Нарық жағдайында мемлекеттің салықтық саясаты және салықтық бақылаудың нысандары

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Нарық жағдайында мемлекеттің салықтық саясаты және салықтық бақылаудың нысандары.

Демократиялық мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі болып коғамда өркениетті салықтық қатынастар мен халықтың барлық топтарының салықтық мәдениетінің бар болып саналатындығы баршаға мәлім. Сол себептен, өкілетті және атқарушы органдар салықтық саясатты жүргізуші тағы бір мезгілде оның кепілі мен бас идеологы ретінде қатысушылардың барлық топтарының мүдделерін үнемі есеп алып отыруы керек.

Сонымен бірге, заңдарды, ең алдымен салықтық құқықты, іске асыру бойынша қатысушылардың өзара қатынастары іс жүзінде белгілі түрлерін өзгеріске (деформацияға) ұшырайтынын құптау керек. Көбінесе, заңдардың сөзсіз орындалуы үшін жауапты мемлекеттік органдар мен азаматтардың өзара қатынастардағы кәсіби білім мен салыќтың мәдениет белгісінің тµмен болуынан деп айтуѓа болады. Нәтижеде біз заңдар толық іске асырылмайтын, ал экономика жарым-жартылай көлеңкелі бизнес деп аталатын тәртіпте жұмыс істейтін сєйкессіздікке ±шырап отырамыз.

Америкалық ғалым А. Лэффер бюджет табыстарының салық алудың (үдемелілігінен), яғни, салық мөлшерінің, салықтың мөлшерлемесінің өзара байланысын сипаттайтын байланысының тұжырымын сызба түрінде көрсетті. Мысалы салықтың мөлшерлемесінің артуы (абсциссалар білігі) бюджетке түсетін табыстардың қайткенде төмендеп бара жатқан қарқындармен болған кµлемін көбейюін көрсетті (ордината білігі) . Сонымен экономикалық үрдіске қатысушыларының түрткі болатын себептер байсалдылық пен көтерілмегендіктен ресми еңбекақыға ынталану, сондай-ақ өндірістің жалпы көлемі салықтың мөлшерлемесіне қарағанда ақырын бәсеңдейді. Демек, салықтық мөлшерлеменің артуына қарағанда оның мөлшерінің бәсеңдеуі кемігендіктен, жалпы айтқанда, бюджеттік табыстар көбейеді. Алайда бір белгілі шекке жеткен кезде салық төлеу іс жүзінде таза табыс қалмайтындай жағдайға алып келеді. ¤йткені, адамдар тек қана салық төлеу үшін жұмыс істей алмайды, іскер белсенділік төмендей бастайды, ал салық төлеуден жаппай қашу етек алады. Жалпы ұлттық өнімнің көлеңкелі экономика саласына көшуі пайда болады. Демек салық мөлшерлемесінің артуына қарамай, бюджетке табыстардың түсуі төмендейді, өйткені салық төлеу үшін мөлшер қысқарады. Сондықтан салық салудың тиімді тәртібін анықтау бұл салық төлеушінің экономикалық белсенділігін баспай және сонымен бірге бюджетке салықтық түсімдердің қажетті деңгейін қамтамасыз ететіндей тәртіп орнататын әрбір мемлекеттің басты макроэкономикалық проблемасы. Лэффердің қисығындағы қиын-қыстау нүктесі қосымша құнның 35-40 пайызының деңгейіндегі шамасы саналады.

Салық ауыртпалығының жеңілдетілуі экономикалық өсудің мүмкіндігін туғызады - бұл пайымдау қарсылық келтірмейді. Алайда бюджет табыстарының төмендетілуі байќалмайды, сондықтан: салықтық түсімдердің бастапқы төмендетілуінің орнын толықтыру үшін қанша уақыт қажет болады ?, - деген сұрақ туындайды. Оған жауап беру үшін экономистер В. Вишневский мен Д. Липницкийлердің жүргізген зерттеулерінің нәтижелеріндегі экономика-математикалық үлгіні келтіруге болады. Олар төмендегі негізгі мәліметтерді пайдаланған:

Нұсқалары: А Б

- өнімнің тиімділігі 0, 166 0, 220

- өзіндік құндағы шартты тұрақты

шығындардың үлесі 0, 33 0, 56

- салықтың бастапқы мөлшерлемесі 0, 4 0, 4

- салықтың мөлшерлемесінің

төмендетілуі 0, 1 0, 1

- дисконт нормасы 0, 2 0, 2

Сонда төмендегі жағдай анықталды: бірінші (А) нұсқада пайдаға салық салудың мөлшерлемесін 40 %-дан 30%-ға төмендету (есептерде кәсіпорын тек пайдаға салынатын салық төлеушісі деп жорамалданған) жағдайындағы бюджеттік табыстардың орнын толтыруға (артылған пайданы инвестицияларға бағыттаудың нәтижесінде өндірістің өсуі есебінен) жалпы айтқанда, есепті кезеңнің ұзақтығы қанша екендігіне тәуелді. Сонда тек қана тиімділіктіҫ бастапқы шамасы мен тұрақты шығын үлесін өсіру арқылы ғана өзгеріске қол жеткізуге болады (Б нұсқасы) . Яғни, шаруашылық айналысының уақытының ұзындығы төрт ай болғанда, бюджетке салықтың сол кµлемін түсіруге қажет уақытының саны 3-ке тең болады. Сонымен өтпелі экономика жағдайында бюджеттік табыстардың қалыптасқан деңгейін сақтап қалу және оған қоса олардың өсуін қамтамасыз ету, ең алдымен өзін-өзі қаржыландырушы кәсіпорындарға салықтардың мөлшерін төмендету жолымен қамтамасыз ету, толық анықталмаған мәселе. Қандай болғанда да бюджетке төленетін салық мөлшері қаншалықты төмендетілсе, соншалықты бюджетке түсетін түсім көлемі төмен болады. Мұндай жоғалтулар нәтижесінде бюджетке түсетін міндетті төлемдер есебін басқа көздер есебінен уақытша орнын толтыруға немесе бюджеттің шығыстарын қысқартуға тура келеді. Сондықтан шиеленіскен бюджеттік жағдайлардың шарттарында салықтардың мөлшерлерін айқын төмендету туралы шешім қабылдау оңай емес. Салық салу мөлшерлерін төмендету кезінде көлеңкелі экономиканың ауқымы қысқаруы мүмкін. Алайда, шаруашылық қызметтің «көлеңкеден» жаппай шығуын ынталандыру үшін елеулі түрде салықтарды төмендету қажет. Егер жалпы ішкі өнімнің 15-20 %-на салық төмендетілсе, онда «көлеңкешілер» мемлекет тарапынан қандай жаңа єдістер болады екен деп, айла ойластырғанша, мемлекет дұрыс жұмыс істеуді тоқтатып қоюы да мүмкін. Сондықтан, жалпы алғанда, салықтарды төмендету есебінен кәсіпорындардың пайдасына ресурстарды елеулі қайта үлестіру нәтижесінде көлеңкелі экономиканың ауқымдарын қысқарту мен экономикалық өсуді қамтамасыз ету проблемасының қарапайым шешімі болмайды. Салықтық ауыртпалықты төмендетуде «қанша?» деген сұрақтан назарды «қалай?» деген сұраққа аудара отырып, яғни, салық салудың техникасын жетілдіру керек.

Өркениетті әлемдік шаруашылық қатынастар және байланыстар, отандық өндірушілердің тауарлары мен қызметтерінің с±раныс негізінде талап етілуі, тек қана қоғамдағы тауарлар мен қызметтердің сапалы деңгейі және бәсекелестігін қамтамасыз ете алатын жағдайда пайда болады. Сонымен салықтық саясат - ќоѓамдаѓы әрбір жеке адам заңға бойсыну рухында тәрбилену, салықтық құқық талаптарын орындау жөнінен өзінің құқықтары мен міндеттерін анық түсінуге тиіс мемлекеттің қаржылық тәуелсіздігі мен экономикалық қуатын қамтамасыз етудің негізгі құралы.

Профессор В. С. Бардтың пікірі бойынша «Салықтар ұлттық экономика мен қатар халықаралық ауқымда өндірістің мамандандырылуы және кооперациялануының күшейтілуі, экономикалық өмірмен бірге халықаралық садуаның кеңеюі үйлесуінің жалпы процессін мемлекеттік реттеудің ең тиімді құралдарының бірі болып табылады» [2-5 б. ] .

Фискалды саясат жүргізудің тәжірибесінің талдауы іске асырылып отырған шаралардың біршама төмен нәтижелілігінің негізгі себептерінің бірі салық төлеушілердің қабылдайтын шешімдерінің жеткіліксіз мақсаттылығы, ерекше менталитеті мен мінез құлқы екендігі туралы дәлелденді. Мұнымен байланысты фискалды саясат пен болжаудың арнаулы бағдарламалары мен модельдерін құру, мемлекеттік реттеудің ықпал етуін кешенді түрде бағалауға мүмкіндік беретіндей таяу болашаққа салықтық-бюджеттік саясатты зерттеп дайындау мүмкіндігі туындайды. Бұл жерде тек қана негізінде, кез-келген эволюциялық модельдің мәнін құрайтын экономикалық реттеушілер мен мультипликатордың ролі мен маңызының артуы бола алады.

Бұл жөнінде профессор Л. П. Павлова дұрыс айтқандай « салықтық заңдылық қиындауы, салықтық бақылауды қамтамасыз етуі үшін шығындардың артуы, салық органдары қызметкерлерінің санын көбейту мен оларды қазіргі заманғы, қымбат бағалы техникалық құралдар және құрылғылармен жабдықтау бойынша салық органдарының (мемлекеттің) үздіксіз өсіп жатқан шығыстарын есепке алу керек» [3-163 б. ] .

Жоғарыда айтылған эволюциялық модельдің мысалы, сыртқы экономикалық байланыстың қатаң қаржылық бақылау кезінде және ең бастысы, инвестициялық үрдістің қаржылық өзін-өзі қамтамасыз ету кезінде өндірістік дамудың импорттық орнын басушы соғытан кейінгі нұсқасы, Жапонияда қалыптасқан іс-шаралардың кешені бола алады. Біздің пікірімізше Қазақстандық н±сќа ол н±сќадан біраз өзгешеліктерімен ерекшеленеді және ашық экономикалы, шетелдік инвестиция мен несиелік жәрдемге сүйенген Оңтүстік Кореяның моделіне жақын.

Іс жүзінде барлық ашық экономикалы елдер ерте ме, кеш пе күрделі макроэкономикалық салыстырмалыќќа тап болатындығын айта кету керек. Не бұрынғы шарттардан өсуді ынталандыру стратегиясын жалғастыру (Латын-Американдық нұсқада - табыстарды үнемі индекстеу, пайыздық мөлшерлемелерінің артуы және басқа инфляцияға қарсы қорғаныс шаралары кезінде), не ұзақ мерзімді тұрақтылық стратегиясын жүргізу (Жапонияның бастапқы таңдаған жолы), яғни, сұранысты шектеу жолымен инфляцияны басып тастау, меншікті қаржылық негізді нығайту және соның нәтижесінде инвалюталық тәуелділіктен шығып кету.

Еуропа мен Таяу Шығыс елдерінің бір қатарында тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің аса маңызды түрлеріне, әсіресе энергетикада, салықтың мөлшерін Парламент тарапынан бақылау тәжірибесі бар екенін айта кетуіміз керек. Парламенттің келісімісіз ол мемлекеттерде мөлшерлер мен тарифтер енгізілуі, өзгертілуі немесе жарналар кіргізілуі мүмкін емес.

Барлық елдерде салықтық қаржылардың экономикалық тұрғыдан дәлелденген ара қатынастарын іздеу ғасырлар бойы жасалғын, ал әлемдік қауымдастықпен ұсынылатын стандарттық ара қатынастарға жақындау әлі де бұл проблема бойынша әдістемелік негіздер немесе әлде бір маңызды жалпы ұлттық мемлекеттік бағдарлама зерттеліп дайындалмаған транзитті экономикасы бар мемлекеттер үшін, біздің пікірімізше, мүмкін емес. Сонымен қатар, салықтар деген не және олар экономика мен қоғамның дамуындағы бар проблемаларымен ара қатынаста қалай есептелуі тиіс деген тұжырым жоқ.

Қазіргі кезеңде Қазақстандағы салық салу жүйесі туралы профессор С. С. Еспаев былай деп жазады: «Салық салудағы біздің жүйенің нашарлығы мемлекеттің тіршілік етуінің материалдық негізіне зиян келтіреді, қоғамда зиянды талқылаулар туғызады, инвесторларды шошытады, азаматтардың сенімін төмендетеді және салық мәдениетінің қалыптасуына кері әсерін тигізеді [4-9 б. ] .

Басқа Қазақстандық Ф. С. Сейдахметова: «салықтардың проблемасы ең күрделі және қайшылықтары көп мәселелердің бірі болып табылады, өкінішке орай қазіргі таңдағы салық жүйесін салық төлеушінің мүдделері мен заңды құқықтарын толық әлеуметтік қорғаумен қамтамасыз етуші өте жақсы қалыптасқан деп айтуға әлі ерте», -дейді [5-3 б. ] .

Қазіргі уақытта Қазақстанда кәсіпорындардың көпшілігі жекелендірілген, олар бірнеше бағытта жұмыс істей алады және олардың көпсалалы болуы, яғни, оларды бірмезгілде өңдеуші өнеркәсіп, сауда, қызметтер көрсету саласы немесе ауылшаруашылығы бөлуге болатындығымен қатар, негізгі түйінді белгілер бар екендігінің маңызы аз емес. Бұл салық салу объектісі мен төлеу, субъекті қызметінің түріне байланысты әр түрлі ұйымдар үшін салық төлеудің ерекшеліктерін білуді жорамалдайды. Мұндай жағдайдың өзектілігі әрбір салада өзінің жұмыс істеудің өзгеше ерекшеліктері болғандықтан салық салу бойынша тиісті салалық нормативтік құжаттардың жоқтығымен байланысты да себептеледі.

Сондықтан келешекте Қазақстанда салықтық жүйенің құрылымын жетілдіру кезінде Адам Смитпен [6-341, 343 бб. ] өзінің «Халықтар байлығының келуі мен себептері туралы зерттеулер (1776 ж. ) » атты күрделі еңбегінде тұжырымдап айтылған салық салу қағидалар туралы тарихи қалыптасқан төрт постулатты келешекте есепке алу керек:

Салықтың мөлшерлестігі;
Салықтың анықтығы;
Салық салудың қолайлылығы;
Салық салудың үнемділігі.

Салық жүйесінің өсу қарқындылығы оның құрылу қағидаларының тұрақтылығы теріске шығармайды. Батыста ғылыми-қаржылық талқылаудың орталығында бір-біріне қарсы екі негізге алынатын қағида (Виксель бойынша) немесе басқаша айтқанда екі күрделі қағида (Галлер бойынша) : мемлекет қызметін сатып алу қағидасы мен төлемқабілеттілік қағидасы. Бұл екі қағида ұзақ тарихи дәстүрге ие. Сонымен бірге көптеген дамыған елдердің қазіргі заманға салық салу жүйелері әрқашан да екі қағиданың қиыстыруына негізделеді.

Нарық экономикасы дамыған мемлекеттерде салықтар тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді өндірушілерген жанама (жанама түрде жеңілдіктер мен санкциялар арқылы) ықпал ету және бюджеттік қатынастарды тікелей басқару әдісі реиінде қолданылады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық қажеттік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке қол жеткізеді. Салықтардың арқасында және экология жағынан зиянды өндірістердің кеңеюіне айыппұлдар мен басқа шектеулер енгізе отырып, мемлекет табиғи байлықтардың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді. Салықтар мемлекетке әр түрлі және басқа қоғамдық мәселелерді, бірінші кезекте өз азаматтарының табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіндігіне ие болады. Салық салу кезінде міндетті түрде ұдайы өндірістік қағида сақталуы тиіс, салық өндірістің өсуін ынталандыру, оның пропорционалдығын қолдау, еңбектің өнімділігін арттыруға мүмкіндік туғызуы тиіс.

Қазақстандық салықтық жүйе негізінде 1990 жылы бұрынғы КСРО-да қабылданған заңдар негізінде салық мәселелері бойынша заңдылық актілер пакетін қабылдау жолымен құрылған еді. Республика тәуелсіздігін әлемге әйгілеу, сондай-ақ нарықтық экономикаға көшу, республика экономикасының даму мүдделерін, ерекшеліктерін есепке алатын салықтар бойынша меншікті заңдық актілерді зерттеп дайындауды талап етті.

1991 жылдың соңында 14 заңнан құралатын салдықтар бойынша құқықтық актілер пакеті қабылданды. Олардың ішінде ең бастысы салықтар мен төлемдерді төлету тәртібі, салықтық жүйе құрылуының негізгі қағидалары, сондай-ақ салық төлеушілердің құқықтары және міндеттерін, олардың бюджетке төлейтін төлемдерінің толықтығы мен өз уақытында төленуі ушін белгіленген «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заң болды. 10 жалпы мемлекеттік және 17 жергілікті салықтар белгіленді. Заңда одан басқа әр түрлі бюджеттен тыс қорларға аударылатын қаржылар орын алды: жол қоры (автомобиль жолдарын пайдаланғаны үшін өнімдер, жұмыстар мен қызметтер өндірісінің нақты көлемінен 1 %-ы мөлшерінде) ; кәсіпкерлікті қолдау және бәсекелестікті дамыту қоры (кәсіпорындардың билігінде қалатын пайдадан 1 %- ы мөлшерінде) ; қалалық жолаушылардың көлігін дамыту мен ұстау үшін алым (аймақтарға байланысты айырмашылықтары еңбекақы қорының 5 тен 20 %-ға дейін болды) тағы басқалар болды.

Нарықтық қатынастардың кең өрісі, республика экономикасына шет елдік инвесторларды тарту, шаруашылық жүргізудің алуан түрлерінің пайда болуы дұрыстық пен икемділік, анықтық және оңайлық, тұрақтылық қағидалары үйлесетін әлемдік стандарттарға көп пе, аз ба жақын салық жүйесінің дайындалуына мүмкіндік туғызды.

Қазақстан экономикасы мен оның қаржылық жүйесінің даму тарихында 1995 жылы айтарлықтай өзгеріске тап болды. Бұрынғы салық жүйесіне қарағанда жаңа Салық Кодексінде (1995 ж. ) 51 алымдар мен салықтар орнына 12 салықтар мен алымдар түрлері бекітілді. Егер Салық кодексі енгізілгенге дейінгі 1995 жылдың 1-ші жартыжылдығында бюджетке 51, 5 млрд. теңге немесе жоспардың 46, 3 %-ы түскен болса, жаңа Кодекс енгізілуі нәтижесінде 1995 жылдың тек 4-ші тоқсанында ғана түскен қаржы 62, 0 млрд. теңгені немесе белгіленген жоспардың 55, 8 %-н құрады [7-110 б. ] .

Профессор У. Б. Баймуратовтың пікірі бойынша, 1995 жылдың Салық кодексіне жер қойнауын пайдаланушыларға тиесілі әлемдік тәжірибенің есебімен жасалған жаңа ережелер енгізілген. Оларға бонустар, рояльти, және артық пайдаға салықтар жатады. Қазба байлықтарын өндіруші өнеркәсіптік салалардың (отандық немесе шет елдік болуына тәуелсіз) кәсіпорындары республика Үкіметімен аталмыш төлемдерді төлу туралы шарттары көрсетілген келісім-шартқа отыруға міндетті [8-39 б, 9-227 б. ] .

Прогрессивтік өзгерістерге қарамастан 1995 жылғы Салық Кодексі экономиканың шынайы тиімділігін толық қамтамасыз ете алмады. Ол іс жүзінде кәсіпкеліктің дамуын ынталандыра алмады. Бұл салық жүйесі өндірушілердің табыстарының тым көп елеулі үлесін алуды болжамдады, сондықтан өндіріске сөзсіз зиян келтіреді және де бюджеттің табыстары жағынан түсімдерді азайтады. Салық ауыртпалығының шектен тыс асып кетуі салық төлеушілердің белсенділігін бәсеңдетіп, бюджетке түсімдердің төмендеуіне алып келеді.

Өзара төлемеушіліктің жаппай сипат алуы, айналымдағы қаржы-қаражаттар тапшылығы неғұрлым кәсіпорын басшыларының қырсыздығынан емес, соғұрлым келеңсіз макроэкономикалық жағдайлардан оның ішінде салық саясатының нәтижесі болуы мүмкін екендігі түсінікті.

Сондықтан Қазақстанда салық салудың заңдық негіздерін жетілдіру бағытында 2001 жылы қабылданған жаңа Салық Кодексі үлкен қадам болды. Салық жүйесінің өзгерісі барысында екі өте маңызды заңдылықтар (1995 ж. және 2001 ж. ) қабылданғандығын, кейінгі 8-10 жылда Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджеттің табыстарын қалыптастыру проблемасын айтарлықтай белсенді қарқынмен шешкенін айтуға болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.