МҰҒАЛІМНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАЯРЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАС-ТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. МҰҒАЛІМНІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАЯРЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАС-ТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мұғалімнің инновациялық даярлығы туралы зерттеу жұмыстары және
оларға ғылыми талдау
Педагогикалық білім беру теориясында жеке тұлғаның жан дүниесі, іс-
әрекеті мен қарым-қатынасына негізделген теориялық басымырақ. Соңғы кезде
педагогикалық басылымдарда мұғалімнің жаңа зерттеушілік, технологиялық іс-
әрекеттеріне негізделген зерттеулер көкейкесті мәселелерге айналып отыр. XX
ғасырдың 90-жылдарынан бастап қазақстанның білім беру жүйесінде оң
өзгерістер байқала бастады, бірақ оның сапасы әлі де жақсара қоймады.
Көптеген ғалымдардың пікіріне сүйенсек (А.И. Пискунов, К.Б. Сейталиев, А.П.
Сейтешов, Ш.Т. Таубаева т.б.), жоғары педагогикалық оқу орындары көбінесе,
тіпті осы кезге дейін тек пән мұғалімін дайындаумен ғана шектеліп келе
жатыр, олардың көбісі тек ғылыми білім негізін балаға жеткізуші ғана да, ал
көп жағдайларда білім беру саласындағы инновациялар мен технологияларды
іздестіруде, меңгеруде педагог кадрларды дайындау шеңберінен әлі де шыға
алмауда.
Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттар ағыны толастаған XXI
ғасырда жан-жақты дамыған шығармашыл жеке тұлғаны қалыптастыру мектептің
басты міндеті болып отыр.
Педагогикалық білім беру жүйесінде мұғалімнің жеке тұлғасын
қалыптастырудың теориялық әдіснамалық негіздерін А.М. Арсеньев, С.И.
Архангельский, А.Е. Абылқасымов, А.К. Ахметов, С.А. Абдыманапов, В.П.
Беспалько, Г.Н. Волков, Г.С. Гершунский, Ф.Н. Гоноболин, Д.М. Джусубалиев,
К.А. Дүйсебаев, В.И. Загвязинский, К.Х. Закирьянов, А.А. Калюжный, М.Ж.
Қозыбақов, В.В. Краевский, Н.В. Кузьмина, М.А. Құдайқұлов, Ю.Н. Кулюткин,
Б.Т. Лихачев, Б.К. Момынбаев, К.С. Мусин, Н.Д. Никандров, И.Т. Огородников,
Ф.Г. Паначин, З.И. Равкин, А.И. Пискунов, В.К. Розова, М.Н. Сарыбеков, В.А.
Сластенин, К.С. Успанов, Г.Т. Хайруллин, Н.Д. Хмель, Ш.Т. Таубаева т.б. өз
зерттеулерінде қарастырды[5,18,32,38].
Педагогика саласындағы бүл олқылықтар қазақстандық білім беру жүйесінің
объективті сұраныстарына қарама-қайшы келеді. Қазақстанда мұғалімдер
даярлау мәселелерімен университеттер де айналысуда, көптеген педагогикалық
жоғары оқу орындары классикалық жоғары оқу орны бағдарламасымен жұмыс
жасауда.
Педагогикалық білім беру теориясының негізін қалаушы П.И. Пискунов
қазіргі кезеңдегі экономикалық өзгерістерге ұшыраған қоғам жағдайына
байланысты жоғары педагогикалық оқу орындарында мұғалімді кәсіби
педагогикалық даярлаудың мақсаты - шығармашылық, ізденушілік қабілеттері
бар мұғалім-тәрбиеші тұлғасын қалыптастыру дамыту, яғни болашақ мұғалім
педагогикалық жоғары оқу орнында өзінің болашақ мамандығының қыр-сырын ғана
меңгеріп қоймай, өзі өмір сүріп отырған қоғамның ілгерілеуіне алып келетін
жаңа идеялар мен технологияларды да жетік меңгеруге тиіс. Автор өзінің
болашақ мұғалімдерді даярлаудың педагогикалық теориясының инвариантты
бөлігін ұсынады: іргелі теориялық білім (тәрбие, оқыту, білім беру
теориясының жалпы философиялық мәселелері); технологиялық білім, базалық
кәсіби педагогикалық біліктілік (диагностикалық, жобалау, аналитикалық,
қарым-қатынастық, ұйымдастырушылық т.б.).
Білім беру парадигмасының өзгеруіне сәйкес, соңғы кезде педагог кадр-
ларды даярлаудың тұлға-бағыттылық позициясы қарастырылуда: педагогика-лық
білім беру, бірінші кезекте, болашақ педагог-тәрбиешінің жеке тұлғасын
дамытуға бағытталуы қажет; білім беру оқушыға білім, білік, дағды берумен
ғана шектелмей, оның білімді өзі іздеп меңгеретіңдей бағытта құрылуы қажет.
Жоғары педагогикалық білім беру проблемасын зерттеуші көптеген ғалымдар,
мысалы, Ю.В. Сенько т.б. оның мазмұнына ғылыми-педагогикалық білім, білім
беру тарихы, этнопедагогика мен инновацияны жатқызады. Педагогикалық
инноватиканы меңгеру мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетті бүгінгі заман
талабына сәйкес құруға көмектеседі дейді.
Қазіргі кезеңде мұғалімнің кәсіптілігінің жалпы арнайы көрсеткіштерін
анықтайтын арнайы профессиограммалар пайда болуда: объективті, нәти-желі,
жеке-вариативті, прогностикалық, шығармашылық,т.б.
Мұғалімнің кәсіби біліктілігін анықтайтын профессиограммалар әрдайым
өзгеріске ұшырап, түрленіп отырады. Соның өзінде профессионализм (кәсіби
біліктілік) ұғымы бойынша бірыңғай анықтама жоқ, теориялық жағынан әлі де
жетілдіруді қажет етеді. Мәселен, кейбір ғалымдар (С.И. Иванова) кәсіби
біліктілік пен шеберлік ұғымдарын синоним ретінде қабылдайды. Ал
академик Ю.К. Бабанский кәсіби біліктілік - қалыптасқан шеберліктің
айқындалған деңгейі деген анықтама береді [14].
Мұғалім іс-әрекетінің біліктілік деңгейлерін жетілдіру В.Г. Афанасьев,
Ю.К. Бабанский, В.И. Бондарь, Т.Г. Браже, С.Г. Вершиловский, В.Г. Онушкин,
Е.Г. Тонконогая, Т.И. Шамова т.б. ғалымдар зерттеулерінде
қарастырылады[14.15.76.34.25].
Мұғалімнің әлеуметтік-педагогикалық бағыттылығы М.Г. Казанкинаның, В.Г.
Воронцованың еңбектерінде жете зерттелінсе, мұғалімнің кәсіби тұлғасының
қалыптасуы Н.В. Кузьмина, А.И. Щербакова, Ю.Н. Кулюткин, В.А. Сластенин,
Г.С. Сухобская, Г.И. Щукина т.б. ғалымдардың еңбектерінде
зерделеді[52.41.81.63].
Ғалым В.Г. Воронцова өз зерттеуінде төмендегідей мәліметті келтіреді:
мұғалім базалық педагогикалық біліміне 5 жыл, оның берік тұғырнамасының
қалыптасуына 3 жыл, жоғары оқу орнын бітірген студент өз мамандығына
бейімделуі үшін ең аз дегенде 3 жыл керек, ал жақсы маман болып қалыптасуы
ең жақсы дегенде 11 жылдан кейін ғана іске асады [19].
Ғалымның зерттеуінен көріп түрғанымыздай, мұғалімнің институт қабыр-
ғасында алған білімі оның өз маманының шебері атануына аздық етеді мұ-
ғалімнің кәсіби біліктілігін арттыруда педагог кадрлардың біліктілігін
жетіл-діру қайта даярлау институттарының рөлі айқын көрінеді.
Педагогикалық әдебиеттер мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі бойынша
жүргізілген көптеген қорытындылардың көрінісі ретінде беріледі. Мәселен
мұғалімнің кәсіби біліктілігін жетілдіру жүйесі төмендегідей блоктарды
қамтиды: тұлға - ізгілік бағыттылық; педагогикалық ақиқатты жүйелі көре
алуы; пәндік салада білімнің жинақталуы; педагогикалық технологияны
меңгеруі; педагогикалық тәжірибені интеграциялау қабілеттілігі; педагогтың
креактивті тұлғалық сапасның қалыптасуы; педагогтың шығармашылық
ізденісінің қалыптасуы; инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруі
т.б. [41].
И.Ф. Харламов мұғалімнің кәсіби өсуінің сатыларын төмендегідей
көрсетеді: педагогикалық біліктілік; педагогикалық шеберлік; педагогикалық
шығармашылық; педагогикалық жаңашылдық [20].
Н.В. Кухарев, И.А. Зязюн, М.А. Құдайқүлов, Л.М. Ахметзянова, И.Д.
Багаева т.б. ғалымдар педагогикалық біліктілік, педагогикалық
шеберлік, кәсіби біліктілік ұғымдарының мағынасын ашуға тырысады. Ғалым
И.А. Зязюнның анықтамасы бойынша, педагогикалық шеберлік - педагогикалық
іс-әрекетті өзіндік ұйымдастырудың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін
тұлғалық қасиеттер жиынтығы. Педагогикалық шеберлікке жататындар:
гуманитарлық бағыттылық (қызығушылық, қүндылық, идеал); кәсіби білім (пәнді
оқыту әдістемесі, педагогика, психология салалары бойынша); педагогикалық
қабілеттілік (коммуникативтік, перцептивтік қабілеттілік, динамизм,
креативтік); педагоги-калық техника (өзін басқара алуы, өзара қарым-қатынас
жасай алуы) [16].
Қазіргі кезеңде мұғалімнің жалпы педагогикалық білімінің жиынтығы
педагогикалық ғылымдар функциясы мен мұғалімнің кәсіби іс-әрекеттік
құрылымы тұрғысынан ашылады:
Ғылыми-теориялық, практикалық, әдіснамалық білімдер жиынтығының өзара
байланысы (Н.В. Кузьмина, И.Т. Огородников, В.А. Сластенин және т.б.);
Ғылыми-теориялық пен мұғалімнің іс-әрекетін реттейтін нормативтік
білімнің үйлесімділігі (В.В. Краевский);
Мазмұндық іс-әрекеттілік білім бірлігі (М.Н. Скаткин);
4) Іргелі инстументалдық білімдер бірлігі (С.И. Архангельский);
5)Теориялық практикалық білімдер үйлесімділігі (Ю.Н. Кулюткин,
В.Н. Никитенко) [39].
Жоғарыда келтірілген жүйеде көрініп тұрғандай мұғалім білімінің екі
жақты бағыттылығы бар: кәсіби іс-әрекеттің әдіснамалық іргетасы және
тікелей практикалық әрекеттің құралы.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге жасаған талдауымыз жалпы педагогикалық
білім құрылымдық элементтерін анықтайды: педагогикалық құбылыстардың даму
заңдылықтары бойынша іргелі идеялар, концепциялар, заңдар туралы білім;
негізгі педагогикалық теория, категория ұғымдар бойынша білім; негізгі
педагогикалық фактілерді білу; оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу әдістемесі.
Жалпы педагогикалық білім мұғалімнің ойлау қабілетін дамытудың өзегі
болып табылады. Сондықтан педагогикалық ойлау мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастырумен тікелей байланысты, педагогикалық іс-әрекеттің
құрылымдық бірлігіне мүгалімнің ойлау іс-әрекетін алуға болады (Ю.Н.
Кулюткин, В.А. Сластенин, Л.Ф. Спирин, М.Л. Фрумкин) [24,27].
Ғалымдар ғылыми-педагогикалық ойлаудың көптеген критерийлері мен
параметрлерін ажыратады: тәрбиелік құбылыстар мен фактілерді біртұтастықка,
өзара бірлікте, өзара байланыста талдай алу қабілеттілігі; педагогикалық
практикада ойлаудың барлық түрлерін пайдалана алу қабілеттілігі;
практикалық, шығармашылық ізденісте жаңа идея мен теорияларды пайдалана алу
қабілетілігі есепке алынады.
Н.М. Зверева, А.К. Касьян, т.б. педагогтар ғылыми-педагогикалық ойлаудың
төмендегідей белгілерін атап көрсетеді: негізгі фактілерді қосалқыларынан
ажырата білу, бақылау жүргізе алу, оны талдай алуы; эксперимент қоя алуы
(жүргізу, нәтижесін шығару, қорытынды талдау); гносеологиялық циклды
мойындау және оның әрбір кезеңдерінде белсенді ізденістер жүргізу;
теориялық білімнің құрылымын түсіну; жалпы ғылыми идеялар мен принциптерді
меңгеру; табиғи күрделі құбылыстан оның негізгісін ажырата алуы; ғылыми
жаратылыстану танымының әдістерін меңгеру, оны әдіснаманың жалпы ғылыми
әдістерімен үйлестіре алуы; құбылыстар мен үрдістерді өзара байланыста
қарастыру, олардың мағынасын, қарама-қайшылықтарын аша білу [34].
Біздің зерттеуіміздің негізгі ұғымдары болып қалыптастыру, дайындық,
инновация табылады. Зерттеу проблемасына сәйкес басты ұғым
қалыптастыру.
Қалыптастыру ұғымы педагогиканың тәрбие, оқыту, білім беру,
даму ұғымдарымен қатар барлық педагогика оқулықтарында қарастырылады.
Қалыптастыру ұғымына берілген анықтама әлі күнге дейін алғашқы мағынасын
жойған емес, тек оның берілу реттілігі ғана өзгеріп тұрады: кей оқулықтарда
оның мағынасы арта түседі де, ал кейбір оқулықтарда тарылып та жатады. И.П.
Подласый педагогикалық әдебиеттерде қалыптастыру ұғымы көбінесе тұлғаға
кездейсоқ, басқаруға келмейтін әсерлесуге қатысты айтылатынын анықтады,
яғни педагогикалық іс-әрекеттердегі қалыптастыру ұғымының қолдану ретін
анықтап көрсетті: оқыту- білім беру - тәрбиелеу - дамыту - қалыптастыру
[40].
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру барысында оқыту, білім
беру, тәрбиелеу, даму үрдістері де қатар жүріп бірін-бірі толықтырып оты-
рады.
Ғалым И.П. Подласый бойынша, қалыптастыру - адамның әлеуметтік тір-шілік
иесіне өту үрдісі, даму - адамның ағзасындағы сандық сапалық өз-герістер
үрдісі, тәрбие - жеке тұлғаны қалыптастырудың мақсатты ұйым-дастырылған
үрдісі, білім беру — оқытудың нәтижесі, оқыту — ой мен танымдық
қабілеттерді дамытуды қамтамасыз ететін, білік, білік дағдылар жүйесін
саналы терең меңгеруге бағытталған мұғалім мен оқушы арасындағы іс-
әрекеттің екіжақты үрдісі [40, 27].
Бұл жерде ғалым И.П. Подласыйдың білім беру, тәрбие, даму, қа-
лыптасу, оқыту ұғымдарына берген анықтамаларынан көрініс тапқандай,
білім берудің субъект-субъектілік парадигмасына негіздеме жасағандығы ай-
қын.
Ал. Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Құдиярованың педагогика оқулығында бүл
ұғымдарға төмендегідей анықтамалар беріледі:
а) тәрбие — бүл жеке адамның қоғамдық тәрбиені (білімді, ептіліктер мен
дағдыларды, шығармашылық іс-әрекеттер тэсілдерін, әлеуметтік рухани
қатынастарды) игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап,
қуаттаушы, әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы, әрі сапалы орындалатын
педагогикалық үрдіс;
э) оқыту - оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатында
бағытталған алдын-ала жоспарланған іс-әрекет;
б) даму - бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі;
в) қалыптасу — жеке адам дамуының көрінісі ретінде оның кемелденуі мен
тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуі [43].
Ал кейбір педагогикалық әдебиеттерде қалыптасу мен қалыптастыру
ұғымы синонимдер ретінде пайдаланады.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның қалыптасуы термині жиі
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының көрінісі дегенді оның пайда болып,
тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын біл-діреді.
Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз бір нәрсеге пішін (форма) мен
тұрақтылық беру, толықтық пен нақты бір түр беру [44, 43].
Қалыптастыру ұғымы әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Қалыптастыру
дегеніміз қандай да бір нәрсеге нақты пішін беру, оны аяқтау. Сонымен,
қалыптастыру деп дамудың кез келген үрдісін емес, тек қана аяқталған,
мақсатына жеткен даму үрдісін атауға болады. Басқаша айтқанда
қалыптастыру, қандай да бір істі түпкілікті аяқтау дегенді білдіреді
[45].
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды саралай келе, мұғалімнің инновациялық
даярлығы кәсіби білім беру арқылы жүзеге асатындығы туралы ғылыми
тұжырымдама жасаймыз.
Біз өз зерттеуімізде қалыптастыру ұғымын осы мағынада қабылдаймыз.
Бірақ қандай да бір нәрсенің қалыптасуы, осымен оның дамуы аяқталды деген
пікір туындамауы керек. Ғалым В.Е. Гмурманның анықтамасы бойынша жеке
тұлғаны қалыптастыру барлық факторлардың әсерінің нәтижесі: түқым
қуалаушылық, физикалық әлеуметтік орта, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу, іс-
әрекет үрдістеріндегі өзіндік өзгерістер [46].
Қазіргі заманға лайық өмірден өз орнын табатын, бейімді, іскер
мамандарды қалыптастыруда кәсіби даярлықты қалыптастыру жүйелі іске
асырылуы қажет. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламада ... білім берудің тиімді жұмыс
істейтін қазақстандық жүйесі қалыптасатын, қазіргі әлемде Қазақстанның
лайықты орын алуына мүмкіндік беретін оқыту мен кадрларды даярлаудың
сапалық білім деңгейіне қол жеткізетін болады деп атап көрсетілген. Яғни,
жаңа қоғамға жаңа сапалы адам керек. Осындай адамды қалыптастыру -
қазіргі заманғы білім беру жүйесінің алдында түрған басты міндет. Жеке
тұлғаның, бүкіл халықтың, қоғамның тағдыры оқушы еңбегіне тікелей
байланысты. Мектеп мұғалімінің өз қызметін шығармашылық бағытта ұйымдастыра
білуі үшін, ең алдымен, өз қызметінің мәнін түсіне алуы - басты шарт [47].
Мектеп мұғалімі қызметінің негізгі мәні - оқушыны оқыту, тәрбиелеу, да-
мыту ғана емес, сол үрдістерді басқаруды шығармашылықпен жаңаша ұйым-
дастыра білу. Президенттің 2005 жылы 18 ақпанда халыққа Жолдауындағы XXI
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық деген
сөзі әрбір педагогты ойландыруы тиіс. Өйткені, мұғалім еңбегінің бүгінгі нә-
тижесі қандай болса, елдің, қоғамның ертеңі, болашағы сондай болмақ [48].
Ал жаңа формацияның жаңа мұғалімінің сапа көрсеткіштерінің бірі оның
инновациялық іс-әрекетінің мәдениеті болып табылады.
Зерттеу жұмысымыздың бағытына қарай мұғалімнің инновациялық даяр-ығын
калыптастырудың бірден бір көрсеткіші ретінде мұғалімнің инновация-лық іс-
әрекетінің мәдени жақтарын қарастырамыз. Біздің жұмысымызда мәдениет
адамның мәдени рухани құндылықтарды қүру мақсатындағы еңбек іс-әрекеті мен
ақыл-ой іс-әрекеттерін біріктіретін іс-әрекеттің жоғары деңгейі ретінде
алынады.
Ғалым М.А. Қүдайқүловтың пікірінше, кез келген іс-әрекеттің тиімдісі бі-
лім, білік және ынтаның бірлігі әсерінде жүзеге асады. Дәл осы сапалар
еңбек үрдісі мәдениетінің әртүрлі деңгейінде дамиды және жетіледі. Мысалы,
білім біліктіктен жоғары, білім мен біліктілік бар, бірақ ынта жоқ; ынта
мен білім бар, бірақ біліктілік жоқ т.б. [49].
Болашақ маманның мәдениетін қалыптастыру мәселелері Н.Б. Крылова, Г.И.
Калиева т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс табады. Ғалым Г.И.
Калиеваның пікірінше, қазіргі заман талабына сай болашақ маманның
мәдениеттілігі оның іс-әрекеті мен тұлғалық сапалық көрсеткіштері арқылы
анықталады. Ал Н.Б. Крылованың зерттеуіне сүйенсек, маманның мәдениетінің
көрсеткіштеріне жататындар: ойлау кеңістігінің деңгейі, дүниетаным
калыптасуының бағыттылығы мен дәрежесі, жеке іс-әрекет нормасының
әлеуметтік маңыздылығы, іс-әрекеттің әртүрлі әдіс-тәсілдерін меңгеруі,
эмоциональды қабылдаудың сипаттамасы мен интуициясы. Бұлардың негізінде
тұлға мәдениетінің дамуының жалпы көрсеткіші жан-жақты шығармашылық
белсенділігінің өлшемі жатады [41].
Мұғалімнің педагогикалық мәдениеті мен кәсіби бағыттылық құндылықтарын
қалыптастыруға ғалымдар И.Д. Богачева, Е.Б. Бондаревская, С.Б. Елканов,
И.Ф. Исаев, В.Г. Максимов, А.В. Мудрик, В.А. Крутецкий, Н.Н. Никитина, Б.Б.
Никитенко, В.А. Сластенин, Е.Н. Шиянов, Л.С. Яковлева, Ш.Т. Таубаева және
т.б. өз зерттеулерін арнады [42].
Жоғарыда аты аталған ғалымдардың ғылыми жұмыстарын зерделей келе қазіргі
кезеңде педагогикалық мәдениет мұғалімнің өз мамандығы саласындағы жалпы
мәдениет, педагогтың ішкі қасиеттерінің жоғары кәсібилігі, пәннің оқыту
әдістемесін меңгеру т.б. мәдени қабілеттіліктердің интегралданған сапасы
ретінде қарастырылады. Қоғамның ұдайы алға жылжу тенденциясына сәйкес
(өркениет, ашық қоғам, жаьандану) білім берудегі мәдени бағытқа ерекше
көңіл аударылуда [43].
Педагогикалық мәдениеттің қүрамды бөліктері: элеуметтік-педагогикалық,
ғылыми-педагогикалық, кәсіби-педагогикалық, тұлғалық. Педагогикалық
мәдениетті әртүрлі бағытта қарастыруға болады: педагогикалық іс-әрекетті
реттеуші құндылықтар жүйесі (аксиологиялық бағыт); іс-әрекеттілік
бағыттылық (педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты, әдіс-тәсілі, қүралы, оны
жетілдіру деңгейі, бағалау критерийлері мен нәтижесі); тұлғалық бағыттылық
(педагог тұлғасының жалпынама көрінісі).
Педагогикалық мәдениет - тәрбие мен білім берудің рухани мате-риалдық
құндылықтары кең көлемде көрініс табатын, тәрбие-білім беру үрдісін жүзеге
асыратын, тұлғаның әлеуметтенуін, ұрпақтар алмасуының тарихи үрдісін
қамтамасыз ететін шығармашылық іс-әрекеттер әдісі, жалпыадамзаттық
мәдениеттің бөлігі [44].
Педагогикалық қызметтің түпкі мақсатын ғалым В.Л. Бенин өзінің Педа-
гогикалық мәдениетті қалыптастыру мен дамытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері атты докторлық зерттеу жұмысында береді. Автор мұғалімнің
педагогикалық мәдениетінің тұлғалық бағыттылық көрсеткіштерін анықтайды.
Педагогикалық мәдениеттің қүрамды бөліктері:
инвариантты бөлік: балаларға қатысты мұғалімнің ізгілік көзқарасы,
оның тәрбиешіге тән қасиеттері; психологиялық-педагогикалық құзыреттілік
жоғары педагогикалық ойлау қабілеті, туындаған инновациялық пробле-
маны оқушы көзқарасымен шеше алу қабілеті; мұғалімнің жеке басының кәсіби
мәдениеті, өзін-өзі дамыта алу қабілеті, өзінің іс-әрекетін өзі реттей
алуқабілеті, оқушылармен қарым-қатынас жасай алу қабілеті;
вариативтік бөлік: өз пәні бойынша жоғары білімділік, оқыту мазмұны
мен инновациялық технологиялармен жұмыс жасай алу қабілеті, өз іс-
әрекетіндегі шығармашылық бағыт, өзінің жеке педагогикалық іс-әрекетін
тұлға-бағыттылық жүйе (дидактикалық, тәрбиелік, әдіснамалық) негізінде қоя
алуы, авторлық білім беру жобаларын құрастыра алу қабілеттілігі [45].
Мұғалімнің педагогикалық мәдениет деңгейлері төмендегідей мазмұнда
анықталынды: жоғары (жеке-шығармашылық); жеткілікті (кәсіби бейімділік);
жалпы (кәсіби емес - репродуктивтік); қанағаттанарлықсыз.
Мұғалімнің ізгілік, рухани, шығармашылық тұлғасының қалыптасуына, оның
педагогикалық іс-әрекет әдістерін еркін таңдауда оған көбіне өзі қызмет
ететін мектебі, ондағы педагогикалық орта мен ұжымдағы психологиялық ахуал,
инновациялық үрдістер әсер етеді.
Біздің зерттеу проблемасына сәйкес, мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастыруда мұғалімнің инновациялық мәдениеті философия мен әдіснама
ғылымдарының білімін де қамтиды. Сондықтан мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастыруда біз айтқандай философиялық мәдениеттің
төмендегідей критерийлерін басшылыққа аламыз: адамдардың өзара рухани қарым-
қатынасындағы ақпараттар ағынының молаюы; адамның еркін белсенділігі, оның
жаңа ақпарат алуға ұмтылысы; адамның іс-әрекет барысында субъект пен объект
позицияларын алмастыра алу қабілеті, ақпарат беруші мен оны тасымалдаушы
қабілеттерінің болуы; ғылым мен философия тарихында әртүрлі кең көлемдегі
материалды еркін меңгеруі; өзінің қоғамдық белсенділігін арттыру үшін
философиялық білімді үнемі молайтып, жетілдіріп отыру, оны қажетіне
пайдалана алуы; мәдени-тарихи дамудың негізін түсіне алуы; орындаушыдан
тапсырма берушіге еркін алмаса алуы; ұғымдарды түсіне алу қабілеттігі, кез-
келген тұжырымдарды үсыну, оны талдай алу қабілеті, негізгіні қосалқыдан
айыра білу, алынған ақиқаттан қарама-қайшылық көре алуы; логика заңдары мен
принциптерін меңгеруі [45].
Педагогикалық мәдениет - тәрбие мен білім берудің рухани мате-риалдық
құндылықтары кең көлемде көрініс табатын, тәрбие-білім беру үрдісін жүзеге
асыратын, тұлғаның әлеуметтендіру, ұрпақтар алмасуының тарихи үрдісін
қамтамасыз ететін шығармашылық іс-әрекеттер әдісі, жалпыадамзаттық
мәдениеттің бөлігі [45].
Педагогикалық қызметтің түпкі мақсатын ғалым В.Л. Бенин өзінің Педа-
гогикалық мәдениетті қалыптастыру мен дамытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері атты докторлық зерттеу жұмысында береді. Автор мұғалімнің
педагогикалық мәдениетінің тұлғалық бағыттылық көрсеткіштерін анықтайды.
Педагогикалық мәдениеттің қүрамды бөліктері:
швариантты бөлік: балаларға қатысты мұғалімнің ізгілік көзқарасы,
оның тәрбиешіге тән қасиеттері; психологиялық-педагогикалық қүзыреттілік
жоғары педагогикалық ойлау қабілеті, туындаған инновациялық пробле-
маны оқушы көзқарасымен шеше алу қабілеті; мұғалімнің жеке басының кәсіби
мәдениеті, өзін-өзі дамыта алу қабілеті, өзінің іс-әрекетін өзі реттей алу
қабілеті, оқушылармен қарым-қатынас жасай алу қабілеті;
вариативтік бөлік: өз пәні бойынша жоғары білімділік, оқыту мазмұны
мен инновациялық технологиялармен жұмыс жасай алу қабілеті, өз іс-
әрекетіндегі шығармашылық бағыт, өзінің жеке педагогикалық іс-әрекетін
тұлға-бағыттылық жүйе (дидактикалық, тәрбиелік, әдіснамалық) негізінде қоя
алуы, авторлық білім беру жобаларын құрастыра алу қабілеттілігі [47].
Мұғалімнің педагогикалық мәдениет деңгейлері төмендегідей мазмұнда
анықталынды: жоғары (жеке-шығармашылық); жеткілікті (кәсіби бейімділік);
жалпы (кәсіби емес - репродуктивтік); қанағаттанарлықсыз.
Мұғалімнің ізгілік, рухани, шығармашылық тұлғасының қалыптасуына, оның
педагогикалық іс-әрекет әдістерін еркін таңдауда оған көбіне өзі қызмет
ететін мектебі, ондағы педагогикалық орта мен ұжымдағы психологиялық ахуал,
инновациялық үрдістер әсер етеді.
Біздің зерттеу проблемасына сәйкес, мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастыруда мұғалімнің инновациялық мәдениеті философия мен әдіснама
ғылымдарының білімін де қамтиды. Сондықтан мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастыруда біз айтқандай философиялық мәдениеттің
төмендегідей критерийлерін басшылыққа аламыз: адамдардың өзара рухани қарым-
қатынасындағы ақпараттар ағынының молаюы; адамның еркін белсенділігі, оның
жаңа ақпарат алуға ұмтылысы; адамның іс-әрекет барысында субъект пен объект
позицияларын алмастыра алу қабілеті, ақпарат беруші мен оны тасымалдаушы
қабілеттерінің болуы; ғылым мен философия тарихында әртүрлі кең көлемдегі
материалды еркін меңгеруі; өзінің қоғамдық белсенділігін арттыру үшін
философиялық білімді үнемі молайтып, жетілдіріп отыру, оны қажетіне
пайдалана алуы; мәдени-тарихи дамудың негізін түсіне алуы; орындаушыдан
тапсырма берушіге еркін алмаса алуы; ұғымдарды түсіне алу қабілеттігі, кез-
келген тұжырымдарды үсыну, оны талдай алу қабілеті, негізгіні қосалқыдан
айыра білу, алынған ақиқаттан қарама-қайшылық көре алуы; логика заңдары мен
принциптерін меңгеруі, үйренуі, әріптестерінің озат тәжірибесін үйренуі,
зерттеу, пайдалануды айтады [47].
Мұғалімнің зерттеу мәдениеті мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастыруда негізгі құрал болмақшы. А.И. Кочетов, Н.В. Кухаревтің
еңбектерінде мұғалімнің зерттеу мәдениеті оқыту мен тәрбие үрдісінде,
педагогикалық шығармашылықтың зерттеу бағытын жетілдірудің нәтижесі ретінде
қарастырылады. Ғалым Н.В. Кухарев Педагог-мастер- педагог-исследователь
атты монографиясында жалпы білім беретін мектептің өзін-өзі дамытатын жүйе
жағдайында педагог-зерттеушінің қалыптасуының жүйе-құрылымдық нобайын
ұсынады. Ғалым ұсынған ғылыми-практикалық құрылым педагогтың зерттеуші
ретінде педагогикалық еңбектің тиімділігін жобалау мен диагностикалауға
бағытталады [48].
Зерттеу элементтері педагогикалық инновациялық іс-әрекетке де тиесілі.
Шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалім зерттеуші-мұғалім қызметін де
атқарады. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалімдердің, жаңашыл
мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерттеу - педагогика ғылымының дамуының басты
шарты.
Соңғы кезде, қоғамның жаңаруына байланысты, жаңа формацияның жаңа
мұғалімін - педагог-зерттеуші ретінде қарастырып жатырмыз. Педагог-зерт-
теуші әрі пән мұғалімі ретінде, әрі тәрбиеші ретінде де жоғары деңгейдегі
ма-ман, ол әртүрлі зерттеу әдістерін жақсы меңгерген, педагогика,
психология, философия саласындағы арнайы білімі бар. Педагог-зерттеуші
қазіргі мектеп проблемаларымен жақсы таныс. Педагог-зерттеуші - өз ісіне
деген жауапкер-шілігі жоғары, белсенді, шығармашыл мұғалім. Педагог-
зерттеуші алынған проблема төңірегінде өз оқушыларымен эксперимент жүргізе
алатын, оның нәтижесін бағалай алатын озат мұғалім [42].
Біздің жүргізген зерттеуімізге сәйкес, мұғалімнің кәсіби-зерттеу іс-
әреке-тіне даярлау мотивациялық, когнитивтік технологиялық компоненттері
бар біртұтас тұлғалық жүйенің сипаттамасын меңгеру болып табылады.
Қазақстанда, соңғы 37 жыл ішінде (1970-2007 ж.ж.) мұғалімнің зерттеу
мәдениеті мен педагогикалық шығармашылықты дамыту проблемаларына арналған
50-ден астам кандидаттық докторлық ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Олардың ішінен зерттеуімізге қатысты З.А. Исаева, Г.Б. Омаро-ваның т.б.
зерттеулерін атауға болады.
Ғалым З.А. Исаеваның Университеттік білім беру жүйесінде педагогтың
кәсіби-зерттеу мәдениетін қалыптастыру атты докторлық зерттеу жұмысы пе-
дагогтың кәсіби-зерттеу мәдениетінің теориялық әдіснамалық негіздерін
ашуға арналады [49].
Ал ғалым Г.Б. Омарованың Мектептің педагогикалық үжымының ғылыми-
зерттеу жұмысына даярлығын қалыптастыру атты кандидаттық зерттеу жұмысында
қазіргі жағдайда мектептің педагогикалық үжымын ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге даярлауды қалыптастырудың ерекшеліктері сараланып, оның құрылымы,
мағынасы, мазмұны ашылады, нобайы жасалынып, оны жүзеге асырудың жолдары
көрсетіледі [52].
ТМД елдерінде соңғы 20 жыл көлемінде болашақ мұғалімдерді ғылыми-зерттеу
жұмысына даярлау проблемасына арналған 20-ға жуық кандидаттық зерттеу
жұмыстары жүргізілді. Мәселен, Л.Ф. Авдеева Студенттердің ғылы-ми-зерттеу
жұмыстарының жүйелілігінің психологиялық-педагогикалық факторлары атты
кандидаттық зерттеу жұмысында студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары,
студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарының жетістігі ғылыми ұғымдарына
сипаттама беріп, студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің тиімді
психологиялық-педагогикалық факторларын ай-қындады [43].
Н.С. Амелина Педагогикалық жоғары оқу орны студенттерінің оқу-зерт-
теушілік жұмысы кандидаттық зерттеу жұмысында педагогикалық жоғары оку
орындарында студенттердің оқу-зерттеу іс-әрекеттерін ұйымдастыру үрдісі
зерттелінеді. Болашақ мұғалімдердің оқу-әдістемелік жұмыстарының тиімділі-
гі, жетістіктерін анықтайтын психологиялық-педагогикалық факторлар мен оның
алғышарттары айқындалады [49].
Ресейлік ғалым Л.В. Леонова өзінің Оқу орындарының инновациялық жұмыс
жағдайында мұғалімнің зерттеу іс-әрекетін жетілдіру жолдары кандидаттық
зерттеу жұмысында мұғалімдерді зерттеу жұмысына даярлау үрдісі жан-жақты
зерттелінеді: мұғалімнің зерттеу жұмысын тиімді жүргізудің педагогикалық
шарттары анықталынады; мұғалімді зерттеу жұмысына даярлаудың мотивациялық
сферасын қалыптастыру, әртүрлі қолдау көрсету жолдарын анықтау, мұғалімнің
инновациялық іс-әрекетпен (мораль-психологиялық, ғылыми-техникалық,
материалды-техникалық т.б.) айналысуға қолайлы жағдайлар мен педагогикалық
шарттарды айқындау, қосымша сабақтар жүргізу эксперименттік жұмыс жүрісін
бақылау); зерттеу іс-әрекетіне мұғалімдерді даярлаудың мазмұны мен формасын
анықтау [45].
В.Н. Литовченко Ғылыми-зерттеу жұмыстары негізінде педагогикалық
мамандық студенттерінің зерттеушілік іскерліктерін қалыптастыру
кандидаттық зерттеу жұмысында университет студенттерінің ғылыми
белсенділігіне әсер ететін факторларды қарастыра отырып, студенттердің
ғылыми жұмыстарының толық мүмкіндіктерін саралай келе, оның студенттердің
зерттеу іскерліктерінің қалыптасуына әсерін атап көрсетеді, студенттердің
ғылыми-зерттеу жұмыстарының мазмұнын, құрылымын, деңгейлерін, жолдарын,
ерекшеліктерін айқындайды [426].
Ғалым Л.В. Мещерякова өзінің Педагогикалық инновацияны меңгеру
үрдісінде мұғалімнің шығармашылық әлеуетін дамыту кандидаттық зерттеу
жұмысында мұғалімнің педагогикалық инновацияны меңгеру үрдісінде
шығармашылық әлеуетін дамытуға қажетті шарттарды анықтап, педагогикалық
инновация меңгеру үрдісінде мұғалімнің шығармашылығын дамытудың объективті
субъективті факторларын айқындайды [47].
Н.Д. Волович, Л.С. Левченко, З.Г. Облицова, М.Н. Романова, В.А.
Степанова, П.Ж. Часакбай, Л.Т. Черновая т.б. ғалымдардың зерттеулері білім
беру саласы қызметкерлерінің біліктілігін арттыру мәселелеріне арналады.
Н.Д. Волович Подготовка педагогов общеобразовательных учреждений к
исследовательской деятельности как фактор повышения их квалификации
атты кандидаттық зерттеу жұмысында педагог кадрлар біліктілігін жетілдіру
қайта даярлау институттарының жұмыстарын 2 деңгейде қарастырады: теориялық-
әдіснамалық және әдістеме-практикалық. Сондай-ақ, зерттеу жұмысында білім
беру қызметкерлерін зерттеу жұмысына даярлаудың 3 деңгейлік компоненттік
жүйесін ұсынады: жалпы кәсіби, кәсіби-зерттеушілік кәсіби-шығармашылық
[48].
З.Г. Облицованың Творческая самореализация старшеклассников в научно-
исследовательской деятельности школ нового типа диссертациялық зерттеу
жұмысында педагог кадрлардың білімін жетілдіру институттарының аймақтық
ғылыми-зерттеу іс-әрекеттерінің ерекшеліктері айқындалады, педагог
кадрлардың ғылыми-зерттеу іс-әрекеттерін ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары анықталынады, педагог кадрлардың біліктілігін жетілдіру
институтының инновациялық іс-әрекетін бағалау критерийлері ұсынылады [50].
Ал М.Н. Романова Организационно-педагогические условия развития
педагогической деятельности учителя инновационной школы кандидаттық
зерттеу жұмысында мұғалімнің зерттеушілік іс-әрекетінің әртүрлі бағыттары
анықталынып, мұғалімнің зерттеу іс-әрекетінің педагогикалық шығармашылық
маңызы көрсетіледі. Инновациялық мектепте мұғалімнің зерттеу іс-әрекетін
дамыту шарттары анықталынып, мұғалімнің зерттеу іс-әрекетінің тиімділігін
анықтайтын критерийлері ашылады [53].
Ресейлік ғалым Р.Ю. Хрусталева Исследовательская деятельность учителя и
ее организация в условиях средней общеобразовательной школы кандидаттық
зерттеу жұмысында жалпы білім беретін орта мектепте мұғалімнің зерттеу іс-
әрекетін қалыптастырудың мағынасы, мазмұны ашылып, мұғалімдерді зерттеу
жұмысына үйретудің жолдары көрсетіліп, осы бағыттағы озат іс-тәжірибелер
сараланады [51].
Л.Т. Чернованың Формирование профессионально-личностной готовности
учителя к инновационной деятельности в системе повышения квалификации
кандидаттық зерттеу жұмысында инновациялық іс-әрекетке даярлаудың диаг-
остикалық әдісі жасалынып, мұғалімді инновациялық іс-әрекетке даярлауды
калыптастырудың нобайы ұсынылады [53].
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру проблемасы бойынша
теориялық қорға жасаған талдауымыз көрсеткеніндей, мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастырудың алғышарты мұғалімнің ғылыми-зерттеушілік
мәдениетінің болуы болып табылады, өйткені жоғары педагогикалық мәдениеті
бар мұғалім әрбір оқушыға оның оқудағы жетістіктеріне қарамастан
сүйіспеншілік танытады, өзінің тәрбиелік функциясына жауапкершілікпен
қарайды; ол оқушының психологиясын түсінеді, білім беру жағдаяттарын талдай
алады, кез келген жағдайда дұрыс шешім қабылдай алады, оның әлеуметтік
салдарын көре алады, ғылымға қызығушылық танытады, өз пәні бойынша жан-
жақты терең білімі бар, педагогикалық инновациялық технологияларды өз
бетінше меңгерген, оның өз жағдайына қажеттісін дұрыс таңдай алады; жеке
оқыту бағдарламасын құра алады, оқыту мен тәрбиелеуде оң нәтижеге жете
алады, бала тәр-биесіне, оның дамуына, білім алуына шығармашылық бағытта
ықпал етеді, өзінің жеке педагогикалық ізі бар, өзінің жеке іс-әрекет
(тәрбиелік, дидакти-
калық, әдістемелік) жүйесін ұдайы жетілдіре алады, авторлық жеке
әдістемелік нұсқаулары, оқу-құралдары бар, инновациялық, ғылыми-зерттеу
жұмыстарына үдайы атсалысады, өзінің жеке авторлық әдістемесі бар, жеке
педагогикалық технологияның авторы, өзгелердің жаңаны меңгеруіне
әдістемелік көмек көрсетеді т.б.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының доценті К.Ж,Бұзаубақованың
жүргізген зерттеулер нәтижесі бойынша жүргізілген сараптамалардың
көрсеткіштеріне сүйенсек, көптеген мектеп мұғалімдерінің 34 %-зы өз пәнінің
оқу үрдісін жобалауда педагогикалық технологияны қолдануды жақтайтыны, ал
олардың тек 12,8 %-зы ғана оқу үрдісін жобалауда педагогикалық технологияны
пайдаланатындары анықталып отыр[59]. Себебі, мұғалімдердің басым көпшілігі
өз пәндері бойынша педагогикалық технологияның негізгі базаларының
элементтері — технологиялық карталар мен сабақтың ақпараттық картасы
жиынтығын жасауда қиналатындығы белгілі болды. Ал бұл қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы -педагогикалық жоғары оқу орнында пәндерді оқыту үрдісін
жобалауда педагогикалық технологияны міндетті түрде ендіру қажет, сонда
жоғары оқу орнында оқыту үрдісін жобалауда педагогикалық технологияның
теориялық және практикалық жақтарын меңгерген болашақ мұғалім мектепке
келгеннен кейін, өз сыныбының жағдайына қарай, түрлендіріп, өз пәнінің
оқыту үрдісін жобалауда педагогикалық технологияның әдістемесін жасай
алады. Басқаша айтқанда, педагогикалық жоғары оқу орнында пәндерді оқыту
әдістемесін жаңа педагогикалық технологиялар негізінде оқыту тұрғысынан
қайта жаңғырту қажеттілігі туындап отыр. Инновациялық педагогикалық
технологиялар негізінен сусындаған, оны ЖОО қабырғасында жүріп-ақ
(педагогикалық практикада, семинар, тәжірибелік сабақтарда, ғылыми-зерттеу
жұмысында т.б.) сынақтан өткізген болашақ мұғалім ғана мектеп табалдырығын
инновациялық даярлығымен аттай алады, яғни біз зерттеуіміздің қорытындысы
нәтижесінде, инновациялық педагогикалық технологиялар негізі тек педагогика
ғылымы дэрижесінде ғана оқытылмай, педагогикалық ЖОО пәндері оқыту
әдістемесін жете берілуін ашып айтамыз.
Бұл мәселе соңғы кезде өз шешімін табуда. Мәселен, Б.Е. Медетбек Ис-
пользование инновационных технологий обучения в системе профессиональ-ной
подготовки будущих учителей атты кандидаттық зерттеу жұмысында жо-ғары оқу
орнының педагогикалық мамандықтардағы студенттерін оқытудың инновациялық
педагогикалық технологияларын пайдалануға даярлаудың нобайын ұсынады [43].
Оқытудың технологиясы ұғымы педагогика ғылымының категориясы ретінде
атты бірінші тарауда ғалым төмендегідей мәселелерді қарастырады:
инновациялық педагогикалық технологиялар құрылымындағы оқыту
технологиясының рөлі;
оқытудың инновациялық технологияларын теоретикалық-әдіснамалық
талдау;
оқытудың инновациялық технологияларын қолдануға мұғалімдерді даярлаудың
қүрылымдық моделін теориялық түрғыдан негіздеу.
ЖОО педагогикалық мамандықтағы студенттерді оқытудың инновациялық
технологияларын пайдалануға даярлау жүйесінің нобайы атты екінші тарауда
автор оқытудың инновациялық технологияларын қолдануға студенттерді даярлау
жүйесі нобайын құрудың қажеттілігін оқытудың инновациялық технологияларын
қолдануға студенттерді даярлау нобайының ғылыми-теориялық күрылымын
негіздейді.
Оқытудың инновациялық технологияларын студенттер ЖОО қабырғасында
меңгеруі керек деген мәселені Г.К. Сибагатова да көтереді. Ол өзінің
Образовательные технологии в практической деятельности студентов вузов
атты кандидаттық зерттеу жұмысында студенттер жоғары оқу орны қабырғасында
білім берудің қазіргі технологияларын жетік меңгерулері қажет екендігін
негіздейді [54].
Ғалым Білім беру технологияларының психологиялық-педагогикалық
негіздері атты бірінші тарауда білім беру технологиялары студенттердің
практикалық іс-әрекетінде өзекті психологиялық-педагогикалық мәселе
екендігін көтере отырып, білім беру технологияларының психологиялық-
педагогикалық мағынасы мен арнайы ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Ал Жоғары оқу орны студенттерінің педагогикалық іс-әрекетінде білім
беру технологияларын меңгеру жұмысының мазмұны атты екінші тарауда автор
жоғары оқу орны студенттерінің практикалық іс-әрекетте білім беру техноло-
гияларын меңгеру жүйесінің нобайын ұсынып, ЖОО студенттерінің практика-лық
іс-әрекетте білім беру технологияларын меңгерудің педагогикалық тәжірибелік
жұмыстарының сипаттамасын береді.
Оқытудың инновациялық технологияларын жоғары оқу орнында оқытқанда әрбір
мамандықтың ерекшеліктерін ескеру қажет. Бұл мәселе де біртіндеп шешімін
тауып жатыр. Мәселен, А.Р. Зиннурова Инновационные образовательные
технологии в системе подготовки будущих учителей иностранного языка атты
атты кандидаттық зерттеу жұмысында педагогикалық жоғары оқу орнында болашақ
шет тілі мұғалімдерін даярлау жүйесіндегі оқытудың инновациялық
педагогикалық технологиялар жүйесін ашып көрсетеді [55].
Болашақ шет тілі мұғалімдерін инновациялық технологияларын пайдалануға
оқытудың теориялық-әдістемелік негіздері атты бірінші тарауда автор
педагогикалық инновациялар туралы жалпы түсініктер бере отырып,
инновациялық оқыту технологияларының қазіргі классификацияларын жүйелейді,
оқытудың инновациялық педагогикалық технологияларын тәжірибеге ендірудегі
әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар көздеріне тоқталады.
Болашақ шет тілі мұғалімдерін инновациялық іс-әрекетке даярлау үрді-
сінде оқытудың қазіргі білім беру технологияларын пайдалану атты екінші
тарауда ғалым болашақ шетел тілі мұғалімдерін жалпы білім беретін мектепке
оқытудың инновациялық технологияларын пайдалануға даярлаудың жобалық
нобайын оқытудың қазіргі технологияларын шетел тілін оқытқанда
пайдаланудың тиімділігін анықтаудың критерийлерін ұсынады.
Ғалым Г.С. Базарбаева Болашақ математика мұгалімінің оқыту үрдісінде
компьютерлік технологияны пайдалануға даярлығын қалыптастыру атты
кандидаттық зерттеу жұмысныда болашақ математика мүгалімінің мектепте
математиканы компьютерлік технологияны пайдалана отырып оқыту даярлы-
ғын қалыптастырудың теориялық түрғыдан непздеп, әдістемесш ұсынады [56].
Болашақ математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік
технологияны пайдалануға даярлығын қалыптастырудың теориялық негіздері
атты бірінші тарауында автор төмендегідей мәселелерді көтереді:
болашақ математика мұғалімін жаңа талапқа сай даярлығын қалыптастырудың
педагогикалық - психологиялық негізі;
болашақ математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік технологияны
пайдалануға даярлығын қалыптастырудың дидактикалық-әдістемелік негізі.
Ғалым Болашақ математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік
технологияны пайдалануға даярлығын қалыптастыру атты екінші тарауда
математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік технологияны
пайдалануға даярлығын қалыптастыруда математиканы оқыту әдістемесі курсының
мәні мен маңызын ашып көрсетеді.
Г.С. Базарбаева математика мұғалімінің әдістемелік дайындығы білім
берудегі күрделі құрылым екендігін айта келе, оның өзара байланысқан 4
бөліктен тұратындығын ажыратады: психологиялық дайындық, ғылыми-теориялық
дайындық, практикалық дайындық, технологиялық дайындық.
Сондай-ақ, ғалым әлемдік стандартқа сай педагогикалық қызметті атқаруға
қажетті болашақ мұғалімде оқыту үрдісін жоспарлай алу, оқытуды мақсатты
түрде ұйымдастыра алу, оқытуды жүйелі түрде бақылау мен бағалауды
қамтамасыз ете алу сияқты дидактикалық қабілеттердің болуын ерекше атап
көрсетеді[56].
Әлемдік деңгейде ақпарат алмасудың мүмкін болуы, жаңа компьютерлік
технология құралдарының оқыту үрдісіне енуі, мұғалімнің психологиялық,
педагогикалық, теориялық, практикалық, әдістемелік даярлықтарына қоса,
олардың компьютерлік технологияны мектептің оқу-тәрбие үрдісінде қолдану
әдістемесін игеруін қажет етеді. Сондықтан да, болашақ маманға қажет дидак-
тикалық-әдістемелік даярлықтың керектігін дэлелдеу мен оны жүзеге асыру
жолдарының тиімдісін іздестіру мәселесінің көкейкестілігі туындайды. Осы
түрғыдан алып қарағанда, болашақ мұғалімнің әдістемелік даярлығын
компьютерлік технологияны пайдаланып оқыту үрдісін ұйымдастыру мен
жүргізуді қамтамасыз ету, педагогикалық инновациялық бағдарламалық
жабдықтарды жасауға үйрету бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Ақпараттар ағыны толастаған үшінші мыңжылдықта компьютерді мұғалімнің
инновациялық даярлығын қалыптастырудағы басты құрал ретінде пайдалану
көзделеді.
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыруының көрсеткіші
оқушылардың білім сапасының артуымен бағаланатындықтан, инновациялық
педагогикалық технологияны мектептің оқу-тәрбие үрдісіне ендіргенде,
оқушылардың білім сапасының деңгейі қалай өзгергендіктерін де зерттеу
қажеттілігі өздігінен туындайды. Бүл мәселе төңірегінде де бірталай ғылыми
зерттеулер жүргізілуде.
Ғалым Ж.У. Кобдикова Педагогическая технология как средство
модернизации методической системы обучения в средней школе (на примере
математики 5-6 классов) кандидаттық зерттеу жұмысында орта мектепте
математиканы оқытуда деңгейлеп саралау педагогикалық технологиясын
пайдаланудың әдістемесін ұсынады [57].
Ғалымның пікірінше, оқытудың әдістемелік жүйесін модернизациялау тө-
мендегілерді қамтиды:
әдістемелік жүйенің тұтастығы (мақсат, мазмұн, әдіс-тәсілдер, оқыту
формалары мен құралдары);
оқыту үрдісінің модульдік сипаттамасы: әрбір мазмұнды қамтитын бір-
неше блоктар жиынтығынан түрады.
Зерттеу барысында мектеп мұғалімдерінің кәсіби инновациялық даярлығын
қалыптастыру проблемасының әртүрлі бағытта жүргізілгені анықталды.
Бірінші бағыт бастауыш сынып мұғалімінің теориялық білімінің оқу
тәрбие жұмысын атқаруға қажетті педагогикалық біліктері мен дағдыларының
мазмұны мен жүйесін анықтауға бағытталған (Ш.Курманалина, И.Н. Шевченко,
Каримжанов А. т.б.).
Екінші бағыттың өкілдері мұғалімдердің инновациялық даярлығын оқу
пәндерінің, педагогикалық практиканың дидактикалық бағыттылығын күшейту
арнайы оқыту арқылы жетілдіру (Сарбасова Қ.А., Нағымжанова Қ.М.,
Байдыбекова А.Ө., Барсай Б.Т., Қадырбаева Б.А., Попова Л.Г., Сардарова Ш.С.
т.б.).
Үшінші бағыт бастауыш мектепті оқу-әдістемелік кешенмен қамтамасыз ету,
соған сәйкес мұғалімдердің кәсіби-педагогикалық әдістемелік даяр-лығын
қалыптастыру бағытында жүргізіледі (Түрғынтаева Б.А.,Аренова А.Х.,
Тупичкина Е.А., Мүсабеков М.О., Едігенова А.Ш., Айтмағамбетова Қ.,
Мұханбетжанова Ә., Абдулкаримова Г.А., Арыстанова А.Ж., Валитова Г.А.,
Амель-ченко Г.В., Адизов Б.Р., Туленбергенова Н.Т. т.б.).
Ш.Х. Қүрманалина Дидактические основы совершенствования
профессиональной подготовки учителя начальных классов в условиях
педагогического колледжа атты зерттеу жұмысы колледж жағдайында бастауыш
сынып мұғалімдерін кәсіби мамандыққа даярлау ісін жетілдірумен сипатталады
[58].
Диссертацияда педагогикалық колледж жағдайында бастауыш сынып
мұғалімдерін кәсіби мамандыққа даярлау ісін жетілдірудің дидактикалық
негізі - ең алдымен анық мақсатын, мазмүнын, ұйымдастырылуын,
технологиясын, құралдарын, басқарылуын құрылымын жандандыру мен олардың
өзара байланысын жүйелі түрде реттеумен сипатталатындығы түжырымдалады.
Сондай-ақ, ғалым Ш.Х. Құрманалина педагогикалық колледж жағдайында
бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби қүзыреттілігін арттыру қазіргі кезеңде
көптеп шығарылып жатқан әдістемелік құралдар мен оқу - әдістемелік
кешендерді пайдалану негізінде де қалыптасатындығын басшылыққа ала отырып,
пе-дагогикалық колледжде мамандар даярлау арнасын кеңейту қажеттілігіне
тоқталады:
педагогикалық колледж жағдайында мұғалімдерді екі бағытта даярлау:
негізгі мамандық бойынша - бастауыш сынып мұғалімі қосымша (қосал-
қы) мамандық - негізгі мектептің қандай да бір пәнінің мұғалімі;
педагогикалық колледж жағдайындағы біртұтас педагогикалық прин-
ципті үнемі жетілдіріп отыру қажеттілігі;
педагогикалық колледж жағдайындағы оқу бағдарламалары мен жоспарлары өмір
ағысына қарай өзгеріп отыратындығы.
Қазақстан Республикасында 2008 жылдан бастап 12 жылдық мектепке көшу
үрдісі жүзеге асатындықтан, ғалым Ш.Х. Қүрманалина ұсынған педагогикалық
колледж жағдайында негізгі мамандыққа қоса қосымша мамандық беруді көз-
дейтін студенттің кәсіби қалыптасуына бағытталған жалпыланған гипотетикалық
нобайы қызығушылық тудырады. Білімгердің кәсіби қалыптасуының
компоненттеріне: кәсіби қызығушылық, кәсіби белсенділік, кәсіби
бағыттылықты жатқызады. Ал білімгердің кәсіби қалыптасуының жүйелі
компоненттеріне: теориялық, ғылыми -зерттеушілік, әдістемелік, практикалық
дайындық жатқызылады.
Қазір Республикамызда 12 жылдық мектепке арналған жаңа буын төл
оқулықтарымыз, электрондық оқулықтар, әдістемелік кешендер мен оқу-
әдістемелік құралдар, нұсқаулар дайындалуда. 12 жылдыққа көшу барысында
осындай жаңа оқулықтармен жұмыс жасай алатын болашақ мұғалімдерді
дайындауда жоғарыда айтылған, ғалым Ш.Х. Құрманалина ұсынған әдістемесінің
берері көп болмақ деп санаймыз.
Қ.А. Сарбасова Инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде
бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдіру ғылыми-зерттеу жұмысында
жоғары педагогикалық білім беру теориясы мен практикасында бастау-ыш сынып
мұғалімдерін даярлаудың жай-күйіне талдау жасау арқылы оның ғылыми -
теориялық негіздерін анықтады, инновациялық педагогикалық тех-нологиялар
негізінде бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдіру мүмкіндіктері
мен жолдарын ашып көрсетеді, инновациялық педагогикалық технологиялар
негізінде бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдірудің жолдарын
көрсетеді [59].
Бүгінгі таңда білім берудің мақсатының өзгеруі, оқу пәндерінің
мазмүнын жаңашылдық тұрғысынан жетілдіру оқу үрдісінде инновациялық
педагогикалық технологияларды пайдалану қажеттілігін тудырады. Ғалым Қ.А.
Сарбасова бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби - педагогикалық даярлығын
қамтамасыз ететін барлық оқу пәндері үшін оқу үрдісін жобалаудың бірегей
алгоритімі жаңа оқу мақсатын құрып, соған сәйкес оқу пәндерінің жаңа
мазмұнын, оқытудың жаңа технологиясын жасауды көздеп, оқу үрдісін жобалау
алгоритмін төмендегідей ұсынады: оқу пәндерінің мақсатын жобалау, оқу
пәндерінің мазмұнын жобалау, оқытудың педагогикалық технологияларын
жобалау, оқу үрдісінде педагогикалық технологияларды пайдалану, оқу
пәндерінің оқу-әдістемелік кешендерін жасау.
Мұғалімдердің инновациялық даярлығын қалыптастыруда Қ.А. Сарбасова
ұсынған мұғалімнің оқу үрдісін жобалау алгоритімі үлкен рөл атқарады,
өйткені оқу - тәрбие үрдісінде педагогикалық технологияны пайдаланған
мұғалімге оқу-тәрбие жұмысының сапасын арттыратындай, өз іс-тәжірибесіне
сүйене отырып, өз пәні бойынша оқу-әдістемелік кешенін жасау мүмкіндігі
туады.
Инновациялық педагогикалық технологиялар кез келген пәнді оқыту
барысында болашақ мұғалімдердің ой-өрісін кеңейтіп, кәсіби даярлық деңгейін
көтеріп, шығармашылықпен жұмыс істеуге, жаңашыл тәжірибелер мен
әдістемелерді кеңінен пайдалануға білімгерлерге білім беруді жаңашылдық
түрғысынан жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Қ.А. Сарбасова өз
ғылыми жұмысында жоғары оқу орнының оқу үрдісіне сәйкес келетін
инновациялық педагогикалық технологияларды тиімді таңдап алу мен
пайдаланудың төмендегідей негізгі принциптерін анықтайды: технологияның
білім беру мақсатына қол жеткізу үшін атқаратын қызметін анықтау;
студенттерге тән тұлғалық сапаларға, нақты пәнге, оның мақсаты мен
мазмұнына сәйкестігін басшылыққа алу; технологиялардың ерекшеліктерін,
мазмүнын, пайдалану жолдары мен іске асыру шарттарын жетік меңгеру;
технологиялардың өзара байланысын толық игеру.
Зерттеу барысында ғалым бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау бары-сында
пайдалануға ұсынылатын инновациялық педагогикалық технологиялар-дың
жіктемесін жасап, инновациялық педагогикалық технологиялардың негізгі
мәнін, бастауыш сынып мұғалімдерінІң даярлығын жетілдірудегі мүмкіндіктерін
айқындай отырып, оларды пайдаланудың төмендегідей жолдарын анықтап
көрсетеді: оқу үрдісінде оқытудың инновациялық технологиялардың
(педагогикалық тренинг, рефлексия т.б.) пайдалану; оқудан тыс әрекет
(білімгерлердің ғылыми - зерттеу іс-әрекеті, аудиториядан тыс жұмыстар)
барысында пайдалану; педагогикалық практика барысында пайдалану.
Негізінен бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық қызметі кәсіби
даярлығын жетілдіру жеке тұлғаның өзін-өзі көрсете білу алынған білімді іс
жүзінде жүзеге асыра алу дэрежесімен өлшенеді. Осыны басшылыққа ала отырып
Қ.А. Сарбасова инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде бастауыш
сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдірудің педагогикалық жүйесін жасаған.
Ғалым Қ.А. Сарбасованың үсынған педагогикалық жүйесін жоғары оқу орнының
практикасына енгізер болсақ, инновациялық педагогиаклық технологияларды
бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау үрдісінде пайдалану кәсіби білім
берудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді.
Мұғалімнің инновациялық даярлығы - мұғалімнің инновациялық педаго-
гикалық технологияны меңгеруі мен оны өз іс-тәжірибесіне пайдалана алуына
қажетті білім, білік, дағдыны игеруі. Мұғалімнің инновациялық даярлығы оның
инновациялық білімді меңгеруімен бағаланады. Инновациялық білім жаңа пе-
дагогикалық технологиялар, білім беру технологияларымен оқыту технология-
ларының жаңа бағыттар бойынша білімдер жүйесі психология мен педагогика
ғылымдарының барлық жаңа ізденістері бойынша білім жиынтығы болып табылады.
Мұғалім инновациялық білімді меңгеруі үшін төмендегідей инновациялық
іскерлік пен дағдыны игеруі тиіс:
- электронды оқулық, интерактивті тақтамен жұмыс, гипермәтін құрастыру;
- оқу-тәрбие жұмысының сапасын арттыратындай, өз іс-тәжірибесіне сүйене
отырып, өз пәні бойынша оқу-әдістемелік кешенін жасау мүмкіндігі туады.
Инновациялық педагогикалық технологиялар кез келген пәнді оқыту
барысында болашақ мұғалімдердің ой-өрісін кеңейтіп, кәсіби даярлық деңгейін
көтеріп, шығармашылықпен жұмыс істеуге, жаңашыл тәжірибелер мен әдістеме-
лерді кеңінен пайдалануға стуценттерге білім беруді жаңашылдық түрғы-сынан
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Қ.А. Сарбасова өз ғылыми
жұмысында жоғары оқу орнының оқу үрдісіне сәйкес келетін инновациялық
педагогикалық технологияларды тиімді таңдап алу мен пайдаланудың
төмендегідей негізгі принциптерін анықтайды: технологияның білім беру
мақсатына қол жеткізу үшін атқаратын қызметін анықтау; студенттерге тән
тұлғалық сапаларға, нақты пәнге, оның мақсаты мен мазмұнына сәйкестігін
басшылыққа алу; технологиялардың ерекшеліктерін, мазмүнын, пайдалану
жолдары мен іске асыру шарттарын жетік меңгеру; технологиялардың өзара
байланысын толық игеру.
Зерттеу барысында ғалым бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау бары-сында
пайдалануға үсынылатын инновациялық педагогикалық технологиялардың
жіктемесін жасап, инновациялық педагогикалық технологиялардың негізгі
мәнін, бастауыш сынып мұғалімдерінІң даярлығын жетілдірудегі мүмкіндіктерін
айқындай отырып, оларды пайдаланудың төмендегідей жолдарын анықтап
көрсетеді: оқу үрдісінде оқытудың инновациялық технологиялардың
(педагогикалық тренинг, рефлексия т.б.) пайдалану; оқудан тыс әрекет
(білімгерлердің ғылыми - зерттеу іс-әрекеті, аудиториядан тыс жұмыстар)
барысында пайдалану; педагогикалық практика барысында пайдалану.
Негізінен бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық қызметі кәсіби
даярлығын жетілдіру жеке тұлғаның өзін-өзі көрсете білу алынған білімді іс
жүзінде жүзеге асыра алу дэрежесімен өлшенеді. Осыны басшылыққа ала отырып
Қ.А. Сарбасова инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде бастауыш
сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдірудің педагогикалық жүйесін жасаған.
Ұсынылған педагогикалық жүйені жоғары оқу орнының практикасына енгізер
болсақ, инновациялық педагогиаклық технологияларды бастауыш сынып
мұғалімдерін даярлау үрдісінде пайдалану кәсіби білім берудің сапасын
арттыруға мүмкіндік береді.
Мұғалімнің инновациялық даярлығы - мұғалімнің инновациялық педаго-
гикалық технологияны меңгеруі мен оны өз іс-тәжірибесіне пайдалана алуына
қажетті білім, білік, дағдыны игеруі. Мұғалімнің инновациялық даярлығы оның
инновациялық білімді меңгеруімен бағаланады. Инновациялық білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Мұғалімнің инновациялық даярлығы туралы зерттеу жұмыстары және
оларға ғылыми талдау
Педагогикалық білім беру теориясында жеке тұлғаның жан дүниесі, іс-
әрекеті мен қарым-қатынасына негізделген теориялық басымырақ. Соңғы кезде
педагогикалық басылымдарда мұғалімнің жаңа зерттеушілік, технологиялық іс-
әрекеттеріне негізделген зерттеулер көкейкесті мәселелерге айналып отыр. XX
ғасырдың 90-жылдарынан бастап қазақстанның білім беру жүйесінде оң
өзгерістер байқала бастады, бірақ оның сапасы әлі де жақсара қоймады.
Көптеген ғалымдардың пікіріне сүйенсек (А.И. Пискунов, К.Б. Сейталиев, А.П.
Сейтешов, Ш.Т. Таубаева т.б.), жоғары педагогикалық оқу орындары көбінесе,
тіпті осы кезге дейін тек пән мұғалімін дайындаумен ғана шектеліп келе
жатыр, олардың көбісі тек ғылыми білім негізін балаға жеткізуші ғана да, ал
көп жағдайларда білім беру саласындағы инновациялар мен технологияларды
іздестіруде, меңгеруде педагог кадрларды дайындау шеңберінен әлі де шыға
алмауда.
Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттар ағыны толастаған XXI
ғасырда жан-жақты дамыған шығармашыл жеке тұлғаны қалыптастыру мектептің
басты міндеті болып отыр.
Педагогикалық білім беру жүйесінде мұғалімнің жеке тұлғасын
қалыптастырудың теориялық әдіснамалық негіздерін А.М. Арсеньев, С.И.
Архангельский, А.Е. Абылқасымов, А.К. Ахметов, С.А. Абдыманапов, В.П.
Беспалько, Г.Н. Волков, Г.С. Гершунский, Ф.Н. Гоноболин, Д.М. Джусубалиев,
К.А. Дүйсебаев, В.И. Загвязинский, К.Х. Закирьянов, А.А. Калюжный, М.Ж.
Қозыбақов, В.В. Краевский, Н.В. Кузьмина, М.А. Құдайқұлов, Ю.Н. Кулюткин,
Б.Т. Лихачев, Б.К. Момынбаев, К.С. Мусин, Н.Д. Никандров, И.Т. Огородников,
Ф.Г. Паначин, З.И. Равкин, А.И. Пискунов, В.К. Розова, М.Н. Сарыбеков, В.А.
Сластенин, К.С. Успанов, Г.Т. Хайруллин, Н.Д. Хмель, Ш.Т. Таубаева т.б. өз
зерттеулерінде қарастырды[5,18,32,38].
Педагогика саласындағы бүл олқылықтар қазақстандық білім беру жүйесінің
объективті сұраныстарына қарама-қайшы келеді. Қазақстанда мұғалімдер
даярлау мәселелерімен университеттер де айналысуда, көптеген педагогикалық
жоғары оқу орындары классикалық жоғары оқу орны бағдарламасымен жұмыс
жасауда.
Педагогикалық білім беру теориясының негізін қалаушы П.И. Пискунов
қазіргі кезеңдегі экономикалық өзгерістерге ұшыраған қоғам жағдайына
байланысты жоғары педагогикалық оқу орындарында мұғалімді кәсіби
педагогикалық даярлаудың мақсаты - шығармашылық, ізденушілік қабілеттері
бар мұғалім-тәрбиеші тұлғасын қалыптастыру дамыту, яғни болашақ мұғалім
педагогикалық жоғары оқу орнында өзінің болашақ мамандығының қыр-сырын ғана
меңгеріп қоймай, өзі өмір сүріп отырған қоғамның ілгерілеуіне алып келетін
жаңа идеялар мен технологияларды да жетік меңгеруге тиіс. Автор өзінің
болашақ мұғалімдерді даярлаудың педагогикалық теориясының инвариантты
бөлігін ұсынады: іргелі теориялық білім (тәрбие, оқыту, білім беру
теориясының жалпы философиялық мәселелері); технологиялық білім, базалық
кәсіби педагогикалық біліктілік (диагностикалық, жобалау, аналитикалық,
қарым-қатынастық, ұйымдастырушылық т.б.).
Білім беру парадигмасының өзгеруіне сәйкес, соңғы кезде педагог кадр-
ларды даярлаудың тұлға-бағыттылық позициясы қарастырылуда: педагогика-лық
білім беру, бірінші кезекте, болашақ педагог-тәрбиешінің жеке тұлғасын
дамытуға бағытталуы қажет; білім беру оқушыға білім, білік, дағды берумен
ғана шектелмей, оның білімді өзі іздеп меңгеретіңдей бағытта құрылуы қажет.
Жоғары педагогикалық білім беру проблемасын зерттеуші көптеген ғалымдар,
мысалы, Ю.В. Сенько т.б. оның мазмұнына ғылыми-педагогикалық білім, білім
беру тарихы, этнопедагогика мен инновацияны жатқызады. Педагогикалық
инноватиканы меңгеру мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетті бүгінгі заман
талабына сәйкес құруға көмектеседі дейді.
Қазіргі кезеңде мұғалімнің кәсіптілігінің жалпы арнайы көрсеткіштерін
анықтайтын арнайы профессиограммалар пайда болуда: объективті, нәти-желі,
жеке-вариативті, прогностикалық, шығармашылық,т.б.
Мұғалімнің кәсіби біліктілігін анықтайтын профессиограммалар әрдайым
өзгеріске ұшырап, түрленіп отырады. Соның өзінде профессионализм (кәсіби
біліктілік) ұғымы бойынша бірыңғай анықтама жоқ, теориялық жағынан әлі де
жетілдіруді қажет етеді. Мәселен, кейбір ғалымдар (С.И. Иванова) кәсіби
біліктілік пен шеберлік ұғымдарын синоним ретінде қабылдайды. Ал
академик Ю.К. Бабанский кәсіби біліктілік - қалыптасқан шеберліктің
айқындалған деңгейі деген анықтама береді [14].
Мұғалім іс-әрекетінің біліктілік деңгейлерін жетілдіру В.Г. Афанасьев,
Ю.К. Бабанский, В.И. Бондарь, Т.Г. Браже, С.Г. Вершиловский, В.Г. Онушкин,
Е.Г. Тонконогая, Т.И. Шамова т.б. ғалымдар зерттеулерінде
қарастырылады[14.15.76.34.25].
Мұғалімнің әлеуметтік-педагогикалық бағыттылығы М.Г. Казанкинаның, В.Г.
Воронцованың еңбектерінде жете зерттелінсе, мұғалімнің кәсіби тұлғасының
қалыптасуы Н.В. Кузьмина, А.И. Щербакова, Ю.Н. Кулюткин, В.А. Сластенин,
Г.С. Сухобская, Г.И. Щукина т.б. ғалымдардың еңбектерінде
зерделеді[52.41.81.63].
Ғалым В.Г. Воронцова өз зерттеуінде төмендегідей мәліметті келтіреді:
мұғалім базалық педагогикалық біліміне 5 жыл, оның берік тұғырнамасының
қалыптасуына 3 жыл, жоғары оқу орнын бітірген студент өз мамандығына
бейімделуі үшін ең аз дегенде 3 жыл керек, ал жақсы маман болып қалыптасуы
ең жақсы дегенде 11 жылдан кейін ғана іске асады [19].
Ғалымның зерттеуінен көріп түрғанымыздай, мұғалімнің институт қабыр-
ғасында алған білімі оның өз маманының шебері атануына аздық етеді мұ-
ғалімнің кәсіби біліктілігін арттыруда педагог кадрлардың біліктілігін
жетіл-діру қайта даярлау институттарының рөлі айқын көрінеді.
Педагогикалық әдебиеттер мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі бойынша
жүргізілген көптеген қорытындылардың көрінісі ретінде беріледі. Мәселен
мұғалімнің кәсіби біліктілігін жетілдіру жүйесі төмендегідей блоктарды
қамтиды: тұлға - ізгілік бағыттылық; педагогикалық ақиқатты жүйелі көре
алуы; пәндік салада білімнің жинақталуы; педагогикалық технологияны
меңгеруі; педагогикалық тәжірибені интеграциялау қабілеттілігі; педагогтың
креактивті тұлғалық сапасның қалыптасуы; педагогтың шығармашылық
ізденісінің қалыптасуы; инновациялық педагогикалық технологияны меңгеруі
т.б. [41].
И.Ф. Харламов мұғалімнің кәсіби өсуінің сатыларын төмендегідей
көрсетеді: педагогикалық біліктілік; педагогикалық шеберлік; педагогикалық
шығармашылық; педагогикалық жаңашылдық [20].
Н.В. Кухарев, И.А. Зязюн, М.А. Құдайқүлов, Л.М. Ахметзянова, И.Д.
Багаева т.б. ғалымдар педагогикалық біліктілік, педагогикалық
шеберлік, кәсіби біліктілік ұғымдарының мағынасын ашуға тырысады. Ғалым
И.А. Зязюнның анықтамасы бойынша, педагогикалық шеберлік - педагогикалық
іс-әрекетті өзіндік ұйымдастырудың жоғары деңгейін қамтамасыз ететін
тұлғалық қасиеттер жиынтығы. Педагогикалық шеберлікке жататындар:
гуманитарлық бағыттылық (қызығушылық, қүндылық, идеал); кәсіби білім (пәнді
оқыту әдістемесі, педагогика, психология салалары бойынша); педагогикалық
қабілеттілік (коммуникативтік, перцептивтік қабілеттілік, динамизм,
креативтік); педагоги-калық техника (өзін басқара алуы, өзара қарым-қатынас
жасай алуы) [16].
Қазіргі кезеңде мұғалімнің жалпы педагогикалық білімінің жиынтығы
педагогикалық ғылымдар функциясы мен мұғалімнің кәсіби іс-әрекеттік
құрылымы тұрғысынан ашылады:
Ғылыми-теориялық, практикалық, әдіснамалық білімдер жиынтығының өзара
байланысы (Н.В. Кузьмина, И.Т. Огородников, В.А. Сластенин және т.б.);
Ғылыми-теориялық пен мұғалімнің іс-әрекетін реттейтін нормативтік
білімнің үйлесімділігі (В.В. Краевский);
Мазмұндық іс-әрекеттілік білім бірлігі (М.Н. Скаткин);
4) Іргелі инстументалдық білімдер бірлігі (С.И. Архангельский);
5)Теориялық практикалық білімдер үйлесімділігі (Ю.Н. Кулюткин,
В.Н. Никитенко) [39].
Жоғарыда келтірілген жүйеде көрініп тұрғандай мұғалім білімінің екі
жақты бағыттылығы бар: кәсіби іс-әрекеттің әдіснамалық іргетасы және
тікелей практикалық әрекеттің құралы.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге жасаған талдауымыз жалпы педагогикалық
білім құрылымдық элементтерін анықтайды: педагогикалық құбылыстардың даму
заңдылықтары бойынша іргелі идеялар, концепциялар, заңдар туралы білім;
негізгі педагогикалық теория, категория ұғымдар бойынша білім; негізгі
педагогикалық фактілерді білу; оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу әдістемесі.
Жалпы педагогикалық білім мұғалімнің ойлау қабілетін дамытудың өзегі
болып табылады. Сондықтан педагогикалық ойлау мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастырумен тікелей байланысты, педагогикалық іс-әрекеттің
құрылымдық бірлігіне мүгалімнің ойлау іс-әрекетін алуға болады (Ю.Н.
Кулюткин, В.А. Сластенин, Л.Ф. Спирин, М.Л. Фрумкин) [24,27].
Ғалымдар ғылыми-педагогикалық ойлаудың көптеген критерийлері мен
параметрлерін ажыратады: тәрбиелік құбылыстар мен фактілерді біртұтастықка,
өзара бірлікте, өзара байланыста талдай алу қабілеттілігі; педагогикалық
практикада ойлаудың барлық түрлерін пайдалана алу қабілеттілігі;
практикалық, шығармашылық ізденісте жаңа идея мен теорияларды пайдалана алу
қабілетілігі есепке алынады.
Н.М. Зверева, А.К. Касьян, т.б. педагогтар ғылыми-педагогикалық ойлаудың
төмендегідей белгілерін атап көрсетеді: негізгі фактілерді қосалқыларынан
ажырата білу, бақылау жүргізе алу, оны талдай алуы; эксперимент қоя алуы
(жүргізу, нәтижесін шығару, қорытынды талдау); гносеологиялық циклды
мойындау және оның әрбір кезеңдерінде белсенді ізденістер жүргізу;
теориялық білімнің құрылымын түсіну; жалпы ғылыми идеялар мен принциптерді
меңгеру; табиғи күрделі құбылыстан оның негізгісін ажырата алуы; ғылыми
жаратылыстану танымының әдістерін меңгеру, оны әдіснаманың жалпы ғылыми
әдістерімен үйлестіре алуы; құбылыстар мен үрдістерді өзара байланыста
қарастыру, олардың мағынасын, қарама-қайшылықтарын аша білу [34].
Біздің зерттеуіміздің негізгі ұғымдары болып қалыптастыру, дайындық,
инновация табылады. Зерттеу проблемасына сәйкес басты ұғым
қалыптастыру.
Қалыптастыру ұғымы педагогиканың тәрбие, оқыту, білім беру,
даму ұғымдарымен қатар барлық педагогика оқулықтарында қарастырылады.
Қалыптастыру ұғымына берілген анықтама әлі күнге дейін алғашқы мағынасын
жойған емес, тек оның берілу реттілігі ғана өзгеріп тұрады: кей оқулықтарда
оның мағынасы арта түседі де, ал кейбір оқулықтарда тарылып та жатады. И.П.
Подласый педагогикалық әдебиеттерде қалыптастыру ұғымы көбінесе тұлғаға
кездейсоқ, басқаруға келмейтін әсерлесуге қатысты айтылатынын анықтады,
яғни педагогикалық іс-әрекеттердегі қалыптастыру ұғымының қолдану ретін
анықтап көрсетті: оқыту- білім беру - тәрбиелеу - дамыту - қалыптастыру
[40].
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру барысында оқыту, білім
беру, тәрбиелеу, даму үрдістері де қатар жүріп бірін-бірі толықтырып оты-
рады.
Ғалым И.П. Подласый бойынша, қалыптастыру - адамның әлеуметтік тір-шілік
иесіне өту үрдісі, даму - адамның ағзасындағы сандық сапалық өз-герістер
үрдісі, тәрбие - жеке тұлғаны қалыптастырудың мақсатты ұйым-дастырылған
үрдісі, білім беру — оқытудың нәтижесі, оқыту — ой мен танымдық
қабілеттерді дамытуды қамтамасыз ететін, білік, білік дағдылар жүйесін
саналы терең меңгеруге бағытталған мұғалім мен оқушы арасындағы іс-
әрекеттің екіжақты үрдісі [40, 27].
Бұл жерде ғалым И.П. Подласыйдың білім беру, тәрбие, даму, қа-
лыптасу, оқыту ұғымдарына берген анықтамаларынан көрініс тапқандай,
білім берудің субъект-субъектілік парадигмасына негіздеме жасағандығы ай-
қын.
Ал. Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Құдиярованың педагогика оқулығында бүл
ұғымдарға төмендегідей анықтамалар беріледі:
а) тәрбие — бүл жеке адамның қоғамдық тәрбиені (білімді, ептіліктер мен
дағдыларды, шығармашылық іс-әрекеттер тэсілдерін, әлеуметтік рухани
қатынастарды) игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап,
қуаттаушы, әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы, әрі сапалы орындалатын
педагогикалық үрдіс;
э) оқыту - оқушыны білімдендіру, тәрбиелеу, дамыту мақсатында
бағытталған алдын-ала жоспарланған іс-әрекет;
б) даму - бұл жеке адам сапалары мен қасиеттеріндегі сандық өзгерістер
жүйесі;
в) қалыптасу — жеке адам дамуының көрінісі ретінде оның кемелденуі мен
тұрақты сапалар мен қасиеттерді иемденуі [43].
Ал кейбір педагогикалық әдебиеттерде қалыптасу мен қалыптастыру
ұғымы синонимдер ретінде пайдаланады.
Педагогика мен психологияда жеке тұлғаның қалыптасуы термині жиі
қолданылады. Бұл жеке тұлғаның дамуының көрінісі дегенді оның пайда болып,
тұтастыққа, бір қалыпты қасиеттерге және сапаларға ие болғанын біл-діреді.
Қалыптастыру (қалыптасу) дегеніміз бір нәрсеге пішін (форма) мен
тұрақтылық беру, толықтық пен нақты бір түр беру [44, 43].
Қалыптастыру ұғымы әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Қалыптастыру
дегеніміз қандай да бір нәрсеге нақты пішін беру, оны аяқтау. Сонымен,
қалыптастыру деп дамудың кез келген үрдісін емес, тек қана аяқталған,
мақсатына жеткен даму үрдісін атауға болады. Басқаша айтқанда
қалыптастыру, қандай да бір істі түпкілікті аяқтау дегенді білдіреді
[45].
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды саралай келе, мұғалімнің инновациялық
даярлығы кәсіби білім беру арқылы жүзеге асатындығы туралы ғылыми
тұжырымдама жасаймыз.
Біз өз зерттеуімізде қалыптастыру ұғымын осы мағынада қабылдаймыз.
Бірақ қандай да бір нәрсенің қалыптасуы, осымен оның дамуы аяқталды деген
пікір туындамауы керек. Ғалым В.Е. Гмурманның анықтамасы бойынша жеке
тұлғаны қалыптастыру барлық факторлардың әсерінің нәтижесі: түқым
қуалаушылық, физикалық әлеуметтік орта, тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеу, іс-
әрекет үрдістеріндегі өзіндік өзгерістер [46].
Қазіргі заманға лайық өмірден өз орнын табатын, бейімді, іскер
мамандарды қалыптастыруда кәсіби даярлықты қалыптастыру жүйелі іске
асырылуы қажет. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламада ... білім берудің тиімді жұмыс
істейтін қазақстандық жүйесі қалыптасатын, қазіргі әлемде Қазақстанның
лайықты орын алуына мүмкіндік беретін оқыту мен кадрларды даярлаудың
сапалық білім деңгейіне қол жеткізетін болады деп атап көрсетілген. Яғни,
жаңа қоғамға жаңа сапалы адам керек. Осындай адамды қалыптастыру -
қазіргі заманғы білім беру жүйесінің алдында түрған басты міндет. Жеке
тұлғаның, бүкіл халықтың, қоғамның тағдыры оқушы еңбегіне тікелей
байланысты. Мектеп мұғалімінің өз қызметін шығармашылық бағытта ұйымдастыра
білуі үшін, ең алдымен, өз қызметінің мәнін түсіне алуы - басты шарт [47].
Мектеп мұғалімі қызметінің негізгі мәні - оқушыны оқыту, тәрбиелеу, да-
мыту ғана емес, сол үрдістерді басқаруды шығармашылықпен жаңаша ұйым-
дастыра білу. Президенттің 2005 жылы 18 ақпанда халыққа Жолдауындағы XXI
ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық деген
сөзі әрбір педагогты ойландыруы тиіс. Өйткені, мұғалім еңбегінің бүгінгі нә-
тижесі қандай болса, елдің, қоғамның ертеңі, болашағы сондай болмақ [48].
Ал жаңа формацияның жаңа мұғалімінің сапа көрсеткіштерінің бірі оның
инновациялық іс-әрекетінің мәдениеті болып табылады.
Зерттеу жұмысымыздың бағытына қарай мұғалімнің инновациялық даяр-ығын
калыптастырудың бірден бір көрсеткіші ретінде мұғалімнің инновация-лық іс-
әрекетінің мәдени жақтарын қарастырамыз. Біздің жұмысымызда мәдениет
адамның мәдени рухани құндылықтарды қүру мақсатындағы еңбек іс-әрекеті мен
ақыл-ой іс-әрекеттерін біріктіретін іс-әрекеттің жоғары деңгейі ретінде
алынады.
Ғалым М.А. Қүдайқүловтың пікірінше, кез келген іс-әрекеттің тиімдісі бі-
лім, білік және ынтаның бірлігі әсерінде жүзеге асады. Дәл осы сапалар
еңбек үрдісі мәдениетінің әртүрлі деңгейінде дамиды және жетіледі. Мысалы,
білім біліктіктен жоғары, білім мен біліктілік бар, бірақ ынта жоқ; ынта
мен білім бар, бірақ біліктілік жоқ т.б. [49].
Болашақ маманның мәдениетін қалыптастыру мәселелері Н.Б. Крылова, Г.И.
Калиева т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс табады. Ғалым Г.И.
Калиеваның пікірінше, қазіргі заман талабына сай болашақ маманның
мәдениеттілігі оның іс-әрекеті мен тұлғалық сапалық көрсеткіштері арқылы
анықталады. Ал Н.Б. Крылованың зерттеуіне сүйенсек, маманның мәдениетінің
көрсеткіштеріне жататындар: ойлау кеңістігінің деңгейі, дүниетаным
калыптасуының бағыттылығы мен дәрежесі, жеке іс-әрекет нормасының
әлеуметтік маңыздылығы, іс-әрекеттің әртүрлі әдіс-тәсілдерін меңгеруі,
эмоциональды қабылдаудың сипаттамасы мен интуициясы. Бұлардың негізінде
тұлға мәдениетінің дамуының жалпы көрсеткіші жан-жақты шығармашылық
белсенділігінің өлшемі жатады [41].
Мұғалімнің педагогикалық мәдениеті мен кәсіби бағыттылық құндылықтарын
қалыптастыруға ғалымдар И.Д. Богачева, Е.Б. Бондаревская, С.Б. Елканов,
И.Ф. Исаев, В.Г. Максимов, А.В. Мудрик, В.А. Крутецкий, Н.Н. Никитина, Б.Б.
Никитенко, В.А. Сластенин, Е.Н. Шиянов, Л.С. Яковлева, Ш.Т. Таубаева және
т.б. өз зерттеулерін арнады [42].
Жоғарыда аты аталған ғалымдардың ғылыми жұмыстарын зерделей келе қазіргі
кезеңде педагогикалық мәдениет мұғалімнің өз мамандығы саласындағы жалпы
мәдениет, педагогтың ішкі қасиеттерінің жоғары кәсібилігі, пәннің оқыту
әдістемесін меңгеру т.б. мәдени қабілеттіліктердің интегралданған сапасы
ретінде қарастырылады. Қоғамның ұдайы алға жылжу тенденциясына сәйкес
(өркениет, ашық қоғам, жаьандану) білім берудегі мәдени бағытқа ерекше
көңіл аударылуда [43].
Педагогикалық мәдениеттің қүрамды бөліктері: элеуметтік-педагогикалық,
ғылыми-педагогикалық, кәсіби-педагогикалық, тұлғалық. Педагогикалық
мәдениетті әртүрлі бағытта қарастыруға болады: педагогикалық іс-әрекетті
реттеуші құндылықтар жүйесі (аксиологиялық бағыт); іс-әрекеттілік
бағыттылық (педагогикалық іс-әрекеттің мақсаты, әдіс-тәсілі, қүралы, оны
жетілдіру деңгейі, бағалау критерийлері мен нәтижесі); тұлғалық бағыттылық
(педагог тұлғасының жалпынама көрінісі).
Педагогикалық мәдениет - тәрбие мен білім берудің рухани мате-риалдық
құндылықтары кең көлемде көрініс табатын, тәрбие-білім беру үрдісін жүзеге
асыратын, тұлғаның әлеуметтенуін, ұрпақтар алмасуының тарихи үрдісін
қамтамасыз ететін шығармашылық іс-әрекеттер әдісі, жалпыадамзаттық
мәдениеттің бөлігі [44].
Педагогикалық қызметтің түпкі мақсатын ғалым В.Л. Бенин өзінің Педа-
гогикалық мәдениетті қалыптастыру мен дамытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері атты докторлық зерттеу жұмысында береді. Автор мұғалімнің
педагогикалық мәдениетінің тұлғалық бағыттылық көрсеткіштерін анықтайды.
Педагогикалық мәдениеттің қүрамды бөліктері:
инвариантты бөлік: балаларға қатысты мұғалімнің ізгілік көзқарасы,
оның тәрбиешіге тән қасиеттері; психологиялық-педагогикалық құзыреттілік
жоғары педагогикалық ойлау қабілеті, туындаған инновациялық пробле-
маны оқушы көзқарасымен шеше алу қабілеті; мұғалімнің жеке басының кәсіби
мәдениеті, өзін-өзі дамыта алу қабілеті, өзінің іс-әрекетін өзі реттей
алуқабілеті, оқушылармен қарым-қатынас жасай алу қабілеті;
вариативтік бөлік: өз пәні бойынша жоғары білімділік, оқыту мазмұны
мен инновациялық технологиялармен жұмыс жасай алу қабілеті, өз іс-
әрекетіндегі шығармашылық бағыт, өзінің жеке педагогикалық іс-әрекетін
тұлға-бағыттылық жүйе (дидактикалық, тәрбиелік, әдіснамалық) негізінде қоя
алуы, авторлық білім беру жобаларын құрастыра алу қабілеттілігі [45].
Мұғалімнің педагогикалық мәдениет деңгейлері төмендегідей мазмұнда
анықталынды: жоғары (жеке-шығармашылық); жеткілікті (кәсіби бейімділік);
жалпы (кәсіби емес - репродуктивтік); қанағаттанарлықсыз.
Мұғалімнің ізгілік, рухани, шығармашылық тұлғасының қалыптасуына, оның
педагогикалық іс-әрекет әдістерін еркін таңдауда оған көбіне өзі қызмет
ететін мектебі, ондағы педагогикалық орта мен ұжымдағы психологиялық ахуал,
инновациялық үрдістер әсер етеді.
Біздің зерттеу проблемасына сәйкес, мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастыруда мұғалімнің инновациялық мәдениеті философия мен әдіснама
ғылымдарының білімін де қамтиды. Сондықтан мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастыруда біз айтқандай философиялық мәдениеттің
төмендегідей критерийлерін басшылыққа аламыз: адамдардың өзара рухани қарым-
қатынасындағы ақпараттар ағынының молаюы; адамның еркін белсенділігі, оның
жаңа ақпарат алуға ұмтылысы; адамның іс-әрекет барысында субъект пен объект
позицияларын алмастыра алу қабілеті, ақпарат беруші мен оны тасымалдаушы
қабілеттерінің болуы; ғылым мен философия тарихында әртүрлі кең көлемдегі
материалды еркін меңгеруі; өзінің қоғамдық белсенділігін арттыру үшін
философиялық білімді үнемі молайтып, жетілдіріп отыру, оны қажетіне
пайдалана алуы; мәдени-тарихи дамудың негізін түсіне алуы; орындаушыдан
тапсырма берушіге еркін алмаса алуы; ұғымдарды түсіне алу қабілеттігі, кез-
келген тұжырымдарды үсыну, оны талдай алу қабілеті, негізгіні қосалқыдан
айыра білу, алынған ақиқаттан қарама-қайшылық көре алуы; логика заңдары мен
принциптерін меңгеруі [45].
Педагогикалық мәдениет - тәрбие мен білім берудің рухани мате-риалдық
құндылықтары кең көлемде көрініс табатын, тәрбие-білім беру үрдісін жүзеге
асыратын, тұлғаның әлеуметтендіру, ұрпақтар алмасуының тарихи үрдісін
қамтамасыз ететін шығармашылық іс-әрекеттер әдісі, жалпыадамзаттық
мәдениеттің бөлігі [45].
Педагогикалық қызметтің түпкі мақсатын ғалым В.Л. Бенин өзінің Педа-
гогикалық мәдениетті қалыптастыру мен дамытудың теориялық-әдіснамалық
негіздері атты докторлық зерттеу жұмысында береді. Автор мұғалімнің
педагогикалық мәдениетінің тұлғалық бағыттылық көрсеткіштерін анықтайды.
Педагогикалық мәдениеттің қүрамды бөліктері:
швариантты бөлік: балаларға қатысты мұғалімнің ізгілік көзқарасы,
оның тәрбиешіге тән қасиеттері; психологиялық-педагогикалық қүзыреттілік
жоғары педагогикалық ойлау қабілеті, туындаған инновациялық пробле-
маны оқушы көзқарасымен шеше алу қабілеті; мұғалімнің жеке басының кәсіби
мәдениеті, өзін-өзі дамыта алу қабілеті, өзінің іс-әрекетін өзі реттей алу
қабілеті, оқушылармен қарым-қатынас жасай алу қабілеті;
вариативтік бөлік: өз пәні бойынша жоғары білімділік, оқыту мазмұны
мен инновациялық технологиялармен жұмыс жасай алу қабілеті, өз іс-
әрекетіндегі шығармашылық бағыт, өзінің жеке педагогикалық іс-әрекетін
тұлға-бағыттылық жүйе (дидактикалық, тәрбиелік, әдіснамалық) негізінде қоя
алуы, авторлық білім беру жобаларын құрастыра алу қабілеттілігі [47].
Мұғалімнің педагогикалық мәдениет деңгейлері төмендегідей мазмұнда
анықталынды: жоғары (жеке-шығармашылық); жеткілікті (кәсіби бейімділік);
жалпы (кәсіби емес - репродуктивтік); қанағаттанарлықсыз.
Мұғалімнің ізгілік, рухани, шығармашылық тұлғасының қалыптасуына, оның
педагогикалық іс-әрекет әдістерін еркін таңдауда оған көбіне өзі қызмет
ететін мектебі, ондағы педагогикалық орта мен ұжымдағы психологиялық ахуал,
инновациялық үрдістер әсер етеді.
Біздің зерттеу проблемасына сәйкес, мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастыруда мұғалімнің инновациялық мәдениеті философия мен әдіснама
ғылымдарының білімін де қамтиды. Сондықтан мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастыруда біз айтқандай философиялық мәдениеттің
төмендегідей критерийлерін басшылыққа аламыз: адамдардың өзара рухани қарым-
қатынасындағы ақпараттар ағынының молаюы; адамның еркін белсенділігі, оның
жаңа ақпарат алуға ұмтылысы; адамның іс-әрекет барысында субъект пен объект
позицияларын алмастыра алу қабілеті, ақпарат беруші мен оны тасымалдаушы
қабілеттерінің болуы; ғылым мен философия тарихында әртүрлі кең көлемдегі
материалды еркін меңгеруі; өзінің қоғамдық белсенділігін арттыру үшін
философиялық білімді үнемі молайтып, жетілдіріп отыру, оны қажетіне
пайдалана алуы; мәдени-тарихи дамудың негізін түсіне алуы; орындаушыдан
тапсырма берушіге еркін алмаса алуы; ұғымдарды түсіне алу қабілеттігі, кез-
келген тұжырымдарды үсыну, оны талдай алу қабілеті, негізгіні қосалқыдан
айыра білу, алынған ақиқаттан қарама-қайшылық көре алуы; логика заңдары мен
принциптерін меңгеруі, үйренуі, әріптестерінің озат тәжірибесін үйренуі,
зерттеу, пайдалануды айтады [47].
Мұғалімнің зерттеу мәдениеті мұғалімнің инновациялық даярлығын
қалыптастыруда негізгі құрал болмақшы. А.И. Кочетов, Н.В. Кухаревтің
еңбектерінде мұғалімнің зерттеу мәдениеті оқыту мен тәрбие үрдісінде,
педагогикалық шығармашылықтың зерттеу бағытын жетілдірудің нәтижесі ретінде
қарастырылады. Ғалым Н.В. Кухарев Педагог-мастер- педагог-исследователь
атты монографиясында жалпы білім беретін мектептің өзін-өзі дамытатын жүйе
жағдайында педагог-зерттеушінің қалыптасуының жүйе-құрылымдық нобайын
ұсынады. Ғалым ұсынған ғылыми-практикалық құрылым педагогтың зерттеуші
ретінде педагогикалық еңбектің тиімділігін жобалау мен диагностикалауға
бағытталады [48].
Зерттеу элементтері педагогикалық инновациялық іс-әрекетке де тиесілі.
Шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалім зерттеуші-мұғалім қызметін де
атқарады. Шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалімдердің, жаңашыл
мұғалімдердің іс-тәжірибесін зерттеу - педагогика ғылымының дамуының басты
шарты.
Соңғы кезде, қоғамның жаңаруына байланысты, жаңа формацияның жаңа
мұғалімін - педагог-зерттеуші ретінде қарастырып жатырмыз. Педагог-зерт-
теуші әрі пән мұғалімі ретінде, әрі тәрбиеші ретінде де жоғары деңгейдегі
ма-ман, ол әртүрлі зерттеу әдістерін жақсы меңгерген, педагогика,
психология, философия саласындағы арнайы білімі бар. Педагог-зерттеуші
қазіргі мектеп проблемаларымен жақсы таныс. Педагог-зерттеуші - өз ісіне
деген жауапкер-шілігі жоғары, белсенді, шығармашыл мұғалім. Педагог-
зерттеуші алынған проблема төңірегінде өз оқушыларымен эксперимент жүргізе
алатын, оның нәтижесін бағалай алатын озат мұғалім [42].
Біздің жүргізген зерттеуімізге сәйкес, мұғалімнің кәсіби-зерттеу іс-
әреке-тіне даярлау мотивациялық, когнитивтік технологиялық компоненттері
бар біртұтас тұлғалық жүйенің сипаттамасын меңгеру болып табылады.
Қазақстанда, соңғы 37 жыл ішінде (1970-2007 ж.ж.) мұғалімнің зерттеу
мәдениеті мен педагогикалық шығармашылықты дамыту проблемаларына арналған
50-ден астам кандидаттық докторлық ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Олардың ішінен зерттеуімізге қатысты З.А. Исаева, Г.Б. Омаро-ваның т.б.
зерттеулерін атауға болады.
Ғалым З.А. Исаеваның Университеттік білім беру жүйесінде педагогтың
кәсіби-зерттеу мәдениетін қалыптастыру атты докторлық зерттеу жұмысы пе-
дагогтың кәсіби-зерттеу мәдениетінің теориялық әдіснамалық негіздерін
ашуға арналады [49].
Ал ғалым Г.Б. Омарованың Мектептің педагогикалық үжымының ғылыми-
зерттеу жұмысына даярлығын қалыптастыру атты кандидаттық зерттеу жұмысында
қазіргі жағдайда мектептің педагогикалық үжымын ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге даярлауды қалыптастырудың ерекшеліктері сараланып, оның құрылымы,
мағынасы, мазмұны ашылады, нобайы жасалынып, оны жүзеге асырудың жолдары
көрсетіледі [52].
ТМД елдерінде соңғы 20 жыл көлемінде болашақ мұғалімдерді ғылыми-зерттеу
жұмысына даярлау проблемасына арналған 20-ға жуық кандидаттық зерттеу
жұмыстары жүргізілді. Мәселен, Л.Ф. Авдеева Студенттердің ғылы-ми-зерттеу
жұмыстарының жүйелілігінің психологиялық-педагогикалық факторлары атты
кандидаттық зерттеу жұмысында студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары,
студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарының жетістігі ғылыми ұғымдарына
сипаттама беріп, студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізудің тиімді
психологиялық-педагогикалық факторларын ай-қындады [43].
Н.С. Амелина Педагогикалық жоғары оқу орны студенттерінің оқу-зерт-
теушілік жұмысы кандидаттық зерттеу жұмысында педагогикалық жоғары оку
орындарында студенттердің оқу-зерттеу іс-әрекеттерін ұйымдастыру үрдісі
зерттелінеді. Болашақ мұғалімдердің оқу-әдістемелік жұмыстарының тиімділі-
гі, жетістіктерін анықтайтын психологиялық-педагогикалық факторлар мен оның
алғышарттары айқындалады [49].
Ресейлік ғалым Л.В. Леонова өзінің Оқу орындарының инновациялық жұмыс
жағдайында мұғалімнің зерттеу іс-әрекетін жетілдіру жолдары кандидаттық
зерттеу жұмысында мұғалімдерді зерттеу жұмысына даярлау үрдісі жан-жақты
зерттелінеді: мұғалімнің зерттеу жұмысын тиімді жүргізудің педагогикалық
шарттары анықталынады; мұғалімді зерттеу жұмысына даярлаудың мотивациялық
сферасын қалыптастыру, әртүрлі қолдау көрсету жолдарын анықтау, мұғалімнің
инновациялық іс-әрекетпен (мораль-психологиялық, ғылыми-техникалық,
материалды-техникалық т.б.) айналысуға қолайлы жағдайлар мен педагогикалық
шарттарды айқындау, қосымша сабақтар жүргізу эксперименттік жұмыс жүрісін
бақылау); зерттеу іс-әрекетіне мұғалімдерді даярлаудың мазмұны мен формасын
анықтау [45].
В.Н. Литовченко Ғылыми-зерттеу жұмыстары негізінде педагогикалық
мамандық студенттерінің зерттеушілік іскерліктерін қалыптастыру
кандидаттық зерттеу жұмысында университет студенттерінің ғылыми
белсенділігіне әсер ететін факторларды қарастыра отырып, студенттердің
ғылыми жұмыстарының толық мүмкіндіктерін саралай келе, оның студенттердің
зерттеу іскерліктерінің қалыптасуына әсерін атап көрсетеді, студенттердің
ғылыми-зерттеу жұмыстарының мазмұнын, құрылымын, деңгейлерін, жолдарын,
ерекшеліктерін айқындайды [426].
Ғалым Л.В. Мещерякова өзінің Педагогикалық инновацияны меңгеру
үрдісінде мұғалімнің шығармашылық әлеуетін дамыту кандидаттық зерттеу
жұмысында мұғалімнің педагогикалық инновацияны меңгеру үрдісінде
шығармашылық әлеуетін дамытуға қажетті шарттарды анықтап, педагогикалық
инновация меңгеру үрдісінде мұғалімнің шығармашылығын дамытудың объективті
субъективті факторларын айқындайды [47].
Н.Д. Волович, Л.С. Левченко, З.Г. Облицова, М.Н. Романова, В.А.
Степанова, П.Ж. Часакбай, Л.Т. Черновая т.б. ғалымдардың зерттеулері білім
беру саласы қызметкерлерінің біліктілігін арттыру мәселелеріне арналады.
Н.Д. Волович Подготовка педагогов общеобразовательных учреждений к
исследовательской деятельности как фактор повышения их квалификации
атты кандидаттық зерттеу жұмысында педагог кадрлар біліктілігін жетілдіру
қайта даярлау институттарының жұмыстарын 2 деңгейде қарастырады: теориялық-
әдіснамалық және әдістеме-практикалық. Сондай-ақ, зерттеу жұмысында білім
беру қызметкерлерін зерттеу жұмысына даярлаудың 3 деңгейлік компоненттік
жүйесін ұсынады: жалпы кәсіби, кәсіби-зерттеушілік кәсіби-шығармашылық
[48].
З.Г. Облицованың Творческая самореализация старшеклассников в научно-
исследовательской деятельности школ нового типа диссертациялық зерттеу
жұмысында педагог кадрлардың білімін жетілдіру институттарының аймақтық
ғылыми-зерттеу іс-әрекеттерінің ерекшеліктері айқындалады, педагог
кадрлардың ғылыми-зерттеу іс-әрекеттерін ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары анықталынады, педагог кадрлардың біліктілігін жетілдіру
институтының инновациялық іс-әрекетін бағалау критерийлері ұсынылады [50].
Ал М.Н. Романова Организационно-педагогические условия развития
педагогической деятельности учителя инновационной школы кандидаттық
зерттеу жұмысында мұғалімнің зерттеушілік іс-әрекетінің әртүрлі бағыттары
анықталынып, мұғалімнің зерттеу іс-әрекетінің педагогикалық шығармашылық
маңызы көрсетіледі. Инновациялық мектепте мұғалімнің зерттеу іс-әрекетін
дамыту шарттары анықталынып, мұғалімнің зерттеу іс-әрекетінің тиімділігін
анықтайтын критерийлері ашылады [53].
Ресейлік ғалым Р.Ю. Хрусталева Исследовательская деятельность учителя и
ее организация в условиях средней общеобразовательной школы кандидаттық
зерттеу жұмысында жалпы білім беретін орта мектепте мұғалімнің зерттеу іс-
әрекетін қалыптастырудың мағынасы, мазмұны ашылып, мұғалімдерді зерттеу
жұмысына үйретудің жолдары көрсетіліп, осы бағыттағы озат іс-тәжірибелер
сараланады [51].
Л.Т. Чернованың Формирование профессионально-личностной готовности
учителя к инновационной деятельности в системе повышения квалификации
кандидаттық зерттеу жұмысында инновациялық іс-әрекетке даярлаудың диаг-
остикалық әдісі жасалынып, мұғалімді инновациялық іс-әрекетке даярлауды
калыптастырудың нобайы ұсынылады [53].
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру проблемасы бойынша
теориялық қорға жасаған талдауымыз көрсеткеніндей, мұғалімнің инновациялық
даярлығын қалыптастырудың алғышарты мұғалімнің ғылыми-зерттеушілік
мәдениетінің болуы болып табылады, өйткені жоғары педагогикалық мәдениеті
бар мұғалім әрбір оқушыға оның оқудағы жетістіктеріне қарамастан
сүйіспеншілік танытады, өзінің тәрбиелік функциясына жауапкершілікпен
қарайды; ол оқушының психологиясын түсінеді, білім беру жағдаяттарын талдай
алады, кез келген жағдайда дұрыс шешім қабылдай алады, оның әлеуметтік
салдарын көре алады, ғылымға қызығушылық танытады, өз пәні бойынша жан-
жақты терең білімі бар, педагогикалық инновациялық технологияларды өз
бетінше меңгерген, оның өз жағдайына қажеттісін дұрыс таңдай алады; жеке
оқыту бағдарламасын құра алады, оқыту мен тәрбиелеуде оң нәтижеге жете
алады, бала тәр-биесіне, оның дамуына, білім алуына шығармашылық бағытта
ықпал етеді, өзінің жеке педагогикалық ізі бар, өзінің жеке іс-әрекет
(тәрбиелік, дидакти-
калық, әдістемелік) жүйесін ұдайы жетілдіре алады, авторлық жеке
әдістемелік нұсқаулары, оқу-құралдары бар, инновациялық, ғылыми-зерттеу
жұмыстарына үдайы атсалысады, өзінің жеке авторлық әдістемесі бар, жеке
педагогикалық технологияның авторы, өзгелердің жаңаны меңгеруіне
әдістемелік көмек көрсетеді т.б.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының доценті К.Ж,Бұзаубақованың
жүргізген зерттеулер нәтижесі бойынша жүргізілген сараптамалардың
көрсеткіштеріне сүйенсек, көптеген мектеп мұғалімдерінің 34 %-зы өз пәнінің
оқу үрдісін жобалауда педагогикалық технологияны қолдануды жақтайтыны, ал
олардың тек 12,8 %-зы ғана оқу үрдісін жобалауда педагогикалық технологияны
пайдаланатындары анықталып отыр[59]. Себебі, мұғалімдердің басым көпшілігі
өз пәндері бойынша педагогикалық технологияның негізгі базаларының
элементтері — технологиялық карталар мен сабақтың ақпараттық картасы
жиынтығын жасауда қиналатындығы белгілі болды. Ал бұл қиыншылықты шешудің
бірден-бір жолы -педагогикалық жоғары оқу орнында пәндерді оқыту үрдісін
жобалауда педагогикалық технологияны міндетті түрде ендіру қажет, сонда
жоғары оқу орнында оқыту үрдісін жобалауда педагогикалық технологияның
теориялық және практикалық жақтарын меңгерген болашақ мұғалім мектепке
келгеннен кейін, өз сыныбының жағдайына қарай, түрлендіріп, өз пәнінің
оқыту үрдісін жобалауда педагогикалық технологияның әдістемесін жасай
алады. Басқаша айтқанда, педагогикалық жоғары оқу орнында пәндерді оқыту
әдістемесін жаңа педагогикалық технологиялар негізінде оқыту тұрғысынан
қайта жаңғырту қажеттілігі туындап отыр. Инновациялық педагогикалық
технологиялар негізінен сусындаған, оны ЖОО қабырғасында жүріп-ақ
(педагогикалық практикада, семинар, тәжірибелік сабақтарда, ғылыми-зерттеу
жұмысында т.б.) сынақтан өткізген болашақ мұғалім ғана мектеп табалдырығын
инновациялық даярлығымен аттай алады, яғни біз зерттеуіміздің қорытындысы
нәтижесінде, инновациялық педагогикалық технологиялар негізі тек педагогика
ғылымы дэрижесінде ғана оқытылмай, педагогикалық ЖОО пәндері оқыту
әдістемесін жете берілуін ашып айтамыз.
Бұл мәселе соңғы кезде өз шешімін табуда. Мәселен, Б.Е. Медетбек Ис-
пользование инновационных технологий обучения в системе профессиональ-ной
подготовки будущих учителей атты кандидаттық зерттеу жұмысында жо-ғары оқу
орнының педагогикалық мамандықтардағы студенттерін оқытудың инновациялық
педагогикалық технологияларын пайдалануға даярлаудың нобайын ұсынады [43].
Оқытудың технологиясы ұғымы педагогика ғылымының категориясы ретінде
атты бірінші тарауда ғалым төмендегідей мәселелерді қарастырады:
инновациялық педагогикалық технологиялар құрылымындағы оқыту
технологиясының рөлі;
оқытудың инновациялық технологияларын теоретикалық-әдіснамалық
талдау;
оқытудың инновациялық технологияларын қолдануға мұғалімдерді даярлаудың
қүрылымдық моделін теориялық түрғыдан негіздеу.
ЖОО педагогикалық мамандықтағы студенттерді оқытудың инновациялық
технологияларын пайдалануға даярлау жүйесінің нобайы атты екінші тарауда
автор оқытудың инновациялық технологияларын қолдануға студенттерді даярлау
жүйесі нобайын құрудың қажеттілігін оқытудың инновациялық технологияларын
қолдануға студенттерді даярлау нобайының ғылыми-теориялық күрылымын
негіздейді.
Оқытудың инновациялық технологияларын студенттер ЖОО қабырғасында
меңгеруі керек деген мәселені Г.К. Сибагатова да көтереді. Ол өзінің
Образовательные технологии в практической деятельности студентов вузов
атты кандидаттық зерттеу жұмысында студенттер жоғары оқу орны қабырғасында
білім берудің қазіргі технологияларын жетік меңгерулері қажет екендігін
негіздейді [54].
Ғалым Білім беру технологияларының психологиялық-педагогикалық
негіздері атты бірінші тарауда білім беру технологиялары студенттердің
практикалық іс-әрекетінде өзекті психологиялық-педагогикалық мәселе
екендігін көтере отырып, білім беру технологияларының психологиялық-
педагогикалық мағынасы мен арнайы ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Ал Жоғары оқу орны студенттерінің педагогикалық іс-әрекетінде білім
беру технологияларын меңгеру жұмысының мазмұны атты екінші тарауда автор
жоғары оқу орны студенттерінің практикалық іс-әрекетте білім беру техноло-
гияларын меңгеру жүйесінің нобайын ұсынып, ЖОО студенттерінің практика-лық
іс-әрекетте білім беру технологияларын меңгерудің педагогикалық тәжірибелік
жұмыстарының сипаттамасын береді.
Оқытудың инновациялық технологияларын жоғары оқу орнында оқытқанда әрбір
мамандықтың ерекшеліктерін ескеру қажет. Бұл мәселе де біртіндеп шешімін
тауып жатыр. Мәселен, А.Р. Зиннурова Инновационные образовательные
технологии в системе подготовки будущих учителей иностранного языка атты
атты кандидаттық зерттеу жұмысында педагогикалық жоғары оқу орнында болашақ
шет тілі мұғалімдерін даярлау жүйесіндегі оқытудың инновациялық
педагогикалық технологиялар жүйесін ашып көрсетеді [55].
Болашақ шет тілі мұғалімдерін инновациялық технологияларын пайдалануға
оқытудың теориялық-әдістемелік негіздері атты бірінші тарауда автор
педагогикалық инновациялар туралы жалпы түсініктер бере отырып,
инновациялық оқыту технологияларының қазіргі классификацияларын жүйелейді,
оқытудың инновациялық педагогикалық технологияларын тәжірибеге ендірудегі
әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар көздеріне тоқталады.
Болашақ шет тілі мұғалімдерін инновациялық іс-әрекетке даярлау үрді-
сінде оқытудың қазіргі білім беру технологияларын пайдалану атты екінші
тарауда ғалым болашақ шетел тілі мұғалімдерін жалпы білім беретін мектепке
оқытудың инновациялық технологияларын пайдалануға даярлаудың жобалық
нобайын оқытудың қазіргі технологияларын шетел тілін оқытқанда
пайдаланудың тиімділігін анықтаудың критерийлерін ұсынады.
Ғалым Г.С. Базарбаева Болашақ математика мұгалімінің оқыту үрдісінде
компьютерлік технологияны пайдалануға даярлығын қалыптастыру атты
кандидаттық зерттеу жұмысныда болашақ математика мүгалімінің мектепте
математиканы компьютерлік технологияны пайдалана отырып оқыту даярлы-
ғын қалыптастырудың теориялық түрғыдан непздеп, әдістемесш ұсынады [56].
Болашақ математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік
технологияны пайдалануға даярлығын қалыптастырудың теориялық негіздері
атты бірінші тарауында автор төмендегідей мәселелерді көтереді:
болашақ математика мұғалімін жаңа талапқа сай даярлығын қалыптастырудың
педагогикалық - психологиялық негізі;
болашақ математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік технологияны
пайдалануға даярлығын қалыптастырудың дидактикалық-әдістемелік негізі.
Ғалым Болашақ математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік
технологияны пайдалануға даярлығын қалыптастыру атты екінші тарауда
математика мұғалімінің оқыту үрдісінде компьютерлік технологияны
пайдалануға даярлығын қалыптастыруда математиканы оқыту әдістемесі курсының
мәні мен маңызын ашып көрсетеді.
Г.С. Базарбаева математика мұғалімінің әдістемелік дайындығы білім
берудегі күрделі құрылым екендігін айта келе, оның өзара байланысқан 4
бөліктен тұратындығын ажыратады: психологиялық дайындық, ғылыми-теориялық
дайындық, практикалық дайындық, технологиялық дайындық.
Сондай-ақ, ғалым әлемдік стандартқа сай педагогикалық қызметті атқаруға
қажетті болашақ мұғалімде оқыту үрдісін жоспарлай алу, оқытуды мақсатты
түрде ұйымдастыра алу, оқытуды жүйелі түрде бақылау мен бағалауды
қамтамасыз ете алу сияқты дидактикалық қабілеттердің болуын ерекше атап
көрсетеді[56].
Әлемдік деңгейде ақпарат алмасудың мүмкін болуы, жаңа компьютерлік
технология құралдарының оқыту үрдісіне енуі, мұғалімнің психологиялық,
педагогикалық, теориялық, практикалық, әдістемелік даярлықтарына қоса,
олардың компьютерлік технологияны мектептің оқу-тәрбие үрдісінде қолдану
әдістемесін игеруін қажет етеді. Сондықтан да, болашақ маманға қажет дидак-
тикалық-әдістемелік даярлықтың керектігін дэлелдеу мен оны жүзеге асыру
жолдарының тиімдісін іздестіру мәселесінің көкейкестілігі туындайды. Осы
түрғыдан алып қарағанда, болашақ мұғалімнің әдістемелік даярлығын
компьютерлік технологияны пайдаланып оқыту үрдісін ұйымдастыру мен
жүргізуді қамтамасыз ету, педагогикалық инновациялық бағдарламалық
жабдықтарды жасауға үйрету бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Ақпараттар ағыны толастаған үшінші мыңжылдықта компьютерді мұғалімнің
инновациялық даярлығын қалыптастырудағы басты құрал ретінде пайдалану
көзделеді.
Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыруының көрсеткіші
оқушылардың білім сапасының артуымен бағаланатындықтан, инновациялық
педагогикалық технологияны мектептің оқу-тәрбие үрдісіне ендіргенде,
оқушылардың білім сапасының деңгейі қалай өзгергендіктерін де зерттеу
қажеттілігі өздігінен туындайды. Бүл мәселе төңірегінде де бірталай ғылыми
зерттеулер жүргізілуде.
Ғалым Ж.У. Кобдикова Педагогическая технология как средство
модернизации методической системы обучения в средней школе (на примере
математики 5-6 классов) кандидаттық зерттеу жұмысында орта мектепте
математиканы оқытуда деңгейлеп саралау педагогикалық технологиясын
пайдаланудың әдістемесін ұсынады [57].
Ғалымның пікірінше, оқытудың әдістемелік жүйесін модернизациялау тө-
мендегілерді қамтиды:
әдістемелік жүйенің тұтастығы (мақсат, мазмұн, әдіс-тәсілдер, оқыту
формалары мен құралдары);
оқыту үрдісінің модульдік сипаттамасы: әрбір мазмұнды қамтитын бір-
неше блоктар жиынтығынан түрады.
Зерттеу барысында мектеп мұғалімдерінің кәсіби инновациялық даярлығын
қалыптастыру проблемасының әртүрлі бағытта жүргізілгені анықталды.
Бірінші бағыт бастауыш сынып мұғалімінің теориялық білімінің оқу
тәрбие жұмысын атқаруға қажетті педагогикалық біліктері мен дағдыларының
мазмұны мен жүйесін анықтауға бағытталған (Ш.Курманалина, И.Н. Шевченко,
Каримжанов А. т.б.).
Екінші бағыттың өкілдері мұғалімдердің инновациялық даярлығын оқу
пәндерінің, педагогикалық практиканың дидактикалық бағыттылығын күшейту
арнайы оқыту арқылы жетілдіру (Сарбасова Қ.А., Нағымжанова Қ.М.,
Байдыбекова А.Ө., Барсай Б.Т., Қадырбаева Б.А., Попова Л.Г., Сардарова Ш.С.
т.б.).
Үшінші бағыт бастауыш мектепті оқу-әдістемелік кешенмен қамтамасыз ету,
соған сәйкес мұғалімдердің кәсіби-педагогикалық әдістемелік даяр-лығын
қалыптастыру бағытында жүргізіледі (Түрғынтаева Б.А.,Аренова А.Х.,
Тупичкина Е.А., Мүсабеков М.О., Едігенова А.Ш., Айтмағамбетова Қ.,
Мұханбетжанова Ә., Абдулкаримова Г.А., Арыстанова А.Ж., Валитова Г.А.,
Амель-ченко Г.В., Адизов Б.Р., Туленбергенова Н.Т. т.б.).
Ш.Х. Қүрманалина Дидактические основы совершенствования
профессиональной подготовки учителя начальных классов в условиях
педагогического колледжа атты зерттеу жұмысы колледж жағдайында бастауыш
сынып мұғалімдерін кәсіби мамандыққа даярлау ісін жетілдірумен сипатталады
[58].
Диссертацияда педагогикалық колледж жағдайында бастауыш сынып
мұғалімдерін кәсіби мамандыққа даярлау ісін жетілдірудің дидактикалық
негізі - ең алдымен анық мақсатын, мазмүнын, ұйымдастырылуын,
технологиясын, құралдарын, басқарылуын құрылымын жандандыру мен олардың
өзара байланысын жүйелі түрде реттеумен сипатталатындығы түжырымдалады.
Сондай-ақ, ғалым Ш.Х. Құрманалина педагогикалық колледж жағдайында
бастауыш сынып мұғалімінің кәсіби қүзыреттілігін арттыру қазіргі кезеңде
көптеп шығарылып жатқан әдістемелік құралдар мен оқу - әдістемелік
кешендерді пайдалану негізінде де қалыптасатындығын басшылыққа ала отырып,
пе-дагогикалық колледжде мамандар даярлау арнасын кеңейту қажеттілігіне
тоқталады:
педагогикалық колледж жағдайында мұғалімдерді екі бағытта даярлау:
негізгі мамандық бойынша - бастауыш сынып мұғалімі қосымша (қосал-
қы) мамандық - негізгі мектептің қандай да бір пәнінің мұғалімі;
педагогикалық колледж жағдайындағы біртұтас педагогикалық прин-
ципті үнемі жетілдіріп отыру қажеттілігі;
педагогикалық колледж жағдайындағы оқу бағдарламалары мен жоспарлары өмір
ағысына қарай өзгеріп отыратындығы.
Қазақстан Республикасында 2008 жылдан бастап 12 жылдық мектепке көшу
үрдісі жүзеге асатындықтан, ғалым Ш.Х. Қүрманалина ұсынған педагогикалық
колледж жағдайында негізгі мамандыққа қоса қосымша мамандық беруді көз-
дейтін студенттің кәсіби қалыптасуына бағытталған жалпыланған гипотетикалық
нобайы қызығушылық тудырады. Білімгердің кәсіби қалыптасуының
компоненттеріне: кәсіби қызығушылық, кәсіби белсенділік, кәсіби
бағыттылықты жатқызады. Ал білімгердің кәсіби қалыптасуының жүйелі
компоненттеріне: теориялық, ғылыми -зерттеушілік, әдістемелік, практикалық
дайындық жатқызылады.
Қазір Республикамызда 12 жылдық мектепке арналған жаңа буын төл
оқулықтарымыз, электрондық оқулықтар, әдістемелік кешендер мен оқу-
әдістемелік құралдар, нұсқаулар дайындалуда. 12 жылдыққа көшу барысында
осындай жаңа оқулықтармен жұмыс жасай алатын болашақ мұғалімдерді
дайындауда жоғарыда айтылған, ғалым Ш.Х. Құрманалина ұсынған әдістемесінің
берері көп болмақ деп санаймыз.
Қ.А. Сарбасова Инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде
бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдіру ғылыми-зерттеу жұмысында
жоғары педагогикалық білім беру теориясы мен практикасында бастау-ыш сынып
мұғалімдерін даярлаудың жай-күйіне талдау жасау арқылы оның ғылыми -
теориялық негіздерін анықтады, инновациялық педагогикалық тех-нологиялар
негізінде бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдіру мүмкіндіктері
мен жолдарын ашып көрсетеді, инновациялық педагогикалық технологиялар
негізінде бастауыш сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдірудің жолдарын
көрсетеді [59].
Бүгінгі таңда білім берудің мақсатының өзгеруі, оқу пәндерінің
мазмүнын жаңашылдық тұрғысынан жетілдіру оқу үрдісінде инновациялық
педагогикалық технологияларды пайдалану қажеттілігін тудырады. Ғалым Қ.А.
Сарбасова бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби - педагогикалық даярлығын
қамтамасыз ететін барлық оқу пәндері үшін оқу үрдісін жобалаудың бірегей
алгоритімі жаңа оқу мақсатын құрып, соған сәйкес оқу пәндерінің жаңа
мазмұнын, оқытудың жаңа технологиясын жасауды көздеп, оқу үрдісін жобалау
алгоритмін төмендегідей ұсынады: оқу пәндерінің мақсатын жобалау, оқу
пәндерінің мазмұнын жобалау, оқытудың педагогикалық технологияларын
жобалау, оқу үрдісінде педагогикалық технологияларды пайдалану, оқу
пәндерінің оқу-әдістемелік кешендерін жасау.
Мұғалімдердің инновациялық даярлығын қалыптастыруда Қ.А. Сарбасова
ұсынған мұғалімнің оқу үрдісін жобалау алгоритімі үлкен рөл атқарады,
өйткені оқу - тәрбие үрдісінде педагогикалық технологияны пайдаланған
мұғалімге оқу-тәрбие жұмысының сапасын арттыратындай, өз іс-тәжірибесіне
сүйене отырып, өз пәні бойынша оқу-әдістемелік кешенін жасау мүмкіндігі
туады.
Инновациялық педагогикалық технологиялар кез келген пәнді оқыту
барысында болашақ мұғалімдердің ой-өрісін кеңейтіп, кәсіби даярлық деңгейін
көтеріп, шығармашылықпен жұмыс істеуге, жаңашыл тәжірибелер мен
әдістемелерді кеңінен пайдалануға білімгерлерге білім беруді жаңашылдық
түрғысынан жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Қ.А. Сарбасова өз
ғылыми жұмысында жоғары оқу орнының оқу үрдісіне сәйкес келетін
инновациялық педагогикалық технологияларды тиімді таңдап алу мен
пайдаланудың төмендегідей негізгі принциптерін анықтайды: технологияның
білім беру мақсатына қол жеткізу үшін атқаратын қызметін анықтау;
студенттерге тән тұлғалық сапаларға, нақты пәнге, оның мақсаты мен
мазмұнына сәйкестігін басшылыққа алу; технологиялардың ерекшеліктерін,
мазмүнын, пайдалану жолдары мен іске асыру шарттарын жетік меңгеру;
технологиялардың өзара байланысын толық игеру.
Зерттеу барысында ғалым бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау бары-сында
пайдалануға ұсынылатын инновациялық педагогикалық технологиялар-дың
жіктемесін жасап, инновациялық педагогикалық технологиялардың негізгі
мәнін, бастауыш сынып мұғалімдерінІң даярлығын жетілдірудегі мүмкіндіктерін
айқындай отырып, оларды пайдаланудың төмендегідей жолдарын анықтап
көрсетеді: оқу үрдісінде оқытудың инновациялық технологиялардың
(педагогикалық тренинг, рефлексия т.б.) пайдалану; оқудан тыс әрекет
(білімгерлердің ғылыми - зерттеу іс-әрекеті, аудиториядан тыс жұмыстар)
барысында пайдалану; педагогикалық практика барысында пайдалану.
Негізінен бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық қызметі кәсіби
даярлығын жетілдіру жеке тұлғаның өзін-өзі көрсете білу алынған білімді іс
жүзінде жүзеге асыра алу дэрежесімен өлшенеді. Осыны басшылыққа ала отырып
Қ.А. Сарбасова инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде бастауыш
сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдірудің педагогикалық жүйесін жасаған.
Ғалым Қ.А. Сарбасованың үсынған педагогикалық жүйесін жоғары оқу орнының
практикасына енгізер болсақ, инновациялық педагогиаклық технологияларды
бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау үрдісінде пайдалану кәсіби білім
берудің сапасын арттыруға мүмкіндік береді.
Мұғалімнің инновациялық даярлығы - мұғалімнің инновациялық педаго-
гикалық технологияны меңгеруі мен оны өз іс-тәжірибесіне пайдалана алуына
қажетті білім, білік, дағдыны игеруі. Мұғалімнің инновациялық даярлығы оның
инновациялық білімді меңгеруімен бағаланады. Инновациялық білім жаңа пе-
дагогикалық технологиялар, білім беру технологияларымен оқыту технология-
ларының жаңа бағыттар бойынша білімдер жүйесі психология мен педагогика
ғылымдарының барлық жаңа ізденістері бойынша білім жиынтығы болып табылады.
Мұғалім инновациялық білімді меңгеруі үшін төмендегідей инновациялық
іскерлік пен дағдыны игеруі тиіс:
- электронды оқулық, интерактивті тақтамен жұмыс, гипермәтін құрастыру;
- оқу-тәрбие жұмысының сапасын арттыратындай, өз іс-тәжірибесіне сүйене
отырып, өз пәні бойынша оқу-әдістемелік кешенін жасау мүмкіндігі туады.
Инновациялық педагогикалық технологиялар кез келген пәнді оқыту
барысында болашақ мұғалімдердің ой-өрісін кеңейтіп, кәсіби даярлық деңгейін
көтеріп, шығармашылықпен жұмыс істеуге, жаңашыл тәжірибелер мен әдістеме-
лерді кеңінен пайдалануға стуценттерге білім беруді жаңашылдық түрғы-сынан
жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сондықтан Қ.А. Сарбасова өз ғылыми
жұмысында жоғары оқу орнының оқу үрдісіне сәйкес келетін инновациялық
педагогикалық технологияларды тиімді таңдап алу мен пайдаланудың
төмендегідей негізгі принциптерін анықтайды: технологияның білім беру
мақсатына қол жеткізу үшін атқаратын қызметін анықтау; студенттерге тән
тұлғалық сапаларға, нақты пәнге, оның мақсаты мен мазмұнына сәйкестігін
басшылыққа алу; технологиялардың ерекшеліктерін, мазмүнын, пайдалану
жолдары мен іске асыру шарттарын жетік меңгеру; технологиялардың өзара
байланысын толық игеру.
Зерттеу барысында ғалым бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау бары-сында
пайдалануға үсынылатын инновациялық педагогикалық технологиялардың
жіктемесін жасап, инновациялық педагогикалық технологиялардың негізгі
мәнін, бастауыш сынып мұғалімдерінІң даярлығын жетілдірудегі мүмкіндіктерін
айқындай отырып, оларды пайдаланудың төмендегідей жолдарын анықтап
көрсетеді: оқу үрдісінде оқытудың инновациялық технологиялардың
(педагогикалық тренинг, рефлексия т.б.) пайдалану; оқудан тыс әрекет
(білімгерлердің ғылыми - зерттеу іс-әрекеті, аудиториядан тыс жұмыстар)
барысында пайдалану; педагогикалық практика барысында пайдалану.
Негізінен бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық қызметі кәсіби
даярлығын жетілдіру жеке тұлғаның өзін-өзі көрсете білу алынған білімді іс
жүзінде жүзеге асыра алу дэрежесімен өлшенеді. Осыны басшылыққа ала отырып
Қ.А. Сарбасова инновациялық педагогикалық технологиялар негізінде бастауыш
сынып мұғалімдерінің даярлығын жетілдірудің педагогикалық жүйесін жасаған.
Ұсынылған педагогикалық жүйені жоғары оқу орнының практикасына енгізер
болсақ, инновациялық педагогиаклық технологияларды бастауыш сынып
мұғалімдерін даярлау үрдісінде пайдалану кәсіби білім берудің сапасын
арттыруға мүмкіндік береді.
Мұғалімнің инновациялық даярлығы - мұғалімнің инновациялық педаго-
гикалық технологияны меңгеруі мен оны өз іс-тәжірибесіне пайдалана алуына
қажетті білім, білік, дағдыны игеруі. Мұғалімнің инновациялық даярлығы оның
инновациялық білімді меңгеруімен бағаланады. Инновациялық білім ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz