Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы ауыл шаруашылығы болып табылады
Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті
Б.С.Мырзалиев, экономика ғылымдарының кандидаты, профессор
Нарық жағдайындағы бәсеке қабілеттілік
Түркістан - 2007
Кіріспе
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы ауыл
шаруашылығы болып табылады. Қазақстан экономикасының көрсеткіштері елде
нарықтық экономиканың негіздері құрылғандығын және экономикалық өсудің
негізі қаланғандығын көрсетеді. Өсудің негізгі шарты экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі болып табылады.
Біздің елімізде көптеген жылдар бойы өндірушілердің жоғары
монополизация жағдайында өнім өндіруді реттеуші нақты сұраныс емес,
керісінше өндіру мен бөлудің әкімшіл-әміршіл механизмі тұтынуды реттеу
арқылы тұтынушылардың қажеттіліктері мен талғамдарын қалыптастырды. Мұндай
жағдайда өндірушілерде іс жүзінде тауардың бәсекеге қабілеттілігі мәселесі
болған жоқ, ол болған жағдайдың өзінде сыртқы нарықта сатылатын өнімге
қатысты шешілетін еді. Нарықтық механизм дамуымен байланысты бұл мәселе
біздің елімізде өткірлене түсті және де оның шешімі өндірілетін және
тұтынылатын тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру жолдары мен
әдістерін белсенді түрде іздеу нарықтың барлық субъектілерінен талап
етілді. Осымен байланысты қазіргі заман экономикасында әрбір өндірушінің
қаржылық-экономикалық және өндірістік-өткізу стратегияларының басты
бағыттары жоғарғы пайда алу мақсатында нарықта өзінің позициясын нығайту
үшін өндіретін тауарларының бәсекеге қабілеттілігін көтеру болып
табылады.
Республиканың, сондай-ақ ауыл шаруашылығының перспективті дамуының
басты міндеттері 2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясында
баяндалған. 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік
бағдарламасында да ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталған маңызды шаралар
қарастырылған. Республика Президенті ауыл шаруашылығын онан әрі дамыту
бағыттарын дайындау, қайта өңдеу өнеркәсібін дамытуды қолдау, ауыл
шаруашылығы өндірісінің бәсекелестігін арттыру бағытында нақты міндеттер
қойды. Бұл жөнінде Президенттің Қазақстан халқына жасаған Жолдауында да
баяндалады. Ол бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық ауыл
шаруашылық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне айрықша талаптар
қоятындығын атап айтқан.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру бір-
бірімен байланысты күрделі мәселелерді шешумен байланысты. Өнімнің
бәсекелік қабілеттілігі ең алдымен өнімнің бағасы және сапасымен
анықталатынын ескерсек сапаны көтеру мәселесін шешудің маңыздылығы келіп
шығады. Сондықтан да отандық өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыру үшін
баға мен өндіріс шығындарын азайту, өнім сапасын арттыру қажет. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру проблемасы
Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруімен өткірлене түседі.
Сондықтан да бұл мәселе жүйеле түрде шешуді талап етеді.
Бұл мәселелер бойынша зерттеу жұмыстары көптеген ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан. Атап айтсақ, В.В.Григорук, Т.Есіркепов,
О.Есқараев, Х.Ертазин, Р.Каренов Ғ.Қалиев, Ж.Қорғасбаев, Р.Куватов,
А.Сатыбалдин, М.Сигарев сынды ғалымдардың еңбектері арналған. Алайда
аталған тақырып дербес зерттеу объектісі ретінде әлі де өз дәрежесінде
зерттеуді талап етеді. Жұмыстың өзектілігі, ауыл шаруашылығы өнімдерінің
бәсекелік қабілеттілігін арттыру проблемалары мен оларды шешудің жолдарын
қарастыру диссертациялық зерттеу жұмысының тақырыбын таңдау және мақсаты
мен міндеттерін айқындауды алдын-ала анықтады.
Бірінші тарауда бәсекелік қабілеттілікті арттырудың теориялық
негіздері және оған ықпал ететін факторлар қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстандағы агроөнеркәсіптік кешеннің қазіргі жағдайы
мен шаруашылық формаларының дамуына талдау жасалынған және бәсекелік
қабілеттілікті арттыру мүмкіндіктері талданған.
Үшінші тарауда бәсекелік қабылеттілікті арттырудың жолдары ретінде
ауыл шаруашылығындағы маркетинг жүйесін дамыту, өндірісті мамандандыру және
инновациялық даму негізінде бәсекелік қабілеттілікті арттыру мәселелері
зерттелген.
1. Нарықтық экономика жағдайындағы өнімнің бәсекелік қабілеттілігінің
теориялық негіздері
1. Бәсекелік қабілеттілікті арттырудың теориялық негіздері және оған ықпал
ететін факторлар
Соңғы онжылда бәсекенің күшеюі бүкіл әлемде байқалып отыр. Бұған дейін
бұл процесс өз дәрежесінде дамымай, үкіметтің тікелей араласуымен
шектелініп отырды. Кез-келген тауардың немесе қызмет нарығының өз
ерекшеліктері бар. Құбылыс ретінде бәсеке жаңа ұғым емес, бірақ оның
көрінісінің алуан түрлілігі оның қарқындылығы мен динамикасын бағалауды
қоса алғанда тұрақты дамуды талап етеді 1. Қазіргі кезде бірде-бір
кәсіпорын бәсекесіз дами алмайды. Бәсекелік күрестің алуан түрлі тәсілдері
мен формаларының болуына қарамастан әрбір фирма нарықтық табысқа қол
жеткізу үшін өзінің бәсекелік стратегиясын жасауға тырысады. Бәсекелік
күрестің шеберлілігін меңгеріп, түсіну қажет.
Бәсеке – нарықтың белгілі бір сегментін жаулап алу, өнімді өткізу үшін
тауарлар мен қызметтер өндірушілері арасындағы жарыс. Бұл мақсатқа жету
үшін әрбір фирма өз стратегиясы мен тактикасын қолданады. Нарықтық
экономика үшін негізін қалаушы мәнге ие, өндіріс тиімділігінің өсуі,
дамудың қозғаушы күші болып табылады. Шаруашылық процестердің реттеушісі,
нарықта тепе-теңдік бағаны белгілеу тәсілі, өндіріс пен өткізу шығындарын
азайтуды ынталандырады 2.
Бәсекелікқабілеттілік – бірнеше деңгейде қарастыруға болатын
көпжоспарлы экономикалық категория. Бұл тауарлардың, тауарөндірушілердің,
салалардың, елдің бәсекелікқабілеттілігі. Барлық осы деңгейлер арасында
өзара тығыз байланыс бар, яғни елдік және салалық бәсекелікқабілеттілік
соңғы қорытындысында нақты өндірушілердің бәсекелік қабілетті тауарлар
шығару қабілетіне тәуелді. Тауардың бәсекелік қабілеттілігін бағалау
бірнеше процестерден тұрады: (схема 1)
1. зерттелінетін тауар нарығының конъюктурасын анықтау;
2. бәсекелестер мен олардың өндіретін тауарлары жөнінде мәліметтерді
жинау және талдау;
3. потенциалды тұтынушылардың қажеттіліктерін зерттеу;
4. салыстыру үшін ұқсас тауарларды таңдау;
5. тауардың бәсекелік қабілеттілігі критерийлерінің номенклатурасын
таңдау;
6. зерттелінетін тауар мен ұқсас тауарлар критерийлерін салыстырмалы
талдау
7. факторлық талдау
Тауардың бәсекелік қабілеттілігі – тұтынушының нақты қажеттілігін
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін тауардың сапалық және құндық
сипаттамасы. Бәсекелік қабілетті тауар - өзіне көптеген процестерді
қамтитын синтетикалық көрсеткіш. Бәсекелік қабілеттілік пен сапа, бәсекелік
қабілеттілік пен техникалық деңгей түсініктері арасында өзара тығыз
байланыс бар. Бірақ олардың арасына тепе-теңдік белгісін қою дұрыс емес. Өз
өмірінде тауар бір-біріне икемді өтетін бірнеше кезеңдерді басынан
өткізеді. Біріншіден, бұл енгізу кезеңі, яғни тауардың нарықта жаңадан
пайда болуы. Тұтынушыны тауардың жетістіктеріне сендіру үшін белгілі бір
уақыт пен едәуір ақшалай шығындар талап етілетін кезең. Екіншіден, өсу
кезеңі, тауарды нарықта тану оған деген сұраныстың ұлғаюымен қатар жүреді.
Үшіншіден, жетілу кезеңі, тауарды сату көлемі өзінің ең жоғарғы шегіне
жетіп, бірте-бірте төмендей бастайды. Төртіншіден, құлдырау кезеңі – бұл
нарықта тауарға сұраныс төмендейтін кезең. Тауардың жоғарыда аталған
өмірлік циклінің кезеңдерін ескеру тауардың бәсекелік қабілеттілігін
бағалауға мүмкіндік береді, бұл әсіресе ұқсас тауарларды жасағанда және
жаңа тауарларды шығарғанда ерекше маңызды 3.
Өнімнің бәсекелік қабілеттілігінің критерийлері мен факторлары.
Бәсекелік қабілеттілік критерийі – тауардың бәсекелік қабілеттілігін
бағалау үшін негіз болатын өнімнің сандық және сапалық сипаттамасы.
Бәсекелік қабілеттіліктің бірлік критерийі бәсекелік қабілеттілікті
анықтайтын қарапайым сипаттамалардың біріне жатқызылады. Мысал ретінде сату
бағасы, құралды автоматтандыру дәрежесін айтуға болады. Бәсекелік
қабілеттіліктің кешенді критерийі бәсекелік қабілеттілікті анықтайтын
жиынтық сипаттамаларға жатады. Олардың түрлеріне топтық және жалпылама
критерийлерді жатқызуға болады. Топтық критерийге жататындар: сапа
деңгейі, имидж, жаңалық деңгейі, тұтыну бағасы, тауардың ақпараттылығы.
Бәсекелік қабілеттіліктің жалпылама критерийі - өнімнің бәсекелік
қабілеттілігін бағалау нәтижелері жөнінде шешім қабылданатын бәсекелік
қабілеттіліктің кешенді критерийі. Мысал ретінде бәсекелік қабілеттілік
деңгейі, тауар рейтингін айтуға болады. Бәсекелік қабілеттілік факторы –
бәсекелік қабілеттіліктің бір немесе бірнеше критерийлерін өзгерту үшін
қажетті және жеткілікті болатын тікелей себептер. Өнімнің бәсекелік
қабелеттілігінің жекелеген критерийлерінің мәнінің төмендеу себептерін
талдау және бәсекелік қабілеттілікті арттыратын факторларды белгілеу, яғни
факторлық талдау кәсіпорын қызметіндегі маңызды сәт. Факторлық талдау жаңа
өнімді игеруде жүргізілетін бәсекелік қабілеттілікті бағалаудың жалпы
схемасының бір бөлігі болып табылады (схема2).
Бәсекелік қабілеттілікті қалыптастыру – тауарды жасау мен оны
тұтынушыға қозғалысының барлық кезеңдерінде оның бәсекелік қабілеттілігінің
қажетті деңгейін белгілеу, қамтамасыз ету және қолдау. Тауардың қажетті
сапасын қамтамасыз ету үшін келесі факторларға ықпал етіледі:
- өндірістік факторлар (шикізат, құрастыру, технология);
- өткізу факторлары (тасымалдау шарты, сақтау);
- сервистік факторлар (тауарды таңдауда көмек беру, тауарды қажетті
орынға жеткізу қызметі).
Тауар бағасының қажетті деңгейін қамтамасыз ету үшін де өндірістік,
өткізу және сервистік факторларға ықпал етеді 3.
Схема1. Тауардың бәсекелік қабілеттілігін бағалаудың жалпы схемасы
Тауардың бәсекелік қабілеттілігінің макроэкономикалық ]
факторлары
Бәсеке бес негізгі күштермен сипатталады (схема3). Нарық бөлігі үшін
жарыста бәсекеде тек ғана негізгі ойыншылар қатыспайды. Барлығы бәсекелес
бола алады (тұтынушылар, жеткізушілер, жаңа қатысушылар, ауыстырғыш
тауарлар). Аталған саладағы бәсекелік күштерді толық талдау және зерттеу
кәсіпорынға бірқатар маңызды сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді:
- әлсіз және күшті жақтарын анықтау;
- жаңа қатысушыларды дер кезінде байқау;
- ауыстырғыш тауарлардың пайда болу уақытын анықтау.
Қорытындысында кәсіпорын оптимальды бәсекелік стратегияны таңдап,
салада тиімді орынды иелене алады, сондай-ақ бәсекелестерден қорғану үшін
дұрыс позицияға ие бола алады 4.
Схема-3. Бәсекенің бес күші
Бәсекенің қозғаушы күштерінің негізгі типтері:
1. Ұзақ мерзімді сұраныс масштабының динамикасы
Ұзақ мерзімді сұраныстың ұлғаюы немесе азаюы әрекет етуші фирмалардың
өндірістің қуатын ұлғайту үшін инвестициялау бойынша шешімдер қабылдауда
маңызды фактор болып табылады. Ұзақ мерзімді сұраныстың өсуі нарыққа жаңа
фирмаларды тартады, ал сұраныстың төмендеуі керісінше әсер етеді.
2. Сұраныс құрылымының динамикасы.
Бұл өзгерістер тұтынушылардың сервиске, өткізудің басқа каналдарын
құруға, шығарылатын өнім ассортиментінің өзгеруіне талаптарының өзгеру
себептерін көрсетеді.
3. Өнімнің жаңаруы.
Тауарды жаңарту нарықты кеңейтеді, сұраныстың өсуін ынталандырады.
Нарық жаңа тауарлардың кең таралуымен сипатталғанда сала өнімінің жаңаруы
басты қозғаушы күш болып табылады - өндіріс тәсілдеріне, өнім шығымының
ауқымды деңгейіне, маркетингтік шығындарға, тарату каналдарына ықпал
етеді.
4. Технологиялық инновация.
Жеке технологиялық жаңалықтар өндіріс тәсілдерінде өндірістің бірлік
шығындарын, инвестиция мөлшерін өзгертеді, тауардың өмірлік циклінің мәнін
ұлғайтады. Жоғарыда аталғандар нарықта табысты әрекет етуші фирмалардың
саны мен мөлшеріне деген талаптарды елеулі өзгертеді.
5. Маркетингтік инновация.
Фирмалар кезеңділікпен жаңа жолдар мен тәсілдерді қолдана отырып,
тұтынушылық мүддені ұлғайта, өнім бірлігіне келетін шығындарды азайта
отырып, өз өнімдерін нарыққа ұсынады. Осылайша олар бәсеке шарты мен
қарсылас фирмалардың позициясын өзгертетін жаңа күштерді қозғалысқа
келтіреді.
6. Лидерлік динамикасы.
Бәсекеге ірі фирмалардың енуін немесе шығуын білдіреді, яғни бәсекелік
күрестің жаңа кезеңі: рольдердің қайта бөлінуі, жаңа ойыншылардың бөлініп
шығуы, нарық құрылымының өзгерісі.
7. Тиімділік динамикасы.
Өнім бірлігіне келетін шығындарды азайтатын салада өндірістің жаңа
тиімді масштабтары пайда болғанда ірі фирмалар басқа компаниялардың
стратегиясын өзгертеді.
8. Тұтынушылық талғам.
Өспелі тұтынушылар саны төменгі бағалар бойынша жаппай тұтыну
тауарлары таңдау мүмкіндігін беретін жоғарғы бағадағы тауарлар сияқты
олардың талғамы мен таңдауын толық қанағаттандыратынын шешеді.
9. Нарықты мемлекеттік реттеу.
Экономикалық қатынастарды реттеуді қоса алғанда мемлекеттің өз
институттары арқылы іс-әрекеті, сондай-ақ мемлекеттік саясаттағы өзгерістер
нарық пен бәсекелік шарттарға ықпал ете алады.
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігі және оны дамыту
кезеңдері
Ұлттың бәсекелік қабілеттілігі өндіріске жаңалықтарды ендіру
қабілетіне тәуелді болады. Нарық талаптары мен көрсететін қысым нәтижесінде
кәсіпорындар әлемдік нарықта әрекет етуші күшті бәсекелестермен күресте
өздерінің артықшылықтарын ұлғайтады. Қазіргі заманғы экономикалық
жағдайда бәсеке әлемдік масштабта кеңейген тұста мемлекеттің ролі күшейе
түспек. Ұлттық құндылықтар, мәдениет, экономиканың құрылымындағы
айырмашылықтар - бұның барлығы табысты бәсекелік қабілеттілікке қол
жеткізуге үлесін қосады. Әрбір ел үшін бәсекелік қабілеттілік құрылымында
өте елеулі айырмашылықтар бар. Өйткені бір мемлекет барлық жағынан
бәсекелік қабілетті бола алмайды.
Бәсекелік қабілеттілікті анықтайтын маңызды факторлар мыналар:
- экономиканың даму деңгейі;
- проценттік ставка;
- валюта курсы;
- жұмыс күшінің құны.
Елдің бәсекелік артықшылығы үшін ереже төрт жағдайды қамтиды (схема-
4).
Схема-4. Бәсекелік артықшылық жағдайлар
1. Факторлар үшін шарттар. Аталған салада бәсекелік күрес жүргізу үшін
қажетті квалификациялы күштердің болуы немесе инфрақұрылым сияқты
өндіріс факторларындағы елдің позициясы.
2. Сұраныс жағдайы. Салалық өнім немесе қызмет үшін ішкі нарықтағы
сұраныс сипаты.
3.. Туыстық және қолдаушы салалар. Аталған елде жеткізуші салалардың
немесе әлемдік деңгейде бәсекелік қабілетті басқа да сәйкес салалардың бары
немесе жоқтығы.
4. Тұрақты стратегия, құрылым және бақталастық. Елде қалыптасқан
кәсіпорында құру, ұйымдастыру және басқару, сондай-ақ ішкі бәсеке сипаты.
Бұл факторлар компанияның пайда болатын және бәсекелесуге үйренетін
ұлттық ортасын қалыптастырады. Келтірілген әрбір фактор және олардың
бүтіндей жүйесі әлемдік деңгейде бәсекеде табысқа қол жеткізу үшін елеулі
құраушыларды сипаттайды. Ресурстардың жеткіліктілігі және квалификациялы
жұмыс күші салада бәсекелік артықшылықты қамтамасыз ету үшін қажет. Елдің
ішіндегі жағдай тиімді ақпарат ағыны мен өндіріс процесі мен белгілі бір
өнімге қажеттілікті қамтамасыз еткенде компания бәсекелік артықшылыққа ие
болады. Егер елдің ішіндегі жағдай компанияны тұрақты жаңарту мен
инвестициялауға мәжүр ететін болса, компания тек ғана бәсекелік
артықшылыққа ие болмайды, сондай-ақ уақыт өте келе өз артықшылықтарын
өсіреді 5.
Салада бәсекелік қабілеттіліктің болуы басқару практикасы мен
ұйымдастыру моделінде алдыңғы қатарлы қызмет ететін компаниялардың
бірігуінің нәтижесі болып табылады. Әртүрлі елдер компаниялар немесе
жекелеген тұлғалар қол жеткізуге талпынатын мақсаттар тұрғысынан да елеулі
ажыратылады.
М. Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегінде қарастырылған
теориялық жағдайларға сәйкес төрт негізі күштер мен ынталарға сәйкес
келетін ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігінің төрт негізгі
кезеңдері ажыратылады (схема-5) 1.
Схема-5. Ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігінің даму кезеңдері
Өндіріс факторларының негізінде бәсекенің дамуы. Аталған кезеңде
барлық ұлттық салалар әлемдік нарықта табысты әрекет етеді, тек өндірістің
негізгі факторларының (табиғи ресурстар, ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру
үшін табиғи жағдайлар, жұмыс күші) арқасында бәсекелік күресте өздерінің
артықшылықтарына қол жеткізеді. Мұндай экономикада ел ішінде фирмалар
арасында бәсеке өнімге бағаны түсіру негізінде жүргізіледі. Өндіріс
факторларына сүйенетін экономикада ішкі рынокқа бағдар алатын салалар
шеңбері импорттық тауарлардың отандық ауыстырғыштарын құру жолымен
кеңейеді. Алайда ауыстырғыш тауарлар өндіруші отандық салалардың бәсекелік
қабілеттілігі әлемдік нарыққа шығу үшін жеткілікті емес, ал кейбір
импорттық шектеулерде экономиканың тиімділігі төмендеуі мүмкін.
Инвестиция негізінде бәсекенің дамуы. Аталған кезеңде экономиканың
бәсекелік артықшылығы ұлттық фирмалардың агрессивті түрде инвестициялауға
дайындығы мен қабілеттілігіне негізделеді. Фирмалар қаржыларын қазіргі
заманғы тиімді әлемдік нарықта сатып алуға болатын қондырғыларға, жақсы
технологияға салады. Инвестиция көлемінің өсуі жаңа факторлардың құрылуы
мен қазіргі заманғы инфрақұрылымның дамуына алып келеді. Бұл кезеңге қол
жеткізудің шарты ұлттық фирмалардың тәуекелмен байланысты іс-әрекеттерді
жеңіл шешетіндігі болып табылады. Инвестиция негізінде бәсекелік
қабілеттіліктің жоғарылауы әдетте жоғарғы капитал сыйымдылығы, өндіріс
ауқымы есебінен елеулі үнемдеу, өнімнің стандарттылығы тән белгілі бір
кластағы салаларда мүмкін. Бұл кезеңде мемлекет инвестицияны бағыттауда
алдыңғы роль ойнайды және фирмалардың белсенділігі де бұл сферада өсуі
тиіс.
Жаңалықтар негізінде бәсекенің дамуы. Бұл кезеңде факторлық шығындар
есебінен ұлттық экономиканың бәсекелік артықшылығын қамтамасыз ету сирек
құбылысқа айналады. Енді факторлары иемдену емес, керісінше олардың
жетіспеушілігі жаңа технологияны ендіруді ынталандыра отырып, бәсекелік
қабілеттіліктің өсуін қамтамасыз етеді. Ғылыми мекемелер мен ұйымдардың
құрылымы күрделеніп, олардың саны өседі. Едәуір дәрежеде нақты саланың
қажеттілігіне бағытталған өндіріс факторларын қалыптастыру мен жетілдірудің
жаңа механизмдері пайда болады. Аталған кезеңде фирмаларды ауқымды
стратегияларды жасайды, халықаралық жеткізіп беру мен қызмет көрсетудің
меншікті өз жүйесін құрады. Өндірісті шетелге өткізу мүмкіндігі пайда
болады. Дамыған елдерден Ұлыбритания жаңалықтар кезеңіне ХІХ ғасырдың
бірінші жартысында қол жеткізді, АҚШ, Германия және Швеция ХІХ-ХХ
ғасырлардың бірнеше онжылдықтары шегінде, Италия мен Жапония бұл кезеңге
тек ХХ-ғасырдың 70-ші жылдарында ғана қол жеткізді.
Байлық негізіндегі бәсеке. Бұл кезеңдегі бәсекенің алғашқы үшеуінен
айырмашылығы соңғы қорытындысында өндірістің құлдырауына алып келеді.
Экономиканың қозғаушы күші қол жеткізілген артықшылық болып табылады.
Басты проблема бұрын қалыптасқан байлықпен қозғалысқа келтірілген экономика
қол жеткен арытқшылықтар мен позицияны ұстап тұру қабілетін бірте-бірте
жоғалтады. Бұл кезеңде фирмалар әлемдік бәсекеде өз позицияларын ұстап
тұра алмайды. Бұл олардың көп көңілді өздерінің бұрыңғы позицияларын
сақтауға бөлгендігінен болады, инвестицияны өсіруге компаниялардың
қызығушылығы төмендейді. Экономика сферасы алдымен базистік салалар мен
дайын өнім өндірісінде, одан кейін құрастырмалы бұйымдар шығаратын
салаларда, соңында машина жасауда бәсекелік артықшылықтарын жоғалту
есебінен тарылады. Жаңалықтар стадиясы салалардың салыстырмалы көп санында
бәсекелік қабілеттіліктің тұрақты өсуі үшін жағдайлар құратын болса, байлық
стадиясы керісінше салалар шеңберін қысады.
Ұлттық өндіргіш күштер жүйесін қалыптастырудың маңызды аспектісі
экономиканың бәсекелік қабілеттілігінің дамуы болып табылады. Экономикалық
өсудің мүмкіндіктері мен перспективасы және елдің экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету осы жағдаймен байланысты.
Әлемде барлық жағынан бәсекелік қабілетті және барлық жағдайда
артықшылықты кепілдендіретін бірде-бір мемлекет жоқ. Табысқа қол жеткізген
көптеген елдер бәсекелік қабілеттілік потенциалын жинақтаудың бірқатар
кезеңдерінен өтті. Осы жолды Қазақстан да қайталап отыр. Алғашқы кезеңде
елде алдыңғы қатарлы салалар негізінен өндірістің базалық факторлары мен
ресурстары есебінен артықшылыққа ие болады. Осы шеңбер бойынша
потенциалды бәсекелік қабілетті салалар жеткілікті тар, бәсекелік
артықшылыққа төменгі бағалар есебінен қол жеткізіледі, технологияның көзі
импорт болып табылады. Қазіргі заманғы технология мен өнім түрлері тікелей
шетелдік фирмалармен немесе біріккен кәсіпорындармен пайда болады. Сыртқы
нарыққа шығу шетелдік кәсіпорындардың біріккен күшімен орындалады. Бұл
кезеңде елдің экономикасы әлемдік нарық конъюктурасының ауытқуларын
сезімтал келеді 6.
Екінші кезеңде табыс потенциалы экономиканы инвестициялау
мүмкіндігіне, оны жаңартуға тәуелді болады. Қолданылатын технология әлемдік
өлшем бойынша алдыңғы қатарлы емес, бірақ жеткілікті дамыған. Бәсекелік
қабілеттіліктің факторлар жиынтығы алдыңғы кезеңдегідей, бірақ күрделі
техниканы игеру мен қолдану процесі бұл факторларды тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Осы кезең арқылы өз уақытында көптеген дамыған және жаңа
индустриалды елдер жүріп өтті.
Үшінші кезеңде экономиканың негізгі қозғалысы жаңалықтарды ендірумен
анықталады. Фирмалар мен салалардың көптеген саны жаңалықтарды жәй ғана
қолданып қоймай, оларды тұрақты түрде құрады және таратады. Бұл кезеңдегі
елдің қол жеткізген көрсеткіштері – ғылыми сыйымды өндірістерде бәсекелік
қабілеттілікті кеңейту, қызмет жүйесінің дамуы, салалық құрылым
трансформациясы.
Қазақстан көптеген параметрлер бойынша бірінші кезеңде тұр. Екінші
кезеңде тұрақты орнығу, одан әрі үшінші кезеңге өту үшін мемлекеттің
белсенді реттеуші ролі қажет. Ең алдымен бұл роль өзінің мәні бойынша
ерекшеленетін бәсекелік қабілеттілік факторларына қатысты көрінуі тиіс.
Экономиканың бәсекелік қабілеттілігі қазіргі кезде Қазақстан үшін тән
базалық факторлар (табиғи ресурстар, арзан жұмыс күші) есебінен қамтамасыз
етіле алады. Қазіргі заманғы инфрақұрылым мен білімді персоналды
қолдануға негізделген песрпективті факторлардың маңыздылығы жоғары. Білім
мен ғылымның экономикалық ролін жете бағаламау бәсекелік қабілеттіліктің
болашақ потенциалы үшін кедергі келтіреді. Бірде-бір ел бәсекелік
қабілеттіліктің барлық факторларында көшбасшы бола алмайды. Бұл принцип
Президенттің халыққа жолдауында айтылғандай селективтік стратегия негізінде
жүзеге асырыла алады. Селективтік стратегия экономиканың бірнеше
секторларын бөліп қарастыруды көздейді. Олардың біріншісі қолданылатын
технология бойынша әлемдік деңгейге шығарылатын өндірістерді құрады.
Бәсекелік қабілетті өнім шығара отырып, олар өндірісті қаржыландыру
көздерінің бірі бола алады. Екінші сектор даму деңгейі сыртқы нарықта
бәсекелік қабілеттілікті қамтамасыз етуі міндетті емес салаларды қосады.
Үшінші сектор босатылған ресурстарды алғашқы екі секторға бағыттайтын
өндірістерді қамтиды. Сондықтан да қазіргі заманғы технологияны
қалыптастыруда маңызды болып ішкі және сыртқы нарықта қалыптасқан сұранысты
талдау және күтілетін сұранысты болжау табылады.
Елдің бәсекелік қабілеттілігін арттыруда маңызды рольді елдегі ғылыми-
техникалық прогрестің даму деңгейі алатындығы белгілі. Кәсіпорындардың
технологиялық деңгейінің қаншалықты жетілгендігіне байланысты олардың
өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігі тәуелді болады. Шағын және орта
бизнестің технологиялық деңгейін дамыту мақсатында технологиялық
орталықтар құрылады. Қазіргі кезде Жапонияда мұндай орталықтардың 169-ы
жұмыс істейді. Олардың негізгі міндеті техникалық кеңестер беру, біріккен
жобаларды ұйымдастыру, өнімді тестілеу бойынша қызмет көрсету. Бұдан басқа
елде ғылыми-техникалық прогресті дамыту бойынша жапондықтар технополистер
құрады. Қазіргі кезде 26 технополия осы бағытта жұмыс істейді 7.
1.3. Нарықтық экономикада бәсекелік қабілеттіліктің қажеттілігі және
Қазақстан экономикасы үшін алатын орны
Өнімнің бәсекелік қабілеттілігі тек нақты нарық жағдайында
қарастырылады. Нарықтық экономиканың негізгі қозғаушы күші - бәсеке.
Бәсекені жүргізу тәсілдері бойынша оның бағалық және бағалық емес болып
бөлінетіндігі белгілі. Соңғы жылдары бағалық емес бәсекенің ролі өсіп отыр
және бәсекелік күресте алдыңғы орынға өндірілетін өнімнің сапасы шығады.
Бұл тұрғыдан жаңа индустриалды елдердің тәжірибесі ден қоярлық. Олардың
қатарына Қытай, төрт азиаттық барыс елдерін (Гонконг, Сингапур, Оңтүстік
Корея, Тайвань) және кейбір басқа да шығыс азия елдерін жатқызуға болады.
Өнім сапасының өсуі бұл елдерде 70-ші жылдардың ортасында басталды. Ұзақ
уақыт бойы жалақыға төменгі ставкалармен және жоғарғы еңбек өнімділігімен
түсіндірілді. Көптеген азия елдері өнім сапасын жоғарылату үшін жапондық
ақаусыз өндіріс принципін қолданады. Ақаусыз өндіріс кәсіпорынға сапаны
кешенді басқаруды енгізуді көздейді. Сапаны кешенді басқару кәсіпорынның
барлық бөлімшелерін қамтиды. Сапаны басқару өнімнің өмірлік циклінің
барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады. Өнімнің бәсекелік қабілеттілігі мен
сапа мәселесі шетелдерде мемлекеттік деңгейге дейін көтерілген 8.
Салалық ғылыми-техникалық ұйымдарды қайта құру ғылыми сыйымды және
жоғарғы технологиялы өнім өндірісінде ғылым мен өндіріс интеграциясына
негізделуі қажет. Мұнда ғылыми потенциалды қайта құрудың маңызды бағыты
ғылыми-техникалық сферада кіші кәсіпкерлікті дамыту. Мысалы, прогрессивті
ғылыми техникалық идеяларды меңгеріп, коммерциялық табысқа дейін жеткізетін
кішігірім инновациялық венчурлық кәсіпорындарды құру олардың өз еңбегіне
негізделеді. Осы жерден бизнес-инкубаторларды дамытуға болады. Венчурлық
фирмаларсыз елдің бәсекелік қабілеттілігін құрудың негізін құрайтын
экономиканың ғылыми сыйымды секторын қалыптастырудың тиімді жолын пайдалану
мүмкін емес.
Қазақстанның дүниежүзілік экономикалық кеңістікке интеграциялану
процесі өте маңызды кезеңдердің біріне – Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге
таяп келеді. Әлемдік шаруашылықтағы күшейе түскен бәсекені ескере отырып,
жаңа өнім жасау және де онымен сыртқы рынокқа шығу оңай емес. Өкінішке
орай отандық экономикада өңдеуші, жоғарғы технологиялық салалар жоқтың
қасы. Бұл саладағы бизнес әлі де бастапқы кезеңінде тұр. Ол БСҰ-на
кірудің айтарлықтай қатаң шарттары сақталған жағдайда мүлдем тұралап қалуы
мүмкін. Бұл құрылымдық қайта құруларды шектеп, экономиканың шикізаттық
бағытын сақтайды. Ең бір маңызды мәселелердің бірі – ауыл шаруашылығы
мүддесін қорғау. Сауда ұйымы бұл сала бойынша келісім қабылдаған. Ол
тарифтермен реттелінетін ауыл шаруашылық тауарлары рыногына кіру, осы
секторға жәрдем қаражаттың жиынтық көлемін анықтайтын ішкі қолдау шаралары,
сондай-ақ кезең-кезеңімен қысқаруға тиісті тікелей экспорттық жәрдем
қаражат сияқты элементтерді қамтиды. Қазақстан әлемдік нарықта бәсекелік
қабілеттілікке қол жеткізу үшін ең алдымен өз елінде, отандық өндірісте
ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру проблемасын
шешуі тиіс.
Әлемде жаңа мыңжылдықта экономикалық саясатты, елде экономикалық
өсуді қамтамасыз ететін оның механизмдерін таңдау өзектілігі күшейіп отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей экономикалық өсуге қол жеткізу
экономиканы жандандырмай, мақсатты бағытталған жоғары технологиялық және
ғылыми сыйымды өндірістің дамуын ынталандыратын мемлекеттік индустриалды-
инновациялық саясатты жүргізбейінше мүмкін еместігін көрсетіп отыр.
Экономиканы дамытуда ауыл шаруашылық саласының потенциалы жоғары.
Республикада халықты азық-түлік өнімдерінің барлық түрімен қамтамасыз етуге
мүмкіндік бар. Соңғы жылдары бұл саланың ЖҰӨ-гі үлесі де артып келеді.
2003 жылы ауыл шаруашылығы жалпы өндіріс көлемі 353 млрд. тенгені құрады,
бұл 2002 жылмен салыстырғанда 15%-ға жоғары. Әсіресе мал шаруашылық саласы
бойынша өнім өндіру көлемі өсіп отыр, яғни 305,4 млрд. тенге немесе 105,3%.
Алдыңғы жылмен салыстырғанда 2004 жылы барлық егістік жерлер 0,5 млн.
гектарға ұлғайып, 18 млн. гектарға жуық болды. Дәнді дақылдардың егістігі
республиканы тұтастай алғанда 2,9%-ға кеңейді. 2004 жылы барлық шаруашылық
санаттарында 2003 жылмен салыстырғанда шошқадан басқа малдың барлық
түліктері мен құс саны өсті. Сондай-ақ ауыл шаруашылық өнімдерінің
экспорты да ұлғайған. Қазіргі отандық ауыл шаруашылығын жыл сайынғы
экспорт көлемінің өсімімен сипатталатын астықты ел ретінде сипаттауға
болады. Алғаш рет ауыл шаруашылық кәсіпорындары 1 млрд. долларға өнім
экспорттаған. Егер осы қарқын жалғаса беретін болса, онда Қазақстанның
Ресей мен Украинаны артқа тастайтын кезеңі алыс емес. Ауылды
жандандырудың үш жылдық шеңберінде лизингтік операциялар үшін техниканы
сатып алу мен ауыл шаруашылық құрылымдарын бюджеттік несиелеуді санамағанда
150 млрд. тенге бөлінді. Үкімет 3,2 млрд. тенгеге ауыл шаруашылық
машиналарының 600 бірлігін сатып алды. Ауыл шаруашылығына мемлекеттік
бюджеттен жұмсалған қаржы көлемі 2003 жылы 360 млн долларды құрады. Ауылдық
жердің болашағын көп жағдайда Президент ауылдың әлеуметтік-экономикалық
инфрақұрылымымен байланыстырады. Бұл үшін 2004-2010 жылдарға арналған
ауылдық территорияларды дамыту Бағдарламасының қабылданғандығы белгілі.
Республиканың сондай-ақ ауыл шаруашылығының перспективті дамуының басты
міндеттері 2000 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясында баяндалған.
2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік бағдарламасында да ауыл
шаруашылығын дамытуға бағытталған маңызды шаралар қарастырылған. Облыстық
деңгейде 2001-2005 жылдарға арналған облыстың әлеуметтік-экономикалық
дамуының индикативтік жоспары бекітілген (ауыл шаруашылығының жалпы өнімін
жыл сайын 2,4 %-ке өсіруді қарастыратын). Негізгі мәселе мал шаруашылығын
дамытуға бағытталған. Республикада мал шаруашылық өнімдерін өндіру ауыл
шаруашылығының негізгі және басым бағыттарының бірі болып саналатын. Алайда
реформалаудың жүзеге асырылуы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру көлемінің
қысқаруымен қатар жүрді. Әлі де шешімін таппаған мәселелер баршылық.
Биыл үш жылдық аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыру аяқталды.
Біз еліміздегі аграрлық бизнесті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін
негізінен қалыптастырдық. 2004 жылы ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуға
республикалық бюджеттен 57,9 млрд. тенгеден аса қаржы бөлінеді. Елбасы
Н.Назарбаев айтқандай алдағы уақытта Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру
отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне ерекше
талаптар қоятын болады. Ендігі жерде ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру мен
өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық
өндірісті индустрияландыруға айрықша назар аудару қажет. Жеке меншік
сектордың назарын тек асыған аудару керек, сондай-ақ кредиттерді де, атап
айтқанда, агроиндустриалдық саясат арнасында осында тарту керек.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру бір-
бірімен байланысты күрделі мәселелерді шешумен байланысты. Өнімнің
бәсекелік қабілеттілігі ең алдымен өнімнің бағасы және сапасымен
анықталатынын ескерсек сапаны көтеру мәселесін шешудің маңыздылығы келіп
шығады. Сондықтан да отандық өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыру үшін
баға мен өндіріс шығындарын азайту, өнім сапасын арттыру қажет. Өйткені
қазіргі кезде республикада отандық экономиканың импортқа жоғары тәуелділігі
сапасы төмен болғанымен тауардың ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін орау мен
өңдеудің қазіргі заманғы технологиясы жағынан басым келеді. Бұдан басқа
өнімді өңдеудің қазіргі заманғы технологиясы өнімді өндіруде, қайта
өңдеуде, сақтауда болатын жоғалтуларды елеулі қысқартады. Бірақ көптеген
қайта өңдеуші отандық кәсіпорындардың өңдеу мен ораудың озық технологиясын
сатып алу үшін қаржы ресурстары шектеулі, ал несие бойынша жоғары пайыздар
кәсіпорынның қаржы жағдайын әлсіретеді. Республикадағы өнімді қайта өңдеу
жағдайын келесі көрсеткіштерден көруге болады. Егер 1990 жылы етті қайта
өңдеу оның өндірісінің жалпы көлемінде 71,3 %, ал сүт 61 %-ды құраса, 2001
жылы сәйкесінше 14,8 % және 7,8 % құраған. Жүн қайта өңделмейді десе де
болады, 2001 жылы оны қайта өңдеу небәрі 0,9 % құраған. Ірімшік және май
өндірісінің өсуіне қарамастан 2001 жылы қайта өңдеу пайызы 2000 жылмен
салыстырғанда 12,2 %-ға төмен. Мал шаруашылық өнімдері ең алдымен ет өнімі
тағамдық құндылығы бойынша азық-түлік тауарларының ішінде бірінші орын
алады. Қазіргі кезде ет өндірісі тек жеке шаруашылықтарда өндіріледі. 2001
жылы үй шаруашылығымен 1020,5 мың тонна ет өндірілген, бұл етті
өндірушілердің жалпы санының 88,6 %-н құрайды. Ауыл шаруашылық
кәсіпорындары мен шаруа қожалықтарының үлесі төмен. 6,1 % және 5,2 %.
Қазақстанда ет өнімдерін өндіру бойынша әрекет ететін кәсіпорындар саны 220
бірлікті құрайды, қуаттылығы 10 %-ға дейін қолданылады. Ет және ет
өнімдерінің нарығы басқа нарықтарға қарағанда импортқа тәуелді және сырттан
әкелінетін өнімнің кең номенклатурасына ие. Сондықтан кедендік салымдардың
өсуі отандық өндірушілердің бәсекелік қабілеттілігінің артуымен икемді
жүруі тиіс.
Ауыл шаруашылығы министірлігі Дүниежүзілік Банкпен бірлесе отырып
Қазақстанның ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелестігін жоғарылату жобасы
әзірледі.
Жобаның мақсаты төмендегілер арқылы аграрлық азық түлік өнімдерінің
бәсекелестігін жоғарылату бойынша шаралар жүйесін іске асыру:
- ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасы мен қауыпсіздігін жақсарту,
маркетингтік инфрақұрылымды дамыту және ішкі және сыртқы нарықтағы елдің
ауыл шаруашылығы имиджін арттыру арқылы рынокқа қол жеткізуді қамтамасыз
ету.
- қолданбалы ауыл шаруашылығы зерттеулерін дамыту және зерттеулер жасау мен
оны қаржыландыруда жеке сектордың қатысуын жоғарлату жолымен технологиярды
еңгізу арқылы ақпарат пен білімге қол жеткізуді қамтамасыз ету.
Жобанын құны – 11 786 851 мың тенге (90 320,7 мың АҚШ долл.)
ұзақтылығы - 5 жыл, жобаны іске асыруды бастау уақыты 2005 жыл.
Жоба төрт бағыттан тұрады:
1. ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын басқару және қауыпсіздігін
қамтамасыз ету.
2. ауыл шаруашылығы маркетингін дамыту.
3. қолданбалы ауыл шаруашылығы зерттеулері және білім беру.
4. аграрлық саясат және жобаның институцианалдық дамуы.
Бірінші бағыт шеңдерінде ветеринария, өсімдіктерді қорғау және
карантин жөніндегі Ұлттық Референттік лаборатория құрылады; ауыл
шаруашылығы өнімдері сараптау жөніндегі мемлекеттік және жеке
лабораториялар жаңғыртылады; ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген техникалық
регламенттер дайындалып халықаралық талаптарға сәйкес келтіріледі.
Екінші бағыт шеңберінде ақпараттық маркетинг жүйелері дамытылады және
сүт жинақтайтын, ет бөлшектеу пунктілері, қоймалар, үлестіру жүйелері және
т.б. құру үшін гранттар беру арқылы қажетті инфрақұрылымды құру жөніндегі
жеке сектордын бастамаларын ынталандыру арқылы қосылған құн тізбесі бойымен
маркетингтік инфрақұрылымдар құрылады.
Үшінші бағыт шеңберінде технологияларды еңгізу және ауыл
шаруашылығында ғылыми зерттеулерді қаржыландырудың инновациялық тетігі
еңгізіледі; ауыл шаруашылығы білімін үлестіру және жеткізу жүйелері
жасалынады, қолданбалы зерттеулер бойынша 250 кіші жоба және шаруаларға
білім беру мен тарату бойынша 450 кіші жоба қаржыландырылады.
Төртінші бағыт шеңберінде аграрлық азық түлік тауарларының
бәсекелестігі жағдайын бақылап отыратын, аграрлық азық түлік саясатында
сабақтастықты қалыптастыруға және жоба жұмысы біткен кездегі жобаның
негізгі нәтижелерінің осы саясатқа бірігуіне ықпал ететін Ауыл шаруашылығы
министірлігі ішінде арнайы бөлімше құрылады.
Барлық бағыттардың шеңберінде (төртіншіден басқа) мамандар оқытылады
және кіші жоба қаржыландырылады. Гранттар алу үшін жобалар конкурсттық
гранттар жүйесі арқылы таңдап алынады. Жобаны іске асыру кезінде бағытына
байланысты гранттардын орташа көлемі 25000-нан 65000 АҚШ долларына дейін
болатын 900-ға жуық кіші жоба қаржыландырады.
Республикада меншікті өндіріс есебінен өзін-өзі қамтамасыз етудің
мүмкіншілігі мол. 2003 жылы тұрғындардың жан басына есептегенде 52 кг ет
және ет өнімдері тұтынылған, бұл ұлттық тұтыну мөлшерінен 8 %-ке, ал 2001
жылмен салыстырғанда 9,4 %-ке көп. Мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің
көлемі толығымен тұрғындардың төлем қабілеттілікті сұраныс деңгейін
қанағаттандыра алады. Жалпы тұтыну көлемінде импорттың жоғарғы үлесі
сақталып отыр: шұжық өнімдері бойынша 32 %, ет консервілері бойынша 43 %.
Бәсекені қамтамасыз ету мақсатымен ішкі нарықты қорғау қажетті деңгейде
жүзеге асырылмай отыр. Қазақстанда 2003 жылдың 8 наурызынан бастап құс
етіне 30 % мөлшерде кедендік салықтар жоғарылады. Алайда бұл шаралар ішкі
нарықты қорғауда жеткілікті болмай отыр. Сондықтан да ауыл шаруашылық
салаларын дамыту және оның бәсекелік қабілеттілігін дамытудың шаралары
ретінде келесі мәселелерге баса назар аудару қажет.
Біріншіден, өндірісті интенсивтендіру мен мамандандырылған
шаруашылықтардың қызмет етуі үшін жағдайлар құру қажет.
Екіншіден, соңғы жылдары мал шаруашылық өнімдері көлемінің артуы жеке
үй шаруашылығында байқалып отыр. Сондықтан оларды қызметін мемлекеттік
реттеу қажет.
Үшіншіден, экспорттық және импорттық алмастырушы потенциалға тиімді
өндірістерді мемлекеттік қолдау қажет.
Төртіншіден, өнімді қайта өңдеуші салаларды жаңарту және техникалық
қайта жарақтандыру, алдыңғы қатарлы технология мен сапаны басқару жүйесін
ендіру керек.
2. Қазақстанның ауыл шаруашылық саласының қазіргі жағдайы және
бәсекелік қабілеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндіктері
2.1. Егін шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру
проблемалары
Қазақстан нарықтық реформалардың даму кезеңіне аяқ басты. Елімізде
нарықтық бағдарламаларды жүзеге асыруда ауыл экономикасына ерекше роль
беріледі. Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлық нарығы тепе-теңсіздікпен,
отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарлылығымен, ауыл
шаруашылық өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің
жоқтығымен сипатталады. Мұндағы аграрлық секторды реформалаудың негізгі
мақсаты ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру, оның көлемін
ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын әлемдік нарықтағы
бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-түлік өнімімен,
өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып отыр. Әсіресе қазір
республикада агроазық-түлік бағдарламасы қабылданып, 2003-2005 жылдар ауыл
жылы болып белгіленген тұста бұл мәселелерді шешудің қажеттілігі одан әрі
күшейе түседі. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында алға жылжу байқалады,
бірақ 2000 жылға дейін салада өндіріс көлемі құлдырап, егістік, мал саны
қысқарып, ауылдың техникалық базасы дамымай қалды, өнімді сату жүйесі де өз
шешімін таппай отыр. Осы жағдайда ауыл шаруашылық кәсіпорындарының даму
тактикасы мен стратегиясын анықтауға, нарық шарттарында кәсіпорындардың
бәсекелестік позицияларын тиімді қолдануға ықпал ететін маркетингтің ролі
ерекше.
2003-2005 жылдар Ауылды қолдау жылдары деп жарияланып, соған сәйкес
Үкімет кешенді бағдарламалар жасап, оны орындауға ұдайы күш салып келеді.
Заңнамалық базаны жетілдіру жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді. Соңғы
жылдардың өзінде ғана Жер және Су кодекстері, Асыл тұқымды мал шаруашылығы
туралы, Тұқым туралы, Астық туралы, Ветеринария туралы заңдар
қабылданды.
Агроөнеркәсіп кешенін қолдау Мемлекеттік аграрлық азық-түлік
бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылуда. Еліміздегі агроөнеркәсіп кешенін
қолдау мақсатында республикалық бюджеттен 2003 жылы 41,3 млрд. теңге
бөлінсе, 2004 жылы 48,8 млрд. теңге бөлінді. 2005 жылы 57,5 млрд. теңге
бөлу қарастырылып отыр.
Мал шаруашылығындағы жағдай да оң нәтижелер беруде. Ірі қара 2002
жылғы деңгеймен салыстырғанда 2004 жылы 7 пайызға, қой-8,6, жылқы-4,4,
шошқа-11,3, құс-4,3 пайызға көбейген.
Аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты мен міндеттеріне орай
ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеу көлемі өсуде. Шұжық өнімдері-13, сары май-
14, ірімшік пен қатық -19, өсімдік майы-12, қант-15, көкөніс қалбырларын
әзірлеу 42 пайызға өскен. Осының нәтижесінде ауылшаруашылығы өнімдері
бойынша халық сұранысының импорттық көрсеткіші мынадай болып отыр: егер
2004 жылды 2003 жылмен салыстыратын болсақ, күрішті импорттау 2003 жылы 20%
болса, бұл көрсеткіш 2004 жылы 6% құраған. Сол сияқты басқа өнімдерде де
ілгерілеушілік бар. Өсімдік майы-35%-дан 28%-ға, қант-55%-дан 52%-ға, шұжық
өнімдері- 28%-дан 26%-ға дейін қысқарды 9.
Қазіргі таңда ауылшарушылық өнімдерінің ішінде астық өнімдері өзінің
нарықтық экономикадағы бәсекелестікке қабілетті екендігін көрсетіп отыр.
Ал, басқа өнім салалары бойынша таяу жылдар ішінде оң өзгерістер болары
сөзсіз. Елімізде астық өндіру күнен-күнге қарқындап дамып, бәсеке
қабілеттілігі арта түсуде. Әрине, ғылыми деректерге сүйенсек, жоғарғы
сапалы мол өнім алу оның ұрықтық тұқымына байланысты екен. Соңғы үш-төрт
жылда Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстарының солтүстік
бөліктерінде бидайдың көлемі 40-70 пайызға өсумен қатар, дәл осындай ортада
кеш пісетін сорттарға көбірек ден қойылуда. Оған себеп жеткілікті. 1997-
1998 жылдардағы қуаңшылық, 1999 жылғы қолайлы маусым Омская-19, Омская-
28, Қарабалық 90 және 98, Эритроспермум-35 және басқа бидай
сорттарының кең тарауына жол ашты. Дегенмен, соңғы екі жылдың табиғи
ұстанымы бұл қадамның өзін-өзі ақтай бермейтінін айтуда. Мәселен, аймақтық
солтүстік бөлігіндегі қалыпты қара топырақты танаптарда кең тараған
Қазақстан, Омская-19,18, Саратовская-29 сорттары аса қуаңшылық
жылдары 93-98 күнде, қалыпты жылдары 96-102 күнде, ал ылғал жеткілікті
жылдары 99-120 күнде піссе, былтыр 109-117 күнде жетілді. Яғни,
оңтүстіктегі қаратопырақты жерлерден 7-10 күнге кешікті. Диқандар әр
күннің алтынмен тең екенін жақсы біледі. Өкінішке қарай, пісіп- жетілуі
ортадан ерте тұқым түрі аз, ал 90-94 күннен кейін орақты бастауға мүмкіндік
беретін тұқым сорты жоқтың қасы. Осыдан келіп қауыздың дұрыс дамымауы,
масақты суық шалуы, сапалық көрсеткішдердің төмендеуі орын алуда. Осыған
орай ғалымдар астық өндірудің еуропаландырылған немесе жоғары
технологиялық тәсілдерін қолдануға шақыруда.
Нарықтың басты өлшемі-сапа. Жоғарыда айтқан еуропаландыру
технологиясы осыны көксейді. Қазір қалайда жоғары өнім беретін емес, сапалы
тұқымға бетбұрыс күшейді. Қазақстанда ондай мүмкіндік бар.
Нарық бәсекесіне төтеп беру үшін астықтың протейн құрамы 12,5-14
пайыздан кем болмауы қажет. Қазір мұндай тұқымның түрлері көп болғанымен
элиталық тұқым шаруашылықтары оны жетілдіріп, дамыту ісімен тынбай
айналысуына тура келді. Тұқым түрлерін сынақтан өткізіп тіркеуге алу
мемлекет есебінен жүргізілуде.
Қазақстан астығына әлемдік қызығушылық бәсеңдемеген. Әйткенмен,
сыртқа шығарылатын тауарға талап күшейе бермек. Алдымен оның қамырлығы,
белокқа бай болуы, қаттылығы, ылғалдығы, дәннінің түсі тағы басқа
қасиеттері сарапқа салынады. Еліміз мұндай астықты өсіре біледі, бірақ оның
бағасы да сұранысқа сәйкестендірілуі керек. Ақмола, Қостанай, Солтүстік
Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстарының қаракүлгін топырақты егістігі
аталғандағыдай астық өндіруге қолайлы. Диқандар мен ғалымдар астық
молшылығы үшін кең ауқымды күрес ашуға мәжбүр. Бұл орайда астық
түсімділігінің шарттары күнделікті електен өткізіліп отырылуы қажет.
Топырақ өңдеудің қазіргі жағдайында тыңайтқыштың орнын айтып жатудың
өзі артық. Әсіресе, Қазақстанның солтүстік облыстарында жер қыртысының
анағұрлым құнарлылығына қарамастан, оның құрамындағы фосфор қозғалысының
әлсіздігі баршаға мәлім. Сондықтан баламасы жоқ әдістің бірі тұқым себу
кезінде гектарына 20-40 кг.-нан амиофос сіңдіру болып табылады. Тәжірибе
мұндай жағдайда дәннің 5-7 күнге ерте пісуін және гектар түсімділігінің 2,6-
10 центнерден артып түсетінін көрсетуде. Бірақ, солтүстік аймақтағы
шаруашылықтардың барлығы фосфор тыңайтқышына деген сұранысты қамтамасыз ете
алмай келеді. Сонымен қатар азоттың жеткілікті қорын жинақтау жоғары
өнімділік пен сапаға кепілдік беретіні мәлім.
2003-2005 жылдарға арналған ҚР-ның Мемлекеттік аграрлық азық-түлік
бағдарламасында қаралған басты мәселелердің бірі астық нарығын дамыту,
астықтың сапасын жақсарту мен бәсеке қаблеттілігін арттыру арқылы Қазақстан
астығын экспортқа шығару көлемін ұлғайту болып табылады 10.
Осыған байланысты саланың дамуына республикада тиісті көңіл бөлінуде.
Ауылшаруашылығы құрылымдарының агротехнологияны сақтау, тұқым шаруашылығын
жақсарту, жердің құнарлығын арттыру мәселелеріндегі жұмыстары тиісті
бақылауға алынып, осы шараларды жүзеге асыруда оларға мемелекет тарапынан
қолдау көлемі кеңейтіле түсуде.
ҚР-ның Статистика жөніндегі агенттігінің дерегі бойынша 2003 жылдың
егінінен таза салмақ бойынша 14,8 млн. тонна астық жиналды. Астықтың бұл
көлемі елдің ішкі қажеттігін қамтамасыз етуге және экспортқа 5-5,5 млн.
тоннаға дейін астық шығаруға мүмкіндік береді. 2003 жылы әлемнің 45
мемлекетіне 5,8 млн. тонна астық экспортқа шығарылды. Бұдан басқа 483 мың
тонна ұн экспортталып, астық экспортының жалпы жылдық көлемі астыққа
шаққанда 6,5млн. тоннаға жетті. Елдің ішкі қежеттігіне және басқа
мақсаттарға жұмсалған астықтың көлемі 9,3 млн. тоннаны құрады.
2004 жылдың 20ақпанындағы мәлімет бойынша республикада 9,3 млн. тонна
астық болды. Оның 4,6 млн. тоннасы астық қабылдау кәсіпорындарында
орналастырылған болса, ал қалған 4,7 млн. тоннасы ауылшаруашылығы тауарын
өндірушілердің өз қолында болды 11.
Қазіргі таңда Қазақстан астығы 40-тан астам әлем елдеріне
экспорталады. Бұрынғыдай Қазақстан астығының дәстүрлі сатылатын нарығы ТМД-
ның елдері болуда. Кейінгі бес жылда (1999-2003) Ресей Федерациясына
экспортталған Қазақстан астығының көлемі жылына орта есеппен 1367,9 мың
тонна немесе барлық сатылған астық көлемінің 30 пайызын құрады,
Әзірбайжанға-439,9 мың тонна (9,6%), Украинаға-406,4 мың тонна (8,8%),
Тәжікстанға-264,9 мың тонна (5,6%), Өзбекістанға-252,1 мың тонна (5,5%),
Қырғызтанға-124,6 мың тонна (2,7%), Белоруссияға-64,1 мың тонна (1,4%),
Грузияға-20,4 мың тонна (0,4%), Түркменстанға-15,9 мың тонна (0,3%) астық
сатылды.
Кейінгі жалдары Қазақстан алыс шетелдерге астықты көптеп шығара
бастады. Алыс шетелдерге астық экспорттау көлемі 2003 жылы 2,5 млн. тонна
болды. Бұл 1999 жылмен салыстырғанда 4,7 есеге көп.
2003 жылғы Украина мен Ресейдегі жағдай Қазақстан астығының экспортқа
шығуын көбейтіп отыр. 2003 жылдың 1 шілдесінен бастап 2004 жылдың 20
ақпанына дейін осы елдерге 2,7 млн. тонна астық және 204 мың ұн сатылды.
Осыған байланысты қазір елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
тиісті шаралар қарастырылуда. Атап айтқанда, астықтың ішкі нарығын
тұрақтандыру, ұн мен нан өнімдерінің бағасының жоғарылауына жол бермеу
мақсатында Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы Жабық акционерлік
қоғамының 2003 жылғы егіннен сатып алған өнімінен көлемі 900 мың тонна
астық қоры жиналды. Бұл қордан облыс және қала әкімдерінің өтініштері
бойынша олардағы ұн тарту кәсіпорындарына астық босатылуда. Осының бәріне
астық нарығының мониторингін тұрақты түрде, нақтылық пен жүргізілуі
септігін тигізуде. Астық мониторингін іске асырудағы басты мақсат- астық
нарығын тұрақтандыру, мемлекеттік астық ресурстарының басқарудың
тиімділігін арттыру, елдің азық-түліктік қауіпсіздігі мен мұқтаждығын
қамтамасыз ету үшін астықтың өндірісін, қозғалуын және жұмсалуын
қадағалау және бақылауды жүзеге асыру.
2004 жылы ауылшаруашылығы дақылдарының егісі республика бойынша 18
млн. гектар, оның ішінде бидай 11,9 млн гектар алқапқа орналастырылды. Сол
жылғы егіннен әр гектардан 9,8 центнер өнім алынып, бункерлік салмақпен
13,9 млн. тоннадан астам бидай жиналды. Астық өнімділігінің және жалпы өнім
көлемінің төмен болу себептері негізінен ауа райының қолайсыз болуымен
түсіндіріледі 12.
Жыл сайын мемлекеттік ресурстарға тұрақты бағамен астық сатып алу
жүргізілуде. Бұл көктемгі егін себу және күзгі өнімді жинау жұмыстарын
жүргізуге алдын ала қаржы бөлуге мүмкіндік беруде. 2004 жылы мемлекеттік
ресурстарға астық сатып алуға республикалық бюджеттен 6,2 млрд. теңге қаржы
бөлінді. Бұл 2001 жылмен салыстырғанда 0,8 млрд. теңгеге немесе 15 пайызға
көп. Көктемгі дала және күзгі егін жұмыстарын жүргізу, тұқым, жанар-
жағармай, тыңайтқыштар, гербицидттер, қосалқы бөлшектер лизинг арқылы
ауылшаруашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Б.С.Мырзалиев, экономика ғылымдарының кандидаты, профессор
Нарық жағдайындағы бәсеке қабілеттілік
Түркістан - 2007
Кіріспе
Қазақстанның халық шаруашылығының ең негізгі маңызды саласы ауыл
шаруашылығы болып табылады. Қазақстан экономикасының көрсеткіштері елде
нарықтық экономиканың негіздері құрылғандығын және экономикалық өсудің
негізі қаланғандығын көрсетеді. Өсудің негізгі шарты экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі болып табылады.
Біздің елімізде көптеген жылдар бойы өндірушілердің жоғары
монополизация жағдайында өнім өндіруді реттеуші нақты сұраныс емес,
керісінше өндіру мен бөлудің әкімшіл-әміршіл механизмі тұтынуды реттеу
арқылы тұтынушылардың қажеттіліктері мен талғамдарын қалыптастырды. Мұндай
жағдайда өндірушілерде іс жүзінде тауардың бәсекеге қабілеттілігі мәселесі
болған жоқ, ол болған жағдайдың өзінде сыртқы нарықта сатылатын өнімге
қатысты шешілетін еді. Нарықтық механизм дамуымен байланысты бұл мәселе
біздің елімізде өткірлене түсті және де оның шешімі өндірілетін және
тұтынылатын тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру жолдары мен
әдістерін белсенді түрде іздеу нарықтың барлық субъектілерінен талап
етілді. Осымен байланысты қазіргі заман экономикасында әрбір өндірушінің
қаржылық-экономикалық және өндірістік-өткізу стратегияларының басты
бағыттары жоғарғы пайда алу мақсатында нарықта өзінің позициясын нығайту
үшін өндіретін тауарларының бәсекеге қабілеттілігін көтеру болып
табылады.
Республиканың, сондай-ақ ауыл шаруашылығының перспективті дамуының
басты міндеттері 2030 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясында
баяндалған. 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік
бағдарламасында да ауыл шаруашылығын дамытуға бағытталған маңызды шаралар
қарастырылған. Республика Президенті ауыл шаруашылығын онан әрі дамыту
бағыттарын дайындау, қайта өңдеу өнеркәсібін дамытуды қолдау, ауыл
шаруашылығы өндірісінің бәсекелестігін арттыру бағытында нақты міндеттер
қойды. Бұл жөнінде Президенттің Қазақстан халқына жасаған Жолдауында да
баяндалады. Ол бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық ауыл
шаруашылық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне айрықша талаптар
қоятындығын атап айтқан.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру бір-
бірімен байланысты күрделі мәселелерді шешумен байланысты. Өнімнің
бәсекелік қабілеттілігі ең алдымен өнімнің бағасы және сапасымен
анықталатынын ескерсек сапаны көтеру мәселесін шешудің маңыздылығы келіп
шығады. Сондықтан да отандық өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыру үшін
баға мен өндіріс шығындарын азайту, өнім сапасын арттыру қажет. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру проблемасы
Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруімен өткірлене түседі.
Сондықтан да бұл мәселе жүйеле түрде шешуді талап етеді.
Бұл мәселелер бойынша зерттеу жұмыстары көптеген ғалымдардың
еңбектерінде көрініс тапқан. Атап айтсақ, В.В.Григорук, Т.Есіркепов,
О.Есқараев, Х.Ертазин, Р.Каренов Ғ.Қалиев, Ж.Қорғасбаев, Р.Куватов,
А.Сатыбалдин, М.Сигарев сынды ғалымдардың еңбектері арналған. Алайда
аталған тақырып дербес зерттеу объектісі ретінде әлі де өз дәрежесінде
зерттеуді талап етеді. Жұмыстың өзектілігі, ауыл шаруашылығы өнімдерінің
бәсекелік қабілеттілігін арттыру проблемалары мен оларды шешудің жолдарын
қарастыру диссертациялық зерттеу жұмысының тақырыбын таңдау және мақсаты
мен міндеттерін айқындауды алдын-ала анықтады.
Бірінші тарауда бәсекелік қабілеттілікті арттырудың теориялық
негіздері және оған ықпал ететін факторлар қарастырылған.
Екінші тарауда Қазақстандағы агроөнеркәсіптік кешеннің қазіргі жағдайы
мен шаруашылық формаларының дамуына талдау жасалынған және бәсекелік
қабілеттілікті арттыру мүмкіндіктері талданған.
Үшінші тарауда бәсекелік қабылеттілікті арттырудың жолдары ретінде
ауыл шаруашылығындағы маркетинг жүйесін дамыту, өндірісті мамандандыру және
инновациялық даму негізінде бәсекелік қабілеттілікті арттыру мәселелері
зерттелген.
1. Нарықтық экономика жағдайындағы өнімнің бәсекелік қабілеттілігінің
теориялық негіздері
1. Бәсекелік қабілеттілікті арттырудың теориялық негіздері және оған ықпал
ететін факторлар
Соңғы онжылда бәсекенің күшеюі бүкіл әлемде байқалып отыр. Бұған дейін
бұл процесс өз дәрежесінде дамымай, үкіметтің тікелей араласуымен
шектелініп отырды. Кез-келген тауардың немесе қызмет нарығының өз
ерекшеліктері бар. Құбылыс ретінде бәсеке жаңа ұғым емес, бірақ оның
көрінісінің алуан түрлілігі оның қарқындылығы мен динамикасын бағалауды
қоса алғанда тұрақты дамуды талап етеді 1. Қазіргі кезде бірде-бір
кәсіпорын бәсекесіз дами алмайды. Бәсекелік күрестің алуан түрлі тәсілдері
мен формаларының болуына қарамастан әрбір фирма нарықтық табысқа қол
жеткізу үшін өзінің бәсекелік стратегиясын жасауға тырысады. Бәсекелік
күрестің шеберлілігін меңгеріп, түсіну қажет.
Бәсеке – нарықтың белгілі бір сегментін жаулап алу, өнімді өткізу үшін
тауарлар мен қызметтер өндірушілері арасындағы жарыс. Бұл мақсатқа жету
үшін әрбір фирма өз стратегиясы мен тактикасын қолданады. Нарықтық
экономика үшін негізін қалаушы мәнге ие, өндіріс тиімділігінің өсуі,
дамудың қозғаушы күші болып табылады. Шаруашылық процестердің реттеушісі,
нарықта тепе-теңдік бағаны белгілеу тәсілі, өндіріс пен өткізу шығындарын
азайтуды ынталандырады 2.
Бәсекелікқабілеттілік – бірнеше деңгейде қарастыруға болатын
көпжоспарлы экономикалық категория. Бұл тауарлардың, тауарөндірушілердің,
салалардың, елдің бәсекелікқабілеттілігі. Барлық осы деңгейлер арасында
өзара тығыз байланыс бар, яғни елдік және салалық бәсекелікқабілеттілік
соңғы қорытындысында нақты өндірушілердің бәсекелік қабілетті тауарлар
шығару қабілетіне тәуелді. Тауардың бәсекелік қабілеттілігін бағалау
бірнеше процестерден тұрады: (схема 1)
1. зерттелінетін тауар нарығының конъюктурасын анықтау;
2. бәсекелестер мен олардың өндіретін тауарлары жөнінде мәліметтерді
жинау және талдау;
3. потенциалды тұтынушылардың қажеттіліктерін зерттеу;
4. салыстыру үшін ұқсас тауарларды таңдау;
5. тауардың бәсекелік қабілеттілігі критерийлерінің номенклатурасын
таңдау;
6. зерттелінетін тауар мен ұқсас тауарлар критерийлерін салыстырмалы
талдау
7. факторлық талдау
Тауардың бәсекелік қабілеттілігі – тұтынушының нақты қажеттілігін
қанағаттандыруды қамтамасыз ететін тауардың сапалық және құндық
сипаттамасы. Бәсекелік қабілетті тауар - өзіне көптеген процестерді
қамтитын синтетикалық көрсеткіш. Бәсекелік қабілеттілік пен сапа, бәсекелік
қабілеттілік пен техникалық деңгей түсініктері арасында өзара тығыз
байланыс бар. Бірақ олардың арасына тепе-теңдік белгісін қою дұрыс емес. Өз
өмірінде тауар бір-біріне икемді өтетін бірнеше кезеңдерді басынан
өткізеді. Біріншіден, бұл енгізу кезеңі, яғни тауардың нарықта жаңадан
пайда болуы. Тұтынушыны тауардың жетістіктеріне сендіру үшін белгілі бір
уақыт пен едәуір ақшалай шығындар талап етілетін кезең. Екіншіден, өсу
кезеңі, тауарды нарықта тану оған деген сұраныстың ұлғаюымен қатар жүреді.
Үшіншіден, жетілу кезеңі, тауарды сату көлемі өзінің ең жоғарғы шегіне
жетіп, бірте-бірте төмендей бастайды. Төртіншіден, құлдырау кезеңі – бұл
нарықта тауарға сұраныс төмендейтін кезең. Тауардың жоғарыда аталған
өмірлік циклінің кезеңдерін ескеру тауардың бәсекелік қабілеттілігін
бағалауға мүмкіндік береді, бұл әсіресе ұқсас тауарларды жасағанда және
жаңа тауарларды шығарғанда ерекше маңызды 3.
Өнімнің бәсекелік қабілеттілігінің критерийлері мен факторлары.
Бәсекелік қабілеттілік критерийі – тауардың бәсекелік қабілеттілігін
бағалау үшін негіз болатын өнімнің сандық және сапалық сипаттамасы.
Бәсекелік қабілеттіліктің бірлік критерийі бәсекелік қабілеттілікті
анықтайтын қарапайым сипаттамалардың біріне жатқызылады. Мысал ретінде сату
бағасы, құралды автоматтандыру дәрежесін айтуға болады. Бәсекелік
қабілеттіліктің кешенді критерийі бәсекелік қабілеттілікті анықтайтын
жиынтық сипаттамаларға жатады. Олардың түрлеріне топтық және жалпылама
критерийлерді жатқызуға болады. Топтық критерийге жататындар: сапа
деңгейі, имидж, жаңалық деңгейі, тұтыну бағасы, тауардың ақпараттылығы.
Бәсекелік қабілеттіліктің жалпылама критерийі - өнімнің бәсекелік
қабілеттілігін бағалау нәтижелері жөнінде шешім қабылданатын бәсекелік
қабілеттіліктің кешенді критерийі. Мысал ретінде бәсекелік қабілеттілік
деңгейі, тауар рейтингін айтуға болады. Бәсекелік қабілеттілік факторы –
бәсекелік қабілеттіліктің бір немесе бірнеше критерийлерін өзгерту үшін
қажетті және жеткілікті болатын тікелей себептер. Өнімнің бәсекелік
қабелеттілігінің жекелеген критерийлерінің мәнінің төмендеу себептерін
талдау және бәсекелік қабілеттілікті арттыратын факторларды белгілеу, яғни
факторлық талдау кәсіпорын қызметіндегі маңызды сәт. Факторлық талдау жаңа
өнімді игеруде жүргізілетін бәсекелік қабілеттілікті бағалаудың жалпы
схемасының бір бөлігі болып табылады (схема2).
Бәсекелік қабілеттілікті қалыптастыру – тауарды жасау мен оны
тұтынушыға қозғалысының барлық кезеңдерінде оның бәсекелік қабілеттілігінің
қажетті деңгейін белгілеу, қамтамасыз ету және қолдау. Тауардың қажетті
сапасын қамтамасыз ету үшін келесі факторларға ықпал етіледі:
- өндірістік факторлар (шикізат, құрастыру, технология);
- өткізу факторлары (тасымалдау шарты, сақтау);
- сервистік факторлар (тауарды таңдауда көмек беру, тауарды қажетті
орынға жеткізу қызметі).
Тауар бағасының қажетті деңгейін қамтамасыз ету үшін де өндірістік,
өткізу және сервистік факторларға ықпал етеді 3.
Схема1. Тауардың бәсекелік қабілеттілігін бағалаудың жалпы схемасы
Тауардың бәсекелік қабілеттілігінің макроэкономикалық ]
факторлары
Бәсеке бес негізгі күштермен сипатталады (схема3). Нарық бөлігі үшін
жарыста бәсекеде тек ғана негізгі ойыншылар қатыспайды. Барлығы бәсекелес
бола алады (тұтынушылар, жеткізушілер, жаңа қатысушылар, ауыстырғыш
тауарлар). Аталған саладағы бәсекелік күштерді толық талдау және зерттеу
кәсіпорынға бірқатар маңызды сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді:
- әлсіз және күшті жақтарын анықтау;
- жаңа қатысушыларды дер кезінде байқау;
- ауыстырғыш тауарлардың пайда болу уақытын анықтау.
Қорытындысында кәсіпорын оптимальды бәсекелік стратегияны таңдап,
салада тиімді орынды иелене алады, сондай-ақ бәсекелестерден қорғану үшін
дұрыс позицияға ие бола алады 4.
Схема-3. Бәсекенің бес күші
Бәсекенің қозғаушы күштерінің негізгі типтері:
1. Ұзақ мерзімді сұраныс масштабының динамикасы
Ұзақ мерзімді сұраныстың ұлғаюы немесе азаюы әрекет етуші фирмалардың
өндірістің қуатын ұлғайту үшін инвестициялау бойынша шешімдер қабылдауда
маңызды фактор болып табылады. Ұзақ мерзімді сұраныстың өсуі нарыққа жаңа
фирмаларды тартады, ал сұраныстың төмендеуі керісінше әсер етеді.
2. Сұраныс құрылымының динамикасы.
Бұл өзгерістер тұтынушылардың сервиске, өткізудің басқа каналдарын
құруға, шығарылатын өнім ассортиментінің өзгеруіне талаптарының өзгеру
себептерін көрсетеді.
3. Өнімнің жаңаруы.
Тауарды жаңарту нарықты кеңейтеді, сұраныстың өсуін ынталандырады.
Нарық жаңа тауарлардың кең таралуымен сипатталғанда сала өнімінің жаңаруы
басты қозғаушы күш болып табылады - өндіріс тәсілдеріне, өнім шығымының
ауқымды деңгейіне, маркетингтік шығындарға, тарату каналдарына ықпал
етеді.
4. Технологиялық инновация.
Жеке технологиялық жаңалықтар өндіріс тәсілдерінде өндірістің бірлік
шығындарын, инвестиция мөлшерін өзгертеді, тауардың өмірлік циклінің мәнін
ұлғайтады. Жоғарыда аталғандар нарықта табысты әрекет етуші фирмалардың
саны мен мөлшеріне деген талаптарды елеулі өзгертеді.
5. Маркетингтік инновация.
Фирмалар кезеңділікпен жаңа жолдар мен тәсілдерді қолдана отырып,
тұтынушылық мүддені ұлғайта, өнім бірлігіне келетін шығындарды азайта
отырып, өз өнімдерін нарыққа ұсынады. Осылайша олар бәсеке шарты мен
қарсылас фирмалардың позициясын өзгертетін жаңа күштерді қозғалысқа
келтіреді.
6. Лидерлік динамикасы.
Бәсекеге ірі фирмалардың енуін немесе шығуын білдіреді, яғни бәсекелік
күрестің жаңа кезеңі: рольдердің қайта бөлінуі, жаңа ойыншылардың бөлініп
шығуы, нарық құрылымының өзгерісі.
7. Тиімділік динамикасы.
Өнім бірлігіне келетін шығындарды азайтатын салада өндірістің жаңа
тиімді масштабтары пайда болғанда ірі фирмалар басқа компаниялардың
стратегиясын өзгертеді.
8. Тұтынушылық талғам.
Өспелі тұтынушылар саны төменгі бағалар бойынша жаппай тұтыну
тауарлары таңдау мүмкіндігін беретін жоғарғы бағадағы тауарлар сияқты
олардың талғамы мен таңдауын толық қанағаттандыратынын шешеді.
9. Нарықты мемлекеттік реттеу.
Экономикалық қатынастарды реттеуді қоса алғанда мемлекеттің өз
институттары арқылы іс-әрекеті, сондай-ақ мемлекеттік саясаттағы өзгерістер
нарық пен бәсекелік шарттарға ықпал ете алады.
1.2 Ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігі және оны дамыту
кезеңдері
Ұлттың бәсекелік қабілеттілігі өндіріске жаңалықтарды ендіру
қабілетіне тәуелді болады. Нарық талаптары мен көрсететін қысым нәтижесінде
кәсіпорындар әлемдік нарықта әрекет етуші күшті бәсекелестермен күресте
өздерінің артықшылықтарын ұлғайтады. Қазіргі заманғы экономикалық
жағдайда бәсеке әлемдік масштабта кеңейген тұста мемлекеттің ролі күшейе
түспек. Ұлттық құндылықтар, мәдениет, экономиканың құрылымындағы
айырмашылықтар - бұның барлығы табысты бәсекелік қабілеттілікке қол
жеткізуге үлесін қосады. Әрбір ел үшін бәсекелік қабілеттілік құрылымында
өте елеулі айырмашылықтар бар. Өйткені бір мемлекет барлық жағынан
бәсекелік қабілетті бола алмайды.
Бәсекелік қабілеттілікті анықтайтын маңызды факторлар мыналар:
- экономиканың даму деңгейі;
- проценттік ставка;
- валюта курсы;
- жұмыс күшінің құны.
Елдің бәсекелік артықшылығы үшін ереже төрт жағдайды қамтиды (схема-
4).
Схема-4. Бәсекелік артықшылық жағдайлар
1. Факторлар үшін шарттар. Аталған салада бәсекелік күрес жүргізу үшін
қажетті квалификациялы күштердің болуы немесе инфрақұрылым сияқты
өндіріс факторларындағы елдің позициясы.
2. Сұраныс жағдайы. Салалық өнім немесе қызмет үшін ішкі нарықтағы
сұраныс сипаты.
3.. Туыстық және қолдаушы салалар. Аталған елде жеткізуші салалардың
немесе әлемдік деңгейде бәсекелік қабілетті басқа да сәйкес салалардың бары
немесе жоқтығы.
4. Тұрақты стратегия, құрылым және бақталастық. Елде қалыптасқан
кәсіпорында құру, ұйымдастыру және басқару, сондай-ақ ішкі бәсеке сипаты.
Бұл факторлар компанияның пайда болатын және бәсекелесуге үйренетін
ұлттық ортасын қалыптастырады. Келтірілген әрбір фактор және олардың
бүтіндей жүйесі әлемдік деңгейде бәсекеде табысқа қол жеткізу үшін елеулі
құраушыларды сипаттайды. Ресурстардың жеткіліктілігі және квалификациялы
жұмыс күші салада бәсекелік артықшылықты қамтамасыз ету үшін қажет. Елдің
ішіндегі жағдай тиімді ақпарат ағыны мен өндіріс процесі мен белгілі бір
өнімге қажеттілікті қамтамасыз еткенде компания бәсекелік артықшылыққа ие
болады. Егер елдің ішіндегі жағдай компанияны тұрақты жаңарту мен
инвестициялауға мәжүр ететін болса, компания тек ғана бәсекелік
артықшылыққа ие болмайды, сондай-ақ уақыт өте келе өз артықшылықтарын
өсіреді 5.
Салада бәсекелік қабілеттіліктің болуы басқару практикасы мен
ұйымдастыру моделінде алдыңғы қатарлы қызмет ететін компаниялардың
бірігуінің нәтижесі болып табылады. Әртүрлі елдер компаниялар немесе
жекелеген тұлғалар қол жеткізуге талпынатын мақсаттар тұрғысынан да елеулі
ажыратылады.
М. Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегінде қарастырылған
теориялық жағдайларға сәйкес төрт негізі күштер мен ынталарға сәйкес
келетін ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігінің төрт негізгі
кезеңдері ажыратылады (схема-5) 1.
Схема-5. Ұлттық экономиканың бәсекелік қабілеттілігінің даму кезеңдері
Өндіріс факторларының негізінде бәсекенің дамуы. Аталған кезеңде
барлық ұлттық салалар әлемдік нарықта табысты әрекет етеді, тек өндірістің
негізгі факторларының (табиғи ресурстар, ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру
үшін табиғи жағдайлар, жұмыс күші) арқасында бәсекелік күресте өздерінің
артықшылықтарына қол жеткізеді. Мұндай экономикада ел ішінде фирмалар
арасында бәсеке өнімге бағаны түсіру негізінде жүргізіледі. Өндіріс
факторларына сүйенетін экономикада ішкі рынокқа бағдар алатын салалар
шеңбері импорттық тауарлардың отандық ауыстырғыштарын құру жолымен
кеңейеді. Алайда ауыстырғыш тауарлар өндіруші отандық салалардың бәсекелік
қабілеттілігі әлемдік нарыққа шығу үшін жеткілікті емес, ал кейбір
импорттық шектеулерде экономиканың тиімділігі төмендеуі мүмкін.
Инвестиция негізінде бәсекенің дамуы. Аталған кезеңде экономиканың
бәсекелік артықшылығы ұлттық фирмалардың агрессивті түрде инвестициялауға
дайындығы мен қабілеттілігіне негізделеді. Фирмалар қаржыларын қазіргі
заманғы тиімді әлемдік нарықта сатып алуға болатын қондырғыларға, жақсы
технологияға салады. Инвестиция көлемінің өсуі жаңа факторлардың құрылуы
мен қазіргі заманғы инфрақұрылымның дамуына алып келеді. Бұл кезеңге қол
жеткізудің шарты ұлттық фирмалардың тәуекелмен байланысты іс-әрекеттерді
жеңіл шешетіндігі болып табылады. Инвестиция негізінде бәсекелік
қабілеттіліктің жоғарылауы әдетте жоғарғы капитал сыйымдылығы, өндіріс
ауқымы есебінен елеулі үнемдеу, өнімнің стандарттылығы тән белгілі бір
кластағы салаларда мүмкін. Бұл кезеңде мемлекет инвестицияны бағыттауда
алдыңғы роль ойнайды және фирмалардың белсенділігі де бұл сферада өсуі
тиіс.
Жаңалықтар негізінде бәсекенің дамуы. Бұл кезеңде факторлық шығындар
есебінен ұлттық экономиканың бәсекелік артықшылығын қамтамасыз ету сирек
құбылысқа айналады. Енді факторлары иемдену емес, керісінше олардың
жетіспеушілігі жаңа технологияны ендіруді ынталандыра отырып, бәсекелік
қабілеттіліктің өсуін қамтамасыз етеді. Ғылыми мекемелер мен ұйымдардың
құрылымы күрделеніп, олардың саны өседі. Едәуір дәрежеде нақты саланың
қажеттілігіне бағытталған өндіріс факторларын қалыптастыру мен жетілдірудің
жаңа механизмдері пайда болады. Аталған кезеңде фирмаларды ауқымды
стратегияларды жасайды, халықаралық жеткізіп беру мен қызмет көрсетудің
меншікті өз жүйесін құрады. Өндірісті шетелге өткізу мүмкіндігі пайда
болады. Дамыған елдерден Ұлыбритания жаңалықтар кезеңіне ХІХ ғасырдың
бірінші жартысында қол жеткізді, АҚШ, Германия және Швеция ХІХ-ХХ
ғасырлардың бірнеше онжылдықтары шегінде, Италия мен Жапония бұл кезеңге
тек ХХ-ғасырдың 70-ші жылдарында ғана қол жеткізді.
Байлық негізіндегі бәсеке. Бұл кезеңдегі бәсекенің алғашқы үшеуінен
айырмашылығы соңғы қорытындысында өндірістің құлдырауына алып келеді.
Экономиканың қозғаушы күші қол жеткізілген артықшылық болып табылады.
Басты проблема бұрын қалыптасқан байлықпен қозғалысқа келтірілген экономика
қол жеткен арытқшылықтар мен позицияны ұстап тұру қабілетін бірте-бірте
жоғалтады. Бұл кезеңде фирмалар әлемдік бәсекеде өз позицияларын ұстап
тұра алмайды. Бұл олардың көп көңілді өздерінің бұрыңғы позицияларын
сақтауға бөлгендігінен болады, инвестицияны өсіруге компаниялардың
қызығушылығы төмендейді. Экономика сферасы алдымен базистік салалар мен
дайын өнім өндірісінде, одан кейін құрастырмалы бұйымдар шығаратын
салаларда, соңында машина жасауда бәсекелік артықшылықтарын жоғалту
есебінен тарылады. Жаңалықтар стадиясы салалардың салыстырмалы көп санында
бәсекелік қабілеттіліктің тұрақты өсуі үшін жағдайлар құратын болса, байлық
стадиясы керісінше салалар шеңберін қысады.
Ұлттық өндіргіш күштер жүйесін қалыптастырудың маңызды аспектісі
экономиканың бәсекелік қабілеттілігінің дамуы болып табылады. Экономикалық
өсудің мүмкіндіктері мен перспективасы және елдің экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз ету осы жағдаймен байланысты.
Әлемде барлық жағынан бәсекелік қабілетті және барлық жағдайда
артықшылықты кепілдендіретін бірде-бір мемлекет жоқ. Табысқа қол жеткізген
көптеген елдер бәсекелік қабілеттілік потенциалын жинақтаудың бірқатар
кезеңдерінен өтті. Осы жолды Қазақстан да қайталап отыр. Алғашқы кезеңде
елде алдыңғы қатарлы салалар негізінен өндірістің базалық факторлары мен
ресурстары есебінен артықшылыққа ие болады. Осы шеңбер бойынша
потенциалды бәсекелік қабілетті салалар жеткілікті тар, бәсекелік
артықшылыққа төменгі бағалар есебінен қол жеткізіледі, технологияның көзі
импорт болып табылады. Қазіргі заманғы технология мен өнім түрлері тікелей
шетелдік фирмалармен немесе біріккен кәсіпорындармен пайда болады. Сыртқы
нарыққа шығу шетелдік кәсіпорындардың біріккен күшімен орындалады. Бұл
кезеңде елдің экономикасы әлемдік нарық конъюктурасының ауытқуларын
сезімтал келеді 6.
Екінші кезеңде табыс потенциалы экономиканы инвестициялау
мүмкіндігіне, оны жаңартуға тәуелді болады. Қолданылатын технология әлемдік
өлшем бойынша алдыңғы қатарлы емес, бірақ жеткілікті дамыған. Бәсекелік
қабілеттіліктің факторлар жиынтығы алдыңғы кезеңдегідей, бірақ күрделі
техниканы игеру мен қолдану процесі бұл факторларды тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Осы кезең арқылы өз уақытында көптеген дамыған және жаңа
индустриалды елдер жүріп өтті.
Үшінші кезеңде экономиканың негізгі қозғалысы жаңалықтарды ендірумен
анықталады. Фирмалар мен салалардың көптеген саны жаңалықтарды жәй ғана
қолданып қоймай, оларды тұрақты түрде құрады және таратады. Бұл кезеңдегі
елдің қол жеткізген көрсеткіштері – ғылыми сыйымды өндірістерде бәсекелік
қабілеттілікті кеңейту, қызмет жүйесінің дамуы, салалық құрылым
трансформациясы.
Қазақстан көптеген параметрлер бойынша бірінші кезеңде тұр. Екінші
кезеңде тұрақты орнығу, одан әрі үшінші кезеңге өту үшін мемлекеттің
белсенді реттеуші ролі қажет. Ең алдымен бұл роль өзінің мәні бойынша
ерекшеленетін бәсекелік қабілеттілік факторларына қатысты көрінуі тиіс.
Экономиканың бәсекелік қабілеттілігі қазіргі кезде Қазақстан үшін тән
базалық факторлар (табиғи ресурстар, арзан жұмыс күші) есебінен қамтамасыз
етіле алады. Қазіргі заманғы инфрақұрылым мен білімді персоналды
қолдануға негізделген песрпективті факторлардың маңыздылығы жоғары. Білім
мен ғылымның экономикалық ролін жете бағаламау бәсекелік қабілеттіліктің
болашақ потенциалы үшін кедергі келтіреді. Бірде-бір ел бәсекелік
қабілеттіліктің барлық факторларында көшбасшы бола алмайды. Бұл принцип
Президенттің халыққа жолдауында айтылғандай селективтік стратегия негізінде
жүзеге асырыла алады. Селективтік стратегия экономиканың бірнеше
секторларын бөліп қарастыруды көздейді. Олардың біріншісі қолданылатын
технология бойынша әлемдік деңгейге шығарылатын өндірістерді құрады.
Бәсекелік қабілетті өнім шығара отырып, олар өндірісті қаржыландыру
көздерінің бірі бола алады. Екінші сектор даму деңгейі сыртқы нарықта
бәсекелік қабілеттілікті қамтамасыз етуі міндетті емес салаларды қосады.
Үшінші сектор босатылған ресурстарды алғашқы екі секторға бағыттайтын
өндірістерді қамтиды. Сондықтан да қазіргі заманғы технологияны
қалыптастыруда маңызды болып ішкі және сыртқы нарықта қалыптасқан сұранысты
талдау және күтілетін сұранысты болжау табылады.
Елдің бәсекелік қабілеттілігін арттыруда маңызды рольді елдегі ғылыми-
техникалық прогрестің даму деңгейі алатындығы белгілі. Кәсіпорындардың
технологиялық деңгейінің қаншалықты жетілгендігіне байланысты олардың
өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігі тәуелді болады. Шағын және орта
бизнестің технологиялық деңгейін дамыту мақсатында технологиялық
орталықтар құрылады. Қазіргі кезде Жапонияда мұндай орталықтардың 169-ы
жұмыс істейді. Олардың негізгі міндеті техникалық кеңестер беру, біріккен
жобаларды ұйымдастыру, өнімді тестілеу бойынша қызмет көрсету. Бұдан басқа
елде ғылыми-техникалық прогресті дамыту бойынша жапондықтар технополистер
құрады. Қазіргі кезде 26 технополия осы бағытта жұмыс істейді 7.
1.3. Нарықтық экономикада бәсекелік қабілеттіліктің қажеттілігі және
Қазақстан экономикасы үшін алатын орны
Өнімнің бәсекелік қабілеттілігі тек нақты нарық жағдайында
қарастырылады. Нарықтық экономиканың негізгі қозғаушы күші - бәсеке.
Бәсекені жүргізу тәсілдері бойынша оның бағалық және бағалық емес болып
бөлінетіндігі белгілі. Соңғы жылдары бағалық емес бәсекенің ролі өсіп отыр
және бәсекелік күресте алдыңғы орынға өндірілетін өнімнің сапасы шығады.
Бұл тұрғыдан жаңа индустриалды елдердің тәжірибесі ден қоярлық. Олардың
қатарына Қытай, төрт азиаттық барыс елдерін (Гонконг, Сингапур, Оңтүстік
Корея, Тайвань) және кейбір басқа да шығыс азия елдерін жатқызуға болады.
Өнім сапасының өсуі бұл елдерде 70-ші жылдардың ортасында басталды. Ұзақ
уақыт бойы жалақыға төменгі ставкалармен және жоғарғы еңбек өнімділігімен
түсіндірілді. Көптеген азия елдері өнім сапасын жоғарылату үшін жапондық
ақаусыз өндіріс принципін қолданады. Ақаусыз өндіріс кәсіпорынға сапаны
кешенді басқаруды енгізуді көздейді. Сапаны кешенді басқару кәсіпорынның
барлық бөлімшелерін қамтиды. Сапаны басқару өнімнің өмірлік циклінің
барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады. Өнімнің бәсекелік қабілеттілігі мен
сапа мәселесі шетелдерде мемлекеттік деңгейге дейін көтерілген 8.
Салалық ғылыми-техникалық ұйымдарды қайта құру ғылыми сыйымды және
жоғарғы технологиялы өнім өндірісінде ғылым мен өндіріс интеграциясына
негізделуі қажет. Мұнда ғылыми потенциалды қайта құрудың маңызды бағыты
ғылыми-техникалық сферада кіші кәсіпкерлікті дамыту. Мысалы, прогрессивті
ғылыми техникалық идеяларды меңгеріп, коммерциялық табысқа дейін жеткізетін
кішігірім инновациялық венчурлық кәсіпорындарды құру олардың өз еңбегіне
негізделеді. Осы жерден бизнес-инкубаторларды дамытуға болады. Венчурлық
фирмаларсыз елдің бәсекелік қабілеттілігін құрудың негізін құрайтын
экономиканың ғылыми сыйымды секторын қалыптастырудың тиімді жолын пайдалану
мүмкін емес.
Қазақстанның дүниежүзілік экономикалық кеңістікке интеграциялану
процесі өте маңызды кезеңдердің біріне – Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге
таяп келеді. Әлемдік шаруашылықтағы күшейе түскен бәсекені ескере отырып,
жаңа өнім жасау және де онымен сыртқы рынокқа шығу оңай емес. Өкінішке
орай отандық экономикада өңдеуші, жоғарғы технологиялық салалар жоқтың
қасы. Бұл саладағы бизнес әлі де бастапқы кезеңінде тұр. Ол БСҰ-на
кірудің айтарлықтай қатаң шарттары сақталған жағдайда мүлдем тұралап қалуы
мүмкін. Бұл құрылымдық қайта құруларды шектеп, экономиканың шикізаттық
бағытын сақтайды. Ең бір маңызды мәселелердің бірі – ауыл шаруашылығы
мүддесін қорғау. Сауда ұйымы бұл сала бойынша келісім қабылдаған. Ол
тарифтермен реттелінетін ауыл шаруашылық тауарлары рыногына кіру, осы
секторға жәрдем қаражаттың жиынтық көлемін анықтайтын ішкі қолдау шаралары,
сондай-ақ кезең-кезеңімен қысқаруға тиісті тікелей экспорттық жәрдем
қаражат сияқты элементтерді қамтиды. Қазақстан әлемдік нарықта бәсекелік
қабілеттілікке қол жеткізу үшін ең алдымен өз елінде, отандық өндірісте
ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру проблемасын
шешуі тиіс.
Әлемде жаңа мыңжылдықта экономикалық саясатты, елде экономикалық
өсуді қамтамасыз ететін оның механизмдерін таңдау өзектілігі күшейіп отыр.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей экономикалық өсуге қол жеткізу
экономиканы жандандырмай, мақсатты бағытталған жоғары технологиялық және
ғылыми сыйымды өндірістің дамуын ынталандыратын мемлекеттік индустриалды-
инновациялық саясатты жүргізбейінше мүмкін еместігін көрсетіп отыр.
Экономиканы дамытуда ауыл шаруашылық саласының потенциалы жоғары.
Республикада халықты азық-түлік өнімдерінің барлық түрімен қамтамасыз етуге
мүмкіндік бар. Соңғы жылдары бұл саланың ЖҰӨ-гі үлесі де артып келеді.
2003 жылы ауыл шаруашылығы жалпы өндіріс көлемі 353 млрд. тенгені құрады,
бұл 2002 жылмен салыстырғанда 15%-ға жоғары. Әсіресе мал шаруашылық саласы
бойынша өнім өндіру көлемі өсіп отыр, яғни 305,4 млрд. тенге немесе 105,3%.
Алдыңғы жылмен салыстырғанда 2004 жылы барлық егістік жерлер 0,5 млн.
гектарға ұлғайып, 18 млн. гектарға жуық болды. Дәнді дақылдардың егістігі
республиканы тұтастай алғанда 2,9%-ға кеңейді. 2004 жылы барлық шаруашылық
санаттарында 2003 жылмен салыстырғанда шошқадан басқа малдың барлық
түліктері мен құс саны өсті. Сондай-ақ ауыл шаруашылық өнімдерінің
экспорты да ұлғайған. Қазіргі отандық ауыл шаруашылығын жыл сайынғы
экспорт көлемінің өсімімен сипатталатын астықты ел ретінде сипаттауға
болады. Алғаш рет ауыл шаруашылық кәсіпорындары 1 млрд. долларға өнім
экспорттаған. Егер осы қарқын жалғаса беретін болса, онда Қазақстанның
Ресей мен Украинаны артқа тастайтын кезеңі алыс емес. Ауылды
жандандырудың үш жылдық шеңберінде лизингтік операциялар үшін техниканы
сатып алу мен ауыл шаруашылық құрылымдарын бюджеттік несиелеуді санамағанда
150 млрд. тенге бөлінді. Үкімет 3,2 млрд. тенгеге ауыл шаруашылық
машиналарының 600 бірлігін сатып алды. Ауыл шаруашылығына мемлекеттік
бюджеттен жұмсалған қаржы көлемі 2003 жылы 360 млн долларды құрады. Ауылдық
жердің болашағын көп жағдайда Президент ауылдың әлеуметтік-экономикалық
инфрақұрылымымен байланыстырады. Бұл үшін 2004-2010 жылдарға арналған
ауылдық территорияларды дамыту Бағдарламасының қабылданғандығы белгілі.
Республиканың сондай-ақ ауыл шаруашылығының перспективті дамуының басты
міндеттері 2000 жылға дейінгі Қазақстанның даму стратегиясында баяндалған.
2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік азық-түлік бағдарламасында да ауыл
шаруашылығын дамытуға бағытталған маңызды шаралар қарастырылған. Облыстық
деңгейде 2001-2005 жылдарға арналған облыстың әлеуметтік-экономикалық
дамуының индикативтік жоспары бекітілген (ауыл шаруашылығының жалпы өнімін
жыл сайын 2,4 %-ке өсіруді қарастыратын). Негізгі мәселе мал шаруашылығын
дамытуға бағытталған. Республикада мал шаруашылық өнімдерін өндіру ауыл
шаруашылығының негізгі және басым бағыттарының бірі болып саналатын. Алайда
реформалаудың жүзеге асырылуы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру көлемінің
қысқаруымен қатар жүрді. Әлі де шешімін таппаған мәселелер баршылық.
Биыл үш жылдық аграрлық азық-түлік бағдарламасын іске асыру аяқталды.
Біз еліміздегі аграрлық бизнесті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін
негізінен қалыптастырдық. 2004 жылы ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуға
республикалық бюджеттен 57,9 млрд. тенгеден аса қаржы бөлінеді. Елбасы
Н.Назарбаев айтқандай алдағы уақытта Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру
отандық ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне ерекше
талаптар қоятын болады. Ендігі жерде ауыл шаруашылығы шикізатын өндіру мен
өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты іске асыру арқылы аграрлық
өндірісті индустрияландыруға айрықша назар аудару қажет. Жеке меншік
сектордың назарын тек асыған аудару керек, сондай-ақ кредиттерді де, атап
айтқанда, агроиндустриалдық саясат арнасында осында тарту керек.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру бір-
бірімен байланысты күрделі мәселелерді шешумен байланысты. Өнімнің
бәсекелік қабілеттілігі ең алдымен өнімнің бағасы және сапасымен
анықталатынын ескерсек сапаны көтеру мәселесін шешудің маңыздылығы келіп
шығады. Сондықтан да отандық өнімнің бәсекелік қабілеттілігін арттыру үшін
баға мен өндіріс шығындарын азайту, өнім сапасын арттыру қажет. Өйткені
қазіргі кезде республикада отандық экономиканың импортқа жоғары тәуелділігі
сапасы төмен болғанымен тауардың ұзақ сақталуын қамтамасыз ететін орау мен
өңдеудің қазіргі заманғы технологиясы жағынан басым келеді. Бұдан басқа
өнімді өңдеудің қазіргі заманғы технологиясы өнімді өндіруде, қайта
өңдеуде, сақтауда болатын жоғалтуларды елеулі қысқартады. Бірақ көптеген
қайта өңдеуші отандық кәсіпорындардың өңдеу мен ораудың озық технологиясын
сатып алу үшін қаржы ресурстары шектеулі, ал несие бойынша жоғары пайыздар
кәсіпорынның қаржы жағдайын әлсіретеді. Республикадағы өнімді қайта өңдеу
жағдайын келесі көрсеткіштерден көруге болады. Егер 1990 жылы етті қайта
өңдеу оның өндірісінің жалпы көлемінде 71,3 %, ал сүт 61 %-ды құраса, 2001
жылы сәйкесінше 14,8 % және 7,8 % құраған. Жүн қайта өңделмейді десе де
болады, 2001 жылы оны қайта өңдеу небәрі 0,9 % құраған. Ірімшік және май
өндірісінің өсуіне қарамастан 2001 жылы қайта өңдеу пайызы 2000 жылмен
салыстырғанда 12,2 %-ға төмен. Мал шаруашылық өнімдері ең алдымен ет өнімі
тағамдық құндылығы бойынша азық-түлік тауарларының ішінде бірінші орын
алады. Қазіргі кезде ет өндірісі тек жеке шаруашылықтарда өндіріледі. 2001
жылы үй шаруашылығымен 1020,5 мың тонна ет өндірілген, бұл етті
өндірушілердің жалпы санының 88,6 %-н құрайды. Ауыл шаруашылық
кәсіпорындары мен шаруа қожалықтарының үлесі төмен. 6,1 % және 5,2 %.
Қазақстанда ет өнімдерін өндіру бойынша әрекет ететін кәсіпорындар саны 220
бірлікті құрайды, қуаттылығы 10 %-ға дейін қолданылады. Ет және ет
өнімдерінің нарығы басқа нарықтарға қарағанда импортқа тәуелді және сырттан
әкелінетін өнімнің кең номенклатурасына ие. Сондықтан кедендік салымдардың
өсуі отандық өндірушілердің бәсекелік қабілеттілігінің артуымен икемді
жүруі тиіс.
Ауыл шаруашылығы министірлігі Дүниежүзілік Банкпен бірлесе отырып
Қазақстанның ауыл шаруашылық өнімдерінің бәсекелестігін жоғарылату жобасы
әзірледі.
Жобаның мақсаты төмендегілер арқылы аграрлық азық түлік өнімдерінің
бәсекелестігін жоғарылату бойынша шаралар жүйесін іске асыру:
- ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасы мен қауыпсіздігін жақсарту,
маркетингтік инфрақұрылымды дамыту және ішкі және сыртқы нарықтағы елдің
ауыл шаруашылығы имиджін арттыру арқылы рынокқа қол жеткізуді қамтамасыз
ету.
- қолданбалы ауыл шаруашылығы зерттеулерін дамыту және зерттеулер жасау мен
оны қаржыландыруда жеке сектордың қатысуын жоғарлату жолымен технологиярды
еңгізу арқылы ақпарат пен білімге қол жеткізуді қамтамасыз ету.
Жобанын құны – 11 786 851 мың тенге (90 320,7 мың АҚШ долл.)
ұзақтылығы - 5 жыл, жобаны іске асыруды бастау уақыты 2005 жыл.
Жоба төрт бағыттан тұрады:
1. ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын басқару және қауыпсіздігін
қамтамасыз ету.
2. ауыл шаруашылығы маркетингін дамыту.
3. қолданбалы ауыл шаруашылығы зерттеулері және білім беру.
4. аграрлық саясат және жобаның институцианалдық дамуы.
Бірінші бағыт шеңдерінде ветеринария, өсімдіктерді қорғау және
карантин жөніндегі Ұлттық Референттік лаборатория құрылады; ауыл
шаруашылығы өнімдері сараптау жөніндегі мемлекеттік және жеке
лабораториялар жаңғыртылады; ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген техникалық
регламенттер дайындалып халықаралық талаптарға сәйкес келтіріледі.
Екінші бағыт шеңберінде ақпараттық маркетинг жүйелері дамытылады және
сүт жинақтайтын, ет бөлшектеу пунктілері, қоймалар, үлестіру жүйелері және
т.б. құру үшін гранттар беру арқылы қажетті инфрақұрылымды құру жөніндегі
жеке сектордын бастамаларын ынталандыру арқылы қосылған құн тізбесі бойымен
маркетингтік инфрақұрылымдар құрылады.
Үшінші бағыт шеңберінде технологияларды еңгізу және ауыл
шаруашылығында ғылыми зерттеулерді қаржыландырудың инновациялық тетігі
еңгізіледі; ауыл шаруашылығы білімін үлестіру және жеткізу жүйелері
жасалынады, қолданбалы зерттеулер бойынша 250 кіші жоба және шаруаларға
білім беру мен тарату бойынша 450 кіші жоба қаржыландырылады.
Төртінші бағыт шеңберінде аграрлық азық түлік тауарларының
бәсекелестігі жағдайын бақылап отыратын, аграрлық азық түлік саясатында
сабақтастықты қалыптастыруға және жоба жұмысы біткен кездегі жобаның
негізгі нәтижелерінің осы саясатқа бірігуіне ықпал ететін Ауыл шаруашылығы
министірлігі ішінде арнайы бөлімше құрылады.
Барлық бағыттардың шеңберінде (төртіншіден басқа) мамандар оқытылады
және кіші жоба қаржыландырылады. Гранттар алу үшін жобалар конкурсттық
гранттар жүйесі арқылы таңдап алынады. Жобаны іске асыру кезінде бағытына
байланысты гранттардын орташа көлемі 25000-нан 65000 АҚШ долларына дейін
болатын 900-ға жуық кіші жоба қаржыландырады.
Республикада меншікті өндіріс есебінен өзін-өзі қамтамасыз етудің
мүмкіншілігі мол. 2003 жылы тұрғындардың жан басына есептегенде 52 кг ет
және ет өнімдері тұтынылған, бұл ұлттық тұтыну мөлшерінен 8 %-ке, ал 2001
жылмен салыстырғанда 9,4 %-ке көп. Мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің
көлемі толығымен тұрғындардың төлем қабілеттілікті сұраныс деңгейін
қанағаттандыра алады. Жалпы тұтыну көлемінде импорттың жоғарғы үлесі
сақталып отыр: шұжық өнімдері бойынша 32 %, ет консервілері бойынша 43 %.
Бәсекені қамтамасыз ету мақсатымен ішкі нарықты қорғау қажетті деңгейде
жүзеге асырылмай отыр. Қазақстанда 2003 жылдың 8 наурызынан бастап құс
етіне 30 % мөлшерде кедендік салықтар жоғарылады. Алайда бұл шаралар ішкі
нарықты қорғауда жеткілікті болмай отыр. Сондықтан да ауыл шаруашылық
салаларын дамыту және оның бәсекелік қабілеттілігін дамытудың шаралары
ретінде келесі мәселелерге баса назар аудару қажет.
Біріншіден, өндірісті интенсивтендіру мен мамандандырылған
шаруашылықтардың қызмет етуі үшін жағдайлар құру қажет.
Екіншіден, соңғы жылдары мал шаруашылық өнімдері көлемінің артуы жеке
үй шаруашылығында байқалып отыр. Сондықтан оларды қызметін мемлекеттік
реттеу қажет.
Үшіншіден, экспорттық және импорттық алмастырушы потенциалға тиімді
өндірістерді мемлекеттік қолдау қажет.
Төртіншіден, өнімді қайта өңдеуші салаларды жаңарту және техникалық
қайта жарақтандыру, алдыңғы қатарлы технология мен сапаны басқару жүйесін
ендіру керек.
2. Қазақстанның ауыл шаруашылық саласының қазіргі жағдайы және
бәсекелік қабілеттілікті қамтамасыз ету мүмкіндіктері
2.1. Егін шаруашылық өнімдерінің бәсекелік қабілеттілігін арттыру
проблемалары
Қазақстан нарықтық реформалардың даму кезеңіне аяқ басты. Елімізде
нарықтық бағдарламаларды жүзеге асыруда ауыл экономикасына ерекше роль
беріледі. Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлық нарығы тепе-теңсіздікпен,
отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарлылығымен, ауыл
шаруашылық өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің
жоқтығымен сипатталады. Мұндағы аграрлық секторды реформалаудың негізгі
мақсаты ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру, оның көлемін
ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын әлемдік нарықтағы
бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-түлік өнімімен,
өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып отыр. Әсіресе қазір
республикада агроазық-түлік бағдарламасы қабылданып, 2003-2005 жылдар ауыл
жылы болып белгіленген тұста бұл мәселелерді шешудің қажеттілігі одан әрі
күшейе түседі. Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында алға жылжу байқалады,
бірақ 2000 жылға дейін салада өндіріс көлемі құлдырап, егістік, мал саны
қысқарып, ауылдың техникалық базасы дамымай қалды, өнімді сату жүйесі де өз
шешімін таппай отыр. Осы жағдайда ауыл шаруашылық кәсіпорындарының даму
тактикасы мен стратегиясын анықтауға, нарық шарттарында кәсіпорындардың
бәсекелестік позицияларын тиімді қолдануға ықпал ететін маркетингтің ролі
ерекше.
2003-2005 жылдар Ауылды қолдау жылдары деп жарияланып, соған сәйкес
Үкімет кешенді бағдарламалар жасап, оны орындауға ұдайы күш салып келеді.
Заңнамалық базаны жетілдіру жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді. Соңғы
жылдардың өзінде ғана Жер және Су кодекстері, Асыл тұқымды мал шаруашылығы
туралы, Тұқым туралы, Астық туралы, Ветеринария туралы заңдар
қабылданды.
Агроөнеркәсіп кешенін қолдау Мемлекеттік аграрлық азық-түлік
бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылуда. Еліміздегі агроөнеркәсіп кешенін
қолдау мақсатында республикалық бюджеттен 2003 жылы 41,3 млрд. теңге
бөлінсе, 2004 жылы 48,8 млрд. теңге бөлінді. 2005 жылы 57,5 млрд. теңге
бөлу қарастырылып отыр.
Мал шаруашылығындағы жағдай да оң нәтижелер беруде. Ірі қара 2002
жылғы деңгеймен салыстырғанда 2004 жылы 7 пайызға, қой-8,6, жылқы-4,4,
шошқа-11,3, құс-4,3 пайызға көбейген.
Аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты мен міндеттеріне орай
ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеу көлемі өсуде. Шұжық өнімдері-13, сары май-
14, ірімшік пен қатық -19, өсімдік майы-12, қант-15, көкөніс қалбырларын
әзірлеу 42 пайызға өскен. Осының нәтижесінде ауылшаруашылығы өнімдері
бойынша халық сұранысының импорттық көрсеткіші мынадай болып отыр: егер
2004 жылды 2003 жылмен салыстыратын болсақ, күрішті импорттау 2003 жылы 20%
болса, бұл көрсеткіш 2004 жылы 6% құраған. Сол сияқты басқа өнімдерде де
ілгерілеушілік бар. Өсімдік майы-35%-дан 28%-ға, қант-55%-дан 52%-ға, шұжық
өнімдері- 28%-дан 26%-ға дейін қысқарды 9.
Қазіргі таңда ауылшарушылық өнімдерінің ішінде астық өнімдері өзінің
нарықтық экономикадағы бәсекелестікке қабілетті екендігін көрсетіп отыр.
Ал, басқа өнім салалары бойынша таяу жылдар ішінде оң өзгерістер болары
сөзсіз. Елімізде астық өндіру күнен-күнге қарқындап дамып, бәсеке
қабілеттілігі арта түсуде. Әрине, ғылыми деректерге сүйенсек, жоғарғы
сапалы мол өнім алу оның ұрықтық тұқымына байланысты екен. Соңғы үш-төрт
жылда Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Ақмола облыстарының солтүстік
бөліктерінде бидайдың көлемі 40-70 пайызға өсумен қатар, дәл осындай ортада
кеш пісетін сорттарға көбірек ден қойылуда. Оған себеп жеткілікті. 1997-
1998 жылдардағы қуаңшылық, 1999 жылғы қолайлы маусым Омская-19, Омская-
28, Қарабалық 90 және 98, Эритроспермум-35 және басқа бидай
сорттарының кең тарауына жол ашты. Дегенмен, соңғы екі жылдың табиғи
ұстанымы бұл қадамның өзін-өзі ақтай бермейтінін айтуда. Мәселен, аймақтық
солтүстік бөлігіндегі қалыпты қара топырақты танаптарда кең тараған
Қазақстан, Омская-19,18, Саратовская-29 сорттары аса қуаңшылық
жылдары 93-98 күнде, қалыпты жылдары 96-102 күнде, ал ылғал жеткілікті
жылдары 99-120 күнде піссе, былтыр 109-117 күнде жетілді. Яғни,
оңтүстіктегі қаратопырақты жерлерден 7-10 күнге кешікті. Диқандар әр
күннің алтынмен тең екенін жақсы біледі. Өкінішке қарай, пісіп- жетілуі
ортадан ерте тұқым түрі аз, ал 90-94 күннен кейін орақты бастауға мүмкіндік
беретін тұқым сорты жоқтың қасы. Осыдан келіп қауыздың дұрыс дамымауы,
масақты суық шалуы, сапалық көрсеткішдердің төмендеуі орын алуда. Осыған
орай ғалымдар астық өндірудің еуропаландырылған немесе жоғары
технологиялық тәсілдерін қолдануға шақыруда.
Нарықтың басты өлшемі-сапа. Жоғарыда айтқан еуропаландыру
технологиясы осыны көксейді. Қазір қалайда жоғары өнім беретін емес, сапалы
тұқымға бетбұрыс күшейді. Қазақстанда ондай мүмкіндік бар.
Нарық бәсекесіне төтеп беру үшін астықтың протейн құрамы 12,5-14
пайыздан кем болмауы қажет. Қазір мұндай тұқымның түрлері көп болғанымен
элиталық тұқым шаруашылықтары оны жетілдіріп, дамыту ісімен тынбай
айналысуына тура келді. Тұқым түрлерін сынақтан өткізіп тіркеуге алу
мемлекет есебінен жүргізілуде.
Қазақстан астығына әлемдік қызығушылық бәсеңдемеген. Әйткенмен,
сыртқа шығарылатын тауарға талап күшейе бермек. Алдымен оның қамырлығы,
белокқа бай болуы, қаттылығы, ылғалдығы, дәннінің түсі тағы басқа
қасиеттері сарапқа салынады. Еліміз мұндай астықты өсіре біледі, бірақ оның
бағасы да сұранысқа сәйкестендірілуі керек. Ақмола, Қостанай, Солтүстік
Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстарының қаракүлгін топырақты егістігі
аталғандағыдай астық өндіруге қолайлы. Диқандар мен ғалымдар астық
молшылығы үшін кең ауқымды күрес ашуға мәжбүр. Бұл орайда астық
түсімділігінің шарттары күнделікті електен өткізіліп отырылуы қажет.
Топырақ өңдеудің қазіргі жағдайында тыңайтқыштың орнын айтып жатудың
өзі артық. Әсіресе, Қазақстанның солтүстік облыстарында жер қыртысының
анағұрлым құнарлылығына қарамастан, оның құрамындағы фосфор қозғалысының
әлсіздігі баршаға мәлім. Сондықтан баламасы жоқ әдістің бірі тұқым себу
кезінде гектарына 20-40 кг.-нан амиофос сіңдіру болып табылады. Тәжірибе
мұндай жағдайда дәннің 5-7 күнге ерте пісуін және гектар түсімділігінің 2,6-
10 центнерден артып түсетінін көрсетуде. Бірақ, солтүстік аймақтағы
шаруашылықтардың барлығы фосфор тыңайтқышына деген сұранысты қамтамасыз ете
алмай келеді. Сонымен қатар азоттың жеткілікті қорын жинақтау жоғары
өнімділік пен сапаға кепілдік беретіні мәлім.
2003-2005 жылдарға арналған ҚР-ның Мемлекеттік аграрлық азық-түлік
бағдарламасында қаралған басты мәселелердің бірі астық нарығын дамыту,
астықтың сапасын жақсарту мен бәсеке қаблеттілігін арттыру арқылы Қазақстан
астығын экспортқа шығару көлемін ұлғайту болып табылады 10.
Осыған байланысты саланың дамуына республикада тиісті көңіл бөлінуде.
Ауылшаруашылығы құрылымдарының агротехнологияны сақтау, тұқым шаруашылығын
жақсарту, жердің құнарлығын арттыру мәселелеріндегі жұмыстары тиісті
бақылауға алынып, осы шараларды жүзеге асыруда оларға мемелекет тарапынан
қолдау көлемі кеңейтіле түсуде.
ҚР-ның Статистика жөніндегі агенттігінің дерегі бойынша 2003 жылдың
егінінен таза салмақ бойынша 14,8 млн. тонна астық жиналды. Астықтың бұл
көлемі елдің ішкі қажеттігін қамтамасыз етуге және экспортқа 5-5,5 млн.
тоннаға дейін астық шығаруға мүмкіндік береді. 2003 жылы әлемнің 45
мемлекетіне 5,8 млн. тонна астық экспортқа шығарылды. Бұдан басқа 483 мың
тонна ұн экспортталып, астық экспортының жалпы жылдық көлемі астыққа
шаққанда 6,5млн. тоннаға жетті. Елдің ішкі қежеттігіне және басқа
мақсаттарға жұмсалған астықтың көлемі 9,3 млн. тоннаны құрады.
2004 жылдың 20ақпанындағы мәлімет бойынша республикада 9,3 млн. тонна
астық болды. Оның 4,6 млн. тоннасы астық қабылдау кәсіпорындарында
орналастырылған болса, ал қалған 4,7 млн. тоннасы ауылшаруашылығы тауарын
өндірушілердің өз қолында болды 11.
Қазіргі таңда Қазақстан астығы 40-тан астам әлем елдеріне
экспорталады. Бұрынғыдай Қазақстан астығының дәстүрлі сатылатын нарығы ТМД-
ның елдері болуда. Кейінгі бес жылда (1999-2003) Ресей Федерациясына
экспортталған Қазақстан астығының көлемі жылына орта есеппен 1367,9 мың
тонна немесе барлық сатылған астық көлемінің 30 пайызын құрады,
Әзірбайжанға-439,9 мың тонна (9,6%), Украинаға-406,4 мың тонна (8,8%),
Тәжікстанға-264,9 мың тонна (5,6%), Өзбекістанға-252,1 мың тонна (5,5%),
Қырғызтанға-124,6 мың тонна (2,7%), Белоруссияға-64,1 мың тонна (1,4%),
Грузияға-20,4 мың тонна (0,4%), Түркменстанға-15,9 мың тонна (0,3%) астық
сатылды.
Кейінгі жалдары Қазақстан алыс шетелдерге астықты көптеп шығара
бастады. Алыс шетелдерге астық экспорттау көлемі 2003 жылы 2,5 млн. тонна
болды. Бұл 1999 жылмен салыстырғанда 4,7 есеге көп.
2003 жылғы Украина мен Ресейдегі жағдай Қазақстан астығының экспортқа
шығуын көбейтіп отыр. 2003 жылдың 1 шілдесінен бастап 2004 жылдың 20
ақпанына дейін осы елдерге 2,7 млн. тонна астық және 204 мың ұн сатылды.
Осыған байланысты қазір елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
тиісті шаралар қарастырылуда. Атап айтқанда, астықтың ішкі нарығын
тұрақтандыру, ұн мен нан өнімдерінің бағасының жоғарылауына жол бермеу
мақсатында Азық-түлік келісім-шарт корпорациясы Жабық акционерлік
қоғамының 2003 жылғы егіннен сатып алған өнімінен көлемі 900 мың тонна
астық қоры жиналды. Бұл қордан облыс және қала әкімдерінің өтініштері
бойынша олардағы ұн тарту кәсіпорындарына астық босатылуда. Осының бәріне
астық нарығының мониторингін тұрақты түрде, нақтылық пен жүргізілуі
септігін тигізуде. Астық мониторингін іске асырудағы басты мақсат- астық
нарығын тұрақтандыру, мемлекеттік астық ресурстарының басқарудың
тиімділігін арттыру, елдің азық-түліктік қауіпсіздігі мен мұқтаждығын
қамтамасыз ету үшін астықтың өндірісін, қозғалуын және жұмсалуын
қадағалау және бақылауды жүзеге асыру.
2004 жылы ауылшаруашылығы дақылдарының егісі республика бойынша 18
млн. гектар, оның ішінде бидай 11,9 млн гектар алқапқа орналастырылды. Сол
жылғы егіннен әр гектардан 9,8 центнер өнім алынып, бункерлік салмақпен
13,9 млн. тоннадан астам бидай жиналды. Астық өнімділігінің және жалпы өнім
көлемінің төмен болу себептері негізінен ауа райының қолайсыз болуымен
түсіндіріледі 12.
Жыл сайын мемлекеттік ресурстарға тұрақты бағамен астық сатып алу
жүргізілуде. Бұл көктемгі егін себу және күзгі өнімді жинау жұмыстарын
жүргізуге алдын ала қаржы бөлуге мүмкіндік беруде. 2004 жылы мемлекеттік
ресурстарға астық сатып алуға республикалық бюджеттен 6,2 млрд. теңге қаржы
бөлінді. Бұл 2001 жылмен салыстырғанда 0,8 млрд. теңгеге немесе 15 пайызға
көп. Көктемгі дала және күзгі егін жұмыстарын жүргізу, тұқым, жанар-
жағармай, тыңайтқыштар, гербицидттер, қосалқы бөлшектер лизинг арқылы
ауылшаруашылығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz