек. Кейде оқылғанға ой жүгірту үшін кітапты жинап қоя тұруға
болады. Белгілі бір уакыт ішінде оншақтысын жапырып тастап, олардан
оқиғалардың барысын ғана біліп алғаннан гөрі, лайықты бір туындыны оқып
шыққан жақсы.
Өздігінен білім алу үшін біз көркем әдебиетпен катар, саяси, ғылыми-
көпшілік, тарихи әдебиет пен оның басқа түрлерін де оқуға тиіспіз. Мейлінше
арнаулы әдебиетті әрбір адам өзінің кәсібі мен мүдделеріне сәйкес таңдап
алады.
Әлбетте, шет тілдерді білетін адамдардың зор артықшылықтары бар.
Туындыны түпнұсқасынан оқу — тіл үйрену дағдыларын жетілдіру туралы
айтпағанның өзінде, халықтың рухын танып-білу деген сөз.
Өзіне-өзі тәбиелеумен айналысуға ешқашанда кеш болмайды, тек ниет
болуы кажет. Өзінің мінез-құлқын түзетіп, өзгерте алмайтын адам болмайды.
Социалистік қоғамда ез бойында мінез бен адамгершілік қасиеттің ең жақсы
және бағалы белгілерін қалыптастырудың барлық алғышарттары бар.

Мінез құлық мәнері

Біз адамның айналадағыларды құрметтейтінін немесе менсінбейтінін жүріс-
тұрысына, отырысына, қол-аяғын калай ұстайтынына қарап біле аламыз. Әрбір
қимыл әдепті, табиғи және жағдайға сай болуға тиіс. Жалғыз калғанда өзіңнің
істеуіңе болатын нәрсеге өзгелер барда көбінесе жол беруге болмайды.
Ең көрікті және күтімі кёліскен бет, дененің мінсіз келісімділігі
немесе әдемі де көз тартатын киім қимыл мәнерімен сай келмесе, ешқандай
әсер етпейді.' Қимыл-әрекет мәнері айналадағыларға, адамның немен
айналысатындығына және оның калай киінгеніне байланысты болады. Стадионда
спорт киімін киіп, аяқтарын алшайтып, қолымен бүйірін таянып, қолын
кеудесіне айқастырып немесе қолын сермелеп тұрған кыз немесе бозбала
тәрбиесіз болып көрінбейді. Ал егер адамды біз нак осындай кейіпте көшеде,
мектепте, театрда немесе басқа қоғамдық орында көретін болсақ, ол тәрбиесіз
деген әсер туғызады. Өкінішке орай, бізде жақсы мәнерді, әдептіліктің
қарапайым талаптарын сақтауды сокыр сенім деп санайтын жастар категориясы
бар. Мұндай жас жігіттер мен қыз-дардың мінез-құлқына айрықша тән белгілер
— салдыр-салақтық, дөрекілік. Манекенші қыздардың қимыл-әрекеті екінің
бірінде шартты болатынын ескермей, соларды айнытпай кешіріп алады: ал
манекенші қыздардың мақсаты — киімнің сәнді пішінін немесе пішілуін
мейлінше пайдалы жағынан көрсету. Қимыл-әрекеттің ішкі тәртіп аңғарылып
тұратын мәнері ғана әдемі болмак. Денесі тіп-тік және жақсылап шыныққан
адам жаксы әсер қалдырады. Оның жүрісі, сымбаты әрі қимылы бай-салды және
сонымен катар біршама жігерлі болады. Әлжуаз және болбыр дене дағдыға
айнала келіп, бірте-бірте омыртқаның қисаюына себепші болады, ал мұның өзі
ішкі органдардың дұрыс орналасуына зақым келтіреді.
Жасы үлкендердің арасында (соның ішінде үйее ата-анасымен болғанда да)
жас адам өзін-өзі ұстау және қимыл-әрекет мәнері жөнінен құрбы-құрдастары
ара-сында болғандағысынан гөрі әлдеқайда жинақы болуға тиіс. Бұл арқылы ол
өзінің үлкендерді кұрметтейтінін көрсетеді. Тұрғанда тік, бірақ еркін тұру
қажет. Сұрау белгісі сияқты иіліп: иықтарын салбыратып, желкесін
күжірейтіп, аяғын тізесінен иіп, басын салбыратып тұруға болмайды. Бұлай
тұру ең алдымен өкпеге зиянды, өйткені кеуде клеткасы қысылып тұрады.
Екіншіден, бұл салдыр-салақ екен деген әсер тудырады. Тіпті аздап болса да
еңкіш тартуға жол бермеу керек. Қабырғаға сүйеніп тұруға болмайды.
Қабырғадан киіміңді, ал терлеген қолмен қабырғаны бүлдіруің мүмкін.
ЖҮРІС. Аяқты олпы-солпы басып, қисаңдай, және теңселе ырғалаңдай
жүруден аулақ болу қажет. Өте-мөте қажет болмаса, баспалдақтың бірнеше
сатысынан секіріп өтуге болмайды. Еркектерге тән батыл, кең адымдап аасыға
басу және арбаңдай қозғалу әйёлге жараспайды. Қолын шамадан тыс сермеп,
иығын теңселту еркектің де, әйелдің де жүрісіне әр бермейді. Басты иықтың
арасына тұғырту (жүргенде немесе тұрғанда) әдемі керінбейді.
Мусіні тік, козғалысы икемді және бірқалыпты адамның жүрісі әдемі де
салауатты болады. Қол қадамның ырғағына сай қозғалуы керек. Қолды
салблратып немесе құлаштап жүруге болмайды. Жүргенде аяқтың табандары
параллель дерлік, башпайлары сыртқа қарай аздап алша-ғырақ болуға тиіс.
Биік өкшелі аяқ киім мен тар юбка киген әйелдердің жүрісі жалпақ
табанды спорт аяк киімі мен спорт киімін киген әйелдердің жүрісінен
жеңілірек көрінеді. Кейбір қыздар шалбар кию өздерін онша жинақы және
сыпайы ұстамауға право береді деп ойлайды. Ал салдыр-салақтық ешқашанда
ешкімді әдемі көрсеткен емес қой.
Егер сіздер екеу болып, әсіресе қолтықтасып жүріп келе жатсаңыздар,
мүмкіндігінше аяқты тең алып жүру керек.
ИІЛІП СӘЛЕМДЕСҚЕНДЕ дене тік қалпында қалып, қол екі жаққа түсіріліп,
өкшелер бір-біріне тиіп тұруға тиіс. Сәл иілу дегеніміз басты аздап
еңкейтіп тағзым ету. Қатты иілу де басты еңкейтуден басталады да, сонан соң
кеудені июге көшеді. Әдетте баяу, байсалды және сабырлы иілу керек.
Сәлемдескенде және үйге кіріп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.