МОРФОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ
Арықбаева Ж. КЯ 29-1 с тобы
Тақырыбы МОРФОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
ӘДІСТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 6
1. 1 Қазақ тілін оқытуда тіл дамыту әдістемесінің бастау көздері
... ... ... ... 6
1. 2 Жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы оқушылар тілін дамытудың
ғылыми-әдіснамалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2 МОРФОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2. 1 Жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы оқушылар тілін дамыту
үшін жүргізілетін кешенді жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2. 2 Мектепте морфологияны оқыту арқылы оқушылар тілін дамыту әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаттарының бірі –
қазақ тілін жоғары оқу орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның
бағдары - дүниеге жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылықпен
ойлауға дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті
мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру, шебер сөйлейтін, шешен мамандарды
дайындау [1].
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде
жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Сондықтан
мектепте оқытылатын қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы оқушыларды өз
ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру маңызды
мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, өз кезегінде болашақ қазақ
тілі маманы да терең кәсіби білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті
жоғары, пікірін жүйелі түрде жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан
тұлға болуы тиіс [2]. Бұл - тақырыпқа тікелей қатысты мәселе.
Қазіргі қазақ тілінің салаларын оқыту барысында тіл дамыту мәселесін де
басты назарда ұстауды қажет етеді. Сөздердің грамматикалық сыр-сипатын, сөз
тұлғаларының модельдерін дұрыс танып, талдай алатын, яғни меңгерген білімін
іс жүзінде орынды пайдаланатын оқушы тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп
жеткізе алады. Бұл оқушының қазақ тілінің күрделі морфологиялық құрылымын
тіл дамыту жұмыстары негізінде меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан
қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқыту арқылы оқушы тілін дамытуды
бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеу қажеттігі туындап отыр.
Оқушы тілін дамыту тілдік қатысымдық іс-әрекет арқылы нәтижелі
жүргізіледі, өйткені тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы түсінісу дегенді
нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге жеткен,
өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік
ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы, адамдар
қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді [3, 211-б.].Тіл дамытудағы мақсат
– қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ету.
Сондықтан тілді қарым-қатынас құралы ретінде оқытуда, үйретуде грамматика
қарым-қатысты жүзеге асыратын тетік қызметін атқарады. Олай болса, оқушының
ғылым саласынан игерген білімін тілдік қатынаста тиімді, орынды пайдалана
білуге дағдыландыру - қазіргі уақыт сұранысынан туындап отырған өзекті
мәселе.
Халық тілінің қайнар бұлағы - шешендік сөздер, бейнелі сөздер, мақал-
мәтелдер арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту тіл дамыту жұмыстары арқылы
іске асады. Ғасырлар бойы жинақталған тіліміздің байлығы оқушының ана тілін
қастерлеп, тілдегі ұлттық рухты терең тануына мүмкіндік береді. Қазіргі
қазақ тілінің морфология саласынан теориялық білім берумен қатар тіл
дамытуды басты назарда ұстап, оны оқытуды тұтас әдістемелік жүйе ретінде
зерделеу - қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі маңызды мәселелердің қатарына
жатады.
Қазіргі заман жағдайында жоғары білім беру жүйесі институт
қабырғасында алған білім, білік пен дағды-машықтың негізінде дербес,
әлеуметтік және кәсіби біліктілікке қол жеткізу мақсатын көздейді. Бұл
мақсаттың түпкі шешімі болашақ маманның игерген базалық білімін мазмұнды да
дәлелді етіп, әсерлі сөз орамдарымен жеткізе білуіне келіп тіреледі.
Сондықтан бұл алдағы уақытта мектепте оқушының қазақ тілінің салалары
бойынша меңгеретін білімдері ауызша да, жазбаша да әдемі сөйлеуге
дағдыландыратын тіл дамыту жұмыстарымен ұштасқанда ғана нәтижелі болады.
Олай болса, оқушының тілін дамытуды кәсіби біліктіліктің негізгі көрсеткіші
ретінде дәйектеу зерттеудің өзектілігін нақтылай түседі.
Жоғары мектепте өндіріс пен нарықтың жылдам өзгеріп жатқан жағдайына
бейімделген жаңа үлгідегі мамандар даярлауда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдермен
жүргізілуі басты меже болуы тиіс. Сондықтан оқытуды ұйымдастыруда оқушының
сөйлеу белсенділігін арттыратын, өз ойын ашық айтуға, пікір алысуға
жетелейтін әдіс түрлерін қолдану тіл дамыту мәселесінің дұрыс шешілуіне
жағдай жасайды. Бұл оқушының қазақ тілінің морфология саласынан меңгеретін
теориялық білімі мен сөйлеу шеберлігінің тығыз бірлікте жүзеге асуының
қажеттілігін айқындай түседі. Алайда, ғылым салалары мен тіл дамыту
арасында тұрақты әрі табиғи байланыс болуға тиіс. Бұл өскелең жаңа өмір
мұқтаждығы деген тұжырым күні бүгінге дейін өз дәрежесінде шешімін таппай
келеді [4, 77-б.]. Оқушылар арасында тілдік нормаға сәйкес сөйлей
алмайтындары кездеседі. Оның басты себептері - қазақ тілі пәнінен
морфология саласын оқытуда тіл дамыту жұмыстарына өз мәнінде көңіл
бөлінбеген, бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдарында да тіл дамыту
мәселесі нақтыланбаған. Бұл мектепте тіл дамытуды ғылым салаларын оқытумен
байланыстыра зерттеудің әдістемедегі өзекті мәселе екендігін анықтай
түседі.
Қорыта айтқанда, жоғарыдағы тұжырымдар болашақта мектептің белді
тұлғасы болатын бүгінгі студент пен оқушының ғылыми білімді сапалы меңгеруі
мен сөйлеу шеберлігінің тығыз бірлікте қалыптасуының әдістемелік негіздерін
анықтаудың өзекті екенін дәлелдей түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мектепте қазақ тілінің морфология саласы
арқылы оқушылар тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін тұжырымдау, жаңа
технологияға сай тіл дамытудың әдістемелік жүйесін ұсыну, оның тиімділігін
эксперимент арқылы дәйектеу.
Зерттеу жұмысының нысаны - қазақ тілінің морфология саласы арқылы
оқушылар тілін дамыту үдерісі.
Зерттеу жұмысының пәні - қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілінің салаларын оқытуда оқушылар тілін дамытудың әдіснамасын
айқындап, ғылыми-теориялық негіздерін дәлелдеу;
- оқушылар тілін дамыту мәселесінің ұстанымдарын белгілеу;
- қазіргі қазақ тілінің морфология саласын жаңа технология негізінде
оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың ғылыми әдіс-тәсілдерін анықтау;
- морфология саласы арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың
жолдарын анықтау;
-оқушы тілін дамытуда жаңаша жаңғыртып оқыту әдістемесін
пайдаланып, оқушы белсенділігін арттыратын іскерлік ойындар, ойбөліс,
ойталқы әдістеріне бағытталған тапсырмалар жүйесін жасау;
-оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Ғылыми еңбекте педагогика,
психология, лингвистика және қазақ тілін оқыту, орыс тілін оқыту, шет тілін
оқыту әдістемесінің жаңалықтары, оқытудың жаңа технологиялары туралы ғылыми-
әдістемелік еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары негіз болды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау,
салыстыру, сипаттау, жүйелеу, жинақтау, талдау, тұжырымдау, талқылау,
қорыту, эксперименттік әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының маңызы. Зерттеу жұмысы жалпы тілді оқыту әдістемесін
толықтырады, осы мәселеде оны байытуға жаңа үлес болып қосылады. Зерттеу
жұмысын4ы жоғары оқу орындарында арнайы курс оқуға, арнайы семинар
сабағында қолдануға болады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған
теориялық қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы
танылады. Қазақ тілі салаларын, оның ішінде, морфологияны оқыту арқылы
оқушы тілін дамытудың әдістемелік жүйесі эксперимент арқылы тексеріліп,
дәлелденді.
Зерттеудің мақсат-міндеттері мен оның жүйесіне сәйкес алынған зерттеу
әдістері, көрсетілген нәтижелері қазақ тілі пәнін оқытуда тиімді
қолданылуына негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Бүгінгі таңдағы қоғамдық-әлеуметтік сұраным талаптары білім беру
жүйесін түбегейлі өзгертуді қажет етіп отыр. Олай болса, осы өзгерістердің
жүзеге асуы, ең алдымен ғылым мсн білімнің тоғысуындағы өзекті мәселелерді
өзінің зерттеу нысанасы етіп алатын жеке пәндерді оқыту әдістемесіндегі сан-
салалы ізденістердің дұрыс бағыт-бағдар алуымен байланысты екені сөзсіз.
Сондыққтан пәнді оқыту әдістемесімен айналысуды мұрат ететін болашақ
ғалымдарға бұл ғылымның әдіснамалық ғылыми-теориялық және қолданбалық
сипаттағы негізгі арналары мен зерттеу көздері туралы мағлұмат беру,
зерттеу әдістерінің өзіне тән ерекшеліктерін, ғылыми теориялық мәселелер
мен практиканың бірлігінен құралатын біртұтастық болмысын танытудың мәні
зор.
Білім беру саласындағы демократиялық, ізгілендіру, гуманитарландыру
үрдісінің кең өріс алуы, білімнің автономиялануы, жаңа педагогикалық
парадигманың өмірге дендей енуі, дербес мемлекеттің әлемдік білім
кеңістігінде өзіндік орнын иеленуіне мол мүмкіншіліктердің ашылуы әдістеме
ғылымының алдына да биік міндеттер қойып отыр. Әсіресе, әрі бүкіл саналы
білімнің негізгі құралы, әрі ұлттық менталитетті қалыптастырудың іргетасы,
әрі қазақ тілінің ғылыми негіздері туралы білім беретін арнайы пән — ана
тілінің, бүгінде мемлекттік мәртебеге ие болған қазақ тілінің оқытылуын
жаңаша қөзқарас, тың бағыт-бағдар тұрғысынан зерделеу магистрлердің қазіргі
білім философиясы, жас және жеке тұлға психологиясы, жалпы педагогика,
этнопедагогика, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
лингвомәдениеттану, т.б. ғылымдарының жетістіктерінен хабардар, болуын,
сондай-ақ осы ғылым салаларындағы тың тұжырымдардың пәндерді оқыту
әдістемесімен ұштасу заңдылықтарын, тұжырнамалық қағидаларды білім беру
жүйесінің жаңа бағыттарымен сәйкестендірудің жолдарын таба білуін керек
етіп отыр.
1. 1 Қазақ тілін оқытуда тіл дамыту әдістемесінің бастау көздері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда орта мектепте қазақ
тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі
таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған мәселе –
мемлекеттік тілдің аясын кеңейту, қазақ тілін жаңа инновациялық жолмен
меңгерту. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу
объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша
сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі. Қазақ тілі сабағын
жүргізу мәселесімен айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп
саналады. Олардың әрқайсысы әр түрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ
тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің
авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова,
Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова,
Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б.
Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - оқушыларды қазақ тілі сүйуге
баулу ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің Отанының
қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол үшін басын
бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық
отандастардың отанымен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі
өсіп - өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында бұл мәселе жөнінде былай делінген:
- Жоғары Қазақстандық ұлтжандылық, жоғары мәдениет, ымырашылдық және
адамдардың құқығы мен бостандығын сыйлауға тәрбиелеу;
- Қазақстан халқының тіл мәдениетін дамытып, үштілділік принципін іске
асыру, мемлекеттік, орыс және шет тілдерін меңгеру [5].
Міне, бүгінгі біздің күн тәртібімізде тұрған өзекті мәселелердің бірі
осылар. Бұл мәселелерді іс жүзіне асыру үшін не істеу керек?
Алдында аталып өткен авторлардың еңбегінің зор екендігін айта келе, өзімнің
педагогикалық тәжірибе кезіндегі жұмысымда Ә. Жүнісбектің үндестік заңы
технологиясы және Е.И. Пассовтың және бұл әдісті қазақ тілін үйретуге
бейімдеген Ф. Оразбаеваның қатысым әдіс технологиясын басшылыққа алдым.
Сонымен қатар, қазақ тілі сабақтарында қатысымдық әдісін қолданып, аймақтық
компонентін кеңінен пайдалауға болатынын білдім. Неліктен қатысымдық әдіске
тоқталдым? Мәселені дұрыс ашу үшін ең бірінші қатысымдық әдістің негізін
құрайтын принциптерін көрсетейік. Ф.Оразбаева қазақ тілін оқыту барысында
қолданылатын қатысымдық әдісті өзіндік принциптер арқылы ажыратады. Олар:
1. Тіке байланыс;
2. Адамның жеке қабілетін ескеру;
3. Сөйлесуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау;
4. Сатылап даму;
5. Динамикалық өзгеру;
6. Өзектілік.
Қатысымдық әдістің пайдаланудың тиімді жолы – оның тіке байланысқа
негізделіп, адаммен – адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді
жүзеге асыруында. Тілді оқытуда үйренуші мен үйретушінің арасында бір-
бірімен көзбе-көз кездесу, ауызба-ауыз тілдесу, яғни, тікелей қатынас
болмаса, сөйлесім әрекеті де іске аспайды. Тілді үйретуге байланысты
қандай бағыт-бағдарды таңдап алу керек, оған қатысты орындалатын
жұмыстармен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің
алатын орны мен қызметі қандай дегенді анықтап белгілемей, алға қойған
мақсатқа жету мүмкін емес.
Мұнда тіл дамыту мәселесінің зерттелуі мен оның бастау көздері ретінде
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Т.Шонанұлы еңбектерін атаған жөн. Тақырып
тұрғысынан жасалған сараптама аталған еңбектерде оқушылар тілін дамытудың
мазмұны және ұстанымдары жайында баяндалатынын анықтады.
Ы.Алтынсариннің еңбектерінде тіл дамытуға ерекше көңіл бөлінген [6].
Ағартушы әр сөз табына қатысты сөздерді меңгерту оқушылардың грамматикалық
ережелерді дұрыс түсінуге септігі тиетіндігін, әрі сөздік қорлары толығып,
тілі дамитындығын, сөздік қорды байытуда қызықты әңгіме айту, сөйлесудің
маңыздылығына назар аударған. Жаттығу мәтіндерінің теориялық тақырыптарға
сай болуымен қатар, тәрбиелік жағына да көңіл бөлінуі тиіс. Ы.Алтынсарин
оқулықтарынан басталған мәтінге қойылатын талап жоғары мектеп оқулықтарына
да негіз болады.
А.Байтұрсынов та бұл мәселеге көңіл бөлді, яғни ғалым оқулықтарында
тілдің теориялық жағын меңгертумен қатар, тіл дамыту жұмыстары да
қамтылған. Мысалы, Тіл–құралдың бірінші бөлімінде Зат есім тақырыбына
қатысты жаттығуларда мақал-мәтел сөйлемдерінен зат есімдерді табу, астын
сызу деген тапсырмалар көрсетілген [7]. Мұндай тапсырмаларды беруде
әдіскердің оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруін ғана емес,
тіліміздің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді оқып, есте сақтаулары арқылы
сөздік қорларын толықтыруын көздегені анық байқалады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазған
әдіскер ғалымдардың бірі – Т.Шонанұлы. Ол оқулық түзуде де, әдістемелік
мақалаларында да тіл дамытуға ерекше мән берді. Ғалым 1929 жылы Жаңа
мектеп журналының № 9 санында жарияланған Білім кеңесінің програмы және 1-
ші басқышта ана тілі атты мақаласында сауаттандыру жұмысының маңызына,
сауат ашу әдістеріне, тіл ширату жұмыстарының түрлеріне тоқталған [8].
Т.Шонанұлы тіл ширатудағы бала әңгімесі, оқытушының әңгімесі,
әңгімелесу, класс пен мектеп жиылысына араласу, өлең мен тақпақ, сахна
ойыны, оқушының баяндамасы секілді әдістердің әрқайсысының ерекшелігін
қысқаша сипаттай келіп, мұғалімдерге нақты әдістемелік кеңестер берген.
Ғалымның осылайша бастауыш мектепте тіл ширату жұмысының жүйелі жүргізілуі
қажеттігі жайындағы пікірлері оның Тіл дамыту оқулықтарын жазуына басты
себеп болды.
1920-1940 жылдар аралығында мектеп оқулықтары шығарылып, жаппай
сауатсыздықты жою мақсатында жұмыстар жүргізілгені анық. Бұл кезеңнің
көшбасшысы болған С.Аманжолов, Қ.Жұбанов еңбектерінде грамматикалық
тақырыпты меңгертумен бірге алған білімді күнделікті өмірде дұрыс қолдануға
дағдыландыруға да көңіл бөлінді. Ш.Х.Сарыбаев та қазақ тілінің сабақтары
арқылы тіл дамыту жұмыстарын ескерген. Мысалы, әдіскер еңбектеріндегі
сұрау-жауап арқылы пысықтау – оқушыны сөйлеуге мәжбүр ететін, оны
ойландыратын, белсенділігін арттыратын тәсіл [9, 23-б.].
С.Жиенбаев тіл дамыту жұмысын: 1) сөз қорын молайту, 2) сөйлем құрау,
3) кітап оқуға байланысты жұмыстар [10, 17-б.] деп үшке бөліп қарастырып,
олардың әрқайсысы бойынша істелетін жұмыс түрлерін нақты көрсеткен. Сонда,
ғалым айтып отырған оқушының сөздік қорын молайтудың оқу, мазмұндау
үрдісінде жаңа сөздермен, терминдермен танысу, сөздікпен жұмыс жүргізу
арқылы жүзеге асатындығы оқушы тілін дамытуға да қатысы бар. Өйткені
оқушылардың қазақ тілінің қай саласынан болсын тақырып ыңғайына қарай жаңа
сөздер үйренулері, тілдік терминдерді меңгерулері олардың тіл байлығының
толығуының, кәсіби тілде шебер, жүйелі сөйлеуге дағдылануының негізгі шарты
деуге болады. Алайда тіл дамыту жұмысы сөздік қорды толықтырумен
аяқталмайды. С.Жиенбаев пікірінше, сол естіген, ұғынған жаңа сөздерді
қатыстыра отырып, сөйлемді дұрыс құрап дағдылану, өз ойын жүйелеп, дәлелдеп
айта білумен, онда да тек қана айта білу емес, эпитет, теңеулермен
көркемдеп сөйлей білгенде ғана жүзеге асады. Оқушы тілін дамытуда бұл
пікірдің де орны ерекше, өйткені тәжірибе барысында оқушыларды сөздерді
дұрыс, орынды қолданып, сөйлеу шеберлігіне дағдыландыруда шешендік сөз
үлгілерін, бейнелі сөздерді, мақал-мәтелдерді пайдалану басты назарда
болды. Олай болса, әдіскер ғалым пікірінің бүгінгі оқыту үдерісінде,
әсіресе оқушылар тілін дамыту ісінде өміршеңдігін байқауға болады.
Ғ.Бегалиев қазақ тілі әдістемесінде бірінші болып сөздік мәселесін
көтеріп, сөздікпен байланысты жұмыстың сегіз түрін көрсеткен [11, 21-б.].
Бұл айтылғандардан бастауыш сыныптарда тіл дамыту мәселесінің ғылыми
негізі қаланғаны анықталды. Оны дамытуды кейінгі буын ғалымдар жалғастырды,
ол – заңды құбылыс.
С.Рахметова Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері атты зерттеуінде тіл дамыту бойынша ауызша, жазбаша
тіл дамыту әдістемесі, сөз және сөйлемдермен жұмыс жүргізу жолдары,
байланыстырып сөйлеу әдістемесі мәселелерін зерделеген. Ғалым бастауыш
сыныптарда ана тілін оқытуда сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау
және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделікті өтілетін сауат ашу,
грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, біртұтас жүргізіліп отырылса, тіл
дамыту жұмысы біршама жүйелі өткізіледі деп тұжырымдайды [12, 65-б.].
Т.Әбдікәрімова Бастауыш класта текспен жұмыс істеу арқылы тіл
дамыту атты зерттеуінде мәтінмен жасалатын жұмыстың барлық түрін талдай
отырып, тіл дамыту мәселесімен байланыста қарастырған. Ғалымның Әліппе
мен Ана тілі оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері
мәселесі бойынша докторлық зерттеуінде мәтін арқылы тіл дамытудың
әдіснамалық негіздерін – 1) оқылым әрекеті арқылы оқушы тілін дамыту, 2)
мәтіннің оқушы сөздік қорын байытуы, 3) айтылым және тыңдалым әрекеті
арқылы оқушының тілін дамыту, 4) суретпен жұмыс арқылы шығармашылықты
дамыту [13, 38-33-б.],-деп талдай келіп, бастауыш сынып оқушыларының тілін
мәтін арқылы дамыту мәселесін оқытудың жаңа технологиясы бойынша
зерделеген.
Бастауыш мектептегі тіл дамыту мәселесі Г.Уәйісова, Ә.Жұмабаева,
М.Ермекбаев т.б. ғалымдар еңбектерінде де қарастырылған.
Қазақ орта мектебінде ана тілін оқыту әдістемесінің болмауы оқушыларға
білім беруде көп қиындық келтірді. Мұғалімдерге Педагогика ғылымдарының
Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкерлері
шығарып тұрған әдістемелік нұсқаулары, мақалалары жәрдемші болды. Рас,
Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев кезінде де олардың әдістемелік
еңбектері негізінен бастауыш сыныптарға арналғанымен, орта мектепте қазақ
тілін оқыту туралы мақалалары жарияланып тұрды. Орта мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі 1965 жылы Д.Әлімжанов пен И.Мамановтың авторлығымен жарық
көрді. Б.Құлмағамбетова, И.Ұйықбаев, Х.Арғынов, А.Ошкаров, А.Ысқақов,
М.Нұрғалиева, А.Исабаев секілді ғалымдар да орта мектепте қазақ тілін оқыту
әдістемесіне үлкен үлес қосты. Орта мектептегі тіл дамыту жұмысына көп
көңіл бөлген ғалым-әдіскердің бірі – Б.Кәтембаева. Оның Тіл ұстарту
жұмыстары бойынша әдістемелік нұсқаулар атты еңбегінде оқушылардың тілін
ширатудың амал-тәсілдері мен жүргізілетін жұмыс түрлері қарастырылды.
Орта мектептегі тіл дамыту мәселесіне арналған бірінші зерттеу жұмысы-
Н.Құрманованың Методика развития речи при изучении имени прилагательного в
6 классе казахской школы деген тақырыптағы еңбегі. Ғалым еңбегінде сын
есімнің тіл арқылы қатысымда атқаратын қызметін жоғары бағалап, оның ойдың
дамуына игі әсерін де дәлелдеген. Сондай-ақ сын есімді оқытумен байланысты
тіл дамыту жаттығуларының жүйесін қолданған, онда түрлі жағдайлар
қамтылған, пікірлесім түрлері т.б.жұмыстар арқылы оқушының сөйлеу әрекетін
күшейту көзделген.
Н.Құрманова сөз тіркесін оқытудағы тіл дамыту әдістемесіне арнап еңбек
шығарды [14]. Автордың тілде ең жиі қолданылатын тілдік синтаксистік
бірліктердің бір түрі сөз тіркесін оқытуда тіл дамытуды арнайы зерттегені
мысалыің маңыздылығына байланысты және ол мұғалімдер үшін үлкен көмек
болды. Зерттеуші Қазақ мектебінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту
технологиясының ғылыми әдістемелік негіздері атты зерттеуінде де тіл
дамыту мәселесіне көңіл бөлген. Сондай-ақ З.Саламатованың, Б.Жахинаның,
А.Жанәбілованың зерттеулерінде оқушы тілін дамыту жағдайлары қарастырылды.
А.Жапбаров Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың
әдіснамалық және әдістемелік негіздері деген тақырыптағы еңбегінде тіл
дамыту мәселесінің жүйелі түрде зерттелмеуіне байланысты осы мысалыің
терминдерінің әлі анықталмағанын дұрыс көрсеткен: ... қазақ тілін оқытуда
тіл дамытудың мәні мен мазмұны толық ашылмады. Тіл дамыту жұмысы жүйе
ретінде қаралмады, оның бағыттары, бөлімдері нақты жіктелмеді. Тіпті
бөлімдер жұмыс түріне қарай: Тіл байлығын арттыру, Тіл стильдерімен
жұмыс, Сөздік жұмысы, Өз ойын жеткізуге байланысты сөйлем құрау т.б.
немесе Тіл дамыту, Тіл ұстарту, Байланыстырып сөйлеу деп әр түрлі
аталып келді [15, 8-б.]. Ғалым пікірімен келісу орынды, өйткені термин
алалығы күшті екені рас және тіл дамыту термині қазір орнығып келеді деуге
болады, сондықтан ол толық қабылданғаны, қалыптасқаны дұрыс. Әдіскер ғалым
еңбегінде сөз мағынасын меңгеруге байланысты таным, ұғым мәселелеріне де
қатысты орынды пікір айтылған. Зерттеуші сөйлеудің лексикалық икемділігі,
дағдысы және сөздік қорды байыту мәселесін арнайы қарастырған. Осы мәселеде
автор тіл дамытуды үш деңгейге бөліп, сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
дамытудың ұстанымдары мен жүйесін белгілеген.
Соңғы кезде жоғары оқу орнына шешендіктану пәнін ұсынған, ол пәнді
оқытқан, оқытудың қажеттілігін дәлелдеген зерттеу еңбектері жазыла бастады.
Сол еңбектердің бірі – Б.Қалимұқашеваның Оқушыларға шешендік өнерді үйрету
әдістемесі деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы. Бұл зерттеуде
оқушы тілін дамыту ғана емес, шешен сөйлеуге үйрету қажеттілігі және
оқушыларды шешендік өнерге үйретуге болатыны зерделенген.
Жоғары білім жүйесінде шешендіктануды оқыту мәселесін арнайы зерттеген
А.Қыдыршаев Шешендіктануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері атты
докторлық диссертациясында жоғары оқу орындарының гуманитарлық бөлімдерінде
оқушыларды шешендікке баулудың ғылыми-әдістемелік мәселелерін қарастырған.
Ал Г.Қосымова қазақ шешендіктануының тарихын, арналарын көне түркі
жазбаларын бастап зерттеп, шешендік өнердің қайта жаңғырығуы қоғамдық
қажеттілік екендігін атап көрсеткен.
Әдістеме тұрғысынан аз зерттелген сала – жоғары мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі. Осы тың жатқан мысалыі зерттеу З.Бейсенбаева еңбегінен
басталады деуге болады. Ғалым Жоғары оқу орнында сөзжасам пәнін оқытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері атты тақырыптағы зерттеуінде сөзжасамды оқыту
технологиясы мәселесін ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйеніп шешкен, яғни
сөзжасамды оқытуда модульдік технологияны қолданған. Жоғары мектеп
әдістемесіне арналған зерттеудің бірі – Ж.Сүлейменованың Қазіргі қазақ
тілі морфологиясын жоғары мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
атты докторлық диссертациясында оқушының білім алудағы белсенділігін
арттыру мәселесіне ерекше мән берілген.
Оқушыларды кәсіби тілде шебер сөйлеуге үйрету белгілі бір ұстанымдарға
сүйенеді. Олай болса, тіл дамыту жұмыстарының жүйелі ұйымдастырылуының
нәтижесінде оқушы дұрыс, анық сөйлеуге, ойын толық жеткізе білуге дағдылану
үшін ұстанымдар басшылыққа алынады, яғни жан-жақты жүргізілетін тіл дамыту
жұмыстары белгілі қағидаларға сүйенеді. С.Рахметова бастауыш сынып
оқушыларының тілін дамытудың өзіне тән қағидалары бар екендігін, яғни
балалардың сөздік қорын дамыту, оларға жаңа сөздерді үйрету жұмыстары сөз
мағынасын ол бейнелейтін болмыспен салыстыру ұстанымы арқылы жүргізіліп
келе жатқанына тоқталып, себебі белгілі бір ұғымға телінбеген сөз есте
сақталмайды, тез ұмытылады. Демек, бастауыш кластарда оқушылардың тілін
дамыту жұмыстарын жүргізу кезінде, негізінен, осы принцип басшылыққа
алынады [12, 123-б.], - деп көрсеткен.
А.Жапбаров орта мектеп оқушыларының тілін дамытудың төмендегідей
ұстанымдарын ұсынған:
– сөйлеу мен ойлауды бірлікте қарау ұстанымы;
– қатысымдық ұстаным;
– жағдайға, ахуалға лайық, ыңғайлылық (ситуациялық) ұстанымы;
– сөйлеу әрекеттерін кешенді жүргізу ұстанымы;
– әдеби тіл нормасын сақтау ұстанымы [15, 17-18-б.].
Жоғарыда аталған ұстанымдары басшылыққа ала отырып, диссертацияда
оқушылар тілін дамытудың арнаулы ұстанымдары төмендегіше топтастырылды.
Қатысымдық ұстаным. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы тіл
арқылы болатындығы белгілі. Ал қатысымдық ұстаным тілдік материалдарды
таңдауды, қатысым жағдаятын нақтылауды анықтайды, яғни ауызша, жазбаша
тұрғыдағы қатысымды жүзеге асыру үшін қандай біліктер қажеттігін, қандай
құралдар арқылы тілдің қатысымдық қызметін меңгеруді қамтамасыз етуді
айқындайды. Ұстанымның бұл түрі сондай-ақ қатысымдық жағдаятты туғызатын
шарттардың сақталуын талап етеді. Сөйтіп, оқушы пен оқытушы, оқушы пен
оқушы арасындағы қатысымның нәтижелі болуына мүмкіндік береді.
Оқушы мектепте кәсіби шебер сөйлеуге үйренбесе, өз ойын басқаға толық,
жүйелі жеткізе алмаса, онда тілдің қатысымдық қызметін дұрыс меңгермегені
болып есептеледі. Сондықтан оқушы қазақ тілінің қай саласынан болсын
теориялық білім алғанда, игерген білімін тілдік қатынас үшін пайдалана
білуге дағдылануы тиіс. Осы ретте оқушыға тілдік қатысымның ауызша, жазбаша
түрлері мен тіл үйірмелерінде меңгертіледі. Тілдің қатысымдық қызметін
ұғындыратын жұмыс түрлері дұрыс ұйымдастырылса, оқушының жүйелі де тілдік
нормаларға сәйкес сөйлеуіне жағдай жасалады. Тілдік қатысымға
дағдыландыратын жұмыстар оқушыларды қызықтыратындай, теориялық білімге де,
тіл дамыту мақсатына да сәйкес келетіндей болуы тиіс. Тілдік жаттығулар мен
тапсырмалар қатысымдық бағытта ұйымдастырылуы қажет. Оқушы ауызша да,
жазбаша да тілдік бірліктерді сөйлесімде, тілдік қатынаста дұрыс қолдана
білгенде ғана қатысымдық біліктілік жүзеге асады. Ал әрбір оқушының тілдік
қатынаста белсенділік танытуы оқытушының қатысымдық жағдаятты дұрыс
ұйымдастыруына байланысты. Сонымен, қатысымдық ұстанымның негізгі шарттары
мынадай: тілдік қатынас туғызатын жағдайды таңдай білу; теориялық білім мен
тіл дамытуды қатар жүргізу; тілдік қатысымға оқушылардың белсенді
қатысуларын қамтамасыз ету; жаттығу, тапсырмаларды қатысымдық мақсатқа сай
дұрыс таңдай білу.
Әдістеменің зерттейтін обьектісі, мақсаты, зерттеу әдістері қалыптасқан
жүйесі бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, ең алдымен, оқушыға қандай тілдік
категорияларды үйрету керек, қандай әдіс-тәсілдер арқылы үйретуге болады,
деген мәселелерді қарастырады.
Сондай-ақ, қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазак әдеби тілінің маңызын,
әдіс-тәсілдерін, амалдарын, оқушыға ана тілінен білім берудің, оны
меңгертудің жолдарын үйрететін ғылым. Мұғалім ана тілінен теориялық білім
беру арқылы оқушының өзін қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастырады.
Отанына шын берілген, нағыз патриот азамат етіп тәрбиелейді. Ондай білім
мен тәрбие беру қазақ тілін дұрыс оқыту арқылы іске аспақ. Сонымен бірге
әдістеме мұғалімді педагогиканың қыр-сырымен жете таныстырып қана қоймайды,
қазақ тілін тиімді оқыта отырып, өзінің мамандығын құрметтеуге тәрбиелейді.
Яғни, ғылыми дәлелденген, мектеп тәжірибесінен сыналған ең тиімді оқытудың
әдістері мен тәсілдерін қазақ тілін оқыту барысында пайдалануға мүмкіншілік
жасайды. Сайып келгенде, әдістеме мұғалімнің шығармашылық тұрғыдан жұмыс
істеуіне бағыт беруімен бірге, сабақ берудің тиімді әдіс-тәсілдерін
меңгеруге көмектеседі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі лингвистика, логика, педагогика және
психология ғылымдарымен тығыз байланысты.
Әдістеменің лингвистикаға байланыстылығы, біріншіден, ол оқылатын
пәннен жеке-дара қаралмайды. Атап айтқанда, тіл білімі жөніндегі
материалдың мазмұнына орай әдіс-тәсілдерді таңдау, қолдану, олардың
жолдарын көрсету, жаттығу мен дидактикалық материалдарды таңдап, іріктеумен
тікелей байланысты. Мысалы: фонетиканы оқытумен байланысты түрлі
фонетикалық талдау жасау, әріптерді, дыбыстарды дұрыс айта білу, ал сөз
таптарын оқыту барысында морфологиялық талдау, түрлі салыстырулар, жалғау
мен жұрнақтың ара-жігін ажыраттыру сияқты әдіс-тәсілдер қолданылады.
Тіл ғылымының үздіксіз дамуы нәтижесінде әдістеме жетіліп, байып отырады.
Мектепте оқылатын қазақ тілі курсы лингвистика ғылымына жаңадан енген
теориялар және тілдік фактілер арқылы дамуда. Мысалы: соңғы кездерде қазақ
тілібағдарламаларына да, соған лайық оқулықтарға да елеулі жаңалықтар енді.
Атап айтқанда, синтаксис бөліміне сөз тіркесі туралы мәліметті енгізу
қарастырылады. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің алдына үлкен міндеттер
қойылды. Осы тақырыптарды ғылыми түрғыда оқушыларға түсіндірудің тиімді
әдіс-тәсілдерін іздестіру қажеттілігі қойылып отыр.
Қазіргі педагогика, психология, логика ғылымдарының соңғы жаңалықтарына
шолу жасай келіп, қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде дамуының
басты ерекшеліктерін мына мәселелердің төңірегінде қарастыруға болады:
әдістемелік зерттеу жұмыстары жетілдіріліп, олар кең өріс алды,
эксперименттік, бақылау жұмыстары жүргізілуде, мектеп тәжірибесі жан-жақты
зерттелініп, жаңа факті, дәлелдермен байытуда, сондай-ақ, жалпы әдістеме
ғылымындағы жетістіктерді, әсіресе әлемдік әдістемедегі қажетті, тиімді,
пайдалы деген іс-тәжірибелерді пайдаланып келеміз, атап айтқанда, оқушылар
үлгіріміндегі басты кемшіліктер, оны жоюдың нақты жолдары қарастырылуда.
Мысалы: тіліміздің фонетикалық, морфологиялық негіздерін жетік білмеуден
емлелік қате жіберу, пунктуациялық және стильдік қателердің кездесуі қазақ
тілін оқыту әдістемесіне басты назар аударуды талап етеді. Сондай-ақ,
мектептегі оқыту жүйесінің деңгейін мұқият бақылай, зерттей отырып,
әдістеме ғылымының жаңалықтарынан, әсіресе қазіргі сабаққа қойылатын
талаптардан мұғалімнің үнемі хабардар болып, өсіп отыруын негізгі
мәселелердің бірі деп санау керек. Яғни, қазақ тілі білімі мен оның
әдістемесін тығыз байланыста қарау мұғалімдердің жан-жақты шығармашылық
ізденістерін дамыту, ой туғызу, көмектесіп, бағыт беру қазіргі мектеп
реформасы талаптарына сай негізгі мәселелердің бірі болып есептеледі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру процесі әлі аяқталган жоқ.
Өйткені, әдістеме озат мұғалімдер тәжірибелерімен толығып, оның мазмұны мен
жүйесі, кұрылысы кеңейіп, байып отырады. Әдістемедегі қолданылып келген
кейбір ереже, анықтама, түсініктер, терминдер нақтыланып, жетілдіріліп,
дамытылып отырылады. Мысалы, қазақ тілі әдістемесінің біраз мәселелерін
зерттеген, әдіскерлердің бірі- И. Ұйықбаев кезінде диктанттың мына сияқты
түрлерін ұсынған болатын: түсіндірмелі, терме, сөздік, творчестволық,
еркін, сөздік және бақылау диктанттарын, ал әдіскер Е. Көшербаев
творчестволык диктант, ерікті диктант, сөздік, ескерту және бақылау
диктанттарыи ұсынса, әдіскер К.Жолымбетов көру диктантының психологиялық
жағынан тиімділігін дәлелдейді [16].
Бірсыпыра оқулық авторлары мен лингвист ғалымдар Ә.Хасенов, А. Әбілқаев
түсіндірмелі салалас, бұйрықты сөйлем деген тілдік терминдерді қазақ
тілін оқыту әдістемесіне ұсынды.
Сонымен, білім беру жүйесінде технологиялардың әрқайсысы тілді
меңгеруде өзіндік орын ала келіп, бір-бірімен тығыз бірлікте, тұтас қолдану
арқылы тиімді рөл атқарады. Оқушыға жүйелі білім беретін материалды тиімді
әдіс-тәсілдерді қолданып, оның жеке қабілетіне сай дұрыс меңгерте білу
оқыту технологиясын жақсарта түседі. Технологияға қатып қалған, өзгертуге
болмайтын нәрсе деп қарамай, әрбір технология тілді меңгертудің түпкі
нәтижесіне қызмет ететін, соған қолайлы жағдай туғызатын оқытудың өзара
сабақтас жүйесі деп қараған жөн [13. 102]. Білім беру технологияларын
оқушының қабілеті мен уақыт сұранысына орай қолдану оқыту үдерісінде білім
сапасын арттыруға және оны өз ойын жинақтап айтуға, білімін тілдік
қатынаста дұрыс қолдануға үйретеді.
Жалпы, педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылғандықтан, бұл жерде де,
жаңа технология бойынша, әдістемелік жүйенің басты компоненті оқыту мақсаты
болып қалады.
Бірақ ол мақсат - өздігімен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны
қалыптастыру, сондықтан оның өзіндік танымдылық іс- әрекеті белгілі бір
дәрежеде белсендірілуі қажет. Жаңа мақсат оқытудың әдістемелік жүйесінің
қалған бөліктерінің (мазмұн, әдіс, оқыту түрі мен құралдарының) олардың
өзара байланыстағы қалыптарымен өзгерулерін талап етеді.
Қазақстан Республикасы жоғарғы білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында айқын көрсетілгендей, қоғамымыздың жаңа әлеуметтік
тапсырыстары, өз кезегінде оқу бағдарламаларын өзгертуді, оқытудың жаңа
технологияларын енгізуді көздейді [18].
Технология идеясы жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру
туралы пікірді осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан, яғни оның
пікірінше оқыту “технологиялық” болуы қажет. Оның мағынасы нені үйретсе
де, нені оқытса да оқу процесі табыссыз болмауы керек. Мұндай оқыту
механизмін Я.А.Коменский “дидактикалық машина” деп атады. Технологияға
мақсат қою, осы мақсатқа жетудің құралдарын іздестіру, бұл құралдарды
қолданудың ережелерін табу маңызды болды. Соған байланысты, мақсат - құрал
оның қолдану ережелері нәтиже модулі шықты. Бұның өзі білім берудегі
кез - келген технологияның өзегі.
Оқыту технологиясы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолындағы алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі болып табылады. Оқыту технологиясында мазмұн, әдіс және
құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, соған байланысты қажетті
мазмұнды, тиімді әдістер мен құралдарды бағдарлама мен қойылған
педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу мұғалімнің педагогикалық
шеберлігіне байланысты. Берілген анықтамалардан “технология” technе -
өнер, шеберлік және logos - ғылым, заң, яғни технология дегеніміз
шеберлік (өнер) туралы ғылым екенін білуге болады[19].
Қазіргі заманғы оқыту технологиялары педагогикалық және психологиялық
ілімдер негізінде құрылған дамытушы, тұлғалық бағдарлы, мақсатты технология
болып табылады.
Академик В.Л.Беспальконың анықтамасы бойынша педагогикалық технология -
тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы [19].
Ал педагогикалық жүйе дегеніміз оқытудың әдістемелік жүйесі, формасы мен
құралдары мен оған сәйкесті дидактикалық процестердің жиынтығы.
Педагогикалық жүйе педагогикалық технологияны жасаудың негізі болып
табылады. Педагогикалық технологияның әдістемеден бір ерекшелігі- оқушының
оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайды. Технологияны
пайдалану оқушылардың барлығының табысқа жетуіне әкеледі. Педагогикалық
технология- оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету
жолындағы педагогикалық қызметтің, іс - әрекеттің жүйелі дамып отыратын
жобасы.
Педагогикалық технология- педагогика ғылымының оқытудың мақсатын,
мазмұнын және әдістерін зерттеп, айқындаушы және педагогикалық процесті
жобалаушы бір бөлшегі. Ол- білім стандартында көзделген оқыту нәтижелерін
қол жеткізу жолындағы мақсат, мазмұн, әдістер мен құралдардың біртұтас
қызметін бейнелейтін процесс.
Қазіргі заманғы педагогикалық технология төмендегідей негізгі
әдістемелік талаптарға сай болуы тиіс:
1. Технологиялық сызба (карта) технологиялық процестің оны жеке
функционалды бөліктерге бөлу және олардың арасындағы логикалық
байланыстарды белгілеу арқылы көрсететін шартты бейнесі болуы қажет.
2. Әр педагогикалық технология тәжірибеде игерудің белгілі бір ғылыми
тұжырымдамасына негізделуі тиіс: білім беру мақсаттарына жету процесінің
ғылыми негіздемесі болу керек.
3. Педагогикалық технологияның барлық жүйелік сипаттары: процестің
логикасы, барлық бөлшектерінің өзара байланысы, тұтастығы болуы қажет.
Қазақстан Республикасы жоғарғы білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында айқын көрсетілгендей, бүгінгі күн талабы мен қоғамымыздың
жаңа әлеуметтік тапсырыстары, өз кезегінде оқу бағдарламаларын өзгертуді,
оқытудың жаңа технологияларын енгізуді міндеттейді.
Білім беру жүйесінде болашақ ұрпаққа білім беру мен оларды дұрыс
тәрбиелеу оқытушының қызметі және кәсіби біліктілігімен сабақтастықта
қарастырылады. Сапалы білім беру мен оқушыны дара тұлға ретінде дұрыс
тәрбиелеу оны болашақ мұғалімге қажетті кәсіби дағдыны, білімді,
мәдениетті, балалармен қарым-қатынас орната білу қабілетін, оқу үрдісін
дұрыс та ұтымды ұйымдастыру жолдарын меңгертуді талап етеді. Оқушының
бойына осы қасиеттерді сіңіру үшін ғалымдардың педагогикалық тұжырымдары
маңызды болып табылады.
Жұмысты жазу барысында оқыту үдерісінде дәстүрлі ұстанымдар және
қазақ тілін қатысымдық танымдық тұрғыдан оқытудың арнайы ұстанымдары
басшылыққа алынды. Ғылымилық, жүйелілік, көрнекілік, теорияны практикамен
байланыстыру, саналылық пен белсенділік ұстанымдары қазақ тілін оқыту
әдістемесінде жылдар бойы қолданылып келе жатқан, тиімділігін практикалық
жақтан толық дәлелдеген ұстанымдар. Арнайы ұстанымдар ретінде кәсіби-
қатысымдылық, антропоөзектілік, креативтілік және нәтижеге бағдарлай оқыту
ұстанымдарын атауға болады.
Кәсіби-қатысымдық ұстаным бойынша оқушы ауызша және жазбаша тілдік
қатынаста тілдік бірліктерді дұрыс қолдана білуге төселдірілді. Онда
аталған ұстанымның тілдік қатынас туғызатын жағдайды таңдай білу; теориялық
білім мен тіл дамытуды қатар жүргізу; тілдік қатысымға оқушытердің белсенді
қатысуларын қамтамасыз ету және жаттығу, тапсырмаларды қатысымдық мақсатқа
сай дұрыс таңдай білу секілді шарттары сақталды. Кәсіби-қатысымдық ұстаным
оқушының кәсіби біліктілігі мен қатысымдағы әрекетін жетілдіруде
басшылыққа алынады. Реферат жазу, проблемалық жағдаяттар мен сұрақтар,
жоғарыда сөз болған білім беру технологиялары оқушыны жүйелі сөйлеуге
үйрету үшін осы ұстанымға сүйенеді.
Антропоөзектілік ұстаным оқушының әлемді қабылдауы мен тануы,
түйсінуі мен түсінуі тіл арқылы жүзеге асатындықтан маңызды болып саналады.
Танымдық әрекет арқылы оқушының қоршаған ортаға, әлемге деген көзқарасы,
ұғым-түсініктері мен пайымдаулары, пікірлері мен өзіндік тұжырымдары
қалыптасады. Оқушының қазақ тілін игеруі практикалық тәжірибенің жинақталуы
нәтижесінде және оның салаларын, сөз тіркесі мен сөйлемнің жасалу жолдары
мен тәсілдерін, түрлерін, өзіне тән ерекшеліктерін барлап-бақылаудың,
сараптап-пайымдаудың негізінде жүзеге асады. Мысалы, мынандай тапсырмалар
оқушыны санасында сақталған білімді ой елегінен өткізіп, пайдалануға
дағдыландырады:
Ереженің қайсы дұрыс, не себепті? Дәлелдеңіз:
- Кем дегенде толық мағыналы екі сөздің байланысын сөз тіркесі деп
атаймыз.
- Кем дегенде толық мағыналы, сабақтаса байланысқан екі сөздің байланысын
сөз тіркесі деп атаймыз.
- Толық мағыналы салаласа байланысқан сөздердің байланысын сөз тіркесі
дейміз.
- Толық лексикалық мағынасы бар екі сөздің байланысын сөз тіркесі дейміз.
Қазақ тілі материалдарын тіл білімінің салаларымен тоғыстыра
оқытуда аталған ұстанымның рөлі айрықша болды. Бұл ұстаным оқыту үрдісінде
оқушытің білімдер жүйесін тұтас қабылдауына, білімді шоғырландыру арқылы
кәсіби ойлауды қалыптастыруға, интеллектуалды дамуына көмектеседі.
Кретивтілік ұстанымы мазмұнның вариативтілігін көрсететіндіктен,
оқушытің ойлау іс-әрекетінің нұсқалары мен оны шешудің жолдарын өз бетінше
таңдауы, дұрыс шешу жолын анықтауы арқылы іске асырылды. Оқушыға әр түрлі
формадағы тапсырмалар ұсынылды (Ахмет Байтұрсыновтың синтаксис туралы
тұжырымдары тақырыбында проблемалық сабақ; Қ.Жұбановтың сөз құрамы жайлы
ойлары атты баяндама дайындау; Сөйлемге толық фонетикалық талдау жасау;
Сөзжасам туралы еңбектердің картотекасын дайындау; коллоквиум сұрақтарына
жауап беру т.б.). Оқушы өзінің қабілеті мен іскерлігіне қарай қажеттісін
таңдап алып, орындады. Мұғалім әр тақырыпқа байланысты қойылатын баға мен
нәтижені нақтылап, кеңес беріп отырды.
Нәтижеге бағдарлай оқыту ұстанымы қазақ тілін қатысымдық-танымдық
тұрғыдан меңгертуде оқушылардың нақты қандай нәтижеге қол жеткізетіндігін
айқындауда тірек етіп алынды. Бұл ұстаным бойынша оқушытерге бақылау және
рейтинг жүйесінің критерийлері беріліп, оны орындаудың жолдары көрсетіліп,
түпкі нәтиже қандай болу керектігі талап етілді. Нәтижесінде оқушы алдына
мақсат қоюға және оны орындаудың жолдарын анықтауға дағдыланды.
Аталған ұстанымдар білім сапасын арттыруда, оқушылардың білімін
бағалауда, олардың шығармашылық белсенділігін оятуда, құзыреттілігін
қалыптастыруда т.б. көмек болды.
Енді жұмысымызда мақсатымызға орай ең тиімді деп танылған ұстанымдарға
тоқталып өтейік.
Тіл дамытудың дифференциация мен интеграция ұстанымы. Ғалымдар тілдік
әрекеттің әрқайсысының өзіндік тәсілдері, ерекшеліктері бар екендігін
айтады. Мысалы, ауызша сөйлеу тілі мен жазбаша тілдің айырмашылықтары т.б.
Оқушы тілін дамытуда оның сөйлеу тіліне яғни мәдениетті сөйлеуіне тереңірек
көңіл бөліп, түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады. Сол сияқты жазбаша
тілге қатысты жұмыс түрлеріне баса назар аударылады. Оқушы тілін дамытуда
бұл екі мәселе тығыз бірлікте алынып, интеграция жолымен де жүргізіледі.
Болашақ қазақ тілі мен әдебиетінің маманы екі пәнді де оқытатындықтан, тіл
дамыту жұмысын көркем әдебиетпен байланыстырып, яғни әдеби шығармаларды
пайдаланып, интеграция жолымен жүргізілген жұмыстар нәтижелі болады. Олай
болса, дифференциация мен интеграция ұстанымы сөйлеу әрекетінің
ерекшеліктерін ескеріп, олардың әрқайсысының айырмашылықтарына қарай
тереңдетіліп жүргізіледі, ал тіл дамытуда тілдік бірліктер мен әдеби
шығармаларды қатар қолдану тиімді болады.
Белсенділік ұстанымы. Оқушылар тілін дамыту, ең алдымен, олардың
өздерінің белсенділіктеріне байланысты. Өйткені әр оқушы өзінің сөйлеу
мәдениетін арттыруға, болашақ кәсіби шеберлігін жетілдіруге талпынбаса,
белсенділік танытпаса, сөздік қорын толықтырып, жүйелі, мазмұнды сөйлеуге
үйрене алмайды. Белсенділік таным процесінің басты сипаты ретінде белгілі
бір жағдайлар арқылы іске асырылады. Оқушының шебер сөйлеу белсенділігі
оның тілге деген сезімінің оянуына байланысты. Ондай қызығушылықты туғызуда
сабақ кезінде тіл дамыту мақсатына сәйкес ұйымдастырылған жұмыстардың
жүйелілігі, тартымдылығы басты рөл атқарады. Оқытушының оқушыті көркем де
шешен сөйлеуге ынталандыратын түрлі әдістерді орынды пайдалана білуінің
ықпалы күшті. Сабақта және сабақтан тыс кезде ұйымдастырылатын тіл дамыту
мақсатындағы жұмыстар оқушылардың эмоционалды белсенділігін оятатындай
деңгейде болуы тиіс. Іскерлік ойындар, ойталқы, ойбөліс секілді әдістерді
тиімді пайдаланғанда, оқушы белсенділігі арта түсетіндігі тәжірибеде
анықталды.
Тіл дамытудың тіл салаларымен байланысы ұстанымы. Тіл дамыту тіл
білімінің салаларымен байланысты жүргізіледі, тіл білімінің теориялары тіл
дамытуға негіз болады. Тіл дамытуды басқаша айтсақ, тілдік бірліктерді
дұрыс қолдану дағдысы деуге болар еді. Демек, тілдік бірліктерді сөйлеуде
дұрыс, орынды қолдана білу қажет Бұл тіл дамытудың тіл білімінің
салаларымен байланысын дәлелдейді.
Кешенді ұстаным. Тіл дамыту – қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі өте
күрделі мәселе. Өйткені тіл дамытудың өзіндік мазмұны, оқыту құралдары,
оқушы тілі дамуының деңгейін бағалау өлшемдері болуы қажет.
Жоғары оқу орнында оқушыларға теориялық білім берумен қатар олардың
сөйлеу тілінің сапасын арттыру кешенді жүргізілген жұмыстар арқылы іске
асады. Сондықтан тіл дамыту бағыттары кешенді жұмыстар бойынша жүргізілуі
қажет. Ондай жұмыстар морфологиялық жаттығулар, іскерлік ойындар, ойталқы,
ойбөліс, шығармашылық т.б. тапсырмалар кешенді түрде орындалса ғана
нәтижелі болады. Мұндай тапсырмалар оқушының өзінің сөйлеген сөзіне мән
беріп, сөзінің мазмұндылығы, баяндауының жүйелілігі, мәнерлілігі, сөздік
қорының байлығы, бейнелі сөздерді пайдалануы секілді шеберліктерді игеруіне
ықпал етеді. Сөйтіп, оқушы тілдік қатынас кезінде тілдік құралдарды таңдап,
жүйелі сөйлеуге төселеді. Оқушының жеке тұлға ретіндегі мәдениеті, ой-
өрісі, дүниетанымы әдеби тілде сауатты сөйлей білуі – болашақта жақсы маман
болуының кепілі. Ол өз ойын жүйелі де сенімді түрде жеткізе білуге, пікірін
дәлелдей білуге дағдылануы қажет. Бұл талаптардың бәрі тіл дамыту жұмыстары
кешенді жүргізілгенде ғана жүзеге асады. Олай болса, кешенді ұстанымның
шарттарын былайша тұжырымдауға болады: ауызша, жазбаша тіл дамыту мақсатын
көздеуі тиіс; кешенді жұмыс түрлері толықтырылып отырылуы қажет; кешенді
жұмыстар үздіксіз тіл салаларын оқытуда тіл дамытумен бірлікте жүргізілуі
керек; кешенді жұмыстар сөздік қорды байытудың басты тәсілі болуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы. Белгілі ғалым М.Балақаев тілдік
нормаға тілдегі бірізділік, тіл материалдарын нормалау деген сөз, белгілі
бір тәртіп, заңдылыққа бағындыру [19, 137-б.], - деген анықтама бере
келіп, тілдік бірліктердің ерекшеліктерін әр адамның терең түсіне білуі
әдеби тіл нормасының бұзылмауына ықпал ететіндігін де ескерткен. Оқушы
тілін дамытуда тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы басшылыққа алынуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру сабақта және сабақтан тыс жүргізілетін
жұмыстардың бірізділігінен, жүйелілігінен көрінеді. Сондай-ақ бұл ұстаным
басқа ұстанымдармен тығыз бірлікте анықталады. Әсіресе тілдік норманы
қалыптастыру ұстанымы кешенді ұстаным арқылы ашылады. Себебі кешенді
жұмыстар кезіндегі тіл дамытуда тілдік нормалар басты негіз бола алады.
Тілі жетілген, әр сөздің стильдік қызметіне мән беретін, сөйлеу шеберлігі
қалыптасқан оқушы өз ойын жазба түрде де жүйелі жеткізе алатын болады.
Мемлекеттік кадр саясатындағы маңызды мақсат — қазақстандық сапалы
білімсіз дамуы мүмкін емес, елімізді әлеуметтік-экономикалық жоғары
карқынмен дамуын камтамасыз етуге қабілетті, интеллектуалдық және кәсіби
ресурсын кұру.
Нәтижеге бағдарланған жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне көшу
психологиялық-педагогикалық кадрларды кәсіби даярлауды ұйымдастырудың
мазмұны мен техно-логияларын, мақсаттар проблемаларын өзектендіреді.
Әдіснамалық шешімдердің бірі кәсіби дайындыктың мақсатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы МОРФОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
ӘДІСТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 6
1. 1 Қазақ тілін оқытуда тіл дамыту әдістемесінің бастау көздері
... ... ... ... 6
1. 2 Жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы оқушылар тілін дамытудың
ғылыми-әдіснамалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2 МОРФОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2. 1 Жоғары оқу орнында морфологияны оқыту арқылы оқушылар тілін дамыту
үшін жүргізілетін кешенді жұмыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2. 2 Мектепте морфологияны оқыту арқылы оқушылар тілін дамыту әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаттарының бірі –
қазақ тілін жоғары оқу орындарында оқытуды жетілдіру, жақсарту. Оның
бағдары - дүниеге жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылықпен
ойлауға дағдыланған, мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол, білікті
мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру, шебер сөйлейтін, шешен мамандарды
дайындау [1].
Бәсекелестік өмір сүрудің басты шарты болып отырған өзгермелі кезеңде
жоғары білім беру жүйесіне қойылатын талаптар да күшейіп отыр. Сондықтан
мектепте оқытылатын қазіргі қазақ тілінің салалары арқылы оқушыларды өз
ойларын жүйелі, түсінікті етіп, шебер сөйлеу үрдісіне дағдыландыру маңызды
мәселе болып табылады. Осы тұрғыдан келгенде, өз кезегінде болашақ қазақ
тілі маманы да терең кәсіби білімімен бірге, шығармашылық ойлау қабілеті
жоғары, пікірін жүйелі түрде жеткізе алатын, сөйлеу шеберлігі қалыптасқан
тұлға болуы тиіс [2]. Бұл - тақырыпқа тікелей қатысты мәселе.
Қазіргі қазақ тілінің салаларын оқыту барысында тіл дамыту мәселесін де
басты назарда ұстауды қажет етеді. Сөздердің грамматикалық сыр-сипатын, сөз
тұлғаларының модельдерін дұрыс танып, талдай алатын, яғни меңгерген білімін
іс жүзінде орынды пайдаланатын оқушы тыңдаушыға өз ойын айқын, анық етіп
жеткізе алады. Бұл оқушының қазақ тілінің күрделі морфологиялық құрылымын
тіл дамыту жұмыстары негізінде меңгеруі арқылы жүзеге асады. Сондықтан
қазіргі қазақ тілінің морфология саласын оқыту арқылы оқушы тілін дамытуды
бүгінгі қоғамдық-әлеуметтік сұраныммен сәйкестендірудің басты шарты ретінде
ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеу қажеттігі туындап отыр.
Оқушы тілін дамыту тілдік қатысымдық іс-әрекет арқылы нәтижелі
жүргізіледі, өйткені тілдік қатынас – сөйлеу тілі арқылы түсінісу дегенді
нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге жеткен,
өмірде өзіндік орны бар, қоғамның дамуы үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік
ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алмасуы, адамдар
қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді [3, 211-б.].Тіл дамытудағы мақсат
– қоғамда қазақ тілі арқылы еркін қарым-қатынас жасауды қамтамасыз ету.
Сондықтан тілді қарым-қатынас құралы ретінде оқытуда, үйретуде грамматика
қарым-қатысты жүзеге асыратын тетік қызметін атқарады. Олай болса, оқушының
ғылым саласынан игерген білімін тілдік қатынаста тиімді, орынды пайдалана
білуге дағдыландыру - қазіргі уақыт сұранысынан туындап отырған өзекті
мәселе.
Халық тілінің қайнар бұлағы - шешендік сөздер, бейнелі сөздер, мақал-
мәтелдер арқылы оқушылардың сөздік қорын байыту тіл дамыту жұмыстары арқылы
іске асады. Ғасырлар бойы жинақталған тіліміздің байлығы оқушының ана тілін
қастерлеп, тілдегі ұлттық рухты терең тануына мүмкіндік береді. Қазіргі
қазақ тілінің морфология саласынан теориялық білім берумен қатар тіл
дамытуды басты назарда ұстап, оны оқытуды тұтас әдістемелік жүйе ретінде
зерделеу - қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі маңызды мәселелердің қатарына
жатады.
Қазіргі заман жағдайында жоғары білім беру жүйесі институт
қабырғасында алған білім, білік пен дағды-машықтың негізінде дербес,
әлеуметтік және кәсіби біліктілікке қол жеткізу мақсатын көздейді. Бұл
мақсаттың түпкі шешімі болашақ маманның игерген базалық білімін мазмұнды да
дәлелді етіп, әсерлі сөз орамдарымен жеткізе білуіне келіп тіреледі.
Сондықтан бұл алдағы уақытта мектепте оқушының қазақ тілінің салалары
бойынша меңгеретін білімдері ауызша да, жазбаша да әдемі сөйлеуге
дағдыландыратын тіл дамыту жұмыстарымен ұштасқанда ғана нәтижелі болады.
Олай болса, оқушының тілін дамытуды кәсіби біліктіліктің негізгі көрсеткіші
ретінде дәйектеу зерттеудің өзектілігін нақтылай түседі.
Жоғары мектепте өндіріс пен нарықтың жылдам өзгеріп жатқан жағдайына
бейімделген жаңа үлгідегі мамандар даярлауда оқытудың жаңа әдіс-тәсілдермен
жүргізілуі басты меже болуы тиіс. Сондықтан оқытуды ұйымдастыруда оқушының
сөйлеу белсенділігін арттыратын, өз ойын ашық айтуға, пікір алысуға
жетелейтін әдіс түрлерін қолдану тіл дамыту мәселесінің дұрыс шешілуіне
жағдай жасайды. Бұл оқушының қазақ тілінің морфология саласынан меңгеретін
теориялық білімі мен сөйлеу шеберлігінің тығыз бірлікте жүзеге асуының
қажеттілігін айқындай түседі. Алайда, ғылым салалары мен тіл дамыту
арасында тұрақты әрі табиғи байланыс болуға тиіс. Бұл өскелең жаңа өмір
мұқтаждығы деген тұжырым күні бүгінге дейін өз дәрежесінде шешімін таппай
келеді [4, 77-б.]. Оқушылар арасында тілдік нормаға сәйкес сөйлей
алмайтындары кездеседі. Оның басты себептері - қазақ тілі пәнінен
морфология саласын оқытуда тіл дамыту жұмыстарына өз мәнінде көңіл
бөлінбеген, бағдарлама, оқулықтар мен оқу құралдарында да тіл дамыту
мәселесі нақтыланбаған. Бұл мектепте тіл дамытуды ғылым салаларын оқытумен
байланыстыра зерттеудің әдістемедегі өзекті мәселе екендігін анықтай
түседі.
Қорыта айтқанда, жоғарыдағы тұжырымдар болашақта мектептің белді
тұлғасы болатын бүгінгі студент пен оқушының ғылыми білімді сапалы меңгеруі
мен сөйлеу шеберлігінің тығыз бірлікте қалыптасуының әдістемелік негіздерін
анықтаудың өзекті екенін дәлелдей түседі.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Мектепте қазақ тілінің морфология саласы
арқылы оқушылар тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін тұжырымдау, жаңа
технологияға сай тіл дамытудың әдістемелік жүйесін ұсыну, оның тиімділігін
эксперимент арқылы дәйектеу.
Зерттеу жұмысының нысаны - қазақ тілінің морфология саласы арқылы
оқушылар тілін дамыту үдерісі.
Зерттеу жұмысының пәні - қазақ тілін оқыту әдістемесі.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қазақ тілінің салаларын оқытуда оқушылар тілін дамытудың әдіснамасын
айқындап, ғылыми-теориялық негіздерін дәлелдеу;
- оқушылар тілін дамыту мәселесінің ұстанымдарын белгілеу;
- қазіргі қазақ тілінің морфология саласын жаңа технология негізінде
оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың ғылыми әдіс-тәсілдерін анықтау;
- морфология саласы арқылы оқушылардың сөздік қорын байытудың
жолдарын анықтау;
-оқушы тілін дамытуда жаңаша жаңғыртып оқыту әдістемесін
пайдаланып, оқушы белсенділігін арттыратын іскерлік ойындар, ойбөліс,
ойталқы әдістеріне бағытталған тапсырмалар жүйесін жасау;
-оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент
нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Ғылыми еңбекте педагогика,
психология, лингвистика және қазақ тілін оқыту, орыс тілін оқыту, шет тілін
оқыту әдістемесінің жаңалықтары, оқытудың жаңа технологиялары туралы ғылыми-
әдістемелік еңбектер, оқулықтар мен оқу құралдары негіз болды.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау,
салыстыру, сипаттау, жүйелеу, жинақтау, талдау, тұжырымдау, талқылау,
қорыту, эксперименттік әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының маңызы. Зерттеу жұмысы жалпы тілді оқыту әдістемесін
толықтырады, осы мәселеде оны байытуға жаңа үлес болып қосылады. Зерттеу
жұмысын4ы жоғары оқу орындарында арнайы курс оқуға, арнайы семинар
сабағында қолдануға болады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы негізге алынған
теориялық қағидалардың әдіснамалық тұрғыдан сараланып талдануы арқылы
танылады. Қазақ тілі салаларын, оның ішінде, морфологияны оқыту арқылы
оқушы тілін дамытудың әдістемелік жүйесі эксперимент арқылы тексеріліп,
дәлелденді.
Зерттеудің мақсат-міндеттері мен оның жүйесіне сәйкес алынған зерттеу
әдістері, көрсетілген нәтижелері қазақ тілі пәнін оқытуда тиімді
қолданылуына негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ТІЛ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
Бүгінгі таңдағы қоғамдық-әлеуметтік сұраным талаптары білім беру
жүйесін түбегейлі өзгертуді қажет етіп отыр. Олай болса, осы өзгерістердің
жүзеге асуы, ең алдымен ғылым мсн білімнің тоғысуындағы өзекті мәселелерді
өзінің зерттеу нысанасы етіп алатын жеке пәндерді оқыту әдістемесіндегі сан-
салалы ізденістердің дұрыс бағыт-бағдар алуымен байланысты екені сөзсіз.
Сондыққтан пәнді оқыту әдістемесімен айналысуды мұрат ететін болашақ
ғалымдарға бұл ғылымның әдіснамалық ғылыми-теориялық және қолданбалық
сипаттағы негізгі арналары мен зерттеу көздері туралы мағлұмат беру,
зерттеу әдістерінің өзіне тән ерекшеліктерін, ғылыми теориялық мәселелер
мен практиканың бірлігінен құралатын біртұтастық болмысын танытудың мәні
зор.
Білім беру саласындағы демократиялық, ізгілендіру, гуманитарландыру
үрдісінің кең өріс алуы, білімнің автономиялануы, жаңа педагогикалық
парадигманың өмірге дендей енуі, дербес мемлекеттің әлемдік білім
кеңістігінде өзіндік орнын иеленуіне мол мүмкіншіліктердің ашылуы әдістеме
ғылымының алдына да биік міндеттер қойып отыр. Әсіресе, әрі бүкіл саналы
білімнің негізгі құралы, әрі ұлттық менталитетті қалыптастырудың іргетасы,
әрі қазақ тілінің ғылыми негіздері туралы білім беретін арнайы пән — ана
тілінің, бүгінде мемлекттік мәртебеге ие болған қазақ тілінің оқытылуын
жаңаша қөзқарас, тың бағыт-бағдар тұрғысынан зерделеу магистрлердің қазіргі
білім философиясы, жас және жеке тұлға психологиясы, жалпы педагогика,
этнопедагогика, әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
лингвомәдениеттану, т.б. ғылымдарының жетістіктерінен хабардар, болуын,
сондай-ақ осы ғылым салаларындағы тың тұжырымдардың пәндерді оқыту
әдістемесімен ұштасу заңдылықтарын, тұжырнамалық қағидаларды білім беру
жүйесінің жаңа бағыттарымен сәйкестендірудің жолдарын таба білуін керек
етіп отыр.
1. 1 Қазақ тілін оқытуда тіл дамыту әдістемесінің бастау көздері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда орта мектепте қазақ
тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі
таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған мәселе –
мемлекеттік тілдің аясын кеңейту, қазақ тілін жаңа инновациялық жолмен
меңгерту. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу
объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша
сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі. Қазақ тілі сабағын
жүргізу мәселесімен айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп
саналады. Олардың әрқайсысы әр түрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ
тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің
авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова,
Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова,
Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б.
Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - оқушыларды қазақ тілі сүйуге
баулу ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің Отанының
қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол үшін басын
бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық
отандастардың отанымен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі
өсіп - өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасында бұл мәселе жөнінде былай делінген:
- Жоғары Қазақстандық ұлтжандылық, жоғары мәдениет, ымырашылдық және
адамдардың құқығы мен бостандығын сыйлауға тәрбиелеу;
- Қазақстан халқының тіл мәдениетін дамытып, үштілділік принципін іске
асыру, мемлекеттік, орыс және шет тілдерін меңгеру [5].
Міне, бүгінгі біздің күн тәртібімізде тұрған өзекті мәселелердің бірі
осылар. Бұл мәселелерді іс жүзіне асыру үшін не істеу керек?
Алдында аталып өткен авторлардың еңбегінің зор екендігін айта келе, өзімнің
педагогикалық тәжірибе кезіндегі жұмысымда Ә. Жүнісбектің үндестік заңы
технологиясы және Е.И. Пассовтың және бұл әдісті қазақ тілін үйретуге
бейімдеген Ф. Оразбаеваның қатысым әдіс технологиясын басшылыққа алдым.
Сонымен қатар, қазақ тілі сабақтарында қатысымдық әдісін қолданып, аймақтық
компонентін кеңінен пайдалауға болатынын білдім. Неліктен қатысымдық әдіске
тоқталдым? Мәселені дұрыс ашу үшін ең бірінші қатысымдық әдістің негізін
құрайтын принциптерін көрсетейік. Ф.Оразбаева қазақ тілін оқыту барысында
қолданылатын қатысымдық әдісті өзіндік принциптер арқылы ажыратады. Олар:
1. Тіке байланыс;
2. Адамның жеке қабілетін ескеру;
3. Сөйлесуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау;
4. Сатылап даму;
5. Динамикалық өзгеру;
6. Өзектілік.
Қатысымдық әдістің пайдаланудың тиімді жолы – оның тіке байланысқа
негізделіп, адаммен – адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді
жүзеге асыруында. Тілді оқытуда үйренуші мен үйретушінің арасында бір-
бірімен көзбе-көз кездесу, ауызба-ауыз тілдесу, яғни, тікелей қатынас
болмаса, сөйлесім әрекеті де іске аспайды. Тілді үйретуге байланысты
қандай бағыт-бағдарды таңдап алу керек, оған қатысты орындалатын
жұмыстармен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің
алатын орны мен қызметі қандай дегенді анықтап белгілемей, алға қойған
мақсатқа жету мүмкін емес.
Мұнда тіл дамыту мәселесінің зерттелуі мен оның бастау көздері ретінде
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Т.Шонанұлы еңбектерін атаған жөн. Тақырып
тұрғысынан жасалған сараптама аталған еңбектерде оқушылар тілін дамытудың
мазмұны және ұстанымдары жайында баяндалатынын анықтады.
Ы.Алтынсариннің еңбектерінде тіл дамытуға ерекше көңіл бөлінген [6].
Ағартушы әр сөз табына қатысты сөздерді меңгерту оқушылардың грамматикалық
ережелерді дұрыс түсінуге септігі тиетіндігін, әрі сөздік қорлары толығып,
тілі дамитындығын, сөздік қорды байытуда қызықты әңгіме айту, сөйлесудің
маңыздылығына назар аударған. Жаттығу мәтіндерінің теориялық тақырыптарға
сай болуымен қатар, тәрбиелік жағына да көңіл бөлінуі тиіс. Ы.Алтынсарин
оқулықтарынан басталған мәтінге қойылатын талап жоғары мектеп оқулықтарына
да негіз болады.
А.Байтұрсынов та бұл мәселеге көңіл бөлді, яғни ғалым оқулықтарында
тілдің теориялық жағын меңгертумен қатар, тіл дамыту жұмыстары да
қамтылған. Мысалы, Тіл–құралдың бірінші бөлімінде Зат есім тақырыбына
қатысты жаттығуларда мақал-мәтел сөйлемдерінен зат есімдерді табу, астын
сызу деген тапсырмалар көрсетілген [7]. Мұндай тапсырмаларды беруде
әдіскердің оқушылардың теориялық материалдарды меңгеруін ғана емес,
тіліміздің асыл қазынасы мақал-мәтелдерді оқып, есте сақтаулары арқылы
сөздік қорларын толықтыруын көздегені анық байқалады.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқулықтар мен оқу құралдарын жазған
әдіскер ғалымдардың бірі – Т.Шонанұлы. Ол оқулық түзуде де, әдістемелік
мақалаларында да тіл дамытуға ерекше мән берді. Ғалым 1929 жылы Жаңа
мектеп журналының № 9 санында жарияланған Білім кеңесінің програмы және 1-
ші басқышта ана тілі атты мақаласында сауаттандыру жұмысының маңызына,
сауат ашу әдістеріне, тіл ширату жұмыстарының түрлеріне тоқталған [8].
Т.Шонанұлы тіл ширатудағы бала әңгімесі, оқытушының әңгімесі,
әңгімелесу, класс пен мектеп жиылысына араласу, өлең мен тақпақ, сахна
ойыны, оқушының баяндамасы секілді әдістердің әрқайсысының ерекшелігін
қысқаша сипаттай келіп, мұғалімдерге нақты әдістемелік кеңестер берген.
Ғалымның осылайша бастауыш мектепте тіл ширату жұмысының жүйелі жүргізілуі
қажеттігі жайындағы пікірлері оның Тіл дамыту оқулықтарын жазуына басты
себеп болды.
1920-1940 жылдар аралығында мектеп оқулықтары шығарылып, жаппай
сауатсыздықты жою мақсатында жұмыстар жүргізілгені анық. Бұл кезеңнің
көшбасшысы болған С.Аманжолов, Қ.Жұбанов еңбектерінде грамматикалық
тақырыпты меңгертумен бірге алған білімді күнделікті өмірде дұрыс қолдануға
дағдыландыруға да көңіл бөлінді. Ш.Х.Сарыбаев та қазақ тілінің сабақтары
арқылы тіл дамыту жұмыстарын ескерген. Мысалы, әдіскер еңбектеріндегі
сұрау-жауап арқылы пысықтау – оқушыны сөйлеуге мәжбүр ететін, оны
ойландыратын, белсенділігін арттыратын тәсіл [9, 23-б.].
С.Жиенбаев тіл дамыту жұмысын: 1) сөз қорын молайту, 2) сөйлем құрау,
3) кітап оқуға байланысты жұмыстар [10, 17-б.] деп үшке бөліп қарастырып,
олардың әрқайсысы бойынша істелетін жұмыс түрлерін нақты көрсеткен. Сонда,
ғалым айтып отырған оқушының сөздік қорын молайтудың оқу, мазмұндау
үрдісінде жаңа сөздермен, терминдермен танысу, сөздікпен жұмыс жүргізу
арқылы жүзеге асатындығы оқушы тілін дамытуға да қатысы бар. Өйткені
оқушылардың қазақ тілінің қай саласынан болсын тақырып ыңғайына қарай жаңа
сөздер үйренулері, тілдік терминдерді меңгерулері олардың тіл байлығының
толығуының, кәсіби тілде шебер, жүйелі сөйлеуге дағдылануының негізгі шарты
деуге болады. Алайда тіл дамыту жұмысы сөздік қорды толықтырумен
аяқталмайды. С.Жиенбаев пікірінше, сол естіген, ұғынған жаңа сөздерді
қатыстыра отырып, сөйлемді дұрыс құрап дағдылану, өз ойын жүйелеп, дәлелдеп
айта білумен, онда да тек қана айта білу емес, эпитет, теңеулермен
көркемдеп сөйлей білгенде ғана жүзеге асады. Оқушы тілін дамытуда бұл
пікірдің де орны ерекше, өйткені тәжірибе барысында оқушыларды сөздерді
дұрыс, орынды қолданып, сөйлеу шеберлігіне дағдыландыруда шешендік сөз
үлгілерін, бейнелі сөздерді, мақал-мәтелдерді пайдалану басты назарда
болды. Олай болса, әдіскер ғалым пікірінің бүгінгі оқыту үдерісінде,
әсіресе оқушылар тілін дамыту ісінде өміршеңдігін байқауға болады.
Ғ.Бегалиев қазақ тілі әдістемесінде бірінші болып сөздік мәселесін
көтеріп, сөздікпен байланысты жұмыстың сегіз түрін көрсеткен [11, 21-б.].
Бұл айтылғандардан бастауыш сыныптарда тіл дамыту мәселесінің ғылыми
негізі қаланғаны анықталды. Оны дамытуды кейінгі буын ғалымдар жалғастырды,
ол – заңды құбылыс.
С.Рахметова Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-
әдістемелік негіздері атты зерттеуінде тіл дамыту бойынша ауызша, жазбаша
тіл дамыту әдістемесі, сөз және сөйлемдермен жұмыс жүргізу жолдары,
байланыстырып сөйлеу әдістемесі мәселелерін зерделеген. Ғалым бастауыш
сыныптарда ана тілін оқытуда сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем құрау
және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделікті өтілетін сауат ашу,
грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, біртұтас жүргізіліп отырылса, тіл
дамыту жұмысы біршама жүйелі өткізіледі деп тұжырымдайды [12, 65-б.].
Т.Әбдікәрімова Бастауыш класта текспен жұмыс істеу арқылы тіл
дамыту атты зерттеуінде мәтінмен жасалатын жұмыстың барлық түрін талдай
отырып, тіл дамыту мәселесімен байланыста қарастырған. Ғалымның Әліппе
мен Ана тілі оқулықтарында мәтін түзудің ғылыми-әдістемелік негіздері
мәселесі бойынша докторлық зерттеуінде мәтін арқылы тіл дамытудың
әдіснамалық негіздерін – 1) оқылым әрекеті арқылы оқушы тілін дамыту, 2)
мәтіннің оқушы сөздік қорын байытуы, 3) айтылым және тыңдалым әрекеті
арқылы оқушының тілін дамыту, 4) суретпен жұмыс арқылы шығармашылықты
дамыту [13, 38-33-б.],-деп талдай келіп, бастауыш сынып оқушыларының тілін
мәтін арқылы дамыту мәселесін оқытудың жаңа технологиясы бойынша
зерделеген.
Бастауыш мектептегі тіл дамыту мәселесі Г.Уәйісова, Ә.Жұмабаева,
М.Ермекбаев т.б. ғалымдар еңбектерінде де қарастырылған.
Қазақ орта мектебінде ана тілін оқыту әдістемесінің болмауы оқушыларға
білім беруде көп қиындық келтірді. Мұғалімдерге Педагогика ғылымдарының
Ы.Алтынсарин атындағы ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкерлері
шығарып тұрған әдістемелік нұсқаулары, мақалалары жәрдемші болды. Рас,
Ш.Х.Сарыбаев, С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев кезінде де олардың әдістемелік
еңбектері негізінен бастауыш сыныптарға арналғанымен, орта мектепте қазақ
тілін оқыту туралы мақалалары жарияланып тұрды. Орта мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі 1965 жылы Д.Әлімжанов пен И.Мамановтың авторлығымен жарық
көрді. Б.Құлмағамбетова, И.Ұйықбаев, Х.Арғынов, А.Ошкаров, А.Ысқақов,
М.Нұрғалиева, А.Исабаев секілді ғалымдар да орта мектепте қазақ тілін оқыту
әдістемесіне үлкен үлес қосты. Орта мектептегі тіл дамыту жұмысына көп
көңіл бөлген ғалым-әдіскердің бірі – Б.Кәтембаева. Оның Тіл ұстарту
жұмыстары бойынша әдістемелік нұсқаулар атты еңбегінде оқушылардың тілін
ширатудың амал-тәсілдері мен жүргізілетін жұмыс түрлері қарастырылды.
Орта мектептегі тіл дамыту мәселесіне арналған бірінші зерттеу жұмысы-
Н.Құрманованың Методика развития речи при изучении имени прилагательного в
6 классе казахской школы деген тақырыптағы еңбегі. Ғалым еңбегінде сын
есімнің тіл арқылы қатысымда атқаратын қызметін жоғары бағалап, оның ойдың
дамуына игі әсерін де дәлелдеген. Сондай-ақ сын есімді оқытумен байланысты
тіл дамыту жаттығуларының жүйесін қолданған, онда түрлі жағдайлар
қамтылған, пікірлесім түрлері т.б.жұмыстар арқылы оқушының сөйлеу әрекетін
күшейту көзделген.
Н.Құрманова сөз тіркесін оқытудағы тіл дамыту әдістемесіне арнап еңбек
шығарды [14]. Автордың тілде ең жиі қолданылатын тілдік синтаксистік
бірліктердің бір түрі сөз тіркесін оқытуда тіл дамытуды арнайы зерттегені
мысалыің маңыздылығына байланысты және ол мұғалімдер үшін үлкен көмек
болды. Зерттеуші Қазақ мектебінде сөз тіркесі синтаксисін дамыта оқыту
технологиясының ғылыми әдістемелік негіздері атты зерттеуінде де тіл
дамыту мәселесіне көңіл бөлген. Сондай-ақ З.Саламатованың, Б.Жахинаның,
А.Жанәбілованың зерттеулерінде оқушы тілін дамыту жағдайлары қарастырылды.
А.Жапбаров Қазақ тілін оқыту барысында оқушылар тілін дамытудың
әдіснамалық және әдістемелік негіздері деген тақырыптағы еңбегінде тіл
дамыту мәселесінің жүйелі түрде зерттелмеуіне байланысты осы мысалыің
терминдерінің әлі анықталмағанын дұрыс көрсеткен: ... қазақ тілін оқытуда
тіл дамытудың мәні мен мазмұны толық ашылмады. Тіл дамыту жұмысы жүйе
ретінде қаралмады, оның бағыттары, бөлімдері нақты жіктелмеді. Тіпті
бөлімдер жұмыс түріне қарай: Тіл байлығын арттыру, Тіл стильдерімен
жұмыс, Сөздік жұмысы, Өз ойын жеткізуге байланысты сөйлем құрау т.б.
немесе Тіл дамыту, Тіл ұстарту, Байланыстырып сөйлеу деп әр түрлі
аталып келді [15, 8-б.]. Ғалым пікірімен келісу орынды, өйткені термин
алалығы күшті екені рас және тіл дамыту термині қазір орнығып келеді деуге
болады, сондықтан ол толық қабылданғаны, қалыптасқаны дұрыс. Әдіскер ғалым
еңбегінде сөз мағынасын меңгеруге байланысты таным, ұғым мәселелеріне де
қатысты орынды пікір айтылған. Зерттеуші сөйлеудің лексикалық икемділігі,
дағдысы және сөздік қорды байыту мәселесін арнайы қарастырған. Осы мәселеде
автор тіл дамытуды үш деңгейге бөліп, сөйлеу икемділіктері мен дағдыларын
дамытудың ұстанымдары мен жүйесін белгілеген.
Соңғы кезде жоғары оқу орнына шешендіктану пәнін ұсынған, ол пәнді
оқытқан, оқытудың қажеттілігін дәлелдеген зерттеу еңбектері жазыла бастады.
Сол еңбектердің бірі – Б.Қалимұқашеваның Оқушыларға шешендік өнерді үйрету
әдістемесі деген тақырыптағы кандидаттық диссертациясы. Бұл зерттеуде
оқушы тілін дамыту ғана емес, шешен сөйлеуге үйрету қажеттілігі және
оқушыларды шешендік өнерге үйретуге болатыны зерделенген.
Жоғары білім жүйесінде шешендіктануды оқыту мәселесін арнайы зерттеген
А.Қыдыршаев Шешендіктануды оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері атты
докторлық диссертациясында жоғары оқу орындарының гуманитарлық бөлімдерінде
оқушыларды шешендікке баулудың ғылыми-әдістемелік мәселелерін қарастырған.
Ал Г.Қосымова қазақ шешендіктануының тарихын, арналарын көне түркі
жазбаларын бастап зерттеп, шешендік өнердің қайта жаңғырығуы қоғамдық
қажеттілік екендігін атап көрсеткен.
Әдістеме тұрғысынан аз зерттелген сала – жоғары мектепте қазақ тілін
оқыту әдістемесі. Осы тың жатқан мысалыі зерттеу З.Бейсенбаева еңбегінен
басталады деуге болады. Ғалым Жоғары оқу орнында сөзжасам пәнін оқытудың
ғылыми-әдістемелік негіздері атты тақырыптағы зерттеуінде сөзжасамды оқыту
технологиясы мәселесін ғылымның соңғы жетістіктеріне сүйеніп шешкен, яғни
сөзжасамды оқытуда модульдік технологияны қолданған. Жоғары мектеп
әдістемесіне арналған зерттеудің бірі – Ж.Сүлейменованың Қазіргі қазақ
тілі морфологиясын жоғары мектепте оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
атты докторлық диссертациясында оқушының білім алудағы белсенділігін
арттыру мәселесіне ерекше мән берілген.
Оқушыларды кәсіби тілде шебер сөйлеуге үйрету белгілі бір ұстанымдарға
сүйенеді. Олай болса, тіл дамыту жұмыстарының жүйелі ұйымдастырылуының
нәтижесінде оқушы дұрыс, анық сөйлеуге, ойын толық жеткізе білуге дағдылану
үшін ұстанымдар басшылыққа алынады, яғни жан-жақты жүргізілетін тіл дамыту
жұмыстары белгілі қағидаларға сүйенеді. С.Рахметова бастауыш сынып
оқушыларының тілін дамытудың өзіне тән қағидалары бар екендігін, яғни
балалардың сөздік қорын дамыту, оларға жаңа сөздерді үйрету жұмыстары сөз
мағынасын ол бейнелейтін болмыспен салыстыру ұстанымы арқылы жүргізіліп
келе жатқанына тоқталып, себебі белгілі бір ұғымға телінбеген сөз есте
сақталмайды, тез ұмытылады. Демек, бастауыш кластарда оқушылардың тілін
дамыту жұмыстарын жүргізу кезінде, негізінен, осы принцип басшылыққа
алынады [12, 123-б.], - деп көрсеткен.
А.Жапбаров орта мектеп оқушыларының тілін дамытудың төмендегідей
ұстанымдарын ұсынған:
– сөйлеу мен ойлауды бірлікте қарау ұстанымы;
– қатысымдық ұстаным;
– жағдайға, ахуалға лайық, ыңғайлылық (ситуациялық) ұстанымы;
– сөйлеу әрекеттерін кешенді жүргізу ұстанымы;
– әдеби тіл нормасын сақтау ұстанымы [15, 17-18-б.].
Жоғарыда аталған ұстанымдары басшылыққа ала отырып, диссертацияда
оқушылар тілін дамытудың арнаулы ұстанымдары төмендегіше топтастырылды.
Қатысымдық ұстаным. Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауы тіл
арқылы болатындығы белгілі. Ал қатысымдық ұстаным тілдік материалдарды
таңдауды, қатысым жағдаятын нақтылауды анықтайды, яғни ауызша, жазбаша
тұрғыдағы қатысымды жүзеге асыру үшін қандай біліктер қажеттігін, қандай
құралдар арқылы тілдің қатысымдық қызметін меңгеруді қамтамасыз етуді
айқындайды. Ұстанымның бұл түрі сондай-ақ қатысымдық жағдаятты туғызатын
шарттардың сақталуын талап етеді. Сөйтіп, оқушы пен оқытушы, оқушы пен
оқушы арасындағы қатысымның нәтижелі болуына мүмкіндік береді.
Оқушы мектепте кәсіби шебер сөйлеуге үйренбесе, өз ойын басқаға толық,
жүйелі жеткізе алмаса, онда тілдің қатысымдық қызметін дұрыс меңгермегені
болып есептеледі. Сондықтан оқушы қазақ тілінің қай саласынан болсын
теориялық білім алғанда, игерген білімін тілдік қатынас үшін пайдалана
білуге дағдылануы тиіс. Осы ретте оқушыға тілдік қатысымның ауызша, жазбаша
түрлері мен тіл үйірмелерінде меңгертіледі. Тілдің қатысымдық қызметін
ұғындыратын жұмыс түрлері дұрыс ұйымдастырылса, оқушының жүйелі де тілдік
нормаларға сәйкес сөйлеуіне жағдай жасалады. Тілдік қатысымға
дағдыландыратын жұмыстар оқушыларды қызықтыратындай, теориялық білімге де,
тіл дамыту мақсатына да сәйкес келетіндей болуы тиіс. Тілдік жаттығулар мен
тапсырмалар қатысымдық бағытта ұйымдастырылуы қажет. Оқушы ауызша да,
жазбаша да тілдік бірліктерді сөйлесімде, тілдік қатынаста дұрыс қолдана
білгенде ғана қатысымдық біліктілік жүзеге асады. Ал әрбір оқушының тілдік
қатынаста белсенділік танытуы оқытушының қатысымдық жағдаятты дұрыс
ұйымдастыруына байланысты. Сонымен, қатысымдық ұстанымның негізгі шарттары
мынадай: тілдік қатынас туғызатын жағдайды таңдай білу; теориялық білім мен
тіл дамытуды қатар жүргізу; тілдік қатысымға оқушылардың белсенді
қатысуларын қамтамасыз ету; жаттығу, тапсырмаларды қатысымдық мақсатқа сай
дұрыс таңдай білу.
Әдістеменің зерттейтін обьектісі, мақсаты, зерттеу әдістері қалыптасқан
жүйесі бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесі, ең алдымен, оқушыға қандай тілдік
категорияларды үйрету керек, қандай әдіс-тәсілдер арқылы үйретуге болады,
деген мәселелерді қарастырады.
Сондай-ақ, қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазак әдеби тілінің маңызын,
әдіс-тәсілдерін, амалдарын, оқушыға ана тілінен білім берудің, оны
меңгертудің жолдарын үйрететін ғылым. Мұғалім ана тілінен теориялық білім
беру арқылы оқушының өзін қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастырады.
Отанына шын берілген, нағыз патриот азамат етіп тәрбиелейді. Ондай білім
мен тәрбие беру қазақ тілін дұрыс оқыту арқылы іске аспақ. Сонымен бірге
әдістеме мұғалімді педагогиканың қыр-сырымен жете таныстырып қана қоймайды,
қазақ тілін тиімді оқыта отырып, өзінің мамандығын құрметтеуге тәрбиелейді.
Яғни, ғылыми дәлелденген, мектеп тәжірибесінен сыналған ең тиімді оқытудың
әдістері мен тәсілдерін қазақ тілін оқыту барысында пайдалануға мүмкіншілік
жасайды. Сайып келгенде, әдістеме мұғалімнің шығармашылық тұрғыдан жұмыс
істеуіне бағыт беруімен бірге, сабақ берудің тиімді әдіс-тәсілдерін
меңгеруге көмектеседі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі лингвистика, логика, педагогика және
психология ғылымдарымен тығыз байланысты.
Әдістеменің лингвистикаға байланыстылығы, біріншіден, ол оқылатын
пәннен жеке-дара қаралмайды. Атап айтқанда, тіл білімі жөніндегі
материалдың мазмұнына орай әдіс-тәсілдерді таңдау, қолдану, олардың
жолдарын көрсету, жаттығу мен дидактикалық материалдарды таңдап, іріктеумен
тікелей байланысты. Мысалы: фонетиканы оқытумен байланысты түрлі
фонетикалық талдау жасау, әріптерді, дыбыстарды дұрыс айта білу, ал сөз
таптарын оқыту барысында морфологиялық талдау, түрлі салыстырулар, жалғау
мен жұрнақтың ара-жігін ажыраттыру сияқты әдіс-тәсілдер қолданылады.
Тіл ғылымының үздіксіз дамуы нәтижесінде әдістеме жетіліп, байып отырады.
Мектепте оқылатын қазақ тілі курсы лингвистика ғылымына жаңадан енген
теориялар және тілдік фактілер арқылы дамуда. Мысалы: соңғы кездерде қазақ
тілібағдарламаларына да, соған лайық оқулықтарға да елеулі жаңалықтар енді.
Атап айтқанда, синтаксис бөліміне сөз тіркесі туралы мәліметті енгізу
қарастырылады. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің алдына үлкен міндеттер
қойылды. Осы тақырыптарды ғылыми түрғыда оқушыларға түсіндірудің тиімді
әдіс-тәсілдерін іздестіру қажеттілігі қойылып отыр.
Қазіргі педагогика, психология, логика ғылымдарының соңғы жаңалықтарына
шолу жасай келіп, қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылым ретінде дамуының
басты ерекшеліктерін мына мәселелердің төңірегінде қарастыруға болады:
әдістемелік зерттеу жұмыстары жетілдіріліп, олар кең өріс алды,
эксперименттік, бақылау жұмыстары жүргізілуде, мектеп тәжірибесі жан-жақты
зерттелініп, жаңа факті, дәлелдермен байытуда, сондай-ақ, жалпы әдістеме
ғылымындағы жетістіктерді, әсіресе әлемдік әдістемедегі қажетті, тиімді,
пайдалы деген іс-тәжірибелерді пайдаланып келеміз, атап айтқанда, оқушылар
үлгіріміндегі басты кемшіліктер, оны жоюдың нақты жолдары қарастырылуда.
Мысалы: тіліміздің фонетикалық, морфологиялық негіздерін жетік білмеуден
емлелік қате жіберу, пунктуациялық және стильдік қателердің кездесуі қазақ
тілін оқыту әдістемесіне басты назар аударуды талап етеді. Сондай-ақ,
мектептегі оқыту жүйесінің деңгейін мұқият бақылай, зерттей отырып,
әдістеме ғылымының жаңалықтарынан, әсіресе қазіргі сабаққа қойылатын
талаптардан мұғалімнің үнемі хабардар болып, өсіп отыруын негізгі
мәселелердің бірі деп санау керек. Яғни, қазақ тілі білімі мен оның
әдістемесін тығыз байланыста қарау мұғалімдердің жан-жақты шығармашылық
ізденістерін дамыту, ой туғызу, көмектесіп, бағыт беру қазіргі мектеп
реформасы талаптарына сай негізгі мәселелердің бірі болып есептеледі.
Қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіру процесі әлі аяқталган жоқ.
Өйткені, әдістеме озат мұғалімдер тәжірибелерімен толығып, оның мазмұны мен
жүйесі, кұрылысы кеңейіп, байып отырады. Әдістемедегі қолданылып келген
кейбір ереже, анықтама, түсініктер, терминдер нақтыланып, жетілдіріліп,
дамытылып отырылады. Мысалы, қазақ тілі әдістемесінің біраз мәселелерін
зерттеген, әдіскерлердің бірі- И. Ұйықбаев кезінде диктанттың мына сияқты
түрлерін ұсынған болатын: түсіндірмелі, терме, сөздік, творчестволық,
еркін, сөздік және бақылау диктанттарын, ал әдіскер Е. Көшербаев
творчестволык диктант, ерікті диктант, сөздік, ескерту және бақылау
диктанттарыи ұсынса, әдіскер К.Жолымбетов көру диктантының психологиялық
жағынан тиімділігін дәлелдейді [16].
Бірсыпыра оқулық авторлары мен лингвист ғалымдар Ә.Хасенов, А. Әбілқаев
түсіндірмелі салалас, бұйрықты сөйлем деген тілдік терминдерді қазақ
тілін оқыту әдістемесіне ұсынды.
Сонымен, білім беру жүйесінде технологиялардың әрқайсысы тілді
меңгеруде өзіндік орын ала келіп, бір-бірімен тығыз бірлікте, тұтас қолдану
арқылы тиімді рөл атқарады. Оқушыға жүйелі білім беретін материалды тиімді
әдіс-тәсілдерді қолданып, оның жеке қабілетіне сай дұрыс меңгерте білу
оқыту технологиясын жақсарта түседі. Технологияға қатып қалған, өзгертуге
болмайтын нәрсе деп қарамай, әрбір технология тілді меңгертудің түпкі
нәтижесіне қызмет ететін, соған қолайлы жағдай туғызатын оқытудың өзара
сабақтас жүйесі деп қараған жөн [13. 102]. Білім беру технологияларын
оқушының қабілеті мен уақыт сұранысына орай қолдану оқыту үдерісінде білім
сапасын арттыруға және оны өз ойын жинақтап айтуға, білімін тілдік
қатынаста дұрыс қолдануға үйретеді.
Жалпы, педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты жан-
жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылғандықтан, бұл жерде де,
жаңа технология бойынша, әдістемелік жүйенің басты компоненті оқыту мақсаты
болып қалады.
Бірақ ол мақсат - өздігімен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны
қалыптастыру, сондықтан оның өзіндік танымдылық іс- әрекеті белгілі бір
дәрежеде белсендірілуі қажет. Жаңа мақсат оқытудың әдістемелік жүйесінің
қалған бөліктерінің (мазмұн, әдіс, оқыту түрі мен құралдарының) олардың
өзара байланыстағы қалыптарымен өзгерулерін талап етеді.
Қазақстан Республикасы жоғарғы білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында айқын көрсетілгендей, қоғамымыздың жаңа әлеуметтік
тапсырыстары, өз кезегінде оқу бағдарламаларын өзгертуді, оқытудың жаңа
технологияларын енгізуді көздейді [18].
Технология идеясы жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру
туралы пікірді осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан, яғни оның
пікірінше оқыту “технологиялық” болуы қажет. Оның мағынасы нені үйретсе
де, нені оқытса да оқу процесі табыссыз болмауы керек. Мұндай оқыту
механизмін Я.А.Коменский “дидактикалық машина” деп атады. Технологияға
мақсат қою, осы мақсатқа жетудің құралдарын іздестіру, бұл құралдарды
қолданудың ережелерін табу маңызды болды. Соған байланысты, мақсат - құрал
оның қолдану ережелері нәтиже модулі шықты. Бұның өзі білім берудегі
кез - келген технологияның өзегі.
Оқыту технологиясы оқыту мазмұнын жүзеге асыру жолындағы алға қойған
мақсатқа жетудің тиімділігін қамтамасыз ететін оқытудың әдіс, құрал және
түрлерінің жүйесі болып табылады. Оқыту технологиясында мазмұн, әдіс және
құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, соған байланысты қажетті
мазмұнды, тиімді әдістер мен құралдарды бағдарлама мен қойылған
педагогикалық міндетке сәйкес іріктей білу мұғалімнің педагогикалық
шеберлігіне байланысты. Берілген анықтамалардан “технология” technе -
өнер, шеберлік және logos - ғылым, заң, яғни технология дегеніміз
шеберлік (өнер) туралы ғылым екенін білуге болады[19].
Қазіргі заманғы оқыту технологиялары педагогикалық және психологиялық
ілімдер негізінде құрылған дамытушы, тұлғалық бағдарлы, мақсатты технология
болып табылады.
Академик В.Л.Беспальконың анықтамасы бойынша педагогикалық технология -
тәжірибеде жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық жүйенің жобасы [19].
Ал педагогикалық жүйе дегеніміз оқытудың әдістемелік жүйесі, формасы мен
құралдары мен оған сәйкесті дидактикалық процестердің жиынтығы.
Педагогикалық жүйе педагогикалық технологияны жасаудың негізі болып
табылады. Педагогикалық технологияның әдістемеден бір ерекшелігі- оқушының
оқу танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайды. Технологияны
пайдалану оқушылардың барлығының табысқа жетуіне әкеледі. Педагогикалық
технология- оқушылардың жеке басын дамыту мен білім беру мақсатына жету
жолындағы педагогикалық қызметтің, іс - әрекеттің жүйелі дамып отыратын
жобасы.
Педагогикалық технология- педагогика ғылымының оқытудың мақсатын,
мазмұнын және әдістерін зерттеп, айқындаушы және педагогикалық процесті
жобалаушы бір бөлшегі. Ол- білім стандартында көзделген оқыту нәтижелерін
қол жеткізу жолындағы мақсат, мазмұн, әдістер мен құралдардың біртұтас
қызметін бейнелейтін процесс.
Қазіргі заманғы педагогикалық технология төмендегідей негізгі
әдістемелік талаптарға сай болуы тиіс:
1. Технологиялық сызба (карта) технологиялық процестің оны жеке
функционалды бөліктерге бөлу және олардың арасындағы логикалық
байланыстарды белгілеу арқылы көрсететін шартты бейнесі болуы қажет.
2. Әр педагогикалық технология тәжірибеде игерудің белгілі бір ғылыми
тұжырымдамасына негізделуі тиіс: білім беру мақсаттарына жету процесінің
ғылыми негіздемесі болу керек.
3. Педагогикалық технологияның барлық жүйелік сипаттары: процестің
логикасы, барлық бөлшектерінің өзара байланысы, тұтастығы болуы қажет.
Қазақстан Республикасы жоғарғы білім беру мемлекеттік стандартының
тұжырымдамасында айқын көрсетілгендей, бүгінгі күн талабы мен қоғамымыздың
жаңа әлеуметтік тапсырыстары, өз кезегінде оқу бағдарламаларын өзгертуді,
оқытудың жаңа технологияларын енгізуді міндеттейді.
Білім беру жүйесінде болашақ ұрпаққа білім беру мен оларды дұрыс
тәрбиелеу оқытушының қызметі және кәсіби біліктілігімен сабақтастықта
қарастырылады. Сапалы білім беру мен оқушыны дара тұлға ретінде дұрыс
тәрбиелеу оны болашақ мұғалімге қажетті кәсіби дағдыны, білімді,
мәдениетті, балалармен қарым-қатынас орната білу қабілетін, оқу үрдісін
дұрыс та ұтымды ұйымдастыру жолдарын меңгертуді талап етеді. Оқушының
бойына осы қасиеттерді сіңіру үшін ғалымдардың педагогикалық тұжырымдары
маңызды болып табылады.
Жұмысты жазу барысында оқыту үдерісінде дәстүрлі ұстанымдар және
қазақ тілін қатысымдық танымдық тұрғыдан оқытудың арнайы ұстанымдары
басшылыққа алынды. Ғылымилық, жүйелілік, көрнекілік, теорияны практикамен
байланыстыру, саналылық пен белсенділік ұстанымдары қазақ тілін оқыту
әдістемесінде жылдар бойы қолданылып келе жатқан, тиімділігін практикалық
жақтан толық дәлелдеген ұстанымдар. Арнайы ұстанымдар ретінде кәсіби-
қатысымдылық, антропоөзектілік, креативтілік және нәтижеге бағдарлай оқыту
ұстанымдарын атауға болады.
Кәсіби-қатысымдық ұстаным бойынша оқушы ауызша және жазбаша тілдік
қатынаста тілдік бірліктерді дұрыс қолдана білуге төселдірілді. Онда
аталған ұстанымның тілдік қатынас туғызатын жағдайды таңдай білу; теориялық
білім мен тіл дамытуды қатар жүргізу; тілдік қатысымға оқушытердің белсенді
қатысуларын қамтамасыз ету және жаттығу, тапсырмаларды қатысымдық мақсатқа
сай дұрыс таңдай білу секілді шарттары сақталды. Кәсіби-қатысымдық ұстаным
оқушының кәсіби біліктілігі мен қатысымдағы әрекетін жетілдіруде
басшылыққа алынады. Реферат жазу, проблемалық жағдаяттар мен сұрақтар,
жоғарыда сөз болған білім беру технологиялары оқушыны жүйелі сөйлеуге
үйрету үшін осы ұстанымға сүйенеді.
Антропоөзектілік ұстаным оқушының әлемді қабылдауы мен тануы,
түйсінуі мен түсінуі тіл арқылы жүзеге асатындықтан маңызды болып саналады.
Танымдық әрекет арқылы оқушының қоршаған ортаға, әлемге деген көзқарасы,
ұғым-түсініктері мен пайымдаулары, пікірлері мен өзіндік тұжырымдары
қалыптасады. Оқушының қазақ тілін игеруі практикалық тәжірибенің жинақталуы
нәтижесінде және оның салаларын, сөз тіркесі мен сөйлемнің жасалу жолдары
мен тәсілдерін, түрлерін, өзіне тән ерекшеліктерін барлап-бақылаудың,
сараптап-пайымдаудың негізінде жүзеге асады. Мысалы, мынандай тапсырмалар
оқушыны санасында сақталған білімді ой елегінен өткізіп, пайдалануға
дағдыландырады:
Ереженің қайсы дұрыс, не себепті? Дәлелдеңіз:
- Кем дегенде толық мағыналы екі сөздің байланысын сөз тіркесі деп
атаймыз.
- Кем дегенде толық мағыналы, сабақтаса байланысқан екі сөздің байланысын
сөз тіркесі деп атаймыз.
- Толық мағыналы салаласа байланысқан сөздердің байланысын сөз тіркесі
дейміз.
- Толық лексикалық мағынасы бар екі сөздің байланысын сөз тіркесі дейміз.
Қазақ тілі материалдарын тіл білімінің салаларымен тоғыстыра
оқытуда аталған ұстанымның рөлі айрықша болды. Бұл ұстаным оқыту үрдісінде
оқушытің білімдер жүйесін тұтас қабылдауына, білімді шоғырландыру арқылы
кәсіби ойлауды қалыптастыруға, интеллектуалды дамуына көмектеседі.
Кретивтілік ұстанымы мазмұнның вариативтілігін көрсететіндіктен,
оқушытің ойлау іс-әрекетінің нұсқалары мен оны шешудің жолдарын өз бетінше
таңдауы, дұрыс шешу жолын анықтауы арқылы іске асырылды. Оқушыға әр түрлі
формадағы тапсырмалар ұсынылды (Ахмет Байтұрсыновтың синтаксис туралы
тұжырымдары тақырыбында проблемалық сабақ; Қ.Жұбановтың сөз құрамы жайлы
ойлары атты баяндама дайындау; Сөйлемге толық фонетикалық талдау жасау;
Сөзжасам туралы еңбектердің картотекасын дайындау; коллоквиум сұрақтарына
жауап беру т.б.). Оқушы өзінің қабілеті мен іскерлігіне қарай қажеттісін
таңдап алып, орындады. Мұғалім әр тақырыпқа байланысты қойылатын баға мен
нәтижені нақтылап, кеңес беріп отырды.
Нәтижеге бағдарлай оқыту ұстанымы қазақ тілін қатысымдық-танымдық
тұрғыдан меңгертуде оқушылардың нақты қандай нәтижеге қол жеткізетіндігін
айқындауда тірек етіп алынды. Бұл ұстаным бойынша оқушытерге бақылау және
рейтинг жүйесінің критерийлері беріліп, оны орындаудың жолдары көрсетіліп,
түпкі нәтиже қандай болу керектігі талап етілді. Нәтижесінде оқушы алдына
мақсат қоюға және оны орындаудың жолдарын анықтауға дағдыланды.
Аталған ұстанымдар білім сапасын арттыруда, оқушылардың білімін
бағалауда, олардың шығармашылық белсенділігін оятуда, құзыреттілігін
қалыптастыруда т.б. көмек болды.
Енді жұмысымызда мақсатымызға орай ең тиімді деп танылған ұстанымдарға
тоқталып өтейік.
Тіл дамытудың дифференциация мен интеграция ұстанымы. Ғалымдар тілдік
әрекеттің әрқайсысының өзіндік тәсілдері, ерекшеліктері бар екендігін
айтады. Мысалы, ауызша сөйлеу тілі мен жазбаша тілдің айырмашылықтары т.б.
Оқушы тілін дамытуда оның сөйлеу тіліне яғни мәдениетті сөйлеуіне тереңірек
көңіл бөліп, түрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады. Сол сияқты жазбаша
тілге қатысты жұмыс түрлеріне баса назар аударылады. Оқушы тілін дамытуда
бұл екі мәселе тығыз бірлікте алынып, интеграция жолымен де жүргізіледі.
Болашақ қазақ тілі мен әдебиетінің маманы екі пәнді де оқытатындықтан, тіл
дамыту жұмысын көркем әдебиетпен байланыстырып, яғни әдеби шығармаларды
пайдаланып, интеграция жолымен жүргізілген жұмыстар нәтижелі болады. Олай
болса, дифференциация мен интеграция ұстанымы сөйлеу әрекетінің
ерекшеліктерін ескеріп, олардың әрқайсысының айырмашылықтарына қарай
тереңдетіліп жүргізіледі, ал тіл дамытуда тілдік бірліктер мен әдеби
шығармаларды қатар қолдану тиімді болады.
Белсенділік ұстанымы. Оқушылар тілін дамыту, ең алдымен, олардың
өздерінің белсенділіктеріне байланысты. Өйткені әр оқушы өзінің сөйлеу
мәдениетін арттыруға, болашақ кәсіби шеберлігін жетілдіруге талпынбаса,
белсенділік танытпаса, сөздік қорын толықтырып, жүйелі, мазмұнды сөйлеуге
үйрене алмайды. Белсенділік таным процесінің басты сипаты ретінде белгілі
бір жағдайлар арқылы іске асырылады. Оқушының шебер сөйлеу белсенділігі
оның тілге деген сезімінің оянуына байланысты. Ондай қызығушылықты туғызуда
сабақ кезінде тіл дамыту мақсатына сәйкес ұйымдастырылған жұмыстардың
жүйелілігі, тартымдылығы басты рөл атқарады. Оқытушының оқушыті көркем де
шешен сөйлеуге ынталандыратын түрлі әдістерді орынды пайдалана білуінің
ықпалы күшті. Сабақта және сабақтан тыс кезде ұйымдастырылатын тіл дамыту
мақсатындағы жұмыстар оқушылардың эмоционалды белсенділігін оятатындай
деңгейде болуы тиіс. Іскерлік ойындар, ойталқы, ойбөліс секілді әдістерді
тиімді пайдаланғанда, оқушы белсенділігі арта түсетіндігі тәжірибеде
анықталды.
Тіл дамытудың тіл салаларымен байланысы ұстанымы. Тіл дамыту тіл
білімінің салаларымен байланысты жүргізіледі, тіл білімінің теориялары тіл
дамытуға негіз болады. Тіл дамытуды басқаша айтсақ, тілдік бірліктерді
дұрыс қолдану дағдысы деуге болар еді. Демек, тілдік бірліктерді сөйлеуде
дұрыс, орынды қолдана білу қажет Бұл тіл дамытудың тіл білімінің
салаларымен байланысын дәлелдейді.
Кешенді ұстаным. Тіл дамыту – қазақ тілін оқыту әдістемесіндегі өте
күрделі мәселе. Өйткені тіл дамытудың өзіндік мазмұны, оқыту құралдары,
оқушы тілі дамуының деңгейін бағалау өлшемдері болуы қажет.
Жоғары оқу орнында оқушыларға теориялық білім берумен қатар олардың
сөйлеу тілінің сапасын арттыру кешенді жүргізілген жұмыстар арқылы іске
асады. Сондықтан тіл дамыту бағыттары кешенді жұмыстар бойынша жүргізілуі
қажет. Ондай жұмыстар морфологиялық жаттығулар, іскерлік ойындар, ойталқы,
ойбөліс, шығармашылық т.б. тапсырмалар кешенді түрде орындалса ғана
нәтижелі болады. Мұндай тапсырмалар оқушының өзінің сөйлеген сөзіне мән
беріп, сөзінің мазмұндылығы, баяндауының жүйелілігі, мәнерлілігі, сөздік
қорының байлығы, бейнелі сөздерді пайдалануы секілді шеберліктерді игеруіне
ықпал етеді. Сөйтіп, оқушы тілдік қатынас кезінде тілдік құралдарды таңдап,
жүйелі сөйлеуге төселеді. Оқушының жеке тұлға ретіндегі мәдениеті, ой-
өрісі, дүниетанымы әдеби тілде сауатты сөйлей білуі – болашақта жақсы маман
болуының кепілі. Ол өз ойын жүйелі де сенімді түрде жеткізе білуге, пікірін
дәлелдей білуге дағдылануы қажет. Бұл талаптардың бәрі тіл дамыту жұмыстары
кешенді жүргізілгенде ғана жүзеге асады. Олай болса, кешенді ұстанымның
шарттарын былайша тұжырымдауға болады: ауызша, жазбаша тіл дамыту мақсатын
көздеуі тиіс; кешенді жұмыс түрлері толықтырылып отырылуы қажет; кешенді
жұмыстар үздіксіз тіл салаларын оқытуда тіл дамытумен бірлікте жүргізілуі
керек; кешенді жұмыстар сөздік қорды байытудың басты тәсілі болуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы. Белгілі ғалым М.Балақаев тілдік
нормаға тілдегі бірізділік, тіл материалдарын нормалау деген сөз, белгілі
бір тәртіп, заңдылыққа бағындыру [19, 137-б.], - деген анықтама бере
келіп, тілдік бірліктердің ерекшеліктерін әр адамның терең түсіне білуі
әдеби тіл нормасының бұзылмауына ықпал ететіндігін де ескерткен. Оқушы
тілін дамытуда тілдік норманы қалыптастыру ұстанымы басшылыққа алынуы тиіс.
Тілдік норманы қалыптастыру сабақта және сабақтан тыс жүргізілетін
жұмыстардың бірізділігінен, жүйелілігінен көрінеді. Сондай-ақ бұл ұстаным
басқа ұстанымдармен тығыз бірлікте анықталады. Әсіресе тілдік норманы
қалыптастыру ұстанымы кешенді ұстаным арқылы ашылады. Себебі кешенді
жұмыстар кезіндегі тіл дамытуда тілдік нормалар басты негіз бола алады.
Тілі жетілген, әр сөздің стильдік қызметіне мән беретін, сөйлеу шеберлігі
қалыптасқан оқушы өз ойын жазба түрде де жүйелі жеткізе алатын болады.
Мемлекеттік кадр саясатындағы маңызды мақсат — қазақстандық сапалы
білімсіз дамуы мүмкін емес, елімізді әлеуметтік-экономикалық жоғары
карқынмен дамуын камтамасыз етуге қабілетті, интеллектуалдық және кәсіби
ресурсын кұру.
Нәтижеге бағдарланған жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне көшу
психологиялық-педагогикалық кадрларды кәсіби даярлауды ұйымдастырудың
мазмұны мен техно-логияларын, мақсаттар проблемаларын өзектендіреді.
Әдіснамалық шешімдердің бірі кәсіби дайындыктың мақсатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz