МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ (1931-1976)

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

МҰҚАҒАЛИ МАҚАТАЕВ (1931-1976)

Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев,

Өлтіре алмас алайда өлеңді ешкім.

(М. Мақатаев. )

Мұқағали Мақатаев Алматы облысы Нарынқол ауданының Қарасаз аулында дүниеге келді. Өзінің шынайы таланты, сырға толы тұнық та мөлдір жырлары арқылы жұртшылық жүрегіне жол тапқан Мұқағали мұрасы бүгінде туған халқының қажетіне жарап, рухани азығына айналып отыр.

"Бір өлеңі - бір елдің мұрасындай" ақын поэзиясы адамның ішкі жан тереңін, нәзік сезімдердің күшті құштарлығын шынайы да әсем бейнелейді.

Оның "Автограф" деген ойлы да тебіреністі өлеңін оқып көрелікші.

Көрер едің,

Шаламын ба, отпын ба,

Білер едің,

Ақынмын ба, жоқпын ба?. .

Кектендірген хан Жәңгір де жоқ мұнда.

Кектенетін Махамбет те жоқ мұнда . . .

. . . Сырым да осы,

Жырым да - осы,

Алдыңда.

Байқашы бір:

Бықсыдым ба, жандым ба?

Мақаңдар жоқ,

Мақаңдардың сарқыты -

Мұқағали Мақатаев бар мұнда!

Өлеңнен Махамбеттің өршіл рухына тәнті, өзі де сол кейіптес өр мінезді ақынды көреміз.

Енді бірде:

Жасырмай ойымды айттым талай-талай,

Қайтейін кетті бәрі қарайламай.

Айтарын ашып айтқан, абайламай,

Дариға-ай,

Махамбеттер, Абайлар-ай!!! -

деп, ұлы Абайға, ержүрек, өрен талант Махамбетке табына, оларды үлгі тұта отырып, өз намысын қайрап, ширыға түседі. Абай мен Махамбеттің асыл сөздерінен қуат алып, өнерге, өлеңге, өзіне қоятын талап пен талғамы биіктей береді.

Мұқағали поэзия құдіретін адамдық асыл сезіммен байланыстыра қабылдайды. Өмірдегі жақсылық, махаббат атаулының негізі де осы аяулы сезім күшінде жатыр деп түсінеді, сезіне біледі.

Міне, сондықтан да оның ұғымында ақын мен поэзия біртұтас бейнеге айналады.

Поэзия!

Менімен егіз бе едің?

Мен сені сезесің бе, неге іздедім?

Алауыртқан таңдардан сені іздедім,

Қараауытқан таулардан сені іздедім.

Ақын халықтың жүрегіне жол табатын өлең тудыру оңай емес екенін сезіне біледі. Сондықтан ол:

Өлең деген тумайды жайшылықта,

Өлең деген тулайды қайшылықта.

Ақын болсаң, жарқыным, алысқа аттан,

Күнделікті тірлікке бой суытпа.

Немесе:

Міне, осылай өлеңнің кілті деген,

Құйттай жүйкең қалмайды сілкілмеген.

Аттанам деп алысқа, айдалада

Адаспаса болғай-ды, шіркін өлең . . . -

деп жырлай келе, нағыз ақын болудың керемет қуанышты да азапты екенін жеріне жеткізе ашып айтады.

. . . Ақын деген лапылдаған өрт екен,

Ақындардың жанып өту - серті екен.

Бықсымаспын, шалам қалмас артымда

Жана алмасам, ерте келдім, ерте өтем.

Бұл өлең жолдары "ақын болуды", "ақын боп қалуды", азаматтық асыл мұрат еткен талант табиғатын танытады.

Ал өзінің күнделік жазбасында (17 сәуір, 1972) ақындық табиғаты жөнінде:

. . . "Ақынның өмірді зерттегені - алдымен өзін зерттегені. Ақын кұдіреті - өмірден өзін, өзінен өмір жасай білуінде" деп түйіндейді.

Ұлы Абай өлеңдерінен нәр алған, бүкіл болмысымен терең түсіне білген ақын қазіргі қазақ поэзиясындағы Абай салған сара жолдың тарихи, шапағатты мәнін тебірене сипаттайды.

. . . Талай жолдар өтсе де, талай заман,

Қалам тартар қазақта ақын туса,

Аруағына Абайдың қарайлаған.

Абай болу, әрине, оңай емес,

Ақын болмай қалсаң ғой . . .

Қалай жаман!

Абай үніне үн қосып, Абай өнегесін үлгі тұту өз жанының аңсары, қалауы екенін білдіреді.

Немесе:

Қуат алып Абайдың тіл-күшінен,

Жыр жазамын Абайдың үлгісімен.

Абай болып табынсам бір кісіге,

Абай болып түңілем бір кісіден . . . -

деген жыр жолдарынан, Мұқағалидың өзі айтқандай "Абай жаққан бір сәуле сөнбеу үшін" жанын салған ақын бейнесі танылады.

Поэзияда негізінен Абай салған дәстүр - адам сезімін табиғаттағы бейкүнә тіршілік иелерінің жанды бейнесі арқылы көрсету дәстүрі Мұқағали поэзиясында заңды жалғасын тапты.

Мысалы:

. . . Көзің қайда көшеден мені іздеген,

Сөзің қайда жанымыз егіз деген?

. . . Терезеңнің алдына келіп тұрмын,

Көгершіндей,

Қысты күн . . . жем іздеген . . .

Үзіндінің адамға әсері керемет. Қысты күні жем іздеп терезе алдына келіп тұрған момақан құстың жалынышты бейнесі оқырман жүрегін шымырлатып, ерекше күйге түсіреді. Автор махаббат күйінішін тың суреттер арқылы қарапайым сөзбен өте әсерлі жеткізген.

Ақын поэзиясының нұрлы өзегі - ар мен жан мөлдірлігі, риясыз тазалығы.

Ақиқаттың, "шындықтың ауылын іздеуде" ақын ауыр жол, азапты күрес сынынан өтіп ширыға түседі.

Жауабы қиын сан сұрақтар ақын жанын мазалайды, ол соларға тынымсыз жауап іздеп, шындықты жырға қосып, болашаққа үлкен сеніммен қарайды. Мәтінге жүгінейік:

Шындық көзге шұқиды қашаннан да,

Шыбын жанын шындықтан қаша алган ба?

Ар-ақиқат үкімі жасалғанда,

Қолға тұрар ноқтасыз асаулар да . . .

Немесе:

Адалдық, ақиқаттан сомдап соққан

Тасқа салсам мұқалмас қарауым бар, -

деп қайсарлық танытады.

Ақиқаттың алдында бүгежектеп,

Тағасыз байталдайын сырғанама . . . -

деген жолдардан зілді де қатаң талап үнін естіп, бойыңызды жинап аласыз.

Мұқағали өмірге құштар, ғашық. Адам үшін өмірдің соншама қымбаттығын Мұқағалидан артық жеткізіп айту қиын сияқты. Оған мына жолдарды оқу арқылы көзімізді жеткіземіз.

Өмір дегенге,

Тірлікте, сірә, жетер ме ой.

Жарық сәуледен басқканың бәрі бекер ғой.

Бекер гой бәрі,

Бекер ғой бәрі - бөтен ғой,

Өмір дегенің - бір күндік сәуле екен ғой!. .

Тіршілікте өмір ағымында кездесетін келеңсіз жайлар, неше алуан пендешілік күйлер ақын жанын күйзелтпей қоймайды. Бірақ ол ешқашан өмірден түңілмейді, қайта өмірге деген құштарлық сезімі өрши түседі.

Жарық дүние-ай,

жаным-ай менің,

Ғажапсың!

Ғажапсың шіркін!

Амал не, тезсін,

аз-ақсын . . .

Бұл өлең жолдары өмір гимні деуге болады.

Мұндағы өмірге деген құштарлық адам рухын жаңғыртып, сезімін сілкіп оятатындай күшті де тегеурінді.

Мұқағали суреттеген табиғаттан ерекше сыр мен сымбат, түр мен түс көргендей, даланың жұпарын сезгендей күй кешеміз. Бірде:

. . . Бозқараған . . .

Көрдің бе бозқараған?

Жұпар исі аңқиды боз даладан . . . -

десе, тағы басқа бір өлеңінде бұл ғажап сарын:

. . . Жадырап жұтайыншы тау самалын.

Осы еді ғгой сағынып, аңсағаным.

Гүлдерім, шыршаларым, аршаларым,

Бәріңе арнап мен бүгін ән саламын, -

болып жалғасады, оқушысын ақынмен бірге еріксіз он салуға жетелеп, жүрегіңді бір қуаныш сезімі билейді. Өмірге құштар ыстық махаббаттың лебі еседі.

Мұқағали өзінің "Толғау" атты өлеңінде ақынмен бүкіл жан-дүниесімен ақтарыла "кел, ақын, керемет бір жыр жазайық" деп сырласады. Нені жазу керек екеніне ақындык, азаматтық тұрғыдан өзі толық жауап береді.

. . . Жеткіз жұртқа бүгінін, өткендерін,

Қысын, күзін, жазы мен көктемдерін.

Жадында тұтсын ұрпақ, жасырмай айт.

Ақтабан шұбырынды өткелдерін.

Аруды арам жандар өпкендерін.

Бол інген ботасы өлген бой жа:Іа :ілмаіі,

"Елім-ай"

Аруана шөккен жерін.

Өлшесін бүгіні мен өткендерін!

Бұл өлең жолдарынан бүгінгі ұрпақтың кешегінің мән-мағынасына зерделеп, үңілмей, ұғып-түсінбей бүгінгінің қадірін біле алмайтынын анық ашып көрсетеді. Ақын жырынан туған еліне, жеріне деген шынайы сүйіспеншілігі айқын көрінеді.

Кімнің болса да жанына жақын, жүрегіне ыстык туған жерге, елге деген ерекше сезімі ақын өлеңінде ұлттық сипат ала отырып жырланған.

Кемел, ойлы ақынның қай туындысы болмасын өз еліне, жеріне деген шексіз махаббаттан туған дүниелер. Терең оймен, ыстық ықылас сезіммен, халқын сүйген жүрекпен жазылған Мұқағали шығармаларының бірі - "Райымбек, Райымбек" поэмасы.

Өткен жылдар өшкен жоқ санада тұр,

Талай сауыт тоздырды дала батыр.

Есімі Албанның ұранына айналған, жоңғар басшылығына қарасы күрескен Райымбек сынды қазақ батырының өмір жолы өз халқының тағдырымен бірге, бірлікте алынып суреттеледі.

"Қара таудың басынан көш келеді",

Қара жорға шайқалып, бос келеді.

Қара күнді жамылып, қара қазақ

Қара түнді басынан кешкен еді.

Қара қайғы көрсетпей ештеңені,

Қара жауы қанатын кескен еді.

Осы шумақтағы қара тау, қара жорға, қара күн, қара түн, қара қайғы, қара жау тіркестерінің өзі-ақ ел басына түскен аса ауыр ауыртпалықты айқындай түседі.

Поэма үш бөлімнен тұрады.

1-бөлімде ақын қазақ елінің басына түскен ауыртпалықты, елінен, жерінен айырылған халықтың мұңы мен зарын, ауыр тағдырын қабырғасы қайыса отырып жырлайды.

2-бөлімде айтқанынан қайтпайтын өжет, қайсар, жасынан елінің қамын жеген Райымбек тұлғасы әр қырынан жан-жақты танылып, баяндалады.

3-бөлімде - Албанның жас батыры ретінде Райымбектің танылуы. Ел тағдыры, бүтіндігі, жұрт болуы бірлігіне, ынтымағына байланысты екенін жақсы түсінген Райымбектің іргесі сөгілген елдің басын қосуға талпынуы, қолбасшылыққа қол жеткізуі жырланады.

Поэмада халықтың ащы зары мен мұңы ақынның құлағына жеткендей болады. Ақын өзімен бірге оқырманды да күйзелтіп, күңіренте түседі.

Мысалы:

Тұяқ та жоқ тігерге - дым қалмаған,

Жау жалмаған, жабысын, құм жалмаған,

Сырлар бар-ау қойнында, туған далам,

Ақтарылған қанынан қазағыңның,

Құзғыны да Құдайдың құр қалмаған.

Иә, ақын өзі айтқандай, елінен, жерінен бір сәт те бөлінбейді, үнемі бірге тұтасып отырады. Елін жау шауып, жерін жау қаптап, талап жатқанда, халық арасынан қарасы келіп күресер батыры шықпаса одан өткен қайғы жоқ екенін жаксы түсінген ақын оқиғаны ерекше ыза, намыспен суреттейді. Оның себебін іздеп, өзінше жырлап, өлең жолдары арқылы жауап береді.

Мысалы:

Жерімізді жау алып, елімізді қырлы ғой,

Қанатымыз қайырылып, топшысынан сынды ғой.

Ата-қазақ бір-бірін арашалай алмай-ақ,

Алауыз боп өзді-өзі, Құдай бізді ұрды ғой . . .

Суырдайын күн кешіп, әркім ойлап өз басын,

Тұлпарларды тұқыртып, тұғырлары озғасын,

Бүйрегіндей сиырдың бөлшектенген бұл қазақ,

Құмалақтай бытырап, қалай ғана тозбасын, -

деген Қабай жыраудың аузынан айтылған жыр жолдарынан ақынның ел бүтіндігінің, беріктігінің негізі бірлік-берекеде екенін, алауыздықтың ақыры ел басына үлкен қайғы әкелетінін анық таныта түседі. Өткен тарихымызға үңілдіре отырып, ақын шынайы шындықты арқау етіп, бүгінгілердің намысын қайрап, жігерлендіріп, қайраттандыра түседі. Бейбіт өмірге, тәуелсіздікке жетудің оңай емес екенін ұғындырады.

Бұл - поэманың өзегі мен негізгі идеясы. Бірақ ақын ел болып калу үмітін жоғалтпайды.

Мысалы:

Айтса тілін алдырған,

Алмастан оғын жондырған,

Ата-қазақ баласын

Алақанға қондырған.

Бар қазақтан - бір қазақ,

Табар ма екем, әулие?. . -

деп үлкен үмітпен жырлайды.

Өз елінің ішінен жауға қарасы "елім деп еңіреп" ешкімнің шықпауы поэмадағы ақын кейіпкері Райымбектей өрім жасты намысына қамшы тигендей ширықтыра түседі.

Бала Қабай жыраумен кездеседі.

- Ата, біздің өлкені қара жаулар шаппады,

Жауларына біздің ел сәйгүлігін баптады.

Қойын сойып, қолдарын қусырды да, сорлылар

Аяғына бас ұрды, бірі садақ тартпады.

Тартпаған соң, олар да, әуреленіп жатпады,

Алды дағы аларын, белімізден аттады.

Батыр емес, қараия, қатындар бар бұл елде.

Беруге әзір барлығын билігі асқан біреуге.

Батырлар жоқ бұл елде, қатындар бар бұл елде,

Әркім қара басының амандығын тілеуде, -

деген Райымбек сөздері арқылы ақын алауыздық, қорқақтық, опасыздық, күншілдік, өзара бақастық сияқты жағымсыз қасиеттердің неге әкеліп соғатынын ашып көрсетеді. Өз қара бастарының қамын ойлағандарды аяусыз әшкерелейді.

. . . Енді Райымбектің осы тығырықтан шығудың жолын іздеуге, анық елін қорғауға берік бекінгеніне оқушы күмән келтіре алмайды. Поэмада сұңғыла Қабай жырау да мұны анық байқайды.

Мысалы:

- Қара жауын кайтадан шапса елінді не етер ең?

- Хас батырын бауыздап, қанын судай етер ем.

Қатын болып күн кешіп, жүргеннен де қырқысып,

Қылша мойным талша боп, қанжығада кетер ем!

Жырау сөзі:

- Өзін бала болсаң да, сөзін дана, отты екен,

Ақ күн тусын алдыңнан, басқа айтарым жоқ бөтен . . .

Жыраумен бірге біз де алдыдан үлкен іс күткен сезімге бөленеміз. Поэмаға ары қарай үнілсек, бәйгеге қосқан Түкенің дүлділ күреңі мен баласының жоқ болып кетуі оқушыны еріксіз алаңдатады . . .

Тұяқпен турап, көлденең жатқан көк белді,

Кермені үзіп, сәйгүліктер де жеткен-ді.

Көре алмай Түке баласы менен күреңін,

Көзінің алды көлеңке тартып кеткен-ді.

Енді бір сәтте, жас батыр арманының орындалғанының куәсі болып, қуанамыз, қостаймыз.

Мысалы:

Желпіне барып, желігін жұрт та басқанды,

Оқыс бір ғажап оқиға сонда басталды.

Жалғыз бір қара жұлдыздай ағып келеді,

Қараңғы түнде қақ жарып тілген аспанды.

Жайына қалып, өлі аруақ пенен тірі аруақ,

Келеді бала, есімін өзі ұрандап.

Тірілер шошып, жағасын ұстап, тұр аулақ,

Өлгендер көрде, түскен де болар бір аунап,

Келеді кыршын есімін өзі ұрандап.

Доғара қойып, ойын мен дырду, сауықты,

Бір сетке қауым ішінен тына қалыпты.

Он үшке толған Түкенің ұлы Райымбек,

Албанға алғаш өстіп өзін танытты.

Ақын Райымбектей қайсар да өжет жастың бойынан жанайын деп тұрған от ұшқынын шабыттана көрсетіп жырлайды.

. . . Бұл да бір асау, құрық көрмеген құлын ғой,

Желісін үзіп, сендерден қайда барады, -

дей отырып, Қабай жырау өз қоштауын білдіреді. Жас "батыр бала" аузынан кесек те ірі сөздер төгіледі. Түке өлген. Ақын енді Райымбектің ер жетіп есейген кезін суреттейді.

Он сегізде Райымбек,

Жүрген жоқ әке өлді деп, уайым жеп.

Тіріге тізе бүгіп, бас имеген,

Тізесін бүктірмесе Құдайы кеп.

Қайсар болып, қатты боп ості жігіт,

Қатыгез құмға біткен қарағаштай, -

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.