Мұнай саласында Қазақстан аумағында оны барлау, өндірумен айналысып жатқан шетелдік мұнай компаниялары
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстанның ең алдымен,
басты шикізат экспорттаушы ел ретінде әлемде өзіндік орны бар. Еліміз
көмірсутек шикізаты, көмір, темір сияқты пайдалы қазбаларға өте бай. Оның
ішінде мұнай мен газдың алар орны ерекше. Қара алтын өндірісінің ел
дамуының алғашқы кезеңін қамтамасыз еткені де шындық.
Мұнай мен газ қорының молдығы жағынан қазірдің өзінде-ақ Екінші
Кувейт аталынып жүрген тәуелсіз Қазақстанның жер асты байлығын игеру
жұмыстары қызу қарқынмен басталып та кетті деуге негіз бар. Иә, біздің
Қазақстан – жас, тәуелсіз, әрі әлемдегі ең танымал бейбітшілік сүйгіш ел.
Соған орай, тәуелсіздігіміздің алғашқы күндерінен – ақ біздің елімізбен
жан-жақты қарым-қатынас орнатып, біздің еліміздің экономикасын күшейтіп,
халықтың әл-әуқатын жақсартуға қаржылай да, материалдық-техникалық жағынан
да көмектесіп, қол ұшын беруге құлшыныс танытқан алып елдер де аз емес.
Соңғы 10 жылда еліміздің экономикасындағы шикізат бағыты әлеуметтік-
экономикалық қайта құрулардың негізгі болып табылады. Айқын саясат, шетел
әріптестері мен шетел инвестициясын тарту және транс-ұлттық компаниялар
үшін кепіл жүйесінің қалыптасуы – ел экономикасының дамуына мұрындық болды.
Аталынған тәуелсіз жылдарында 70 млрд. АҚШ долларынан астам Қазақстан
экономикасына тікелей шетелдік инвестиция құйылды.
Еліміз соңғы жылдары өзінің мұнай мен газ қорының көлемін молайту
мақсатында Итальяндық Аджип, Ұлыбританиялық Бритиш газ, Норвегиялық
Статойл, Американдық Мобил, Француздық Тоталь, Нидерландық Шелль
компанияларымен бірлесіп, кең көлемді геофизикалық барлау жұмыстарын
жүргізіп, үлкен табыстарға да қол жеткізді. Мұның сыртында соңғы жылдары
еліміздің әр қиырындағы шағын мұнай және газ өндірісі кешендерінен
табылған байлық қоры тағы бар.
Қазақстан экономикасы тұрақтануымен әлем елдерінің назарында тұр.
Экономикасының басты тұғыры мұнай-газ екені даусыз.
Бәріңіз де білесіздер, соңғы 10 жылда Қазақстан мұнай мен газ қоры
жағынан әлемдік позицияда алғы шепке шыға бастады. Соңғы кездері әлемдік
геосаясаттың өзгеруіне байланысты еліміздің маңыздылығы одан сайын арта
түсті.
Мұнайдан түскен табыс қазір ұлттық байлықтың 30% алып отыр. Сондықтан
да Қазақстан мұнай өнеркәсібін дамытуға өте ынталы болуда. Мұнай саласы
дамуындағы осындай жетістіктерімен қатар кейбір көпшілікті алаңдатарлық
қиындықтарда орын алуда. 2009 жылы біздің елімізде 76 млн 523 мың тонна
мұнай өндірілді. Өндірілген мұнайдың 68 млн тоннасы әлемдік нарыққа
экспортқа шығарылды. Соның салдарынан Қазақстанның Атырау, Шымкент және
Павлодар мұнай өңдеу зауыттарына шикізаттың жетіспеушілігі орын алды. Өз
кезегінде бұл еліміз бойынша бензин және жанар май, майлау майларының
тапшылығын тудырды.
Әрине, Қазақстанның тәуелсіздік алуының алғашқы кездерінде әлемнің
көптеген мемлекеттерінің дүние жүзіне әйгілі мұнай компаниялары Қазақстанға
көмекке келіп, мұнайгаз кен орындарын барлау, оны өндіруге елеулі көмектер
көрсетті.
Бірақ Қазақстанның ҚазМұнайГаз компаниясына қарағанда мұнай
өндірудің табысында шетел компанияларының үлесі жоғары. Бұған қарағанда
еліміз байлығының шетелге кетіп жатқанын көреміз. Сонымен бірге мұнай
өндірумен айналысатын шетел компанияларын тек мұнай ғана қызықтырып,
мұнайдың ілеспелі газын өңдеу, қоршаған ортаны ластамауға олар тарапынан
онша көңіл бөлінбеуде.
Міне, мұнай өндіру саласындағы осындай қолайсыз жағдайларды байқап,
еліміз халқының мүддесі тұрғысында мәселені ұтымды шешу жөніндегі шаралар
біздің Қазақстан мұнай саласындағы шетелдік компаниялар тақырыбында
дипломдық жұмыс жазуды таңдауға алғышарт бола отырып қаралып отырған
проблеманың өзектілігін көрсетеді.
Проблеманы зерттеудің ғылыми деңгейі. Қазақстан аумағында мұнайдың бар
екендігін зерттеу мәселелерімен Қазан революциясына дейін-ақ ғылыми
экспедициялар ұйымдастырылып, геологиялық барлау жұмыстарының жүргізілгені
бұл саланың тарихынан аян. Мысалы, И. Лепехин, П.Паллас,
Н.Севецев, ал одан соң Н.Андрусов, М.Мирзаев т.б. мамандардың зерттеулері
жүргізілді. Кеңес дәуірінде М.Губкиннің Орал-Ембі аймағын зерттеудегі
еңбегі көпке аян.
Біздің дипломдық жұмысымызда Қазақстандағы геологиялық-геофизикалық
зерттеудің және мұнай-газды аймақтарды игерудің негізгі кезеңдері
мәселесіне ерекше мән бердік.
Осындай геологиялық-геофизикалық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
Қазақстан аумағынан мұнай кен орындары ашылып, 1899 жылы алғашқы мұнай
алынса, 1911 жылдан бері тұрақты өндірілуде. Қазақстанда мұнай өндіруге 110
жыл толып отыр.
Еліміз аумағында өндіріліп, өңделініп, ол экспортқа шығарылып қана
қоймай, оның жаңа кен орындарын іздестіру, зерттеу жұмыстары жүруде.
Жұмыстың мақсаты: Мұнай саласында Қазақстан аумағында оны барлау,
өндірумен айналысып жатқан шетелдік қандай мұнай компаниялары бар және
олардың Қазақстан экономикасына көмектері қандай сияқты мәселелерді анықтау
болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде мына төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- Қазақстанға шетелдік мұнаймен айналысушы компаниялардың келуінің мақсаты
неде;
- Шетел компанияларының қорықпай Қазақстан аумағында жұмыс істеуіне қандай
қолайлы жағдайлар мүмкіндік берді;
- Шетел компанияларының инвестициялық көмек деңгейі қандай;
- Шетелдік компаниялардың Қазақстанда жұмыс істеу болашағы қандай.
Зерттеудің обьектісі: Шетелдік мұнай компаниялары.
Зерттеу пәні: Шетел мұнай компанияларының Қазақстан аумағында жұмыс
істеу әрекеті және олардың инвестицияляқ көмек деңгейі.
Зерттеудің әдістемелік негізі: Мұнай саласындағы Кеңес үкіметі, ТМД
елдері және Қазақстан Республикасы ғалымдары, геолог мамандардың еліміз
аумағын зерттеу еңбектері және олардың ғылыми тұжырымдамалары болып
табылады.
Зерттеудің теориялық негізі: Шетелдік және отандық ғалымдардың,
зерттеушілердің мұнай саласындағы ғылыми еңбектері.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Біздің дипломдық жұмысымыздың
мазмұнындағы геологиялық-геофизикалық зерттеудің және мұнайгазды аймақтарды
игерудің кезеңдері, сондай-ақ Қазақстан аумағында жұмыс істейтін шетелдік
мұнай компаниялары жайлы деректер география-экология факультетінде
Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәнінен жүргізілетін
семинар және студенттердің өз бетінше жұмыстары сабақтарында пайдалану
тиімді болуы тиісті.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Біздің жұмысымыз кіріспе, үш бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
I бөлім Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ өнеркәсібінің қалыптасу
тарихы.
1.1 Мұнай-газ өнеркәсібінің Қазақстан экономикасындағы алатын орны
Осы заманғы шаруашылық мұнайсыз мүлде қызмет атқара алмайды. Мұнай
шикі күйінде пайдаланылмайды, оны өңдеу барысында түрлі отын түрлері
алынады. Мұнайды өңдеудің қалдығы мазут электр станцияларында, металлургия
пештерінде отын ретінде қолданылады. Мұнайдың қатты қалдығы гудрон – жол
құрылыстың пайдаланылады. Мұнайды өңдеудің газ қалдықтары шикізат. Оны
өңдеудің барысында синтетикалық талшық, каучук, спирт, пластамасса т.б.
өнім алынады.
Қазақстан Республикасы көмірсутекті шикізаттың едәуір қорына ие
болуда. Сараптаушылардың бағалауынша Қазақстанның болжамды мұнай қоры 13
млрд тонна, ал оның жерастынан алынатын қоры – 2,76 млрд тонна, бұл жалпы
дүниежүзілік қордың 1,92 пайызын құрайды. Қазақстан әлемде мұнайдың
анықталған қорынан 9, ал болжамды қорынан 12 орында.
Бірақ бұған Каспий теңізі қайраңының және жағалық бөліктерінің
болжамды қоры кірмейді, оның қоры 7 млрд тонна. ТМД елдерінің ішінде
Қазақстан мұнай өндіруден Ресейден кейінгі екінші ел болып табылады.
Айқындалған республиканың көмірсутекті қорынан респубиканың 179
мұнайлы, газды, мұнай-газды және мұнай-газ конденсаты кен орындар қамтиды.
Соның бәрін игерген жағдайда Қазақстан мұнай қоры жөнінен Сауд Аравиясы,
Кувейт, Біріккен Араб Эмираты дәрежесіндей болар еді.
Мұнай қорының едәуір үлесі мына төмендегі ірі кен орындарына: Теңіз
және Королевке – 1,9 млрд тонна, Қарашығанаққа – 1 млрд тонна, Өзенге -
213,5 млн тонна, Қаламқасқа – 114,5 млн тонна, Жаңажолға – 108 млн тонна,
Жетібайға – 93,9 млн тонна, Солтүстік Бозашыға – 79,9 млн тонна келеді.
Соңғы жылдары мұнай-газ саласы республиканың жетістігінің бірі болып,
ол өнеркәсіп өнімінің 40 пайызын береді.
Жуырда әлемдік экономиканы зерттеу орталықтарының ізденіс жұмыстарының
нәтижесінде ХХ-ғасырдың екінші жартысында негізгі қуат көздеріне айналған
мұнай-газ кен қорларының жер шарындағы қазіргі көлемі анықталды. Мұнай –
140,0 млрд тонна, газ – 149,5 трлн. метр, оның ішінде мұнайдың өндіруге
жататын қорының шегі – 65-70 млрд тонна, төменгісі – 53-55 млрд тонна
екен.[24]
Мұнай-газ кен қорлары жер шарында біркелкі орналаспаған.
Мұнайдың 67 пайызы Парсы шығанағындағы бес мемлекеттің еншісінде
болса, газдың төрттен бірі Ресей жерінде. Бүгінгі Парсы шығанағындағы
мемлекеттер жылына жерлеріндегі мұнай қорының – 1,2 пайызын өндірсе, мұнай
бар басқа мемлекеттерде бұл көрсеткіш орташа алғанда – 3,5 пайыз.
Мұнай қорының жыл аралығындағы өсуі, оны өндірудің мөлшері,
болашақтағы оған деген сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасын анықтауға
арналған зерттеулердің тұжырымдарына көз жіберсек, онда төмендегідей
заңдылықтарды байқамау мүмкін емес.
Соңғы жарты ғасырға таяу уақытта әлемдегі мұнай қорының өсімі млрд
тонна есебімен: 1960 жылы – 6,0; 1970 жылы – 4,8; 1980 жылы -3,3; 1990
жылы – 2,7; 2000 жылы – 1,6 болжам бойынша 2010 жылы – 1,0; ары қарай өсім
жоқ. Осы аралықтағы оны өндірудің жылдық көлемі: 1966 жылы – 1,06; 1970
жылы – 2,5: 1980 жылы – 3,1; 1990 жылы – 3,2; 2000 жылы – 3,3; 2005 жылы –
3,6, ал 2010 жылы – 4,6 млрд тоннаға жетеді деп күтілуде.
Көріп отырғанымыздай 80-ші жылдан бастап мұнай қорының өсуінен, оны
өндірудің көлемі басым түсіп, жыл өкен сайын ара-қатынасы ұлғайып келеді.
Қазір дүние жүзілік мұнай қорының жылдық өсімі (жаңа кен орындарын ашу
есебінен) әлемнің 0,8 пайызын құрайды. Ал жыл сайынғы шығын-әлемдік қордың
2 пайызын алады. Бұл жердегі мұнайдың 2070 жылдарға дейін жететіндігін
көрсетеді. Адам тарихында мұндай энергетикалық апат бұрында болған.
Беделді батыстың болжау орталықтары осы зерттеулерді негізге ала
отырып, мұнай қорының азаюына байланысты 2010 жылдан бастап оны өндірудің
мөлшері күрт төмендейді - деп болжау жасайды. Егер болжам шынға айналса
қазірдің өзінде мұнай өндіруші және оны тұтынушы мемлекеттердің саясатына
үлкен өзгерістер әкелуі мүмкін.
Келешектегі мұнай тапшылығын жете сезінген, оған деген жылдық сұранысы
– 1,0 млрд тоннаға жеткен АҚШ өз жеріндегі мұнай өндірудің көлемін
біртіндеп төмендете бастады: 1997 жылы – 320 млн тонна, 1998 жылы – 310 млн
тонна, 1999 жылы – 297 млн тонна, 2000 жылы – 289 млн тонна. Сондықтан да
әлемдегі экономикалық өсу үрдісі жоғары мемлекеттердің сыртқы саясаттағы
басты бағыты - өзге мемлекеттер жеріндегі мұнай-газ кен орындарына қандай
да түрде болмасын иелік жасау, ХХІ-ғасырдағы өмір сүрулерін солардың
есебінен қамтамасыз ету. Осындай саясатттың нақты көрінісі: бүгінде
Қазақстандағы мұнай қорының – 75 пайызын, газдың – 79 пайызын шетелдік
капиталдың иелігінде.
Еліміз аумағында мұнайдың болашағы зор 14-тей бассейндер белгілі,
солардың ішіндегі ең ірілері Атырау-Ембі және Маңғыстау бассейндері. Мұнай
Оңтүстік Торғайдан да ашылып, мұнайдың үлкен қоры Каспийдің қайрандарында
да бар. Сонымен бірге мұнай Солтүстік Қазақстан, Зайсан, Іле бойында да
болуы тиіс. Бұл аймақтарда геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде.[4]
Қазақстанда мұнай революцияға дейін-ақ, яғни алғаш 1899 жылы Ембіден
өндірілді. 1999 жылы Қазақстанда мұнай өндірудің 100 жылдық мерекесі атап
өтілді. Ал 1911 жылдан бастап мұнай Доссор, Мақат кен орындарынан тұрақты
өндірілуде.
Мұнай мен газ Батыс Қазақстан, Ақтөбе және Атырау облыстарын қамтитын
Атырау-Ембі және Маңғыстау бассейіндерінде өндіріледі.
Атырау-Ембі бассейінінде Доссор, Мақат, Қосшағыл, Сағыз, Ескене,
Қаратон, Прорва, Теңіз жән Королев, Шұбарқұдық, Теңіз т.б. мұнай
кәсіпшіліктері әйгілі.
Ембінің күкірті, парафин аз мұнайының технологиялық сапасы жоғары,
одан алынған жанармай өте жоғары бағаланады. Ембі мұнайы Ұлы Отан соғысы
жылдары әуе көлігін қамтамасыз етуде жетекші орын алған.
Атырау облысының оңтүстік-шығысында қоры өте мол Теңіз кен орны
ашылып, 80-ші жылдардың басынан игерілуде. Теңіз дүниежүзінің ірі
мұнайгазды кен орындарының бірі болып, геологиялық қоры 1,7 млрд тоннадан
астам. Теңіз кен орнының өнімді бөлігі тұзды қабаттан төмен болып, бұрғылау
қондырғыларының тереңдігі 4000-6000 м, орташа 4200 метрге жетеді. Теңіз
мұнайының құрамында еркін су болмай жеңіл категорияға жатады. Оны игеруде
АҚШ-тың Шеврон фирмасы көмек көрсетіп, 1993 жылы Теңіз-шеврон
компаниясы құрылды. Теңіз кен орнында техникалық қауіпсіздікті сақтау,
қоршаған ортаны қорғау жүргізіліп, мұнай құрамындағы меркаптин деп аталатын
қышқылды қосылысты ұстап қалу қондырғысы орнатылды. Мұндай шараларға 100
млн АҚШ доллары жұмсалынды. Меркаптиннен тазартқаннан кейін ғана бұл
мұнайды өңдеуге кірісу керек. Қазір Теңіз кен орнынан жылына 11-12 млн.
тонна мұнай өндіріліп, ал 2010 жылдары оның көлемі 30 млн тоннадан асатын
болады. Теңіз-Шеврон бірлескен кәсіпорыны құрамына Қазақстан атымен
иемденетін Теңізмұнай акционерлік қоғамы, Мобиль, Шеврон және
Ресейлік Лукойл компониялары кіреді.
Қазақстандағы мұнай өндірудің екінші бассейні Маңғыстау. ХХ-ғасырдың
60-шы жылдарының ортасында Маңғыстау түбегіндегі Өзен және Жетібай кен
орындарынан мұнай өндіріле бастады.
Соңғы жылдары Маңғыстау, оның Бозащы түбіндегі Қаламқас және
Қаражамбас жаңа кен орындары игерілді. Маңғыстау мұнайын өндіру
экономикалық жағынан тиімді, себебі оның құрамында күкірт жоқ та, қарамай
аз, парафин көбірек болып келеді. Парафинді мұнай тезірек қатады, сондықтан
оны құбырмен тасымалдау үшін қосымша жылыту керек.
Батыс Қазақстан облысының солтүстігіндегі Қарашығанақ газ-конденсат
кен орнынанда мұнай өндірілуде.
Торғай аңғарының оңтүстігі Қызылорда облысының Байқоңыр маңында Құмкөл
кені ашылды. Оның қоры 4,74 млн тонна. Оны игеруге Канаданың Харрикеин
компаниясы көмек беруде.
Каспий труба құбыры концорциумы құбыр жолының (КТК) салынуымен
байланысты Қазақстан жағы Жетібай-Ақтай-Атырау-Самара мұнай құбырын КТК-ға
берген болатын.
Павлодар мен Шымкент мұнай өңдеу зауыттары Омбы – Павлодар – Шымкент
мұнай құбырымен келетін Батыс Сібірдің мұнайында жұмыс істейді. Шымкент
зауытына Қызылорда облысының Құмкөл мұнай кен орнынан қосымша мұнай келеді.
1990 жылы республикада 25,9 млн тонна мұнай, оның ішінде 4,4 млн тонна
газды конденсат өндіріліп, оның 98 пайызын Батыс Қазақстан облысында, 2
пайызын Маңғыстау облысында өндірілді.
1992-1994 жылдардағы мұнай өндірудің Қазақстанда төмендеу себебі, 90-
шы жылдардың басындағы техника мен технологияның сақталынуы барысында кен
орындарындағы кен-геологиялық жағдайдың, өндіруші кәсіпорындардың қаржы
жағдайының нашарлануы болып табылады.
Орталықтандырылған күрделі қаржының тоқталуы, айналмалы қордың азаюы,
ең алдымен Ресеймен тарихи өндірістік және экономикалық байланыстың үзілуі,
республиканың Ресей ақша (рубль) зонасынан шығарылуы, өндірістің деңгейіне
елеулі әсер етпеді.
1955 жылдан бастап мұнай өндірудің төмендеуі тоқтап, мұнай кейінгі
кезеңдерде Маңғыстаудан басқа барлық облыстарда республика бойынша мұнай
өндіру көлемінің үнемі өсуі байқалды. 2000 жылы мұнай өндіру көлемі 35,3
млн тоннаны құрды.
2000 жылы Атырау облысында Теңіз кен орыны, ал Қызылорда облысында
Құмкөлде жаңа кен орындарын игеру есебінен мұнай өндіру артса, Ақтөбе
облысында белгілі мөлшерде тұрақталынып, 1990-1998 жылдар аралығында
Маңғыстау облысында мұнай өндіру мөлшері төмендеп, ал 1999 жылдан бастап
Өзен кен орнындағы тоқтап тұрған қондырғыларды жөндеу, оларды іске қосу
есебінен арта түсті. Сондай-ақ Қаламқас, Солтүстік Бозащыда мұнай өндірудің
өсуі де Маңғыстау облысындағы жалпы мұнай өндіруге әсер етті.[3]
Қазақойл Ұлттық мұнай компаниясына қарайтын кәсіпорындар 2000 жылы 6
млн тонна, не республикадағы мұнай өндірудің 17 пайызын берді. Қазақойлға
Өзеннен басқа Доссор, Мақат т.б. өзіндік құны жоғары жабдықтары тозған ескі
кен орындары қарайды. Оның алдында тұрған міндет ішкі нарықты, яғни мұнай
өңдеу зауыттарын мұнай өнімдерімен толтыру.
Қаралып отырған кезеңде мұнай өндірудің өсуі біріккен және
жауапкершілік шектелген шетелдік Теңіз-Шевройл БК, Қарашығанақ Петролеум
Опрейтинг, ХаррикейнҚұмкөл БК, Маңғыстаумұнайгаз АҚ өндіретін мұнайгаз
және мұнайгазконденсат ірі кен орындары есебінен жүзеге асты.
Мұнай өндіру көлемін шектейтін факторларға: мұнайды экспорттайтын
көлік құралдарының жеткіліксіздігі, Ресей мұнай құбырлары жүйесі арқылы
Қазақстан мұнайын экспорттауға қойылған квот, Орынбор зауытында Қарашығанақ
шикізатын өңдеудегі КИО мен Ресей арасындағы келісімнің болмауы, Қазақойл
мұнай компаниясына қарасты кәсіпорындардың қоры шағындау, ескі кен
орындарды пайдалану салдарынан мұнай өндіруді едәуір арттыру мүмкіндігінің
болмауы жатады.
Қазақстанда мұнай өндіру көлемі жылдан жылға артуда. 2000 жылы – 35,3
млн тонна, 2005 жылы – 59,4 млн тоннаны құраса, 2010 және 2015 жылдары 95
және 120 млн тоннаға жететін болады.
Көмірсутек шикізатты өндіру 5 облыста онан әрі жүзеге аса беретін
болады. Мұнай өндірудің өсуі:
- Атырау облысы бойынша – Теңіз кен орнын онан әрі игеру және
жаңа Қашаған кен орнын игеруді іске қосу есебінен;
- Маңғыстау облысы бойынша – Қаламқас, Солтүстік Бозащы кен
орындарында жаңа бұрғылау қондырғылары, Өзен кен орны қабатына
екінші реттік әсер ету әдісі есебінен;
- Батыс Қазақстан облысында – Қарашығанақ мұнай-газ конденсат кен
орнын онан әрі дамыту;
- Ақтөбе облысы бойынша – Урықтау, Әлібекмола, Қожасай кен
орындарын іске қосу; Ақтөбе облысындағы Әлібекмола және Қожасай
кен орындарының көмірсутекті шикізатын өндіруге арналған 25
жылдық мерзімді қатитын ЖШС Қазақойл Ақтөбе кәсіпорын
құрылып, оған қатысушылар Қазақойл Ұлттық мұнай-газ
компаниясы (50 пайыз) және Канадалық Нельсон Рисирсис (50
пайыз) компаниялары.
- Келісім әрекеті кезеңінде 40 млн тонна мұнай өндірілетін
болады. Кен орнын дамытуға бағытталған жалпы инвестиция мөлшері
856 млн АҚШ доллары.
- Қызылорда облысы бойынша – облыстың жаңа кен орындарын игеру
есебінен жүзеге асатын болады.
Қазақстан Республикасы облыстары бойынша 2000, 2005-2015 жылдар
кезеңінде газды конденсатты қоса алғандағы жалпы мұнай өндіру.1.1.1-
кестеде көрсетілген.[8]
1.1.1-кесте
2000 Болжам 2010 2015
Қазақстан бойынша жалпы мұнай 35,3 56-62 90,100 114-126
өндіру, барлығы:
Оның ішінде:
Атырау облысы бойынша 13,5 24,4-27,0 55-61 77,5-85,7
Маңғыстау облысы бойынша 9,2 11,8-13 14,6-16,2 15,3-16,9
Батыс Қазақстан облысы бойынша 4,6 9-10 9,0-10,2 9,5-10,5
Ақтөбе облысы бойынша 2,7 7,8-8,2 10,9-11,1 12,8-13,2
Қызылорда облысы бойынша 5,3 6,0-6,8 6,3-6,9 6,5-7,1
2009 жылы Қазақстанда 75 млн 523 мың тонна мұнай өндірілді.
Сонымен Қазақстан әлем елдерінің ішінде мұнай мен газдың қоры және
оларды өндіру көлемі, сондай-ақ оларды экспорттау жөнінен жетекші орынды
алады. Мысалы 2009 жылы елімізде 76 млн 523 мың т мұнай өндіру ісі болса,
соның 68 млн тоннасы әлемдік нарыққа шығарылды. Дипломдық жұмыстың осы
параграфында мұнай-газ отын түрлерінің еліміз экономикасында әрі отын, әрі
химиялық шикізат ретіндегі маңызы жан жақты сипатталынған.
1.2 Қазақстан Республикасы аумағындағы мұнай-газ кен орындарын
зерттеу тарихы
Мұнай мен табиғи туындылардың Жердің бетіне шығатыны туралы жергілікті
халыққа ежелгі кезден белгілі болды. Бұған Майтөбе (масляный холм),
Қараарна (черное русло), Майкөмген (место захоронения масла), Қарашүңгіл
(черная впадина), Жақсымай (хорошее масло), Қарамай (черное масло), Қаратоң
(черный затвердевший грунт), Мұнайлы (нефтяное) және басқалары сияқты
көптеген орографиялық және гидрографиялық объектілер: шатқалдардың,
бұлақтардың, құдықтардың және т.с.с. қазақша атаулары соған айғақ.
Бастапқы кезең. Халықта Әукетай-Шағыл ауданындағы (Орал-Жайық өзен
аралығында) Киелі от туралы аңыз сақталды, кейін белгілі болғандай, ол
жанатын газдың шығуына арналыпты. ХІХ ғасырда атақты діни қызметкер және
емші Мәтенқожа малдың қотыры мен адамдардың тері ауруларын Ойыл өзенінің
төменгі ағымындағы құмның астынан шығатын қара маймен емдепті. Жібек
жолымен Қытайдан Үндістанға жүрген сауда керуендері арбаларының
дөңгелектерін жағу үшін Зайсан ойысындағы Қарамай шатқалында жиналып қалған
қара майды пайдаланғаны туралы саяхатшылардың естеліктері де сақталды.
XVI ғасырдың аяғында Патшалық Ресей Қазақстанның байтақ еліне назар
аудара бастады және XVIІ ғасырда империяның шығыс шекараларын нығайту,
оңтүстік елдерге сауда жолдарын іздеу мақсатында көпестер отрядын, әскери
типографтар мен табиғат зерттеушілерді оқтын-оқтын жіберіп тұрды. Атырау
облысының аймағындағы мұнай туралы алғашқы мәліметтер 1717 жылы І Петрдың
Жарлығымен Ембі өзенінің төменгі ағыны арқылы Хиуаға әскери-топографиялық
экспедицияны ұйымдастырған Бекович-Черкасскийдің жазуларында, одан кейін
1869 жылы географ Н. Северцевтің жарияланған есебінде (Ш.Есенов және
басқалары, 1968) анықталды.[22]
1768 жылы ұйымдастырылған ғылыми экспедицияның (С. Гмелин, И. Лепехин,
П. Паллас) есептерінде Батыс Қазақстанның геологиясы мен пайдалы қазбалары
– көмір, мұнай, жанғыш жіктастар мен минералдық заттар туралы кейбір
мәліметтер бар. 1874 жылы Қарашүңгілдегі, Доссор мен Иманқарадағы мұнайдың
шығуын зерттеген Ресейдің Геологиялық комитетінің тау-кен инженері
Д.Кирпичников: Мұнайдың қорлары бар екені сөзсіз, алайда, ауызсу, елді
мекендермен қатынасу жолдары, пішендікке ыңғайлы шабындықтар мен дала
болмағандықтан, бұл байлақты пайдалану өту қиын деп жазған.
Сол кездегі білімді адамдардың бірі Григорий Силыч Карелин 1827 жылы
Қазақ даласының батыс аймағына барып, топографиялық түсіруді жүргізді,
өңірдің флорасы мен фаунасын зерттеді. Осы жерде Бөкей ханның баласы Жәңгір
ханмен кездесті. Г.С. Карелин Жәңгір ханға қатты әсер қалдырды және Жәңгір
хан оған кеңесші болып жұмыс істеуді ұсынды. 1832 жылы Карелин Каспий
теңізінің солтүстік-шығыс бөлігін зерттеу бойынша ірі экспедицияның
жетекшісі болып тағайындалды. Экспедиция журналының кіріспесінде ол:
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауларына географиялық тұрғыдан лайық
назар аударылған жоқ. Бұл елсіз далаға жолшыбай болмаса, теңізшілер де
сирек келетін. Кемінде 900 шақырым жердегі Гурьев пен ескі Маңғышлақ
арасындағы жерге бірде-бір табиғат зерттеуші де келген жоқ. Жері байтақ
болғандықтан, Орта Азиямен болашақта сауда жасауға және саяси
қатынастарымызға негіз болатын жерге қатыстылығының біз үшін маңызы зор
деп жазды (Орыс географиялық қоғамының жалпы география жөніндегі жазулары,
1883, 10-т., 5-бет).
Батыс Қазақстанды зерттеушілер Маңғыстау түбегіне қатты назар аударды.
Зерттеулер 1864 жылы М.И.Ивановтың экспедициясы Маңғыстау түбегінде
мұнайдың алғашқы белгілерін тапқанда басталды. 1887 жылы Н.И.Андрусов,
М.В.Баярунас геологтары маршруттық түсіруге кірісті (М.А.Мирзоев
Маңғыстау: ғасырлар үні, Алма-Ата, Қазақстан баспасы, 1994ж.).
1851-1853 жылдары Бозащы түбегін зерттеу жалғастырылды. Экспедицияның
материалдары 1855 жылы Орыс географиялық қоғамының Жаршысында жарияланды.
Осы жұмыстарда Үстірттің, Маңғыстау мен Бозащы түбектерінің рельефі,
гидрографиясы, өсімдік жамылғысы, егжей-тегжейлі сипатталды, геологиялық
шолу жүргізілді, жерасты суының, топырағы мен климатының сипаттамасы
берілді.
Түркістанға жүргізу көзделген темір жол трассасын зерттеу және өңірдің
табиғи байлығын зерттеу мақсатында 1892 жылы Батыс Қазақстанға жіберілген
С.Никитин геологы бастаған арнайы экспедицияның зерттеулері аймақтың мұнай
байлығын геологиялық тұрғыдан мақсатты зерттеу және ашу үшін өте маңызды
болды. Мұнайдың шығуын зерттеу кезінде экспедиция қолмен бұрғылау
станоктарын алғаш рет пайдаланды. Бір мезгілде ауыз су, кейінірек –
фосфориттер мен көмір белсенді түрде зерттелді.
С.Никитиннің экспедициясы Қарашүңгілде, Доссор мен Ескенеде анықтаған
және оң бағаланған мұнайдың белгілері сол кездегі мұнай қоғамының назарын
аударды. 1892 жылдың аяғында кәсіпкерлердің Доссордың жекелеген учаскелерін
барлауға алғашқы өтінімдері пайда болды. одан кейін Орал-Ембі және Батыс
Қазақстанның басқа да аймақтарында мұнайды іздеуге және барлауға арналған
көптеген қоғамдар, серіктестіктер мен фирмалар пайда болды. Оның ішінде
Орал-Каспий мұнай қоғамы (ОКМҚ), Ембі-Каспий, Ағайынды Нобельдердің
серіктестігі, Ембі, Орал мұнайы және басқалары ең ірілері болды. 1894
ж. петербургтық кәсіпкерлер тобы мұнай кен орындарын іздеуге және барлауға
концессия алды. Алғашқы мұнай барлау объектілері Доссор, Қаратоң,
Қарашүңгіл және Ескене болды. Өз иелігіне Ембі-Каспий қоғамының
концессиясын алған С.Леманның компаниясы Қарашүңгілде тереңдігі 38-ден
бастап 275 метрге дейін 21 ұңғы бұрғылады. 1899 жылдың қарашасында, осында,
№7 ұңғымада, 40 метр тереңдіктегі карст қуысының гипстелген жынысынан жеңіл
мұнай атқылады. Бұл оқиға қазақтардың ежелгі жерінде мұнайдың ашылуы деп
әділ саналады. 1906-1909 жылдары Қаратонның жоғарғы мелдік шөгінділеріндегі
3-4 ұңғымасында мұнай-кәсіпшілік мұнайдың ағындары байқалды. 1910 ж.
С.Леманның компаниясы Орал-Каспий қоғамына ағылшын кәсіпкерлерінің
қаражатын тарта отырып, Доссорда терең бұрғылауды ұйымдастырды. 1911 жылдың
29 сәуірінде Доссордағы 225-226 метр тереңдігінде орташа юра шөгінділерін
ашқан №3 ұңғымада мұнай фонтаны қатты атқылады. Ұңғыма 30 сағат бойы
атқылады және 16 700 пұт мұнай берді.
Орал облысының 1913 жылғы Шолуында (әскери губернатордың есебіне
қосымша) Орал облысының Гурьев уезінде баяғыда басталған барлау табысты
болды. Орал-Каспий мұнай қоғамына Доссорда әрбіреуі 10 ондықтан 5 учаске,
Мақат жерінде 10 ондықтан 1 учаске және Ескенеде 10 ондықтан 1 учаске
берілді. 1914 жылдың 1 қаңтарына қарай Гурьев уезінің әр жерінде мұнай
өндіруге бөлінген 29 учаске пайда болды. 1913 ж. Орал-Каспий Мұнай Қоғамы
Доссорда 4 450 615 пұт мұнай өндірді (Әскери губернатордың бүкіл бодандық
есебіне қосымша Орал облысының 1913 жылғы шолуы, Батыс Қазақстан облысының
Мемлекеттік мұрағаты, Мұрағаттық мұражай).
1900-1917 жылдары Ембі ауданын есептемегенде, Орал-Жайық өзендерінің
арасында (Новобогатинск, Черная Речка), батыс Мұғажар етегінде (Мәртөк,
Итассай), Каспий маңының орталық бөлігінде (Мәтенқожа) және Ақтөбелік Орал
өңірінде (Жуса) іздеу-барлау жұмыстары жүргізілді. Барлауға 20 құрылым
тартылды, оларда 166 барлау және 177 пайдалану ұңғымасы бұрғыланды.
Мақатта, Солтүстік Ескене мен бірқатар басқа да алаңдарда барлау жұмыстары
жүргізілді. Солтүстік Ескенеде 7 ұңғыма, Қарашүңгілде 19 ұңғыма бұрғыланды.
Доссорда жиынтық өтпе жолы 30 мың қ.м. 32 барлау және 100 пайдалану
ұңғымасы, ал Мақатта – 12 ұңғыма (5800 қ.м.) бұрғыланды. 1915 жылы Мақатты
сынамалы бұрғылау басталды. Өнеркәсіптік мұнай юра шөгінділерінен алынды,
бір ұңғымада мұнай 18,5 сағат бойы атқылап, 250 тонна мұнай берді.
Н.Леманның компаниясы Қаратоңда 20 барлау ұңғымасын бұрғылады. Барлық
дерлік ұңғымада мұнай анықталды, олардан тәулігіне 8-ден 160 тоннаға дейін
мұнай айдады. 1912 жылы Новобогатинск кен орнында барлау жұмыстары
басталды, онда 32 ұңғыма бұрғыланды (6 195 қ.м.). 1913 жылы Черная Речка,
Білеулі, Жыңғылды, 1917 жылы – Иманқара, Дөңгелексор, жалтыр алаңдарын
бұрғылаумен игеру басталды. Ең басында мұнайды фонтандық әдіспен өндірді,
ал одан кейін, өзінен-өзі атқылау сарқылғандықтан, мұнайды қауғамен тарту
арқылы ұңғыманың сағасында салынған тереңдіктен айдады. Осы қарапайым әдіс
Ембіде 20 жылдан астам қолданылды.[21]
Мұнай өндіру тарихында 1912 жылғы 10 сәуірдегі үкіметтік актімен
құрылған Ембі мұнай-кәсіпшілік және сауда акционерлік қоғамы (1911-1919
жж.) ерекше орын алады. Оның құрылтайшылары толық стат кеңесшісі
Э.Л.Нобель, стат кеңесшісі Т.В.Белозерский және текті құрметті азамат
И.И.Стахеев (ҚР ОММ, 681-қор, 1-тізімдеме, 13-іс) болды. Мұнай-кәсіпшілік
акционерлік қоғамының барлық қаржы операциялары Орыс-Азия банкі арқылы
жүргізілді.
1924 жылы ВСНХ отырысында Орал-Ембі ауданы және оны дамыту
перспективалары деген баяндамада былай делінді: Доссор мен Мақат
кәсіпшіліктері – ауданның бүкіл мұнай өнеркәсібінің алғышарты болып
табылады. Кен орындарын мақсатты барлау 1924-1927 жылдары жүзеге асырылды.
Нәтижесінде алты перспективалық аймақ болып мыналар айқындалды: 1. Сағыз
дельтасындағы барлық кен орындар қосылған Доссор, осы топтан солтүстік
жақтағы газ кен орындары, ең солтүстік кен орны Мәтен-қожа, сондай-ақ
өнеркәсіптік атауы – Доссор және Мақат екі кен орны; 2. Оңтүстік Өңір -
Ембі өзенінен оңтүстік жақтағы барлық кен орындары, сондай-ақ өзеннің
төменгі ағыны бойындағы кен орындар. Бұл – Қаратоң, Қарашүңгіл, Стар-Төбе,
Мұнайлы, Қосшағыл, Жылан-Баста және басқалары; 3. Новобогат өңірі - Орал
өзенінен батыс жақтағы, Каспий теңізінің жағалауы бойындағы кен орындары
(Новобогат пен Черная речка кен орындары). Бұл ретте, революцияға дейін
ағайынды Нобельдер барлап бұрғылаумен 60 000 пұт жеңіл мұнай фонтанын
шығарды; 4. Иманқара өңірі - Иманқара ауданындағы кен орындар тобы. Мұнда
Иманқара, Қойқара, Қызылкөл, Жусалысай мен Күлжан, сондай-ақ Жыланқабақ,
Қарамұрат, Ұшақ күмбездері мен Чубан-Таме кен орындары орналасқан. 5.
Терісқаққан өңірі - Сағыз өзенінің жоғарғы ағынының және Ембі өзенінің
орта ағынының жанындағы кен орындары. Шамамен 15 кен орны бар. Бұл аудан аз
зерттелген. 6. Темір өңірі, оған Жанағаш, Кейқабас, Исатай, Мәртөк,
Құрсай және басқа да кен орындары жатады. Орал-Ембі ауданында орасан
мүмкіндіктер бар және болашақта өте көп мұнай беруі ықтимал..[35]
1915 ж. шөгу жағдайын және шөгінділер мен жыныс-коллекторларының
құрылымы секілді мұнай-кәсіпшілік сипатындағы зерттеулер үшін полигон
сияқты болған Мақат кен орнында 105 ұңғымасынан өндіру жүргізіліп жатты.
1916 ж. Ағайынды Нобель серіктестігі Жуса құрылымында тереңдігі 238 м.
және 132 м. екі ұңғыма бұрғылады. Осында ашылған тұз Жусалық мұнай
белгілерін Орал-Ембі аймағының кен орындарымен салыстыруға мүмкіндік берді.
Орал-Ембі аймағы ақгвардияшылардан босатылғаннан кейін осы аймақты
өнеркәсіптік тұрғыдан кеңінен игеру проблемасын 1920 ж. В.И.Ленин көтерді.
Алыс орналасқан және елсіз Ембі өңірін елдің орталығымен біріктіру
мақсатында, оның бастамашылығымен Александров Гай-Ембі темір жолы салына
бастады. Темір жолын салу күшті мұнай өнеркәсібін құру және кеңейту үшін
қажетті шарт болды.[40]
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында Орал аймағының индустриясын дамыту
негізгі бағыт болған жоқ. Орал губерниялық жер отрядының 1922-23
операциялық жылға арналған қысқа жоспары кіріспесінің Пайдалы қазбалар
деген бөлігінде, атап айтқанда, былай деп жазылды: Орал губерниясының
пайдалы қазбалары көп емес. Қазіргі уақытта тек мұнайы мен тұзының
өнеркәсіптік маңызы зор. Мұнай жері Каспий теңізінің қасындағы губернияның
шығысында және бір бөлігі оңтүстік-батысында ғана бар. 1914 жылы, біздің
мұнай өнеркәсібі үшін ең сәтті жылда, Орал губерниясында 16 654 700 пұт
мұнай өндірілді, бұл Ресейдегі өндірудің 34-бөлігін және әлемдік мұнай
өндірудің 224-бөлігін құрайды (Батыс Қазақстан облысының Мемлекеттік
мұрағаты, 24-қор, 101-іс).
Іздеу жұмыстарын кеңейту қайта ұйымдастыру қажеттілігін тудырды. Кеңес
кезеңінде мұнай саласы мемлекет меншігіне алынды, барлық отандық және
шетелдік ұсақ серіктестер, кәсіпорындар мен фирмалар таратылды. Олардың
орнына іздеу мен барлау құқықтары берілген әр түрлі тресттер
ұйымдастырылды. 1920 жылы мұнай кен орындарын өнеркәсіптік игеру үшін өз
қолына пайдалану және іздеу бұрғылауды шоғырландырған 1922 жылы Ембімұнай
тресті болып құрылған Мәскеу қаласындағы Орал-Ембі ауданының мұнай
кәсіпшіліктерін басқару құрылды. Доссор мен Мақатты игерумен қатар 1930
жылы Байшонаста, 1931 және 1932 жылдары Сағыз бен Ескенеде тиісінше мұнай
иірімдерінің ашылуына әкелген күмбездерде бұрын іздеу жүргізді. Мұнайды
жинау, тазалау және тасымалдауға дайындау Доссор мен Мақатта жүргізілді,
онда конструкциясы қазіргі инженер-конструкторларды таң қалдыратын үлкен
сыйымдылықтар (2-3 мың (3) метрге дейін) жиналды. 20-шы жылдары мұнай
сыйымдылықтарының көлемдері Доссорда 37 482 т, Мақатта – 16 142 т. болды.
Ракушаның мұнай айдау зауыттарында 141 717 т. мұнай, 5 528 т. дистиллят, ал
Ескенің резервуарларында – 1394 т мұнай болды.
1926-27 жж. Ембімұнай тресінің кәсіпшіліктері мұнайды тереңдік
насостармен және компрессорлармен өндіре бастады. Бір мезгілде, қазандықтар
мен тұрмыстық мұқтаждар үшін табиғи газды пайдалана бастады. Доссорда
пайдалану ұңғымалары қосылған газ магистралі салынды.
Батыс Қазақстанның геологиялық құрылымын зерттеудің және мұнайлылығын
бағалаудың бастапқы кезеңінде С.Никитиннің, П.Православцевтің,
А.Замятиннің, С.Миронов пен Н.Тихоновичтің Каспий өңірі бойынша, Н.Андрусов
пен Баярунастың Маңғыстау бойынша зерттеулері өте маңызды болды. Осы
кезеңдегі зерттеулердің геологиялық қорытындыларынан юралық, мелдік және
кайнозой шөгінділердің стратиграфиясын игеру, Каспий маңында кеңінен
тараған құрылымдардың тұз күмбезін табиғатын анықтау, оның тектоникалық
схемасын жасау, Н.Андрусовтың Маңғыстаудың күрделі мегаантикдиналиін бөліп
шығаруы, бірқатар кен орындарының мұнайлылық жағдайын жалпылама түрінде
жариялауы және ірі ауқымды карталарын жасауы, негізгі мұнайлы қабаттар
(мелдік С. Никитин бойынша, юралық А.Замятин мен Н.Тихонович бойынша)
туралы түсініктерді әзірлеу ең маңызды болып табылады.[14]
Қалыптасу кезеңі. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының екінші бөлігінде
Ембінің мұнайшылары бұрғылау жұмыстарының дамуына, ұңғыма тереңдігінің
ұлғаюына, мұнай иірімдерін ашуға және барлауға әсерін тигізген роторлық
айналмалы бұрғылауды қолдана бастады. Ембідегі айналмалы бұрғылау КСРО
бойынша алғаш рет қолданылды. Осының нәтижесінде ұңғымалардың орташа
тереңдігі 1927 жылдағы 196,7 метрден 1932 жылы 637,7 метрге дейін өсті.
Ембінің мұнайшылары сол кезде КСРО мен Еуропа бойынша бірінші болып 2500-
2800 метр тереңдікке дейін қатты бұрғылауды игерді.[25]
1927 ж. И.М.Губкин ВСНХ-ның Мұнай өнеркәсіпшілігі кеңесінің отырысында
жасаған Орал-Ембі ауданының даму перспективалары атты баяндамасында былай
деген: Анағұрлым ерте барлау жұмыстары өткен ғасырдың аяғында – 1889 жылы
болды. Алғашқы жұмыстарды Леман Каспий теңізінің жағалауындағы Қаратоңнан
шамамен 35-40 километр қашықтықта орналасқан Қарашүңгіл шатқалында
жүргізді. Осы Қарашүңгілде Леман 17 ұсақ бұрғылау ұңғымаларын жүргізді, ал
1899 жылдың қарашасында бір ұңғыма 40 метр тереңдіктен мұнай ағыны
тәулігіне 90 000 пұтқа дейін болған мұнай фонтаны атқылады. Осындай нәтиже
осы ауданға және басқа да мұнай кәсіпкерлеріне назар аудартты және 1916-
1917 жылдары Ембі-Каспий осында орташа алғанда тереңдігі 150 метр
бұрғылау ұңғымаларын салды. Одан кейін Ембі ауданын дамытуға өте мұқият
назар аудару қажеттілігі туралы айта келіп, И.М.Губкин былай деді: ...Осы
тұрғыдан Ембімұнайға мемлекет көмектессе, әділ болады деп ойлаймын. Көмекті
әр түрлі жолмен көрсетуге болады: мысалы, Ембімұнайды барлық салық және
борышқорлық міндеттемелерден босатып, түсетін бүкіл табысты барлау
жұмыстарын одан әрі дамытуға түгелімен жұмсауға болады (ҚР ОММ, 196-қор, 1-
тізімдеме, 234-іс).
КСРО ВСНХ-ның Бас тау-кен отынын басқарудың геологиялық комитеті
Ембідегі геологиялық-іздеу жұмыстарына тікелей басшылық етті. 1931 ж.
М.И.Губкин Орал-Ембі ауданының дамуына ерекше назар аударды. КСРО Ғылым
академиясының төтенше сессиясында М.И.Губкин өз баяндамасында: Белсенді
әрі батыл барлау Орал-Ембі ауданынан көптеген ондаған миллион тонна
өндірілетін орасан ауданға айналдыруы мүмкін. Мұнда барынша көп қаражат
жіберіп, осы ауданға үздіксіз бақылау жүргізу керек деп атап өтті.
1925-1926 жылдары Батыс Қазақстанның аумағында геологиялық-барлау
жұмыстарын дамытуға жаңа импульс берілді. 1925 ж. Ембімұнай тресінің
жұмысын тексеру қорытындылары бойынша мұнайшылардың алдында 5-7 жылдың
ішінде Ақтөбе облысының солтүстік аудандарының (Темір ауданының) аумағында
алаңы 3500 шаршы шақырым, мұнайлылық белгілері бар құрылым барлансын деген
нақты міндет қойылды. Осы міндеттерге сәйкес 30-шы жылдардың басында іздеу
жұмыстары Оңтүстік Ембінің шегінен шығып, Ақтөбе облысының аумағында
жүргізіле бастады. Осыған байланысты Гурьев (Атырау) қаласында
Ақтөбемұнайбарлау аумақтық трестін, ал кейінірек Қазмұнайбарлау трестін
құру қажеттілігі туындады. Осындай қайта құру кен орындарын саланы іздеумен
және барлаумен ғана айналысатын өндіру кәсіпорындары мен ұйымдарға
функционалдық тұрғыдан бөлу қажеттілігіне байланысты болды, себебі аталған
екі функцияның бір қолда болуы саланы мұнай-газ кен орындарын іздеумен және
барлаумен байланысты шұғыл жұмыстарды жүргізудегі кейбір қиындықтарды
тудыратын дағарадай құрылымға айналдырды.
1931 ж. құрылған Ақтөбемұнайбарлау трестінің №10 ұңғыманы
бұрғылаумен Ақтөбе облысында Шұбарқұдық кен орнын ашты. Екі жылдан кейін
Жақсымай кен орны ашылды. Екі кен орны да Гурьевтен алыс боды. Көп ұзамай,
өндірілген мұнайды тасымалдау проблемасы туындады, ол Шұбарқұдық пен
Жақсымай кен орындарын Доссормен және Мақатпен біріктірген Гурьев-Қандағаш
темір жолын салумен шешілді.
Осылайша, 20-шы жылдардың аяғына қарай геологиялық-барлау жұмыстары
кеңейді, оған Ақтөбе облысының бірталай бөлігін геологиялық-барлау
жұмыстарымен қамту ықпал етті. 5 жыл ішінде Батыс Қазақстаннынң мұнай
байлықтарын зерттеумен 135 геологиялық және геофизикалық партия айналысты.
Бұл жұмыс көлемінің едәуір өсуіне әкелді. Мысалы, егер өңірдің мұнай
байлықтарын мемлекеттің меншігіне бергенге дейін 42328 қ.м. ұңғыма (орташа
есеппен жылына 5300 м.) бұрғыланса, онда 1920 жылдан кейін 284 мың қ.м.
(орташа есеппен жылына 20600 қ.м.) бұрғыланды. 1920-1929 жж. Орал-Ембі
ауданының кәсіпшіліктерінде 1630 мың т немесе бүкіл революцияға дейінгі
кезеңде алынған көлеммен салыстырғанда 19% артық мұнай өндірілді.
Өндірілген мұнайдың ең үлкен көлемі – 1931 жылы болды, онда 417536 т
өндірілді.
ҚАССР-дің Халық Комиссарлары кеңесі Ембімұнайды Қосшағыл және Ескене
кен орындарын іске қосуға, сондай-ақ сонда электр станцияларын салуға,
мұнай қоймалары мен су құбырын салуға міндеттеген Ембі-Мұнайды дамыту
жөніндегі іс-шаралар туралы 1934 жылғы 29 қаңтардағы №86 арнайы қаулыны
қабылдады. Қаулыда Мақат-Қосшағыл темір жолын салу және Ескенеге тармақ
жіберу қажеттілігіне үлкен назар бөлінді. Мұнайшылардың дұрыс жағдай жасау
мәселелері де назарсыз қалған жоқ, мұнай кәсіпшіліктерінде және Гурьев
қаласында тұрғын үй салу, сондай-ақ осы секілді шаруашылықтарды (бақша, сүт
фермалары, мал өсіру шаруашылықтары) құру ұсынылды. Бұдан басқа, тиісті
органдарға мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс істеу үшін 200 жұмысшы мен құрылыс
мамандығы бар 100 білікті маманды жалдау туралы мәселені шешу де ұсынылды
(Атырау облысының мемлекеттік мұрағаты, 7-қор, 38тізімдеме, 1, 2-бет.)
1925 жылдан бастап, Еуропадағы алғашқы геофизикалық тәжірибелерден
кейін (1912-1916 ж., Этвеш) Ембі мұнайлы ауданында зерттеулердің
геофизикалық әдістері қолданыла бастады, атап айтқанда, Б.Нумеровтың
басшылығымен Z-40 гравитациялық вариометрлермен түсіру сыналды. Айналатын
таразылардың көмегімен салмақты өлшеу тиімділігі карталау және Каспий
ойпаңының жағдайында күмбездердің тұз ядроларының шөгу тереңдігін айқындау
кезінде бірден расталды. 1930 ж. Ембімұнай тресінде геологиялық-барлау
конторасы құрылған кезде болашақ совет академигі Э.Фотадидің басшылығымен
дербес гравиметрлік сектор ұйымдастырылды. 1932 ж. жұмыс көлемдерінің өсу
салдарынан геологиялық-барлау конторасы трестен бөлініп, кейін
Қазмұнайгеогеофизика тресі болып қайта құрылды.
1940 жылға қарай 1:100000-1:200000 масштабында 92 түсіру орындалды. 1932
жылдан бастап, түз күмбезді құрылымдарды нақтылау кезінде 1:25000-1:50000
масштабын түсіру пайдаланылды. 1939-1937 жж. Үстірт аумағының беті
маятниктік зерттеудің сирек желісімен жабылды. 1940 жылы айтарлықтай қымбат
Z-40, S-20 және басқа да түрдегі вариометрлердің орнына өнімділігі жоғары
және анағұрлым үнемді әр түрлі гравиметрлер қолданыла бастады.
Сынған толқындар әдісі (СТӘ) қолданылған алғашқы тәжірибелі
сейсмикалық-барлау жұмыстары түз күмбездерін зерттеу мақсатында Ембі
мұнайлы ауданында 1929 жылы жүргізілді. СТӘ-ні қолдану арқасында
конфигурацияны және тұз күмбездері ядроларының шөгу тереңдігін айқындау
дұрыстығын арттыру мүмкіндігі пайда болды. Тұз үстіндегі шөгінділерді
бөлшектеу мүмкіндігін анықтау мақсатында 1934 жылдан бастап шағылысқан
толқындар әдісімен (ШТӘ) тәжірибелі жұмыстар жүргізіле бастады. 1931-1935
ж. СТӘ сейсмикалық жұмыстар орындалды, атап айтқанда, Торғай ойпаңындағы
ШТӘ, онда палеозой фундаментінің шөгу тереңдігі айқындалды. 1935-1936 ж.
палеозой фундаментіндегі депрессияларды іздеу мақсатында Шымкент қаласынан
оңтүстікке қарай СТӘ сейсмикалық-барлау орындалды. 1938-1948 жж. ШТӘ, ал
1940 ж. СТӘ Орталық Қазақстан палеозой массивінің солтүстік батпасындағы
мезозой-кайнозой қабатын Петропавл қаласының ауданындағы Батыс Сібір
плитасының тұнба шөгінділеріне бөлшектеуге мүмкіндік берді. 1934 ж. бастап
Ембімұнай мен Ақтөбемұнай тресттері, ал 1939 жылдан бастап
Қазақстанмұнайкомбинат сейсмикалық барлауды үлкен көлемдерде жүргізді.
Сейсмикалық-барлау жұмыстарының көлемдері ұдайы өсіп жатты, бұл ретте 35
құрылымда орындалған сейсмикалық-барлау бейніндегі 5331 км-ого ішіндегі
4620 км Батыс Қазақстанда болды. Сейсмикалық-барлау қалыптасқан кезең нақты
геологиялық міндеттерді шешу үшін оны сынаумен сипатталады.
Профильдеудің электр-барлау әдісін 1929 жылы бірінші рет Мемгеоком
партиясы Каспий маңындағы тұз күмбезді құрылымдарда сынады. 1930 жылдан
бастап Шлюмберже фирмасы бірлесе отырып, вертикалдық электр зондтау әдісін
(ВЭЗ) мұнайлы Ембі ауданында 1934 жылға дейін жүргізді, алайда ВЭЗ
деректерін сандық интепретациялау мүмкіндігі болмағандықтан, осы әдіспен
жұмыс істеу көпке дейін тоқтатылды. 1936 жылы Каспий маңында теллурлық
зондтау әдісі бірінші рет сыналды.
1929 жылдан бастап Доссор, Ескене, Новобогатинск, Жаманкейкебас
күмбездерінде жүргізілген тәжірибелі магнитометрлік зерттеулер тұз күмбезді
құрылымдарды зерттеу кезінде магнит-барлау тиімсіз екенін көрсетті,
сондықтан да 1931-1937 ж. бас мемлекеттік магниттік түсіру өте сирек байқау
желісімен ғана жүргізілді.
Доссор, Мақат (Ембімұнай тресті) және Мортық, Жуса
(Ақтөбемұнайбарлау тресті) мен басқа да кәсіпшіліктерде Ұңғымалардағы
кәсіпшілік (каротаждық) геофизикалық зерттеулер 1932-1934 жж. бастап
жүргізіле бастады. Шлюмберже фирмасымен бірлесіп, ұңғыма каротажы көрінетін
кедергілер (КК) және өздігінен пайда болатын поляризация (ӨП) әдістерімен
жүргізілді. Барлық құрылымдық-іздеу ұңғымаларындағы электрлік каротаж 1938
жылдан бастап жүргізіліп келеді. Осы кезде Гурьев қаласында Ембімұнай
тресінің кәсіпшіліктеріне қызмет көрсеткен дербес электр-барлау конторасы
(бастығы М.Қадысов) құрылды. Жекелеген партия каротажды Ақтөбе облысының
кәсіпшіліктерінде де жүргізді.
ВКП(б) 17 және 18-съездерінде Ембі мұнай ауданын дамытуға үлкен назар
аударылды. Онда қабылданған құжаттар мұнай байлақтарын іздеудің негізгі
бағыттарын айқындады. Оңтүстік Ембінің мұнай кәсіпшіліктерін басқаруды
жақсарту және Солтүстік Ембінің жаңа аудандарын игеру мақсатында 1936
жылдың 22-23 желтоқсанында Халық комиссарларының кеңесі Ембімұнай
тресінің құрамынан кәсіпшіліктердің Солтүстік (Темір) ауданын бөліп
шығарып, оның негізінде Ақтөбемұнай тресін құруды ұйғарды. Жаңадан
құрылған трест басқарушысының лауазымына ірі маман, дарынды өндіріс
ұйымдастырушысы, белгілі совет ғалым-геолог И.М.Губкиннің оқушыларының
бірі, бұрын бірнеше жыл Ембімұнай трест басқарушысы болып жұмыс істеген
Я.В.Лаврентьев тағайындалды.[41]
Тұтастай алғанда, осы кезеңнің іздеу-барлау жұмыстары тұз күмбездерін
зерттеу үшін қажетті, оған ең алдымен гравиметрия мен сейсмикалық-барлау
кірген зерттеулердің ұтымды кешенін айқындауға мүмкіндік берді. Іздеу және
барлау геологиялық-геофизикалық жұмыстарды жандандыру қажеттілігін мойындау
1940 жылы республикалық ауқымда алғашқы геофизикалық қызметті ұйымдастыруға
әкелді. Сонда Қазақ геологиялық басқарманың жанында М.Морозов басқарған
геофизикалық топ құрылды.
1935 жылдың қарашасында Ембінің мұнай және химия өнеркәсібін дамыту
мәселелеріне арналған КСРО ҒА-ның арнайы сессиясы өтті, онда академик И.
Губкин нақты міндетті: елдің шығысында өнімділік қуаты Кавказдықтан кем
болмайтын мұнай базасын құру туралы баяндады. Екінші мұнай базасының ірі
бөліктері Батыс Орал және Орал-Ембі мұнай аудандары болады. Сессияда осы
аудандарға ғылыми экспедицияны жіберу шешімі қабылданды. 1936 жылы Ембі
ауданына В.Батурин басқарған ғылыми экспедиция шықты. Экпедицияға қатысқан
Ю.Косыгин, И.Юркевич, А.Яншин кунгур ярусының әр түрлі нысандары егжей-
тегжейлі сипаттады, хемоген қабатының кунгурлық жасын дәлелдеді, орта юра
шөгінділерін егжей-тегжей бөлшектеді. Мұнайлы Орал-Ембі ауданы Хобдин және
Аралсор гравитациялық максимумдарының шекарасында екі бөлікке бөлінді,
астынан мұнай миграциясы туралы ой айтылды, осыған орай жыныстардың
коллекторлық қасиеттері ескеріліп, тасталындылардың қасындағы мұнай
белгілеріне ерекше назар аудару ұсынылды.
Мұнай саласын дамыту Гурьев облысының аумағымен ғана шектелмейді. 1930
ж. Шұбарқұдық тұз күмбезіндегі мұнайды ашқан алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстанның ең алдымен,
басты шикізат экспорттаушы ел ретінде әлемде өзіндік орны бар. Еліміз
көмірсутек шикізаты, көмір, темір сияқты пайдалы қазбаларға өте бай. Оның
ішінде мұнай мен газдың алар орны ерекше. Қара алтын өндірісінің ел
дамуының алғашқы кезеңін қамтамасыз еткені де шындық.
Мұнай мен газ қорының молдығы жағынан қазірдің өзінде-ақ Екінші
Кувейт аталынып жүрген тәуелсіз Қазақстанның жер асты байлығын игеру
жұмыстары қызу қарқынмен басталып та кетті деуге негіз бар. Иә, біздің
Қазақстан – жас, тәуелсіз, әрі әлемдегі ең танымал бейбітшілік сүйгіш ел.
Соған орай, тәуелсіздігіміздің алғашқы күндерінен – ақ біздің елімізбен
жан-жақты қарым-қатынас орнатып, біздің еліміздің экономикасын күшейтіп,
халықтың әл-әуқатын жақсартуға қаржылай да, материалдық-техникалық жағынан
да көмектесіп, қол ұшын беруге құлшыныс танытқан алып елдер де аз емес.
Соңғы 10 жылда еліміздің экономикасындағы шикізат бағыты әлеуметтік-
экономикалық қайта құрулардың негізгі болып табылады. Айқын саясат, шетел
әріптестері мен шетел инвестициясын тарту және транс-ұлттық компаниялар
үшін кепіл жүйесінің қалыптасуы – ел экономикасының дамуына мұрындық болды.
Аталынған тәуелсіз жылдарында 70 млрд. АҚШ долларынан астам Қазақстан
экономикасына тікелей шетелдік инвестиция құйылды.
Еліміз соңғы жылдары өзінің мұнай мен газ қорының көлемін молайту
мақсатында Итальяндық Аджип, Ұлыбританиялық Бритиш газ, Норвегиялық
Статойл, Американдық Мобил, Француздық Тоталь, Нидерландық Шелль
компанияларымен бірлесіп, кең көлемді геофизикалық барлау жұмыстарын
жүргізіп, үлкен табыстарға да қол жеткізді. Мұның сыртында соңғы жылдары
еліміздің әр қиырындағы шағын мұнай және газ өндірісі кешендерінен
табылған байлық қоры тағы бар.
Қазақстан экономикасы тұрақтануымен әлем елдерінің назарында тұр.
Экономикасының басты тұғыры мұнай-газ екені даусыз.
Бәріңіз де білесіздер, соңғы 10 жылда Қазақстан мұнай мен газ қоры
жағынан әлемдік позицияда алғы шепке шыға бастады. Соңғы кездері әлемдік
геосаясаттың өзгеруіне байланысты еліміздің маңыздылығы одан сайын арта
түсті.
Мұнайдан түскен табыс қазір ұлттық байлықтың 30% алып отыр. Сондықтан
да Қазақстан мұнай өнеркәсібін дамытуға өте ынталы болуда. Мұнай саласы
дамуындағы осындай жетістіктерімен қатар кейбір көпшілікті алаңдатарлық
қиындықтарда орын алуда. 2009 жылы біздің елімізде 76 млн 523 мың тонна
мұнай өндірілді. Өндірілген мұнайдың 68 млн тоннасы әлемдік нарыққа
экспортқа шығарылды. Соның салдарынан Қазақстанның Атырау, Шымкент және
Павлодар мұнай өңдеу зауыттарына шикізаттың жетіспеушілігі орын алды. Өз
кезегінде бұл еліміз бойынша бензин және жанар май, майлау майларының
тапшылығын тудырды.
Әрине, Қазақстанның тәуелсіздік алуының алғашқы кездерінде әлемнің
көптеген мемлекеттерінің дүние жүзіне әйгілі мұнай компаниялары Қазақстанға
көмекке келіп, мұнайгаз кен орындарын барлау, оны өндіруге елеулі көмектер
көрсетті.
Бірақ Қазақстанның ҚазМұнайГаз компаниясына қарағанда мұнай
өндірудің табысында шетел компанияларының үлесі жоғары. Бұған қарағанда
еліміз байлығының шетелге кетіп жатқанын көреміз. Сонымен бірге мұнай
өндірумен айналысатын шетел компанияларын тек мұнай ғана қызықтырып,
мұнайдың ілеспелі газын өңдеу, қоршаған ортаны ластамауға олар тарапынан
онша көңіл бөлінбеуде.
Міне, мұнай өндіру саласындағы осындай қолайсыз жағдайларды байқап,
еліміз халқының мүддесі тұрғысында мәселені ұтымды шешу жөніндегі шаралар
біздің Қазақстан мұнай саласындағы шетелдік компаниялар тақырыбында
дипломдық жұмыс жазуды таңдауға алғышарт бола отырып қаралып отырған
проблеманың өзектілігін көрсетеді.
Проблеманы зерттеудің ғылыми деңгейі. Қазақстан аумағында мұнайдың бар
екендігін зерттеу мәселелерімен Қазан революциясына дейін-ақ ғылыми
экспедициялар ұйымдастырылып, геологиялық барлау жұмыстарының жүргізілгені
бұл саланың тарихынан аян. Мысалы, И. Лепехин, П.Паллас,
Н.Севецев, ал одан соң Н.Андрусов, М.Мирзаев т.б. мамандардың зерттеулері
жүргізілді. Кеңес дәуірінде М.Губкиннің Орал-Ембі аймағын зерттеудегі
еңбегі көпке аян.
Біздің дипломдық жұмысымызда Қазақстандағы геологиялық-геофизикалық
зерттеудің және мұнай-газды аймақтарды игерудің негізгі кезеңдері
мәселесіне ерекше мән бердік.
Осындай геологиялық-геофизикалық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
Қазақстан аумағынан мұнай кен орындары ашылып, 1899 жылы алғашқы мұнай
алынса, 1911 жылдан бері тұрақты өндірілуде. Қазақстанда мұнай өндіруге 110
жыл толып отыр.
Еліміз аумағында өндіріліп, өңделініп, ол экспортқа шығарылып қана
қоймай, оның жаңа кен орындарын іздестіру, зерттеу жұмыстары жүруде.
Жұмыстың мақсаты: Мұнай саласында Қазақстан аумағында оны барлау,
өндірумен айналысып жатқан шетелдік қандай мұнай компаниялары бар және
олардың Қазақстан экономикасына көмектері қандай сияқты мәселелерді анықтау
болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде мына төмендегідей міндеттер алға қойылады:
- Қазақстанға шетелдік мұнаймен айналысушы компаниялардың келуінің мақсаты
неде;
- Шетел компанияларының қорықпай Қазақстан аумағында жұмыс істеуіне қандай
қолайлы жағдайлар мүмкіндік берді;
- Шетел компанияларының инвестициялық көмек деңгейі қандай;
- Шетелдік компаниялардың Қазақстанда жұмыс істеу болашағы қандай.
Зерттеудің обьектісі: Шетелдік мұнай компаниялары.
Зерттеу пәні: Шетел мұнай компанияларының Қазақстан аумағында жұмыс
істеу әрекеті және олардың инвестицияляқ көмек деңгейі.
Зерттеудің әдістемелік негізі: Мұнай саласындағы Кеңес үкіметі, ТМД
елдері және Қазақстан Республикасы ғалымдары, геолог мамандардың еліміз
аумағын зерттеу еңбектері және олардың ғылыми тұжырымдамалары болып
табылады.
Зерттеудің теориялық негізі: Шетелдік және отандық ғалымдардың,
зерттеушілердің мұнай саласындағы ғылыми еңбектері.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Біздің дипломдық жұмысымыздың
мазмұнындағы геологиялық-геофизикалық зерттеудің және мұнайгазды аймақтарды
игерудің кезеңдері, сондай-ақ Қазақстан аумағында жұмыс істейтін шетелдік
мұнай компаниялары жайлы деректер география-экология факультетінде
Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы пәнінен жүргізілетін
семинар және студенттердің өз бетінше жұмыстары сабақтарында пайдалану
тиімді болуы тиісті.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Біздің жұмысымыз кіріспе, үш бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
I бөлім Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ өнеркәсібінің қалыптасу
тарихы.
1.1 Мұнай-газ өнеркәсібінің Қазақстан экономикасындағы алатын орны
Осы заманғы шаруашылық мұнайсыз мүлде қызмет атқара алмайды. Мұнай
шикі күйінде пайдаланылмайды, оны өңдеу барысында түрлі отын түрлері
алынады. Мұнайды өңдеудің қалдығы мазут электр станцияларында, металлургия
пештерінде отын ретінде қолданылады. Мұнайдың қатты қалдығы гудрон – жол
құрылыстың пайдаланылады. Мұнайды өңдеудің газ қалдықтары шикізат. Оны
өңдеудің барысында синтетикалық талшық, каучук, спирт, пластамасса т.б.
өнім алынады.
Қазақстан Республикасы көмірсутекті шикізаттың едәуір қорына ие
болуда. Сараптаушылардың бағалауынша Қазақстанның болжамды мұнай қоры 13
млрд тонна, ал оның жерастынан алынатын қоры – 2,76 млрд тонна, бұл жалпы
дүниежүзілік қордың 1,92 пайызын құрайды. Қазақстан әлемде мұнайдың
анықталған қорынан 9, ал болжамды қорынан 12 орында.
Бірақ бұған Каспий теңізі қайраңының және жағалық бөліктерінің
болжамды қоры кірмейді, оның қоры 7 млрд тонна. ТМД елдерінің ішінде
Қазақстан мұнай өндіруден Ресейден кейінгі екінші ел болып табылады.
Айқындалған республиканың көмірсутекті қорынан респубиканың 179
мұнайлы, газды, мұнай-газды және мұнай-газ конденсаты кен орындар қамтиды.
Соның бәрін игерген жағдайда Қазақстан мұнай қоры жөнінен Сауд Аравиясы,
Кувейт, Біріккен Араб Эмираты дәрежесіндей болар еді.
Мұнай қорының едәуір үлесі мына төмендегі ірі кен орындарына: Теңіз
және Королевке – 1,9 млрд тонна, Қарашығанаққа – 1 млрд тонна, Өзенге -
213,5 млн тонна, Қаламқасқа – 114,5 млн тонна, Жаңажолға – 108 млн тонна,
Жетібайға – 93,9 млн тонна, Солтүстік Бозашыға – 79,9 млн тонна келеді.
Соңғы жылдары мұнай-газ саласы республиканың жетістігінің бірі болып,
ол өнеркәсіп өнімінің 40 пайызын береді.
Жуырда әлемдік экономиканы зерттеу орталықтарының ізденіс жұмыстарының
нәтижесінде ХХ-ғасырдың екінші жартысында негізгі қуат көздеріне айналған
мұнай-газ кен қорларының жер шарындағы қазіргі көлемі анықталды. Мұнай –
140,0 млрд тонна, газ – 149,5 трлн. метр, оның ішінде мұнайдың өндіруге
жататын қорының шегі – 65-70 млрд тонна, төменгісі – 53-55 млрд тонна
екен.[24]
Мұнай-газ кен қорлары жер шарында біркелкі орналаспаған.
Мұнайдың 67 пайызы Парсы шығанағындағы бес мемлекеттің еншісінде
болса, газдың төрттен бірі Ресей жерінде. Бүгінгі Парсы шығанағындағы
мемлекеттер жылына жерлеріндегі мұнай қорының – 1,2 пайызын өндірсе, мұнай
бар басқа мемлекеттерде бұл көрсеткіш орташа алғанда – 3,5 пайыз.
Мұнай қорының жыл аралығындағы өсуі, оны өндірудің мөлшері,
болашақтағы оған деген сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасын анықтауға
арналған зерттеулердің тұжырымдарына көз жіберсек, онда төмендегідей
заңдылықтарды байқамау мүмкін емес.
Соңғы жарты ғасырға таяу уақытта әлемдегі мұнай қорының өсімі млрд
тонна есебімен: 1960 жылы – 6,0; 1970 жылы – 4,8; 1980 жылы -3,3; 1990
жылы – 2,7; 2000 жылы – 1,6 болжам бойынша 2010 жылы – 1,0; ары қарай өсім
жоқ. Осы аралықтағы оны өндірудің жылдық көлемі: 1966 жылы – 1,06; 1970
жылы – 2,5: 1980 жылы – 3,1; 1990 жылы – 3,2; 2000 жылы – 3,3; 2005 жылы –
3,6, ал 2010 жылы – 4,6 млрд тоннаға жетеді деп күтілуде.
Көріп отырғанымыздай 80-ші жылдан бастап мұнай қорының өсуінен, оны
өндірудің көлемі басым түсіп, жыл өкен сайын ара-қатынасы ұлғайып келеді.
Қазір дүние жүзілік мұнай қорының жылдық өсімі (жаңа кен орындарын ашу
есебінен) әлемнің 0,8 пайызын құрайды. Ал жыл сайынғы шығын-әлемдік қордың
2 пайызын алады. Бұл жердегі мұнайдың 2070 жылдарға дейін жететіндігін
көрсетеді. Адам тарихында мұндай энергетикалық апат бұрында болған.
Беделді батыстың болжау орталықтары осы зерттеулерді негізге ала
отырып, мұнай қорының азаюына байланысты 2010 жылдан бастап оны өндірудің
мөлшері күрт төмендейді - деп болжау жасайды. Егер болжам шынға айналса
қазірдің өзінде мұнай өндіруші және оны тұтынушы мемлекеттердің саясатына
үлкен өзгерістер әкелуі мүмкін.
Келешектегі мұнай тапшылығын жете сезінген, оған деген жылдық сұранысы
– 1,0 млрд тоннаға жеткен АҚШ өз жеріндегі мұнай өндірудің көлемін
біртіндеп төмендете бастады: 1997 жылы – 320 млн тонна, 1998 жылы – 310 млн
тонна, 1999 жылы – 297 млн тонна, 2000 жылы – 289 млн тонна. Сондықтан да
әлемдегі экономикалық өсу үрдісі жоғары мемлекеттердің сыртқы саясаттағы
басты бағыты - өзге мемлекеттер жеріндегі мұнай-газ кен орындарына қандай
да түрде болмасын иелік жасау, ХХІ-ғасырдағы өмір сүрулерін солардың
есебінен қамтамасыз ету. Осындай саясатттың нақты көрінісі: бүгінде
Қазақстандағы мұнай қорының – 75 пайызын, газдың – 79 пайызын шетелдік
капиталдың иелігінде.
Еліміз аумағында мұнайдың болашағы зор 14-тей бассейндер белгілі,
солардың ішіндегі ең ірілері Атырау-Ембі және Маңғыстау бассейндері. Мұнай
Оңтүстік Торғайдан да ашылып, мұнайдың үлкен қоры Каспийдің қайрандарында
да бар. Сонымен бірге мұнай Солтүстік Қазақстан, Зайсан, Іле бойында да
болуы тиіс. Бұл аймақтарда геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде.[4]
Қазақстанда мұнай революцияға дейін-ақ, яғни алғаш 1899 жылы Ембіден
өндірілді. 1999 жылы Қазақстанда мұнай өндірудің 100 жылдық мерекесі атап
өтілді. Ал 1911 жылдан бастап мұнай Доссор, Мақат кен орындарынан тұрақты
өндірілуде.
Мұнай мен газ Батыс Қазақстан, Ақтөбе және Атырау облыстарын қамтитын
Атырау-Ембі және Маңғыстау бассейіндерінде өндіріледі.
Атырау-Ембі бассейінінде Доссор, Мақат, Қосшағыл, Сағыз, Ескене,
Қаратон, Прорва, Теңіз жән Королев, Шұбарқұдық, Теңіз т.б. мұнай
кәсіпшіліктері әйгілі.
Ембінің күкірті, парафин аз мұнайының технологиялық сапасы жоғары,
одан алынған жанармай өте жоғары бағаланады. Ембі мұнайы Ұлы Отан соғысы
жылдары әуе көлігін қамтамасыз етуде жетекші орын алған.
Атырау облысының оңтүстік-шығысында қоры өте мол Теңіз кен орны
ашылып, 80-ші жылдардың басынан игерілуде. Теңіз дүниежүзінің ірі
мұнайгазды кен орындарының бірі болып, геологиялық қоры 1,7 млрд тоннадан
астам. Теңіз кен орнының өнімді бөлігі тұзды қабаттан төмен болып, бұрғылау
қондырғыларының тереңдігі 4000-6000 м, орташа 4200 метрге жетеді. Теңіз
мұнайының құрамында еркін су болмай жеңіл категорияға жатады. Оны игеруде
АҚШ-тың Шеврон фирмасы көмек көрсетіп, 1993 жылы Теңіз-шеврон
компаниясы құрылды. Теңіз кен орнында техникалық қауіпсіздікті сақтау,
қоршаған ортаны қорғау жүргізіліп, мұнай құрамындағы меркаптин деп аталатын
қышқылды қосылысты ұстап қалу қондырғысы орнатылды. Мұндай шараларға 100
млн АҚШ доллары жұмсалынды. Меркаптиннен тазартқаннан кейін ғана бұл
мұнайды өңдеуге кірісу керек. Қазір Теңіз кен орнынан жылына 11-12 млн.
тонна мұнай өндіріліп, ал 2010 жылдары оның көлемі 30 млн тоннадан асатын
болады. Теңіз-Шеврон бірлескен кәсіпорыны құрамына Қазақстан атымен
иемденетін Теңізмұнай акционерлік қоғамы, Мобиль, Шеврон және
Ресейлік Лукойл компониялары кіреді.
Қазақстандағы мұнай өндірудің екінші бассейні Маңғыстау. ХХ-ғасырдың
60-шы жылдарының ортасында Маңғыстау түбегіндегі Өзен және Жетібай кен
орындарынан мұнай өндіріле бастады.
Соңғы жылдары Маңғыстау, оның Бозащы түбіндегі Қаламқас және
Қаражамбас жаңа кен орындары игерілді. Маңғыстау мұнайын өндіру
экономикалық жағынан тиімді, себебі оның құрамында күкірт жоқ та, қарамай
аз, парафин көбірек болып келеді. Парафинді мұнай тезірек қатады, сондықтан
оны құбырмен тасымалдау үшін қосымша жылыту керек.
Батыс Қазақстан облысының солтүстігіндегі Қарашығанақ газ-конденсат
кен орнынанда мұнай өндірілуде.
Торғай аңғарының оңтүстігі Қызылорда облысының Байқоңыр маңында Құмкөл
кені ашылды. Оның қоры 4,74 млн тонна. Оны игеруге Канаданың Харрикеин
компаниясы көмек беруде.
Каспий труба құбыры концорциумы құбыр жолының (КТК) салынуымен
байланысты Қазақстан жағы Жетібай-Ақтай-Атырау-Самара мұнай құбырын КТК-ға
берген болатын.
Павлодар мен Шымкент мұнай өңдеу зауыттары Омбы – Павлодар – Шымкент
мұнай құбырымен келетін Батыс Сібірдің мұнайында жұмыс істейді. Шымкент
зауытына Қызылорда облысының Құмкөл мұнай кен орнынан қосымша мұнай келеді.
1990 жылы республикада 25,9 млн тонна мұнай, оның ішінде 4,4 млн тонна
газды конденсат өндіріліп, оның 98 пайызын Батыс Қазақстан облысында, 2
пайызын Маңғыстау облысында өндірілді.
1992-1994 жылдардағы мұнай өндірудің Қазақстанда төмендеу себебі, 90-
шы жылдардың басындағы техника мен технологияның сақталынуы барысында кен
орындарындағы кен-геологиялық жағдайдың, өндіруші кәсіпорындардың қаржы
жағдайының нашарлануы болып табылады.
Орталықтандырылған күрделі қаржының тоқталуы, айналмалы қордың азаюы,
ең алдымен Ресеймен тарихи өндірістік және экономикалық байланыстың үзілуі,
республиканың Ресей ақша (рубль) зонасынан шығарылуы, өндірістің деңгейіне
елеулі әсер етпеді.
1955 жылдан бастап мұнай өндірудің төмендеуі тоқтап, мұнай кейінгі
кезеңдерде Маңғыстаудан басқа барлық облыстарда республика бойынша мұнай
өндіру көлемінің үнемі өсуі байқалды. 2000 жылы мұнай өндіру көлемі 35,3
млн тоннаны құрды.
2000 жылы Атырау облысында Теңіз кен орыны, ал Қызылорда облысында
Құмкөлде жаңа кен орындарын игеру есебінен мұнай өндіру артса, Ақтөбе
облысында белгілі мөлшерде тұрақталынып, 1990-1998 жылдар аралығында
Маңғыстау облысында мұнай өндіру мөлшері төмендеп, ал 1999 жылдан бастап
Өзен кен орнындағы тоқтап тұрған қондырғыларды жөндеу, оларды іске қосу
есебінен арта түсті. Сондай-ақ Қаламқас, Солтүстік Бозащыда мұнай өндірудің
өсуі де Маңғыстау облысындағы жалпы мұнай өндіруге әсер етті.[3]
Қазақойл Ұлттық мұнай компаниясына қарайтын кәсіпорындар 2000 жылы 6
млн тонна, не республикадағы мұнай өндірудің 17 пайызын берді. Қазақойлға
Өзеннен басқа Доссор, Мақат т.б. өзіндік құны жоғары жабдықтары тозған ескі
кен орындары қарайды. Оның алдында тұрған міндет ішкі нарықты, яғни мұнай
өңдеу зауыттарын мұнай өнімдерімен толтыру.
Қаралып отырған кезеңде мұнай өндірудің өсуі біріккен және
жауапкершілік шектелген шетелдік Теңіз-Шевройл БК, Қарашығанақ Петролеум
Опрейтинг, ХаррикейнҚұмкөл БК, Маңғыстаумұнайгаз АҚ өндіретін мұнайгаз
және мұнайгазконденсат ірі кен орындары есебінен жүзеге асты.
Мұнай өндіру көлемін шектейтін факторларға: мұнайды экспорттайтын
көлік құралдарының жеткіліксіздігі, Ресей мұнай құбырлары жүйесі арқылы
Қазақстан мұнайын экспорттауға қойылған квот, Орынбор зауытында Қарашығанақ
шикізатын өңдеудегі КИО мен Ресей арасындағы келісімнің болмауы, Қазақойл
мұнай компаниясына қарасты кәсіпорындардың қоры шағындау, ескі кен
орындарды пайдалану салдарынан мұнай өндіруді едәуір арттыру мүмкіндігінің
болмауы жатады.
Қазақстанда мұнай өндіру көлемі жылдан жылға артуда. 2000 жылы – 35,3
млн тонна, 2005 жылы – 59,4 млн тоннаны құраса, 2010 және 2015 жылдары 95
және 120 млн тоннаға жететін болады.
Көмірсутек шикізатты өндіру 5 облыста онан әрі жүзеге аса беретін
болады. Мұнай өндірудің өсуі:
- Атырау облысы бойынша – Теңіз кен орнын онан әрі игеру және
жаңа Қашаған кен орнын игеруді іске қосу есебінен;
- Маңғыстау облысы бойынша – Қаламқас, Солтүстік Бозащы кен
орындарында жаңа бұрғылау қондырғылары, Өзен кен орны қабатына
екінші реттік әсер ету әдісі есебінен;
- Батыс Қазақстан облысында – Қарашығанақ мұнай-газ конденсат кен
орнын онан әрі дамыту;
- Ақтөбе облысы бойынша – Урықтау, Әлібекмола, Қожасай кен
орындарын іске қосу; Ақтөбе облысындағы Әлібекмола және Қожасай
кен орындарының көмірсутекті шикізатын өндіруге арналған 25
жылдық мерзімді қатитын ЖШС Қазақойл Ақтөбе кәсіпорын
құрылып, оған қатысушылар Қазақойл Ұлттық мұнай-газ
компаниясы (50 пайыз) және Канадалық Нельсон Рисирсис (50
пайыз) компаниялары.
- Келісім әрекеті кезеңінде 40 млн тонна мұнай өндірілетін
болады. Кен орнын дамытуға бағытталған жалпы инвестиция мөлшері
856 млн АҚШ доллары.
- Қызылорда облысы бойынша – облыстың жаңа кен орындарын игеру
есебінен жүзеге асатын болады.
Қазақстан Республикасы облыстары бойынша 2000, 2005-2015 жылдар
кезеңінде газды конденсатты қоса алғандағы жалпы мұнай өндіру.1.1.1-
кестеде көрсетілген.[8]
1.1.1-кесте
2000 Болжам 2010 2015
Қазақстан бойынша жалпы мұнай 35,3 56-62 90,100 114-126
өндіру, барлығы:
Оның ішінде:
Атырау облысы бойынша 13,5 24,4-27,0 55-61 77,5-85,7
Маңғыстау облысы бойынша 9,2 11,8-13 14,6-16,2 15,3-16,9
Батыс Қазақстан облысы бойынша 4,6 9-10 9,0-10,2 9,5-10,5
Ақтөбе облысы бойынша 2,7 7,8-8,2 10,9-11,1 12,8-13,2
Қызылорда облысы бойынша 5,3 6,0-6,8 6,3-6,9 6,5-7,1
2009 жылы Қазақстанда 75 млн 523 мың тонна мұнай өндірілді.
Сонымен Қазақстан әлем елдерінің ішінде мұнай мен газдың қоры және
оларды өндіру көлемі, сондай-ақ оларды экспорттау жөнінен жетекші орынды
алады. Мысалы 2009 жылы елімізде 76 млн 523 мың т мұнай өндіру ісі болса,
соның 68 млн тоннасы әлемдік нарыққа шығарылды. Дипломдық жұмыстың осы
параграфында мұнай-газ отын түрлерінің еліміз экономикасында әрі отын, әрі
химиялық шикізат ретіндегі маңызы жан жақты сипатталынған.
1.2 Қазақстан Республикасы аумағындағы мұнай-газ кен орындарын
зерттеу тарихы
Мұнай мен табиғи туындылардың Жердің бетіне шығатыны туралы жергілікті
халыққа ежелгі кезден белгілі болды. Бұған Майтөбе (масляный холм),
Қараарна (черное русло), Майкөмген (место захоронения масла), Қарашүңгіл
(черная впадина), Жақсымай (хорошее масло), Қарамай (черное масло), Қаратоң
(черный затвердевший грунт), Мұнайлы (нефтяное) және басқалары сияқты
көптеген орографиялық және гидрографиялық объектілер: шатқалдардың,
бұлақтардың, құдықтардың және т.с.с. қазақша атаулары соған айғақ.
Бастапқы кезең. Халықта Әукетай-Шағыл ауданындағы (Орал-Жайық өзен
аралығында) Киелі от туралы аңыз сақталды, кейін белгілі болғандай, ол
жанатын газдың шығуына арналыпты. ХІХ ғасырда атақты діни қызметкер және
емші Мәтенқожа малдың қотыры мен адамдардың тері ауруларын Ойыл өзенінің
төменгі ағымындағы құмның астынан шығатын қара маймен емдепті. Жібек
жолымен Қытайдан Үндістанға жүрген сауда керуендері арбаларының
дөңгелектерін жағу үшін Зайсан ойысындағы Қарамай шатқалында жиналып қалған
қара майды пайдаланғаны туралы саяхатшылардың естеліктері де сақталды.
XVI ғасырдың аяғында Патшалық Ресей Қазақстанның байтақ еліне назар
аудара бастады және XVIІ ғасырда империяның шығыс шекараларын нығайту,
оңтүстік елдерге сауда жолдарын іздеу мақсатында көпестер отрядын, әскери
типографтар мен табиғат зерттеушілерді оқтын-оқтын жіберіп тұрды. Атырау
облысының аймағындағы мұнай туралы алғашқы мәліметтер 1717 жылы І Петрдың
Жарлығымен Ембі өзенінің төменгі ағыны арқылы Хиуаға әскери-топографиялық
экспедицияны ұйымдастырған Бекович-Черкасскийдің жазуларында, одан кейін
1869 жылы географ Н. Северцевтің жарияланған есебінде (Ш.Есенов және
басқалары, 1968) анықталды.[22]
1768 жылы ұйымдастырылған ғылыми экспедицияның (С. Гмелин, И. Лепехин,
П. Паллас) есептерінде Батыс Қазақстанның геологиясы мен пайдалы қазбалары
– көмір, мұнай, жанғыш жіктастар мен минералдық заттар туралы кейбір
мәліметтер бар. 1874 жылы Қарашүңгілдегі, Доссор мен Иманқарадағы мұнайдың
шығуын зерттеген Ресейдің Геологиялық комитетінің тау-кен инженері
Д.Кирпичников: Мұнайдың қорлары бар екені сөзсіз, алайда, ауызсу, елді
мекендермен қатынасу жолдары, пішендікке ыңғайлы шабындықтар мен дала
болмағандықтан, бұл байлақты пайдалану өту қиын деп жазған.
Сол кездегі білімді адамдардың бірі Григорий Силыч Карелин 1827 жылы
Қазақ даласының батыс аймағына барып, топографиялық түсіруді жүргізді,
өңірдің флорасы мен фаунасын зерттеді. Осы жерде Бөкей ханның баласы Жәңгір
ханмен кездесті. Г.С. Карелин Жәңгір ханға қатты әсер қалдырды және Жәңгір
хан оған кеңесші болып жұмыс істеуді ұсынды. 1832 жылы Карелин Каспий
теңізінің солтүстік-шығыс бөлігін зерттеу бойынша ірі экспедицияның
жетекшісі болып тағайындалды. Экспедиция журналының кіріспесінде ол:
Каспий теңізінің солтүстік-шығыс жағалауларына географиялық тұрғыдан лайық
назар аударылған жоқ. Бұл елсіз далаға жолшыбай болмаса, теңізшілер де
сирек келетін. Кемінде 900 шақырым жердегі Гурьев пен ескі Маңғышлақ
арасындағы жерге бірде-бір табиғат зерттеуші де келген жоқ. Жері байтақ
болғандықтан, Орта Азиямен болашақта сауда жасауға және саяси
қатынастарымызға негіз болатын жерге қатыстылығының біз үшін маңызы зор
деп жазды (Орыс географиялық қоғамының жалпы география жөніндегі жазулары,
1883, 10-т., 5-бет).
Батыс Қазақстанды зерттеушілер Маңғыстау түбегіне қатты назар аударды.
Зерттеулер 1864 жылы М.И.Ивановтың экспедициясы Маңғыстау түбегінде
мұнайдың алғашқы белгілерін тапқанда басталды. 1887 жылы Н.И.Андрусов,
М.В.Баярунас геологтары маршруттық түсіруге кірісті (М.А.Мирзоев
Маңғыстау: ғасырлар үні, Алма-Ата, Қазақстан баспасы, 1994ж.).
1851-1853 жылдары Бозащы түбегін зерттеу жалғастырылды. Экспедицияның
материалдары 1855 жылы Орыс географиялық қоғамының Жаршысында жарияланды.
Осы жұмыстарда Үстірттің, Маңғыстау мен Бозащы түбектерінің рельефі,
гидрографиясы, өсімдік жамылғысы, егжей-тегжейлі сипатталды, геологиялық
шолу жүргізілді, жерасты суының, топырағы мен климатының сипаттамасы
берілді.
Түркістанға жүргізу көзделген темір жол трассасын зерттеу және өңірдің
табиғи байлығын зерттеу мақсатында 1892 жылы Батыс Қазақстанға жіберілген
С.Никитин геологы бастаған арнайы экспедицияның зерттеулері аймақтың мұнай
байлығын геологиялық тұрғыдан мақсатты зерттеу және ашу үшін өте маңызды
болды. Мұнайдың шығуын зерттеу кезінде экспедиция қолмен бұрғылау
станоктарын алғаш рет пайдаланды. Бір мезгілде ауыз су, кейінірек –
фосфориттер мен көмір белсенді түрде зерттелді.
С.Никитиннің экспедициясы Қарашүңгілде, Доссор мен Ескенеде анықтаған
және оң бағаланған мұнайдың белгілері сол кездегі мұнай қоғамының назарын
аударды. 1892 жылдың аяғында кәсіпкерлердің Доссордың жекелеген учаскелерін
барлауға алғашқы өтінімдері пайда болды. одан кейін Орал-Ембі және Батыс
Қазақстанның басқа да аймақтарында мұнайды іздеуге және барлауға арналған
көптеген қоғамдар, серіктестіктер мен фирмалар пайда болды. Оның ішінде
Орал-Каспий мұнай қоғамы (ОКМҚ), Ембі-Каспий, Ағайынды Нобельдердің
серіктестігі, Ембі, Орал мұнайы және басқалары ең ірілері болды. 1894
ж. петербургтық кәсіпкерлер тобы мұнай кен орындарын іздеуге және барлауға
концессия алды. Алғашқы мұнай барлау объектілері Доссор, Қаратоң,
Қарашүңгіл және Ескене болды. Өз иелігіне Ембі-Каспий қоғамының
концессиясын алған С.Леманның компаниясы Қарашүңгілде тереңдігі 38-ден
бастап 275 метрге дейін 21 ұңғы бұрғылады. 1899 жылдың қарашасында, осында,
№7 ұңғымада, 40 метр тереңдіктегі карст қуысының гипстелген жынысынан жеңіл
мұнай атқылады. Бұл оқиға қазақтардың ежелгі жерінде мұнайдың ашылуы деп
әділ саналады. 1906-1909 жылдары Қаратонның жоғарғы мелдік шөгінділеріндегі
3-4 ұңғымасында мұнай-кәсіпшілік мұнайдың ағындары байқалды. 1910 ж.
С.Леманның компаниясы Орал-Каспий қоғамына ағылшын кәсіпкерлерінің
қаражатын тарта отырып, Доссорда терең бұрғылауды ұйымдастырды. 1911 жылдың
29 сәуірінде Доссордағы 225-226 метр тереңдігінде орташа юра шөгінділерін
ашқан №3 ұңғымада мұнай фонтаны қатты атқылады. Ұңғыма 30 сағат бойы
атқылады және 16 700 пұт мұнай берді.
Орал облысының 1913 жылғы Шолуында (әскери губернатордың есебіне
қосымша) Орал облысының Гурьев уезінде баяғыда басталған барлау табысты
болды. Орал-Каспий мұнай қоғамына Доссорда әрбіреуі 10 ондықтан 5 учаске,
Мақат жерінде 10 ондықтан 1 учаске және Ескенеде 10 ондықтан 1 учаске
берілді. 1914 жылдың 1 қаңтарына қарай Гурьев уезінің әр жерінде мұнай
өндіруге бөлінген 29 учаске пайда болды. 1913 ж. Орал-Каспий Мұнай Қоғамы
Доссорда 4 450 615 пұт мұнай өндірді (Әскери губернатордың бүкіл бодандық
есебіне қосымша Орал облысының 1913 жылғы шолуы, Батыс Қазақстан облысының
Мемлекеттік мұрағаты, Мұрағаттық мұражай).
1900-1917 жылдары Ембі ауданын есептемегенде, Орал-Жайық өзендерінің
арасында (Новобогатинск, Черная Речка), батыс Мұғажар етегінде (Мәртөк,
Итассай), Каспий маңының орталық бөлігінде (Мәтенқожа) және Ақтөбелік Орал
өңірінде (Жуса) іздеу-барлау жұмыстары жүргізілді. Барлауға 20 құрылым
тартылды, оларда 166 барлау және 177 пайдалану ұңғымасы бұрғыланды.
Мақатта, Солтүстік Ескене мен бірқатар басқа да алаңдарда барлау жұмыстары
жүргізілді. Солтүстік Ескенеде 7 ұңғыма, Қарашүңгілде 19 ұңғыма бұрғыланды.
Доссорда жиынтық өтпе жолы 30 мың қ.м. 32 барлау және 100 пайдалану
ұңғымасы, ал Мақатта – 12 ұңғыма (5800 қ.м.) бұрғыланды. 1915 жылы Мақатты
сынамалы бұрғылау басталды. Өнеркәсіптік мұнай юра шөгінділерінен алынды,
бір ұңғымада мұнай 18,5 сағат бойы атқылап, 250 тонна мұнай берді.
Н.Леманның компаниясы Қаратоңда 20 барлау ұңғымасын бұрғылады. Барлық
дерлік ұңғымада мұнай анықталды, олардан тәулігіне 8-ден 160 тоннаға дейін
мұнай айдады. 1912 жылы Новобогатинск кен орнында барлау жұмыстары
басталды, онда 32 ұңғыма бұрғыланды (6 195 қ.м.). 1913 жылы Черная Речка,
Білеулі, Жыңғылды, 1917 жылы – Иманқара, Дөңгелексор, жалтыр алаңдарын
бұрғылаумен игеру басталды. Ең басында мұнайды фонтандық әдіспен өндірді,
ал одан кейін, өзінен-өзі атқылау сарқылғандықтан, мұнайды қауғамен тарту
арқылы ұңғыманың сағасында салынған тереңдіктен айдады. Осы қарапайым әдіс
Ембіде 20 жылдан астам қолданылды.[21]
Мұнай өндіру тарихында 1912 жылғы 10 сәуірдегі үкіметтік актімен
құрылған Ембі мұнай-кәсіпшілік және сауда акционерлік қоғамы (1911-1919
жж.) ерекше орын алады. Оның құрылтайшылары толық стат кеңесшісі
Э.Л.Нобель, стат кеңесшісі Т.В.Белозерский және текті құрметті азамат
И.И.Стахеев (ҚР ОММ, 681-қор, 1-тізімдеме, 13-іс) болды. Мұнай-кәсіпшілік
акционерлік қоғамының барлық қаржы операциялары Орыс-Азия банкі арқылы
жүргізілді.
1924 жылы ВСНХ отырысында Орал-Ембі ауданы және оны дамыту
перспективалары деген баяндамада былай делінді: Доссор мен Мақат
кәсіпшіліктері – ауданның бүкіл мұнай өнеркәсібінің алғышарты болып
табылады. Кен орындарын мақсатты барлау 1924-1927 жылдары жүзеге асырылды.
Нәтижесінде алты перспективалық аймақ болып мыналар айқындалды: 1. Сағыз
дельтасындағы барлық кен орындар қосылған Доссор, осы топтан солтүстік
жақтағы газ кен орындары, ең солтүстік кен орны Мәтен-қожа, сондай-ақ
өнеркәсіптік атауы – Доссор және Мақат екі кен орны; 2. Оңтүстік Өңір -
Ембі өзенінен оңтүстік жақтағы барлық кен орындары, сондай-ақ өзеннің
төменгі ағыны бойындағы кен орындар. Бұл – Қаратоң, Қарашүңгіл, Стар-Төбе,
Мұнайлы, Қосшағыл, Жылан-Баста және басқалары; 3. Новобогат өңірі - Орал
өзенінен батыс жақтағы, Каспий теңізінің жағалауы бойындағы кен орындары
(Новобогат пен Черная речка кен орындары). Бұл ретте, революцияға дейін
ағайынды Нобельдер барлап бұрғылаумен 60 000 пұт жеңіл мұнай фонтанын
шығарды; 4. Иманқара өңірі - Иманқара ауданындағы кен орындар тобы. Мұнда
Иманқара, Қойқара, Қызылкөл, Жусалысай мен Күлжан, сондай-ақ Жыланқабақ,
Қарамұрат, Ұшақ күмбездері мен Чубан-Таме кен орындары орналасқан. 5.
Терісқаққан өңірі - Сағыз өзенінің жоғарғы ағынының және Ембі өзенінің
орта ағынының жанындағы кен орындары. Шамамен 15 кен орны бар. Бұл аудан аз
зерттелген. 6. Темір өңірі, оған Жанағаш, Кейқабас, Исатай, Мәртөк,
Құрсай және басқа да кен орындары жатады. Орал-Ембі ауданында орасан
мүмкіндіктер бар және болашақта өте көп мұнай беруі ықтимал..[35]
1915 ж. шөгу жағдайын және шөгінділер мен жыныс-коллекторларының
құрылымы секілді мұнай-кәсіпшілік сипатындағы зерттеулер үшін полигон
сияқты болған Мақат кен орнында 105 ұңғымасынан өндіру жүргізіліп жатты.
1916 ж. Ағайынды Нобель серіктестігі Жуса құрылымында тереңдігі 238 м.
және 132 м. екі ұңғыма бұрғылады. Осында ашылған тұз Жусалық мұнай
белгілерін Орал-Ембі аймағының кен орындарымен салыстыруға мүмкіндік берді.
Орал-Ембі аймағы ақгвардияшылардан босатылғаннан кейін осы аймақты
өнеркәсіптік тұрғыдан кеңінен игеру проблемасын 1920 ж. В.И.Ленин көтерді.
Алыс орналасқан және елсіз Ембі өңірін елдің орталығымен біріктіру
мақсатында, оның бастамашылығымен Александров Гай-Ембі темір жолы салына
бастады. Темір жолын салу күшті мұнай өнеркәсібін құру және кеңейту үшін
қажетті шарт болды.[40]
ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында Орал аймағының индустриясын дамыту
негізгі бағыт болған жоқ. Орал губерниялық жер отрядының 1922-23
операциялық жылға арналған қысқа жоспары кіріспесінің Пайдалы қазбалар
деген бөлігінде, атап айтқанда, былай деп жазылды: Орал губерниясының
пайдалы қазбалары көп емес. Қазіргі уақытта тек мұнайы мен тұзының
өнеркәсіптік маңызы зор. Мұнай жері Каспий теңізінің қасындағы губернияның
шығысында және бір бөлігі оңтүстік-батысында ғана бар. 1914 жылы, біздің
мұнай өнеркәсібі үшін ең сәтті жылда, Орал губерниясында 16 654 700 пұт
мұнай өндірілді, бұл Ресейдегі өндірудің 34-бөлігін және әлемдік мұнай
өндірудің 224-бөлігін құрайды (Батыс Қазақстан облысының Мемлекеттік
мұрағаты, 24-қор, 101-іс).
Іздеу жұмыстарын кеңейту қайта ұйымдастыру қажеттілігін тудырды. Кеңес
кезеңінде мұнай саласы мемлекет меншігіне алынды, барлық отандық және
шетелдік ұсақ серіктестер, кәсіпорындар мен фирмалар таратылды. Олардың
орнына іздеу мен барлау құқықтары берілген әр түрлі тресттер
ұйымдастырылды. 1920 жылы мұнай кен орындарын өнеркәсіптік игеру үшін өз
қолына пайдалану және іздеу бұрғылауды шоғырландырған 1922 жылы Ембімұнай
тресті болып құрылған Мәскеу қаласындағы Орал-Ембі ауданының мұнай
кәсіпшіліктерін басқару құрылды. Доссор мен Мақатты игерумен қатар 1930
жылы Байшонаста, 1931 және 1932 жылдары Сағыз бен Ескенеде тиісінше мұнай
иірімдерінің ашылуына әкелген күмбездерде бұрын іздеу жүргізді. Мұнайды
жинау, тазалау және тасымалдауға дайындау Доссор мен Мақатта жүргізілді,
онда конструкциясы қазіргі инженер-конструкторларды таң қалдыратын үлкен
сыйымдылықтар (2-3 мың (3) метрге дейін) жиналды. 20-шы жылдары мұнай
сыйымдылықтарының көлемдері Доссорда 37 482 т, Мақатта – 16 142 т. болды.
Ракушаның мұнай айдау зауыттарында 141 717 т. мұнай, 5 528 т. дистиллят, ал
Ескенің резервуарларында – 1394 т мұнай болды.
1926-27 жж. Ембімұнай тресінің кәсіпшіліктері мұнайды тереңдік
насостармен және компрессорлармен өндіре бастады. Бір мезгілде, қазандықтар
мен тұрмыстық мұқтаждар үшін табиғи газды пайдалана бастады. Доссорда
пайдалану ұңғымалары қосылған газ магистралі салынды.
Батыс Қазақстанның геологиялық құрылымын зерттеудің және мұнайлылығын
бағалаудың бастапқы кезеңінде С.Никитиннің, П.Православцевтің,
А.Замятиннің, С.Миронов пен Н.Тихоновичтің Каспий өңірі бойынша, Н.Андрусов
пен Баярунастың Маңғыстау бойынша зерттеулері өте маңызды болды. Осы
кезеңдегі зерттеулердің геологиялық қорытындыларынан юралық, мелдік және
кайнозой шөгінділердің стратиграфиясын игеру, Каспий маңында кеңінен
тараған құрылымдардың тұз күмбезін табиғатын анықтау, оның тектоникалық
схемасын жасау, Н.Андрусовтың Маңғыстаудың күрделі мегаантикдиналиін бөліп
шығаруы, бірқатар кен орындарының мұнайлылық жағдайын жалпылама түрінде
жариялауы және ірі ауқымды карталарын жасауы, негізгі мұнайлы қабаттар
(мелдік С. Никитин бойынша, юралық А.Замятин мен Н.Тихонович бойынша)
туралы түсініктерді әзірлеу ең маңызды болып табылады.[14]
Қалыптасу кезеңі. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының екінші бөлігінде
Ембінің мұнайшылары бұрғылау жұмыстарының дамуына, ұңғыма тереңдігінің
ұлғаюына, мұнай иірімдерін ашуға және барлауға әсерін тигізген роторлық
айналмалы бұрғылауды қолдана бастады. Ембідегі айналмалы бұрғылау КСРО
бойынша алғаш рет қолданылды. Осының нәтижесінде ұңғымалардың орташа
тереңдігі 1927 жылдағы 196,7 метрден 1932 жылы 637,7 метрге дейін өсті.
Ембінің мұнайшылары сол кезде КСРО мен Еуропа бойынша бірінші болып 2500-
2800 метр тереңдікке дейін қатты бұрғылауды игерді.[25]
1927 ж. И.М.Губкин ВСНХ-ның Мұнай өнеркәсіпшілігі кеңесінің отырысында
жасаған Орал-Ембі ауданының даму перспективалары атты баяндамасында былай
деген: Анағұрлым ерте барлау жұмыстары өткен ғасырдың аяғында – 1889 жылы
болды. Алғашқы жұмыстарды Леман Каспий теңізінің жағалауындағы Қаратоңнан
шамамен 35-40 километр қашықтықта орналасқан Қарашүңгіл шатқалында
жүргізді. Осы Қарашүңгілде Леман 17 ұсақ бұрғылау ұңғымаларын жүргізді, ал
1899 жылдың қарашасында бір ұңғыма 40 метр тереңдіктен мұнай ағыны
тәулігіне 90 000 пұтқа дейін болған мұнай фонтаны атқылады. Осындай нәтиже
осы ауданға және басқа да мұнай кәсіпкерлеріне назар аудартты және 1916-
1917 жылдары Ембі-Каспий осында орташа алғанда тереңдігі 150 метр
бұрғылау ұңғымаларын салды. Одан кейін Ембі ауданын дамытуға өте мұқият
назар аудару қажеттілігі туралы айта келіп, И.М.Губкин былай деді: ...Осы
тұрғыдан Ембімұнайға мемлекет көмектессе, әділ болады деп ойлаймын. Көмекті
әр түрлі жолмен көрсетуге болады: мысалы, Ембімұнайды барлық салық және
борышқорлық міндеттемелерден босатып, түсетін бүкіл табысты барлау
жұмыстарын одан әрі дамытуға түгелімен жұмсауға болады (ҚР ОММ, 196-қор, 1-
тізімдеме, 234-іс).
КСРО ВСНХ-ның Бас тау-кен отынын басқарудың геологиялық комитеті
Ембідегі геологиялық-іздеу жұмыстарына тікелей басшылық етті. 1931 ж.
М.И.Губкин Орал-Ембі ауданының дамуына ерекше назар аударды. КСРО Ғылым
академиясының төтенше сессиясында М.И.Губкин өз баяндамасында: Белсенді
әрі батыл барлау Орал-Ембі ауданынан көптеген ондаған миллион тонна
өндірілетін орасан ауданға айналдыруы мүмкін. Мұнда барынша көп қаражат
жіберіп, осы ауданға үздіксіз бақылау жүргізу керек деп атап өтті.
1925-1926 жылдары Батыс Қазақстанның аумағында геологиялық-барлау
жұмыстарын дамытуға жаңа импульс берілді. 1925 ж. Ембімұнай тресінің
жұмысын тексеру қорытындылары бойынша мұнайшылардың алдында 5-7 жылдың
ішінде Ақтөбе облысының солтүстік аудандарының (Темір ауданының) аумағында
алаңы 3500 шаршы шақырым, мұнайлылық белгілері бар құрылым барлансын деген
нақты міндет қойылды. Осы міндеттерге сәйкес 30-шы жылдардың басында іздеу
жұмыстары Оңтүстік Ембінің шегінен шығып, Ақтөбе облысының аумағында
жүргізіле бастады. Осыған байланысты Гурьев (Атырау) қаласында
Ақтөбемұнайбарлау аумақтық трестін, ал кейінірек Қазмұнайбарлау трестін
құру қажеттілігі туындады. Осындай қайта құру кен орындарын саланы іздеумен
және барлаумен ғана айналысатын өндіру кәсіпорындары мен ұйымдарға
функционалдық тұрғыдан бөлу қажеттілігіне байланысты болды, себебі аталған
екі функцияның бір қолда болуы саланы мұнай-газ кен орындарын іздеумен және
барлаумен байланысты шұғыл жұмыстарды жүргізудегі кейбір қиындықтарды
тудыратын дағарадай құрылымға айналдырды.
1931 ж. құрылған Ақтөбемұнайбарлау трестінің №10 ұңғыманы
бұрғылаумен Ақтөбе облысында Шұбарқұдық кен орнын ашты. Екі жылдан кейін
Жақсымай кен орны ашылды. Екі кен орны да Гурьевтен алыс боды. Көп ұзамай,
өндірілген мұнайды тасымалдау проблемасы туындады, ол Шұбарқұдық пен
Жақсымай кен орындарын Доссормен және Мақатпен біріктірген Гурьев-Қандағаш
темір жолын салумен шешілді.
Осылайша, 20-шы жылдардың аяғына қарай геологиялық-барлау жұмыстары
кеңейді, оған Ақтөбе облысының бірталай бөлігін геологиялық-барлау
жұмыстарымен қамту ықпал етті. 5 жыл ішінде Батыс Қазақстаннынң мұнай
байлықтарын зерттеумен 135 геологиялық және геофизикалық партия айналысты.
Бұл жұмыс көлемінің едәуір өсуіне әкелді. Мысалы, егер өңірдің мұнай
байлықтарын мемлекеттің меншігіне бергенге дейін 42328 қ.м. ұңғыма (орташа
есеппен жылына 5300 м.) бұрғыланса, онда 1920 жылдан кейін 284 мың қ.м.
(орташа есеппен жылына 20600 қ.м.) бұрғыланды. 1920-1929 жж. Орал-Ембі
ауданының кәсіпшіліктерінде 1630 мың т немесе бүкіл революцияға дейінгі
кезеңде алынған көлеммен салыстырғанда 19% артық мұнай өндірілді.
Өндірілген мұнайдың ең үлкен көлемі – 1931 жылы болды, онда 417536 т
өндірілді.
ҚАССР-дің Халық Комиссарлары кеңесі Ембімұнайды Қосшағыл және Ескене
кен орындарын іске қосуға, сондай-ақ сонда электр станцияларын салуға,
мұнай қоймалары мен су құбырын салуға міндеттеген Ембі-Мұнайды дамыту
жөніндегі іс-шаралар туралы 1934 жылғы 29 қаңтардағы №86 арнайы қаулыны
қабылдады. Қаулыда Мақат-Қосшағыл темір жолын салу және Ескенеге тармақ
жіберу қажеттілігіне үлкен назар бөлінді. Мұнайшылардың дұрыс жағдай жасау
мәселелері де назарсыз қалған жоқ, мұнай кәсіпшіліктерінде және Гурьев
қаласында тұрғын үй салу, сондай-ақ осы секілді шаруашылықтарды (бақша, сүт
фермалары, мал өсіру шаруашылықтары) құру ұсынылды. Бұдан басқа, тиісті
органдарға мұнай кәсіпшіліктерінде жұмыс істеу үшін 200 жұмысшы мен құрылыс
мамандығы бар 100 білікті маманды жалдау туралы мәселені шешу де ұсынылды
(Атырау облысының мемлекеттік мұрағаты, 7-қор, 38тізімдеме, 1, 2-бет.)
1925 жылдан бастап, Еуропадағы алғашқы геофизикалық тәжірибелерден
кейін (1912-1916 ж., Этвеш) Ембі мұнайлы ауданында зерттеулердің
геофизикалық әдістері қолданыла бастады, атап айтқанда, Б.Нумеровтың
басшылығымен Z-40 гравитациялық вариометрлермен түсіру сыналды. Айналатын
таразылардың көмегімен салмақты өлшеу тиімділігі карталау және Каспий
ойпаңының жағдайында күмбездердің тұз ядроларының шөгу тереңдігін айқындау
кезінде бірден расталды. 1930 ж. Ембімұнай тресінде геологиялық-барлау
конторасы құрылған кезде болашақ совет академигі Э.Фотадидің басшылығымен
дербес гравиметрлік сектор ұйымдастырылды. 1932 ж. жұмыс көлемдерінің өсу
салдарынан геологиялық-барлау конторасы трестен бөлініп, кейін
Қазмұнайгеогеофизика тресі болып қайта құрылды.
1940 жылға қарай 1:100000-1:200000 масштабында 92 түсіру орындалды. 1932
жылдан бастап, түз күмбезді құрылымдарды нақтылау кезінде 1:25000-1:50000
масштабын түсіру пайдаланылды. 1939-1937 жж. Үстірт аумағының беті
маятниктік зерттеудің сирек желісімен жабылды. 1940 жылы айтарлықтай қымбат
Z-40, S-20 және басқа да түрдегі вариометрлердің орнына өнімділігі жоғары
және анағұрлым үнемді әр түрлі гравиметрлер қолданыла бастады.
Сынған толқындар әдісі (СТӘ) қолданылған алғашқы тәжірибелі
сейсмикалық-барлау жұмыстары түз күмбездерін зерттеу мақсатында Ембі
мұнайлы ауданында 1929 жылы жүргізілді. СТӘ-ні қолдану арқасында
конфигурацияны және тұз күмбездері ядроларының шөгу тереңдігін айқындау
дұрыстығын арттыру мүмкіндігі пайда болды. Тұз үстіндегі шөгінділерді
бөлшектеу мүмкіндігін анықтау мақсатында 1934 жылдан бастап шағылысқан
толқындар әдісімен (ШТӘ) тәжірибелі жұмыстар жүргізіле бастады. 1931-1935
ж. СТӘ сейсмикалық жұмыстар орындалды, атап айтқанда, Торғай ойпаңындағы
ШТӘ, онда палеозой фундаментінің шөгу тереңдігі айқындалды. 1935-1936 ж.
палеозой фундаментіндегі депрессияларды іздеу мақсатында Шымкент қаласынан
оңтүстікке қарай СТӘ сейсмикалық-барлау орындалды. 1938-1948 жж. ШТӘ, ал
1940 ж. СТӘ Орталық Қазақстан палеозой массивінің солтүстік батпасындағы
мезозой-кайнозой қабатын Петропавл қаласының ауданындағы Батыс Сібір
плитасының тұнба шөгінділеріне бөлшектеуге мүмкіндік берді. 1934 ж. бастап
Ембімұнай мен Ақтөбемұнай тресттері, ал 1939 жылдан бастап
Қазақстанмұнайкомбинат сейсмикалық барлауды үлкен көлемдерде жүргізді.
Сейсмикалық-барлау жұмыстарының көлемдері ұдайы өсіп жатты, бұл ретте 35
құрылымда орындалған сейсмикалық-барлау бейніндегі 5331 км-ого ішіндегі
4620 км Батыс Қазақстанда болды. Сейсмикалық-барлау қалыптасқан кезең нақты
геологиялық міндеттерді шешу үшін оны сынаумен сипатталады.
Профильдеудің электр-барлау әдісін 1929 жылы бірінші рет Мемгеоком
партиясы Каспий маңындағы тұз күмбезді құрылымдарда сынады. 1930 жылдан
бастап Шлюмберже фирмасы бірлесе отырып, вертикалдық электр зондтау әдісін
(ВЭЗ) мұнайлы Ембі ауданында 1934 жылға дейін жүргізді, алайда ВЭЗ
деректерін сандық интепретациялау мүмкіндігі болмағандықтан, осы әдіспен
жұмыс істеу көпке дейін тоқтатылды. 1936 жылы Каспий маңында теллурлық
зондтау әдісі бірінші рет сыналды.
1929 жылдан бастап Доссор, Ескене, Новобогатинск, Жаманкейкебас
күмбездерінде жүргізілген тәжірибелі магнитометрлік зерттеулер тұз күмбезді
құрылымдарды зерттеу кезінде магнит-барлау тиімсіз екенін көрсетті,
сондықтан да 1931-1937 ж. бас мемлекеттік магниттік түсіру өте сирек байқау
желісімен ғана жүргізілді.
Доссор, Мақат (Ембімұнай тресті) және Мортық, Жуса
(Ақтөбемұнайбарлау тресті) мен басқа да кәсіпшіліктерде Ұңғымалардағы
кәсіпшілік (каротаждық) геофизикалық зерттеулер 1932-1934 жж. бастап
жүргізіле бастады. Шлюмберже фирмасымен бірлесіп, ұңғыма каротажы көрінетін
кедергілер (КК) және өздігінен пайда болатын поляризация (ӨП) әдістерімен
жүргізілді. Барлық құрылымдық-іздеу ұңғымаларындағы электрлік каротаж 1938
жылдан бастап жүргізіліп келеді. Осы кезде Гурьев қаласында Ембімұнай
тресінің кәсіпшіліктеріне қызмет көрсеткен дербес электр-барлау конторасы
(бастығы М.Қадысов) құрылды. Жекелеген партия каротажды Ақтөбе облысының
кәсіпшіліктерінде де жүргізді.
ВКП(б) 17 және 18-съездерінде Ембі мұнай ауданын дамытуға үлкен назар
аударылды. Онда қабылданған құжаттар мұнай байлақтарын іздеудің негізгі
бағыттарын айқындады. Оңтүстік Ембінің мұнай кәсіпшіліктерін басқаруды
жақсарту және Солтүстік Ембінің жаңа аудандарын игеру мақсатында 1936
жылдың 22-23 желтоқсанында Халық комиссарларының кеңесі Ембімұнай
тресінің құрамынан кәсіпшіліктердің Солтүстік (Темір) ауданын бөліп
шығарып, оның негізінде Ақтөбемұнай тресін құруды ұйғарды. Жаңадан
құрылған трест басқарушысының лауазымына ірі маман, дарынды өндіріс
ұйымдастырушысы, белгілі совет ғалым-геолог И.М.Губкиннің оқушыларының
бірі, бұрын бірнеше жыл Ембімұнай трест басқарушысы болып жұмыс істеген
Я.В.Лаврентьев тағайындалды.[41]
Тұтастай алғанда, осы кезеңнің іздеу-барлау жұмыстары тұз күмбездерін
зерттеу үшін қажетті, оған ең алдымен гравиметрия мен сейсмикалық-барлау
кірген зерттеулердің ұтымды кешенін айқындауға мүмкіндік берді. Іздеу және
барлау геологиялық-геофизикалық жұмыстарды жандандыру қажеттілігін мойындау
1940 жылы республикалық ауқымда алғашқы геофизикалық қызметті ұйымдастыруға
әкелді. Сонда Қазақ геологиялық басқарманың жанында М.Морозов басқарған
геофизикалық топ құрылды.
1935 жылдың қарашасында Ембінің мұнай және химия өнеркәсібін дамыту
мәселелеріне арналған КСРО ҒА-ның арнайы сессиясы өтті, онда академик И.
Губкин нақты міндетті: елдің шығысында өнімділік қуаты Кавказдықтан кем
болмайтын мұнай базасын құру туралы баяндады. Екінші мұнай базасының ірі
бөліктері Батыс Орал және Орал-Ембі мұнай аудандары болады. Сессияда осы
аудандарға ғылыми экспедицияны жіберу шешімі қабылданды. 1936 жылы Ембі
ауданына В.Батурин басқарған ғылыми экспедиция шықты. Экпедицияға қатысқан
Ю.Косыгин, И.Юркевич, А.Яншин кунгур ярусының әр түрлі нысандары егжей-
тегжейлі сипаттады, хемоген қабатының кунгурлық жасын дәлелдеді, орта юра
шөгінділерін егжей-тегжей бөлшектеді. Мұнайлы Орал-Ембі ауданы Хобдин және
Аралсор гравитациялық максимумдарының шекарасында екі бөлікке бөлінді,
астынан мұнай миграциясы туралы ой айтылды, осыған орай жыныстардың
коллекторлық қасиеттері ескеріліп, тасталындылардың қасындағы мұнай
белгілеріне ерекше назар аудару ұсынылды.
Мұнай саласын дамыту Гурьев облысының аумағымен ғана шектелмейді. 1930
ж. Шұбарқұдық тұз күмбезіндегі мұнайды ашқан алғашқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz