Н.А.Северцовтің Қазақстан табиғатын зерттеуі

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Н.А.Северцовтің Қазақстан табиғатын зерттеуі.

Николай Алексеевич Северцов(1827-1885) аса ірі
жаратылыстанушы орыс ғалымдары қатарына жатады.Ол ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы саяхатшы –географтар арасында шоқтығы әлдеқайда биік
тұр.Северцовтың шәкірттерінің бірі М.А. Мензбир ол тұралы көп
айтқан.Северцов өзінің ғылыми өмірінің денін Орта Азия мен Қазақстанды
зерттеуге бағыштады.Ғалым 57 жасында 23 жылын осы өлкелерде саяхатта
өткізді .Ол мұнда жеті экспедиция ұйымдастырды ,олардың төртеуі қазіргі
Қазақстанның оңтүстік және батыс өңірлерін қамтыды.Северцов өз
зерттеулері негізінде Тянь-Шань тау жүйелерінің ,Арал төңірегіндегі
Қызылқұмның төменгі Сырдаряның және басқа аудандардың тұңғыш рет толық
географиялық және геологиялық карталарын жасап олардың табиғатын ғылыми
тұрғыдан баяндап берді.Северцов өз мәліметтері бойынша ,оны саяхатшы
–географ болуға алғаш рет баулап ,Орта Азия мен Қазақстанды зерттеуге
бағыт сілтеген ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жасаған белгілі зерттеуші
Г.С.Карелин еді.
Мерзімі жағынан Северцовтың Қазақстанды зерттеуіге кірісуі П.П.Семенович
Тянь-Шаньскийға экспедициясымен дөп келеді. Бірақ Семенов Қазақстанды
зерттеуді таулы аймақтардан бастаса ,ал Северцов Арал төңірегіне және
Сырдаря өзенінің төменгі сағасына сапар шекті.
Северцов экспедициясын 1857-1859 жасақтаған Ресей Ғылым академиясы оған
осы өлкеде зерттеуді тапсырды.
Өз жұмысын Орынбор қаласында бастаған Северцов онан кейін
Мұғалжарды,Үстірт қыратын,Арал теңізінің солтүстік жағалауын байқап
қарады,Сырдаря өзенімен сапарға шығып ,Перовск портына дейін жетті.Ол
солтүстік Қызылқұмды аралаған сапарынан кейін экспедиция жұмысын
тәмaмдады.Северцов пен оның жол серігі ботаник Борщоов осы аудандардың
жаратылысы ,геологиясы ,климаты және зоологиясы жөнінен сол уақытқа дейін
беймәлім болып келген толып жатқан жаңа ғылыми деректер жинады.
Қоқан хандығының Ресеге өшпенділігі өршіп ,шиеленісе түсуіне байланысты
Северцов экспедициясының өте қиын жағдайда жұмыс істеуіне тура келді.
1860 Северцов Оралдағы казкак әскерлерін орналастыру жөніндегі комитет тің
мүшелігіне сайланып Оралдағы казак жерінің жаратылысы –тарихы жағдайларын
зерттеу ісіне кіріседі.Сол жердің зоологиясын геологиясын өсімдік
жамылғысын топырағын зеттейді.
Үш жыл бойғы 1860-1862 экспедициялық жұмыс кезінде ғалы м құстардың және
сүтқоректілердің мол коллекциясын жинаған.Ол Гурьев қаласында
Г.С.Карелиннің бай коллекциясын қолына түсіріп ,оны Ғылым академиясына
тапсырған.
1864 жылы Северцов Тянь-Шань экспедициясына аттанады.Ол тянь-Шаньның батыс
және солтүстік сілемдерін зерттейді.Ол өз сапарын Верний қаласынан бастап
Шымкент ,Әулиеата ,Мерке селосын зерттейді.Талас өзені бассейніне бақылау
жүргізеді.Бұл араларда ол өзендердің геологиялық жаратылысын ,табиғи
ерекшеліктерін ,өсімдіктері мен жануарлар дүнисін зерттейді.Сонымен қатар
ол Қаратау тауларында да сапар шекті.
Северцовтың Орта Азия да жүргізген басқа да зерттелерінің
Қазақстан аумағын физикалық тұрғыдан танып білуге қатысы бар.Северцов тың
Амудария экспедициясы 1874-1875 жылдар Арал –Каспий бассейні мен
Қызылқұмды зерттеу жолында саяхатшы Қаратау тауларында Іле Алатау
ында,Түрген,Үшмерке және басқа өзендердің алаптарын зерттеу жұмыстарын
жүргізді ,ал Амудария өзеніне бет алған сапарында ол Сырдария өзені мен
Арал теңізі туралы өз бақылауларын толықтырды .
1879 жылы Северцов Жетісуге тағы бір рет ,бұл жолы ақтық сапар
шекті.Северцов ті зерттеуші Золотницкаяның деректері бойынша бұл саяхат өз
қаржысына және маршруты белгілі болмаған .
Оның яғни Северцовтің күнделіктерін қалпына келтіре отырып көптеген
мәліметтер анықтаған.
Орта Азия тауларының биіктік белдеулерге бөлінуін толықтай
сипаттап жазу үшін Северцовқа өзінің бұрынғы жүрген маршруттарынан
солтүстік шығысқа қарай жатқан аудандар туралы мәлімет жинау қажет болды.
Бұған қоса ол өзі ертеректе қадағалап белгілеген құс жолдарын айқындай
түсуді мақсат тұтты.
Осы экспедиция тұсында Северцов Қапалда Балқаш төңірегінде құмдарда Лепсі
мен Аягөз өзен алқаптарында Арқата құмдарында болды.Сөйтіп Семей мен Омбы
арқылы Петербургге қайтты.
Жетісу экспедициясында орнитологиялық бақылау ерекше орын алды.
Саяхаттан оралғаннан соң Түркістан құстарының жаңа түрлері атты еңбек
жазды.

Северцов экспедициясы кезінде жинақталған материалдар жарияланбай
қалды.Ғалым қайтыс болған соң оның шәкірттері еңбектерін қайта өңдеді.
Северцовтың басты еңбектері Қазақстан мен Орта Азияның табиғатын танып
білуде үлкен роль атқарды.
Негзінде оның зоологиялық –географиялық еңбектерінің шешуші маңызға ие
болған.Ал жалпы алғанда зеттеудің кешенді әдісін қолданған ғалым жануарлар
дүнисінің өсіп -өнуін және таралуына ықпал ететін физикалық географиялық
жағдайларды зерттеуге барынша көңіл бөлген.
Арнайы зоологиялық ізденулермен қатар ол Жем өзенінде Үстірт қиратында
Мұғалжарда және Сырдарияда геологиялық-географиялық бақылаулар жасады.
Жем өзені Мұғалжар тауы және Үстірт қыраты арқылы Орынбордан Қазалыға
барар жолында ол геологиялық мәселелерге баса назар аударды.Геология
тұрғысынан біз ашық жатқан тау жыныстарының үлгілерін жинаған.

Северцов Жем өзені бойынан бірнеше мұнай кен орындарын тапты.Бұл жаңалық
оны қызықтырды.Ол мұнай шыққан жерлер ді зерттеп Жем өзенінің ең жоғарғы
сағасына дейін барды.
Ғалым Мұнайлы Қарашұңғыл және Қондыарал мұнай көздерін ең тәуір кен
огрындары деп есептеді.
Мұнай пайда болу мәселесін Северцрв жансақ қорытындыға келіп Оны вулкандық
құбылыс нәтижесі деп түсіндірді . Ол Арал және Каспий бассейндерінің
бөлінуінде тектоникалық жолмен емес вулкандық құбылыстар салдарынан
болған деп есептеді.
Северцов сонымен қатар Үстірт қыратының Мұғалжар арқылы Орал тауларымен
геологиялық байланыстарынада ден қойды.Северцов Үстірт Орал тауы
сілемінінің жалғасы екендігін мойындады.Бірақ бұл қате пікір болатын.
Үстірт қыратының геологиялық таримхын сөз ете келіп,Орал және Маңғыстау
таулары вулкандық әрекет нәтижесінде пайда болған деп санаған Северцов
вулкан әрекетінен үштік дәуір жыныстары ығысып күшті жарылыстарға
ұшыраған.Сондықтан ол Үстірт тің геологиялық құрылымыда тік қатпарлардан
түзілген деп түсіндірді.
Арал Каспий ойпатына жүогізген геологиялық бақылаулары Северцовқа бұл
өңірлерде пермь юра дәуірлерінде бор үштік дәуіріндегі жыныстар барлығын
анықтауға мүмкіндік берді.
Қошқарата маңында ғалым назары тас көмір тшыққан жерге аудыда ,мұның өзі
бұл жерді терең зерттеуге себепкер болды.
Сырдария өзенінде метериологиялық зерттеу жүргізді.Ғылым академиясының
тапсырмасы климатпен жануарлар дүниесінің байланысын анықтау
болатын.Северцов осы аймаққа келетін қызметкерлерге өзінің кеңесін беріп
отырды.Соның натижесінде көптеген материалдар жинақталды.
Арал теңізін зерттеген кезде теңіз суының ұдайы немесе мезгілімен тартылуы
және климаттың құрғақшылыққа айнала бастауы туралы мәселеге назар аударды.
Северцов Аралдың тартылатындығы және көлемі қысқаруда деген байламға
келеді.Ол бірде Аралдан 50 шақырым жерден 21 метр биіктіктен pecten u
Mytilus қабыршағын тауып алады.Бұл табылған қабыршақ Арал теңізі көлемінің
әлдеқайда үлкен болғандығын кейінгі уақыттары кішірейіп бара жатқандығының
белгісі болатын .Осыған байланысты Северцов бұл құбылысты өзінің негізгі
тұжырымының кепілі деп түсінді.
Сайып келгенде Арал теңізі ұдайы тартылуда деген теория ғылымда қолдау
тапппаған.ХІХ ғасырда Берг Арал дың көлемі мезгілімен өзгеріп отырады
деген теорияны дәлелдеді.
Сырдария экпедициясы жүргізген жұмыс натижесінде Орынбордан Қазалығы
дейінгі және Аралға баратын жол түгелдей картаға түсірілді.Северцов Ғылым
академиясына үш карта табыс етті.Олар :экспедиция маршруттарының деректері
келтіріліп,тұңғыш рет Жаңадария өзені белгіленген Орынбор төңірегінің
картасы;қапталдас жатқан құм жоталар мен сортаң көлдер белгіленген Арал
картасы;1847 жылмен салыстырғанда теңіз деңгейінің өзгеруін көрсететін
карта.
Северцовтың жолсерігі Борщов аталмыш аймақта физикалық географиялық
жағынан толықтай сыпаттайды,геологиясын мен жаратылысын сүреттейді. Ол
Мұғалжар тауының пайда болуын палеозой дәуіріне жатқызып тау тым бертінде
жаралған деген Гумболт пікіріне қарсылық білдіреді.Үстірт қыратының ең
жаңа дәуірде пайда болған қабаттары Мұғалжар тауларының шөгуі нәтиижесінде
кристалдық негізде түзілген,сөйтіп Борщов ол қабаттар үштік дәуірде
жердің көтерілуі салдарынан жаратылмаған деген болжам жасайды.Арал Каспий
төңірегінде климатын сипаттап ол жерде шұғыл континентті климат басым
екендігін анықтайды.Мұның басты себебі Арал Каспийдің құрлықтың ортрасында
орналасуы деп есептейді.
Борщовтың еңбегінің негізгі бөлігі Орал Каспий бассейні
маңында өсетін өсімдіктеріне арналған.Ол алғаш өсімдік пен топырақ
арасындағы байланысты зерттейді.
Борщовтың еңбектері Северцовтың Арал Каспий ойпаты жөніндегі
зерттеулерін сонымен қатар жануарлар таралуын географиялық ортаға
геологиялық тарихына байланыстылығын анықтады.
Сырдария экспедициясы ныңзологиялық коллекциясында құстардың 96,аңдардың
35,жылан кесірткелердің 26 түрі ,балықтардың 15 түрі және омырқасыз
жәндіктердің 400 данасы жинақталды.
Экспедиция оралда жұмыс істеген кезде Северцов Жайық өзенінің
гидрологиясын зерттеді.Сол уақытттары Жайық Азия мен Европа арасындағы
шекара деп шешкенді.Осыны Северцов жоққа шығарды.
Северцов тың бұл қағидасы осы заманғы ғылымдар дәрежесіне лайықты
болған.Северцов Оралда зерттеген мәселелерінің бірі Каспий теңізі
болатын.Экспедиция кезінде Каспий туралы көптеген мәліметтер жиналды
,суының ауытқуы зандылықтары анықталды.Саяхатшы 172 1834 1862 жылдарда
Жайық өзенінің жоғарағы тұсында Каспийдің тартылу картасын жасады.Бұл
картада Паллас зерттеген уақыттан бері теңіздің солтүстік жағалауының
шекарасында болған өзгерістер берілген.Картаны 1891 жылы Н.Бородин
жарыққа шығарды.

Оралда Северцов сонымен қатар сол өңір климатымен айналысты.Ғылым
академиясында табылған жазба деректерінде Орал әскерлері тұрған жердің
климаты және оның шаруашылық маңызы деген мақаласы табылған.
Северцовтың тұжырымдары жылдың әр маусымында сан рет қайталанған.Осы
деректерге байланысты ғалым Арал-Каспий ойпаты төңірегінің далалы жерлер
мен орманды –далалы аумақтардың арасында ғы климат айырмашылықтарын дәлме-
дәл анықтаған.
Северцовтың тағы мәселесі Орал өңірінің суы мен балықтарын зерттеу
болатын.Зоологик ретінде көп ізденістер жасады.Жайық өзені жағдайын жан-
жақты зерттеп саяхатшы ондағы қызыл балықтың азайып бара жатқанын
байқаған.Бұл жөнінде орал суларының қызыл балықтың тіршілік жағдайы атты
мақаласын жазады.
Саяхатшы ғалым ның зоологиялық географиялық зерттеулер барысында жазылған
еңбегі Орал төңірегіндегі өлкенің аңдары атты кітабы.Мұнда жануарлардың 35
түріне сипаттама беріліп олар тіршілігі халық шаруашылығындағы маңызы
және климат өзгертуге жарамдылығы жайында тұжырымды сөз болады.

Тянь-Шань тау жүйесінде талай рет болған ғалым оның физикалық географиясын
жақсы білген.Ол орталық Тянь-Шань ды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.