Мухиддин Ибн Арабидің өмірі және дүниетанымы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Асылбеков Нұркен Нұржанұлы

Мухиддин Ибн Арабидің өмірі және дүниетанымы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В021100 - «Теология» мамандығы

Түркістан 2014

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіҚожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті«Қорғауға жіберілді»«___» 2014 ж.кафедра меңгерушісі, филос. ғ. к.,доцентҚаратышқанова Қ.ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТақырыбы: Мухиддин Ибн Арабидің өмірі және дүниетанымы5В021100 - «Теология»мамандығыОрындаған Асылбеков Н. Н.Ғылыми жетекшісі,филос. ғ. д., профессор Кенжетаев Д. Т.Түркістан 2014:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университеті

«Қорғауға жіберілді»

«___» 2014 ж.

кафедра меңгерушісі, филос. ғ. к.,

доцент Қаратышқанова Қ.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Мухиддин Ибн Арабидің өмірі және дүниетанымы

5В021100 - «Теология» мамандығы

Орындаған Асылбеков Н. Н.

Ғылыми жетекшісі,

филос. ғ. д., профессор Кенжетаев Д. Т.

Түркістан 2014

Мазмұны

КІРІСПЕ. ……… . . . 4

Негізгі бөлім

I Бөлім. Сопылық және оның философиясының қалыптасуы

1. 1 Сопылық ілімнің қалыптасу алғышарттары . . . 6

1. 2 Сопылықтың философиялық концепциялары . . . 11

II Бөлім. Ибн Арабидің өмір тарихы

2. 1 Отбасы, өскен ортасы, балалық шағы мен жастық кезеңі . . . 18

2. 2 Ибн Арабидің сапарлары мен кемелдену кезеңдері . . . 30

2. 3 Ибн Арабидің өмірінің соңғы жылдары . . . 39

III Бөлім. Ибн Арабидің еңбектері мен сопылық философиядағы орны

3. 1 Ибн Арабидің еңбектері жайлы зерттеулер . . . 41

3. 2 Ибн Арабидің сопылық философиясы . . . 43

3. 3 Сопылықтағы Ибн Арабидің орны . . . 55

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 59

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБЕИТТЕР ТІЗІМІ . . . 61

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Ибн Араби сынды сопылық философияның айтулы тұлғасының ғұмыры мен рухани мұрасы қай кезеңде де болмасын маңызды зерттеу обьектісі ретінде Батыс пен Шығыс ғалымдарын қызықтырып келген. Ислам философиясы мен сопылық танымның өзекті желісі, маңызды тұғырын қалыптаған ғұламаның ғибратты ғұмыры мен мол мұрасы қазақ мұсылмандық түсінігіндегі сопылық танымның категориялық салмағын тануға жетелері сөзсіз. Ясауи, Бақырғани, Абай, Шәкәрім және Мәшһүр Жүсіп, сыр сүлейлері мен жыраулар мұрасындағы ғибратты тағылымдардың, сопылық сарындардың жалпы тасауф білгірлерімен ұштасатын ойларын тереңірек тану үшін сопылық философияның теориясына жетіле түсу маңызды деп білеміз. Осы тұрғыдан алғанда Ибн Арабидің өмірі мен дүниетанымның талдау арқылы сопылық танымдағы ұғымдарды қадарынша ұғынуға болады деп ойлаймыз. Ғылымда тасаввуф деген атпен белгілі сопылық ілімі - ислам философиясы мен мәдениетінің ажырамас бір бөлігі. Тарих қойнауына үңілсек адамзаттың «ділдік түлеу» құбылысына ықпал еткен сопылықтың мәні мен маңызын көреміз. Осы тұрғыдан, сопылық дүниетанымдағы адам мәселесі, еркіндік, өмірдің мәні, ар-ождан, «адамзаттың бәрін сүю» сияқты жалпы адамзаттық маңызы бар көптеген мәселелер қай ұлтта болмасын, уақыт пен кеңістіккке бағынбайтын, адам баласына ортақ құндылық екендігі ешқандай дау тудырмас басы ашық мәселе. Ал оның рухани жаңғыруы, сол халықтың төл рухани-мәдени арналарымен үндесіп, танып білуіне байланысты екендігін тарих тәжірибесі айқындайды Сондықтан сопылық теориясы мен тарихындағы Ибн Араби тұлғасы, ілімі мен мұрасының мәнін зерделеу, зерттеу жұмысымыздың өзектілігін құрайды.

Зерттеу нәтижесінде, ислам философиясындағы тасаввуф теориясы мен тарихындағы Ибн Арабидің рөлі және оның шығармасы болмыстың бірлігіне (вахтад-ул вужуд), Алланың сипаттарына, құранның аяттарына қатысты екендігіне көз жеткіздік.

Жұмыстың зерттелу деңгейі Ибн Араби - ислам мәдениеті тарихында сирек кездесетін автор. Брокельманның айтқаны сияқты [1, 44], ол ерекше шығармашылық қабілетке ие қаламгер. Жалпы Ибн Араби тұлғасына, іліміне, мұрасына түсіндірмелер мен ашықтамалар жасап, зерделеніп зерттелуден кенде болмаған. Негізінен Ибн Арабидің мұрасын зерттеп келген Нихат Кеклик, Абдулхафиз Фаргали, А. Авни Конук, Мустафа Тахралы, Сүлейман Улудағ т. б. Туркия ғалымдары көп еңбек еткен [2, 18] .

Сонымен қатар, Ибн Арабидің мұраларын зерттеуші ретінде Ебул-Ала Афифиді ерекше атап өткен жөн. Оның Ибн Арабиге қатысты еңбектері[4] жоғарыда атап өтілген көпетеген түрік зертеушілеріне сілтеме болды.

Сопылық мәдениет пен Араби дүниетанымын игеру барысында Батыстық ғалымдар У. Хиттик (William Chittick) , М. Ходкиеуджз (СMichel Chodkiewicz) , А. Клауде (Addas Claude) , А Корбин (Henry Corbin) , С. Хиртенстейн (Stephen Hirtenstein) , Дж. У. Морис (J. Winston Morris) , және т. б. тарапынан ислам ілімдеріне деген қызығушылығы көп болды[3, 14] .

Ал, өзіміздің отандық ғалымдардың ішінде Д. Кенжетай, Ғ. Есім, А. Абуов, Ә. Муминов, Н. Нұртазина, Қ. Қаратышқанова және т. б. зерттеушілерді атап өткен жөн. Бұл ғалымдар өзіндік жаңаша қырынан баға беріп, тың идеяларымен сопылықты зерттеудің дамуына үлес қосып жатыр.

Ибн Арабидің мұраларын зерттеу мәселесіне келгенде біршама қиыншылықтар тудырады. Зерттеушілер осы уақытқа дейін оның 140-тай туындысы болғанын айтады, олардың кейбірі бірнеше парақтан тұратын трактаттардан тұрса, Футухат сияқты бірнеше томнан құралған еңбектері де баршылық. Дегенмен, Ибн Арабидің қанша еңбегі бар, ол бізге беймәлім. Мысалы, Сарани оның 400 еңбегі болған десе[4, 10], ирандық Молла Джами 500-ге жуық деп көрсетеді[5, 634] . Ал, Мухаммад Раджаб Хилми Бурхан «әл-Азхар фи Манақиб аш-Шайх әл-Акбар» атты шығармасында оның санын 284 кітап пен трактат деп көрсеткен. Ибн Араби 1234 жылы жазған « Хатират ында» еңбектерінің 251-ін атап кеткен, бірақ ол тек есінде қалған шығармаларын ғана атаған. Осы тұрғыдан, оның өз қаламынан туындаған еңбектерін дұрысын ажыратып алуға келгенде Хатират тың маңызы ерекше.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Сопылық философиядағы айтулы тұлғаның өмірі мен дүниетанымы ғасырлар бойы зерттеу, зерделеу обьектісі ретінде академиялық ғылым иелері мен дін ғалымдарының қызығушылығының оятып келеді. Ибн Арабидің өмірі мен еңбектерінде көрініс тапқан тұжырымдарын талдауды мақсат тұтқан дипломдық жұмысымда төмендегідей міндеттер мен мақсаттар көзделді:

- Ибн Арабидің өмір тарихын зерделеу арқылы оның тұлғалық болмысын, ұлы шейх ретінде қалыптасу ғұмырнамасын таныту;

- Сопылық философияның қалыптасуындағы Ибн Араби дүниетанымының маңызды рөлін ашу;

- Сопылық танымдағы маңызды дүниетанымдық концепция саналатын «уахдат и вужут» іліміне сипаттама жасау;

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ретінде Ибн Арабидің өмір тарихымен шығармаларын шендестіре тұтас қарастыра отырып, дүниетанымының қалыптасу сатыларына талдау жасалды. Еңбектерінің жазылу тарихына тоқтала отырып, әр шығармасы мен өмірінде кездескен ұстаздарынан алған тәлімдерінің сопылық тәрбиедегі сатылары баяндалды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттеріне сай кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі бөлім

I Бөлім. Сопылық және оның философиясының қалыптасуы

1. 1 Сопылық ілімнің қалыптасу алғышарттары

Сопылық - Исламның мистикалық мәнін қалыптаған ілім. Оның жүректегі өмірі. Оның рухани биік мәдениеті. Яғни, Ислам ішкі құндылығындағы асылдығы мен руханияты жоғарғы қабілеті бар адамдарда көрініс тауып, мүмин көңілдердегі руханият пен фәйз (рухани нәр, рухани күш), махаббат пен шаттық ерекшеліктерін өз шыңына жеткізеді. Демек, сопылық - Ислам бағындағы ұлы ілім мен парасат талының ең жемісті бұтақтарының бірі.

Сопылық тарихында суфизм сөзінің этимологиясы туралы әр-түрлі пікірлер бар. Суфизм классигі әрі теоретигі ал-Қушайри суфи(сопы) сөзінің сипат ретінде ең алғаш Абу Хашим ал-Куфи (өлген жылы х. 150/767 м. ) үшін қолданылғандығын айтады. Ал-Бируни(м. 957-1048) және одан кейінгі көптеген зерттеушілер «суфи-тасаввуф» терминологиясын гректің софия (sophіya) сөзінен шыққандығын айтады. Кейбір ғалымдар «ахл-ус-суффа» (пайғамбар заманында мәдинадағы мешіттің қасында жүргендер) десе, басқа бір зерттеушілер «сафф-ул-аууал»(намаздың алғашқы сапындағылар) сөзінен алынды деген пікірлер айтады. Мысалы, бұл турасында Бартольд өзінің зерттеуінде былай дейді: «Под влиянием заботливости Корана о бедных и нищих возникло предание, что сам Мухаммед окружил себе бедняками (факирами), для которых была поставлена особая скамья - суффа - рядом с мечетью; из «людей суффы» вышло несколько передатчиков переданий о пророке и его жизни»[6, 114] . Бір ғана Бартольд емес, көптеген кеңестік және батыстық зерттеушілеге тән бұл көзқарастар евроцентристік идеяның жемісі. Дегенмен, бұл ғалымдар терминдік мәніне ғана үңіліп, соған сілтеме ретінде пікір білдіреді. Сопылық ілімін жетік зерттеп, шынайы бағасын беріп жүрген ясауитанушы Досай Кенжетай - сопы араб тіліндегі («тасаууф») жүн мағынасында «суф» сөзінен шыққан, ал, тасаууф деп жүннен тоқылған киім киетіндерді атағандықтан, алғашқыда жүннен киім киетіндердің ағымына, белгілі бір құбылысқа берілген атау болды дей келе, былай дейді: «Осы мәселеде суфи сөзінің этимологиясы туралы бұрынғы және бүгінгі авторлардың айтып жүрген; пайғамбар уақытында Мәдинадағы мешіттің қасында жүргендер (ахл-ус-суффа), намаздың алғашқы сапындағылар (сафф-ул-аууал), ескі араб - бәдәуи тайпасынан шыққандар (бану суффа), арылу (суфийа) ; грекшедегі даналық (софост) сияқты сөздерді бір шетке ысырып қойған дұрыс. Бұл сөздердің әрбірі сопылықтың мәнін беруі мүмкін, бірақ шыққан түбірін, терминдік атауын бермейді»[7, 71] . Жоғарыда келтірілген пікірлер тек этимологиясына ғана қатысты емес. Сонымен қатар, сопылық қағидалардың пайда болуы туралы да керағар пікрлерін білдіреді. Сопылық рухта жазылған шығармаларды оқып, талдау жасаған батыстық ғалымдар - Броун, Д. Эрбель, В. Джауиз, Ф. Толюк, Д. Малькольм, М. Убицини, Ж. Чарсен де Тасси, И-Фон Хаммерлердің зертеулерін қорыта келіп, кеңестік ғалым Дж Позднев[8, 98], әлеуметтік-экономикалық, материалистік тұрғыдан тұжырымдайды. Жалпы алғанда, сопылық (тасаввуф) хәл ілімі. Хәл ілімі - ішкі дүниенің құныдылықтарыннан тұрады. Оның орны - жүрек. Қызметі - жұректі нұрландыру(рухтандыру) . Ендеше, адамды рухани жағынан қуаттандыратын тасаввуф ілімі қалайша әлеуметтік-экономикалық, материялдық дүние болып табылады. Сөзіміз дәйекті болу үшін, энциклопедияға жүгінсек: «Тасаввуф (араб. ﺘﺻﻭﻑ - тазалық) - исламның қайнарынан бастау алатын рухани құндылық, ислам дінінің дүниетанымдық, ахлақтық-этикалық, эзотерикалық қырлары көрініс беретін, адамның өзін-өзі тану мен рухани адамгершіліктің кемелденуіне мүмкіндік беретін ілім» [9, 30] . Жоғарыдағы ойды қорыта келгенде, «тасаввуф» ілімі - ислами көрініс, жоғарғы дәрежедегі ахлақ(әдеп) пен кемелдікті шағылыстыратын көңіл айнасы.

Суфи сөзінің терминдік мағынасына келсек, әл-ЖаҺиз және Ибн әл-Жаузидің алғашқы ғасырларда өмір сүрген сопылығымен танылған қырықтан астам дегдарлардың аты жазылған еңбектерінде оларды ғибадаттың ішкі мәніне көңіл бөлетіндер ретінде танытқан. Демек пайғамбар серіктерінің арасында да суфилер болған. Алғаш суфилер (нуссақ) насихатшылар, (зуххад) дегдар-тәубекештер, (буккаун) жылауықтар, (қуссас) халық уағызшылары деген атпен белгілі болды. Сопылық жолындағылар алғашқыда жеке-дара жүрсе, кейіннен қоғамдасып Куфа және Басра мектептерін қалыптастырды. Басра сопылық мектебінің басында Хасан ал-Басри (728 ө. ) мен Абд-ал Уахид бин Зайд (793 ө. ) болса, Куфада Абу Исрайл (757 ө. ) 864 жылдан бастап мешіттерде сопылық туралы дәріс алатын, пікір алысатын, сол туралы ой қозғайтын алқа топтар құрды.

Суфизмнің тарих сахнасына шығуы жалпы ислам философиясындағы ең алғашқы ой-идеялардың алмасуының басталуымен сәйкес келеді. Бұл қозғалыстың басында Хз. Пайғамбардың Абу-д-Дарда, Абу Зар ал-Ғифари т. б. сияқты замандастары, сахабалары (серіктері) болатын. Бұлар пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі мұсылмандардың жаңа жер жаулауы, байлыққа кенелуі арқасында ислам дінінің мәнінен алыстап бара жатқандығын қатты сынға алып, олардың исламның рухын жахилийа (надандық) дәуіріне айырбастағандығын әшкерелейді. Өздері суфи, тақуа адамдар болатын. Ислам философия тарихында Абу Зар ал-Ғифари сияқты сахабалардан бастап Хасан ал-Басриге (ө. ж. м. 728) дейінгі аралықты суфизмнің алғашқы зухд, тақуалар дәуірі деп атайды [14, 32] . Бұл дәуірде сопылық мақсаты жағынан философиялық, метафизикалық мәселелерге қарағанда парасатты іс пен көркем ахлақты адам болуға бағытталған практикалық мәндегі қозғалыс болатын.

Сопылық ойлаудың негізгі тарихи кезеңдері бар. Олар дегдарлық (зухд), тасаууф (суфи) және тариқат кезеңі деп шартты түрде бөлінеді. Кезеңдер сопылықтың уақыт ішінде дамып, өзгерістерге ұшырауының ерекшелігіне қарай жіктелген. Дегдарлық (зухд) кезеңі тарихи тұрғыдан VІІ-VІІІ ғасырларды қамтиды. Осы уақыт аралығындағы исламның рухани, мағнауи тіршілігінің формасына дегдарлық (зухд), ал өкілдеріне захид, ғабид, нуссах және курра дейді [10, 26] . Дегдарлық кезеңінің өкілдері Хасан ал-Басри, Уәйс-ал-Қарани, Рабиғат-ул Адауийа, Малик бин Динар т. б. Бұл кезеңнің ерекшелігі танымға емес, өзінің ахлақына, кереметке емес, тура жолға, қысқасы теорияға қарағанда практикаға көңіл бөлгендігінде жатыр.

Тасаууф кезеңінің ең басты ерекшелігі ғылым, таным мен экстазға ден қойды. Бұрынғы амалды, тағатты, дегдарлықты сол қалпында сақтай алмады. Өкілдері Мағруф Кархи (815), Бишр Хафи (841), Әбу Сүлеймен Дарани (830), Зуннун Мысри (859), Баязид Бистами (874), Жунайд Бағдади (909), Әбу Сайид Харраз (885), Сари Сақати (870), Хамдун Кассар (884), Хаким Тирмизи (898), Сахл Тустари (886), Әбу Хусайн Нури (907), Әбу Хафс Хаддад және т. б. Бұл кезеңде тасаууф екі түрде бой көрсетті. Біріншісі - рухани елту хәліндегі «масаң топ”. Ұстазы Бистами. Бұл топта экстаз, елту, шатахат сияқты сырттай шариғатқа кереғар көрінетін құбылыстар көп болды. Екіншісі - сергек рухани хәлдегі танымға көңіл берген Бағдади тобы. Бұлар ымырашыл орта жолға, сырттай шариғатпен үндестікке көңіл бөлді.

Сопылықтың екінші кезеңі Хасан ал-Басриден Имам Ғазалиге (м. 1055-) дейінгі аралықты қамтиды. Бұл дәуірде сопылық дегдарлық пен тақуалық сияқты практикалық қозғалыс болумен қатар кәлам, құқық және философия сияқты жалпы ислам ойлау жүйесіндегі дамуларға параллель доктриналық деңгейге көтерілді [11, 127] . Яғни, бүгінгі сопылық дүниетаным деп аталатын теориялық ойлау жүйесіне қауышты. Сопылық философияның дамуына жоғарыдағы ислам ғылымдары мен философиясының ықпалы қуатты болды. Хасан ал-Басриден басталған сопылық философия деңгейі бірте-бірте қалыптасып, дами бастады. Нәтижеде сопылық философиялық доктрина екі негізгі салаға айрылды. Оның бірі - маламийа мектебі де, екіншісі - исбатийа.

Сопылықтың үшінші кезеңі -дегдарлық, тасаууф кезеңінен кейін тариқат сатысына өтеді. ХІ ғасырдан бүгінге дейін жалғасқан өте маңызды кезең. Бұл кезеңде ғұламалар мен сопылар, медресе және текке арасында қайшылықтар болғанменен, поэзия, әдебиет, өнер сияқты құндылықтарды дамытқан сопылық өкілдер пайда болды. Себебі, ХІІ-ХІІІ ғ. ғ. Ислам халифатында сопылық ең белсенді діни таным ретінде кеңінен жайылды. Тариқаттар кезеңі - сопылықтың үшінші сатысы. Иасауи жолы мен ілімі осы тариқаттар кезеңінде қалыптасты. Суфи шайхтардың халық арасында ықпалы күшті болатын. Аббасилер халифаты ыдырап, Моңғол шабуылының әсерімен бірінен соң бірі мұсылман елдерінің тоналып жатқан кезі. Халық философтардың трансцендентальды - алыс, ғұламалардың қатып қалған қағидашыл «Тәңірісінен» гөрі өздерінің жан дүниесіне жақын, нақты әрі махаббат шуағын силайтын «Тәңір» іздеп жүрген кезі болатын. Себебі, ол кездегі ресми шариғаттың, философтар мен кәламшылардың, факихтердің «Тәңірі түсінігі» қағидашыл әрі қаҺарлы келді. Бұл жағдай адамның Тәңірге жетуінде, байланыс құрып мінәжат етуінде, өздерінің дертін шағынуында психологиялық кедергілерді көбейтті. Тәңірге деген ұмтылыс құрғақ қағидалар шеңберінде қалды. Бұған көңілі толмаған сопылар Тәңірді естен шығармау және оны үнемі рухында сезіну үшін жаңа әдіс ойлап тапты. Суфилердің экстазға (уаждға) жету үшін Тәңір есімдерінің белгілі қалыптармен қайталануы яғни, зікір ғибадаты ислам әлемінде кеңінен жайыла бастады. Зікір психо-техникалары адамның рухындағы трансцендентальды болмысты сезінулеріне көмекші болды. Сопылардың рухани жаттығулары адамдардың қарапайым антропоморфты Тәңірі ұғымын тәрк етулеріне, оны өз рухында бір болмыс ретінде сезінулеріне ықпал етті. Рухта тыныштық орнап, Алланы табу, тану оны сүю басты орынға шықты. Кейбір тариқаттар экстаз хәлін арттыру үшін музыка мен биді де қолданды. Музыка арқылы жеткізілген сезім мен тәжірибе, сөз бен ұғымдардың жеткізе алмайтын мағыналардың қабылдануына мүмкіндік ашып берді. Тәңір - сыр болғандықтан оны тек тілдік ұғымдармен ғана тану мүмкін емес. Сондықтан би-саз (ракс) және дөңгелеп билеу (сама), музыка Иасауи мәдениетінде ерекше орын алады. Суфилер сөзден емес, өзінің рухани әлеміндегі хәлден ақиқат іздеді. Сондықтан бұл жол - қал емес хал ілімі. Тәңір жайындағы әрбір сөз, шопанның сөзі сияқты абсурд, бірақ иманды адам перденің артынан шындыққа үңілгенде барлық адамдардың терминологиялары мен сөздерінде жаңылғанын көреді [12, 309] . Сопылық Тәңірдің Бар және Бір екендігі туралы теориялық мәселелерді білумен емес, іштей сезінуді басты ұстаным ретінде таныды. Исламда Тәңірдің қалауы - қағидашылдық емес, махаббат, пәк көңілділік. Тәңірден сөз етудің нақты қағидасы болады деген нәрсе жоқ. Олардың ойынша, Тәңір адамға өз ақиқатын тек сопылық тәжірибелер арқылы ғана сезіндіреді [12, 321] . Осылайша сопылар қоғамда өз орнын алып, діни танымдық әлеуметтік топ ретінде белгілі болды.

Сопылықтың тарихи даму үдерісіне көз жүгіртер болсақ, алғашқыда практикалық-амалдық қыры басым, яғни, дегдарлық (зухд) кезеңінен өтіп, ІХ-Х ғасырларда теориялық сипат ала бастағанын байқауға болады. Бұдан былай тасаууф дегдарлық тіршіліктің формасы ғана емес, ойлау жүйесіне айналды. Осы тұстағы сопылық жолдың басты өкілдерінің қалдырған еңбектерінде діни, философиялық, метафизикалық мәселелер орын алғандығын көруімізге болады. Ислам философиясында жүрекпен сезіну (кашф) және шабыт (илхам) сияқты сопылықтың танымдық ұстанымы заттың мәнінің, Алланың заты мен сипаттарының және сол сияқты метафизикалық мәселелердің түсіндірмелерінде ең сенімді таным көзі ретінде қабылданды. Сопылардың ішкі психологиялық тәжірибелеріне негізделген таухид түсіндірмелері сопылық философияның тууына себеп болды.

Ислам философиясы тарихында сопылыққа алғашқы ғасырдан бастап-ақ «бидғат» деп қарағандар болған. Мұның себебінде толығымен саясат жатты. Алғаш рет сопылыққа теріс қарағандар ислам тарихында харижилер мен Муавия жақтастары болатын. Себебі барлық дегдарлар мен тақуалар Хз. Алидің жағында болатын. Тағы сол саясаттың кесірінен, әсіресе имамат мәселесінде шиалар сопылыққа қарсы шықты. Себебі, шиалар имамдықты өздерінің ғана құдайлық үлесі ретінде көретін. Сопылар да Хз. Мұхаммедтің ілімінің Хз. Али арқылы өздеріне мұра деп есептейтін. Шиалар мен сопылар бұл үлесті тең бөлісе алмайтын болды. Сол себепті шиалар сопылыққа қарсы шықты. Діни тұрғыдан Ибн Ханбал және Хашауийа хадис ғұламалары сопылықты Алламен жақындық мәселесінде «хулул» (Аллаға жақын болу) ретінде кінәлаған. Кейіннен ІХ-Х ғ-да суннилер ішінде де сопылыққа сын айтушылар болды. Нәтижеде мұсылмандардың кейбір тобы сопылыққа бидғат ретінде қарады. Бірақ, бұлар сопылықтың тегі исламнан тыс мәдениеттен келген деген пікірде емес еді.

Дегенмен дін құбылысының табиғатына сай сопылық та уақыт пен кеңістікке қарай әрбір ұлттық мәдениеттердің іздерін өз бойында тасымалдауы ықтимал. Мысалы, Қожа Ахмет Ясауи тариқатында дәстүрлі түркілік дүниетанымдық қабаттардың іздері бар. Сопылыққа Фараби, Ибн Араби, Сухрауарди сияқты ойшылдар арқылы неоплатондық элементтер де кірген. Бірақ, бұл сопылықтың ислам дінінен шыққандығына ешқандай да нұқсан келтірмейді.

1. 2 Сопылықтың философиялық концепциялары

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.