Нарық әлеуметтануы пәні мен әдістері

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Тақырып 1. Нарық әлеуметтануы пәні мен әдістері.

Тақырып мақсаты: Нарық әлеуметтануы ғылымының теориясы және
методологиясымен танысу.
Сүрақтар:
1.     Нарық әлеуметтануы пәні.
2.     Ғылымның әдістемесі.
3.     Нарықтың жалпы сипаттамасы.
4.     Кәзіргі кезде нарық әлеуметтануының алатын орны.

Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты
қатынастарға көшіру міндеті тұр.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің
заңдылық актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті
шарты болып сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және
ұйымдастырылуын білу табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және
сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. "Экономия” терминін
алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй,
шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.
Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған
маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі
қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау
болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және
сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен
шектеулі ресурстар.
Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену
мен пайдалануға деген ынталылығы.
Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір
игіліктер шексіз мөлшерде болады, ал екіншісі-шектеулі. Соңғылары зерттеу
және сегменттеу игіліктер деп аталады. Өндірістің түпкі мақсаты-тұтыну
болып табылады.Қазіргі уақытта зерттеу және сегменттеу әрбір адамның өмір
сүруін қамтамасыз ететін күрделі организм. Материалдық игіліктер циклдық
қозғалыста болады. Олар өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс айналымы бойынша
жүреді.
Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның
әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс
факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал,
кәсіпкерлік. Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды.
Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына 3 сұраққа
жауап беру қажет:
1.           Не өндіру керек, яғни қандай өнімдер мен қызмет түрлері және
олардың қанша мөлшерде өндірілуі мүмкін
2.           Қалай өндіру керек? Пайдалы өнімдер қалай өндіріледі немесе
олар қандай материалдық, адам ресурстары арқылы және қандай
технологияның көмегімен өндіріледі
3.           Кім үшін өндіру керек, яғни өнімдер және қызметтерді кім үшін
өндіру қажет, олар қалай бөлінеді және түптің түбінде кімдердің
тұтынуына түседі
Осы проблемаларды шешу барысында адамдар табиғатпен белгілі бір
байланыста болып, жаратылыс байлықтары мен энергиясына деген қажеттілік
туындайды. Табиғаттың бұл ресурстарын адамзат қажетіне пайдалану жоғарыда
айтылған проблемаларды ұтымды шешумен тікелей байланысты.
    Ғылыми білімнің қай саласы болсын, олар кездейсоқ пайда болмайды.
Олардың түбегейлі тарихи тамыры бар. Сондықтан әрбір зерттеуші-ғалымның өзі
айналысатын ғылымның тарихын білуі міндетті шарт.
Зерттеу және сегменттеу бес негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе,
микрозерттеу және сегменттеу, мезозерттеу және сегменттеу, макрозерттеу
және сегменттеу, мегозерттеу және сегменттеу. Зерттеу және сегменттеу екіге
бөлінеді: оң зерттеу және сегменттеу-дерек негіздегі зерттеу және
сегменттеу қылық туралы болжаулар. Нормативті зерттеу және сегменттеу-елдің
зерттеу және сегменттеу туралы бағалау пікірі.
Зерттеу және сегменттеу шектеулі ресурстар әлеміндегі өндіріс-бөліс-
айырбас-тұтыныс процессінде адамдар арасында қалыптасатын объективті
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жүйесі болып табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеу-өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы
әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда қолданылатын әдістер жалпы және жеке
болып бөлінеді. Жалпы әдістерге - абстракция әдісі, талдау, синтез,
индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау жатады. Жеке
әдістер: экстраполяция, зерттеу және сегменттеу-математикалық, графикалық,
баланстық, функционалдық. Зерттеу және сегменттеу ғылымдар жалпы,
қолданбалы, біріктірілген болып үшке бөлінеді. Нарықты зерттеу және
сегменттеу қазіргі зерттеу және сегменттеудің негізгі бөлігі ретінде
қарастырылады. Егемендігімізді алып зерттеу және сегменттеудің дамуының
жаңа бағытын, яғни нарықты қатынастарды таңдап, біз Қазақстанның қазіргі
нарықты зерттеу және сегменттеусын бөлек дербес пән ретінде де қарастырған
жөн.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ
көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық
мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды
қамтамасыз ете алмайды.
    Нарық дегеніміз не? Нарық-бұл өндіріс факторларын немесе оның
нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік
қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.
   Нарық-бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы зерттеу және
сегменттеу қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
   Нарық-тауарларды сатып алу-сату мен байланысты орын алатын зерттеу және
сегменттеу қатынастар жиынтығы.
Нарық-бұл тауарды өткізуге байланысты айырбас саласында қалыптасатын
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жиынтығы.
Нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын
зерттеу және сегменттеу байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға
болады.
Әдибиеттер:
1.     1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное
пособие (Под ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001
2.     Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые
основы деятельности. М. Ось-89. 1998г
3.     Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы
предпринимательства. Учебное пособие - Алматы 1997г-72с
4.     Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г

2. лекция тақырыбы: Нарық нақты әлеуметтік қатнастар жиынтығы ретінде.

1. Нарықтық қатнастардың субъектьілері.
2. Өндіруші , тұтынушы , делдждалдар - әлеуметтік топ ретінде.
3. Нарық - экономикалық жүйенің құрылымы ретінде.

Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, зерттеу және сегменттеу-әлеуметтік және рухани дамуға жол ашатын
демократиялық қоғам құруға сай зерттеу және сегменттеуны нарықты
қатынастарға көшіру міндеті тұр.
Нарық әлеуметтануы әр адам нарық заңдары мен мемлекеттің заңдылық
актілеріне негізделе отырып өз еркімен шешімдер қабылдауы керек. Нарықты
зерттеу және сегменттеуда адамдардың жемісті қызметінің қажетті шарты болып
сол адамдардың нарықтың қызмет ету механизмін және ұйымдастырылуын білу
табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеудің мазмұнын ашпай тұрып, зерттеу және
сегменттеу дегеніміз не деген мәселеге тоқталған жөн. “Экономия” терминін
алғашқы рет ұсынған Ксенофонт, мұның мағынасы үй шаруашылығы (ойкос-үй,
шаруашылық; номос-заң) деген ұғымды білдіреді.
Зерттеу және сегменттеу ғылым ретінде қоғам және ұлттың алдында тұрған
маңызды проблемаларға жауап беруі қажет. Зерттеу және сегменттеудің негізгі
қызметі адамның өмір сүруі, дамуы үшін қажетті материалдық игіліктер жасау
болып табылады. Адам қоғамының өмір сүру негізі-өндіріс. Зерттеу және
сегменттеу екі негізгі аксиомаға негізделеді: шексіз мұқтаждықтар мен
шектеулі ресурстар.
Мұқтаждықтар-бұл адамдардың белгілі бір пайдалылығы бар игіліктерді иелену
мен пайдалануға деген ынталылығы.
Мұқтаждықтарды қанағаттандыратын құралдар игіліктер болып табылады. Бір
игіліктер шексіз мөлшерде болады, ал екіншісі-шектеулі. Соңғылары зерттеу
және сегменттеу игіліктер деп аталады. Өндірістің түпкі мақсаты-тұтыну
болып табылады.Қазіргі уақытта зерттеу және сегменттеу әрбір адамның өмір
сүруін қамтамасыз ететін күрделі организм. Материалдық игіліктер циклдық
қозғалыста болады. Олар өндіріс-бөліс-айырбас-тұтыныс айналымы бойынша
жүреді.
Зерттеу және сегменттеу игіліктерді өндіру үшін ресурстар, яғни қоғамның
әлеуметтік мүмкіндіктері пайдаланады. Өндіріс үрдісінде ресурстар өндіріс
факторларына айналады, олар келесі топтарға бөлінеді: жер, еңбек, капитал,
кәсіпкерлік. Шектеулі ресурстар жағдайында таңдау мәселесі туындайды.
Оларды пайдаланудың ең тиімді тәсілін табу керек, ол үшін мына 3 сұраққа
жауап беру қажет:
Не өндіру керек, яғни қандай өнімдер мен қызмет түрлері және олардың қанша
мөлшерде өндірілуі мүмкін?
Қалай өндіру керек? Пайдалы өнімдер қалай өндіріледі немесе олар қандай
материалдық, адам ресурстары арқылы және қандай технологияның көмегімен
өндіріледі.
Кім үшін өндіру керек, яғни өнімдер және қызметтерді кім үшін өндіру қажет,
олар қалай бөлінеді және түптің түбінде кімдердің тұтынуына түседі?
Осы проблемаларды шешу барысында адамдар табиғатпен белгілі бір байланыста
болып, жаратылыс байлықтары мен энергиясына деген қажеттілік туындайды.
Табиғаттың бұл ресурстарын адамзат қажетіне пайдалану жоғарыда айтылған
проблемаларды ұтымды шешумен тікелей байланысты.
    Ғылыми білімнің қай саласы болсын, олар кездейсоқ пайда болмайды.
Олардың түбегейлі тарихи тамыры бар. Сондықтан әрбір зерттеуші-ғалымның өзі
айналысатын ғылымның тарихын білуі міндетті шарт.
Зерттеу және сегменттеу бес негізгі бөлімнен тұрады: кіріспе, микрозерттеу
және сегменттеу, мезозерттеу және сегменттеу, макрозерттеу және сегменттеу,
мегозерттеу және сегменттеу. Зерттеу және сегменттеу екіге бөлінеді: оң
зерттеу және сегменттеу-дерек негіздегі зерттеу және сегменттеу қылық
туралы болжаулар. Нормативті зерттеу және сегменттеу-елдің зерттеу және
сегменттеу туралы бағалау пікірі.
Зерттеу және сегменттеу шектеулі ресурстар әлеміндегі өндіріс-бөліс-
айырбас-тұтыныс процессінде адамдар арасында қалыптасатын объективті
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жүйесі болып табылады.
Нарықты зерттеу және сегменттеу-өндірушілер мен тұтынушылар нарық арқылы
әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру нысаны.
Нарықты зерттеу және сегменттеуда қолданылатын әдістер жалпы және жеке
болып бөлінеді. Жалпы әдістерге - абстракция әдісі, талдау, синтез,
индукция, дедукция, жорамал, эксперимент, жүйелі талдау жатады. Жеке
әдістер: экстраполяция, зерттеу және сегменттеу-математикалық, графикалық,
баланстық, функционалдық. Зерттеу және сегменттеу ғылымдар жалпы,
қолданбалы, біріктірілген болып үшке бөлінеді. Нарықты зерттеу және
сегменттеу қазіргі зерттеу және сегменттеудің негізгі бөлігі ретінде
қарастырылады. Егемендігімізді алып зерттеу және сегменттеудің дамуының
жаңа бағытын, яғни нарықты қатынастарды таңдап, біз Қазақстанның қазіргі
нарықты зерттеу және сегменттеусын бөлек дербес пән ретінде де қарастырған
жөн.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді. Бірақ
көп қаржы мен уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында стратегиялық
мақсаттарды жүзеге асыруды, өндірісте терең құрылымдық өзгерістер жасауды
қамтамасыз ете алмайды.
    Нарық дегеніміз не? Нарық-бұл өндіріс факторларын немесе оның
нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік
қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі.
   Нарық-бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы зерттеу және
сегменттеу қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар
айырбасының саласы.
   Нарық-тауарларды сатып алу-сату мен байланысты орын алатын зерттеу және
сегменттеу қатынастар жиынтығы.
Нарық-бұл тауарды өткізуге байланысты айырбас саласында қалыптасатын
зерттеу және сегменттеу қатынастардың жиынтығы.
Нарықты әртүрлі тауар өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын
зерттеу және сегменттеу байланыстар мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға
болады.

Әдибиеттер:
1Современная зерттеу және сегменттеу. Многоуровневая учебное пособие (Под
ред. О.Ю.Маметова-Ростов на Дону, Феникс 2001)
Блинов А.О. Малое предпринимательство. Организационные и правовые основы
деятельности. М. Ось-89. 1998г.
Мамыров Н.К. Смагулов Н.Т. Яновская О.А. и др. Основы предпринимательства.
Учебное пособие - Алматы 1997г-72с.
Рузавин Г.И. Основы экономики. М.Банки и биржи. 1999г.

3 лекция тақырыбы: Нарықтың негізгі функциялары
1. Қоғамдық өндірістегі нарықтың ролі
2 .Нарықтың әлеуметтік құрылымы.
2. Нарықтың түрлері, типологиясы, дамыған нарық, реттеуші нарық.

Нарықтың жайлы функциялары оны тиімді жүйеге айналдырады. Бұл
нарықтық қатынастардың жеткілікті болуын және барлығында қоғамның жайлы
дамуын қамтамасыз етуді білдіреді. Нарықтық шаруашылықта өзінің
кемшіліктері де бар.
Біріншіден, нарықтық жүйені атқару экономикалық реттеушілердің іс-
әрекетіне байланысты. Осы жағдай экономикалық тұрақсыздықты жеңеді.
Бірқалыптылықты қамтамасыз ету кризистерінен басқа да жағдайларымен де
жүзеге асып отырады.
Екіншіден, нарықтық ортаның бақылаусыздық негізінде бәсекенің еркіндігін
шектейтін монополизацияланған құрылымдар пайда болады.
Үшіншіден, нарықтық қызмет етуші механизм экономиканы көптеген қоғамдық
қажеттіліктермен қамтамасыз ете отырып, бизнеспен байланысты емес қоғамның
жетіспеушіліктерін қамтамасыз ету мақсатында ішкі қорлы құрылымды қажет
етпейді. Ең алдымен, осы әлеуметтік Бұл экономикалық трансферттерді
(зейнетақы, степендия, төлемақы) денсаулық сақтауды қолдауды, білім-
ғылымды, мәдениетті, спортты және т.б. құру болып табылады.
Төртіншіден, нарық жұмысқа жарамды халықты кепілденген еңбектік төлемақымен
немесе тұрақты түрде жұмыспен қамтамасыз ете алмайды. Әрбір адам қоғамдағы
белгілі бір орын алуына өзі ғана әсер ете алады, мұның барлығы қалай болса
да әлеуметтік жағынан қабаттануға, әлеуметтік топтарға, яғни кедей мен бай
етіп бөлінуге мәжбүр болады. Нәтижесінде әлеуметтік жағдай күрделене
түседі. Нары
Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен
ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді
жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет
формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін
анықтап отырады.
Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі әкімшіл-әміршіл жүйеден
нарықтық экономикаға өтуіне байланысты жоғары болып отыр. Ұзақ уақыт бойы
елде тауар-ақша қатынасытары және оған сәйкес меншік формалары қабылданған
жоқ, ал ұлттық экономиканың дамуы әлемдік нарықтан толығымен оқшауланған
еді.
Нарықтың құрылуы процесінің көптеген үшкір мәселелерін жеңілдететін өзіндік
буфер қызметін атқаратын (жұмыссыздық, тауар өндірісі жетіспеушілігі)
табиғи және жартылай табиғи шаруашылық жойлыды. Осы курстық жұмыста мына
мақсаттарды орындаймын:
Тауар өндірісінің, тауардың және оның құнының негіздерін қарастыру. Нарық
және айырбастың пайда болу тарихын зерттеу;
Нарықтық мәнін анықтау, оның функцияларын, нарықтық ұйымдастырудың негізгі
мақсатын, нарық түрлерін зерттеу;
Нарықтың тиімді және тиімсіз жақтарын, нарық инфрақұрылымын, нарықтық
экономиканық ерекшеліктерін, мемлекеттік макроэкономикалық бағдарлауын
зерттеу;
Нарық негіздері, оның функциялары және қоғамдағы рөлі туралы қорытынды
жасау; Осы тақырыпты зерттей отырып, нарық тақырыбына арналған еңбектерінің
көптігін байқай аламыз (оқулықтар, ғылыми әдебиеттер) қазіргі кезде де
экономистер осы тақырыпқа назарын аударып отыр, олар экономикалық
қатынастарды басқарудың принциптерін, заңдарын, рычагтарын қарастырады.
Берілген курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде адамзат өзінің өмір сүрген
тарихының көп бөлігін нарықсыз өткізгенін, тек табиғи шаруашылық дамығанын
көсетіледі. Кейін тауар шаруашылығы өтіп кетті, нәтижесінде экономикалық
субьект жеке мүдделеріне жетуге тырысуға бастады және олар өзара еңбекті
тауар өндірушілер арасында бөлді. Алғашында айырбас дамыды, оның дамуы
нарық құрылуына алып келді. Нарық өзіне тән бәсекелестік арқылы тауар
шаруашылығына берік негіз бола білді. Нарық – көп өлшемді ұғым, сондықтан
оған нақты анықтама беру біршама қиынға соғады.
Екінші бөлімде бірнеше функция орындай алатын нарық негізі туралы айтылады.
Экономикада нарықтың келесі түрлерін атаған жөн: еңбекті қоғамдық
бөліністен бәсекелестікті шектеу және бағдарлану деңгейіне, нарықтық
айырбас етуі ұйымдастырылуына, заңдық нормалардың сәйкестігіне, нарықтық
қатынастардың обьектілерінің арналуына байланысты бөлінеді. Нарықтың осы
аталған түрлері өзара байланысқан және экономиканы толығымен
қамтамасыздандыратын жүйе ретінде қолданылады.
Үшінші бөлімде нарықтың оң және теріс жақтары қарастырылады. Нарық дамуы
оның күрделенуіне алып келді, сол себепті жаңа құрылған инфрақұрылымы да
күрделене түсті. Нарықтық экономика мемлекеттің бағдарлауынсыз жұмыс істеп,
өмір сүруі мүмкін емес.
Құн заңы тауарөндірушілерді саралайды, нарықтың бәсекелестік және еңбектің
қоғамдық қажеттіліктерін қамтамасыздандыру деңгейінен тауар өндіруге
өзіндік қамтамасыздандырудан ауытқушылық әсерінен әлеуметтік қабаттануды
жүргізеді. Құн заңы шағын, орта және ірі өндірістің бірігуін жақсы қарсы
алады, бірақ бәсекелестік барысында әлсіздер шаруашылық дербестігін
жоғалтып, ірі, әрі қуаттылардың құрамына кіреді. Осылай, құн заңы қоғамға
қажетті еңбектің бағасының қатынасын білдіреді. Қандай да болсын тауарды
өндіруге қаншама еңбек күші кетсе, соншама оны төлеп өтеу қажетсін. Бірақ,
сауда-саттық процесіне тек еңбек күші ғана емес, басқа да көптеген
факторлар: тауар сапасы, сұраныс пен ұсыныс қатынасы, баға саясаты
шығарылған қағаз ақша мөлшері әсер етеді. Сондықтан шын құнын әрқашан оның
бағасындай емес, бірақ баға құнның маңайында орналасады.
4. лекция тақырыбы. Нарық нақты әлеуметтік зерттеулердің объектісі ретінде

1. Нарық айырбас қатанстарыфның саласы ретінде.
2. Нарық және нарықтық экономика
3. Нарық шаруашылық саласы ретінде
Нарықты шын мәнінде қажетті экономикалық жағдай еткен үш негізгі шарт бар.
Бірінші шарты – ежелде пайда болған еңбектің қоғамдық бөлінуінің бірнеше
үлкен даму сатысы бар. Олардың алғашқысы – мал шаруашылығынан егіншілік
шаруашылығының бөлінуі, екіншісі – шаруашылықтың өзіндік түрінің пайда
болуы, үшіншісі – сауданың құрылуы болып табылады. Кейін шаруашылықтың
басқа түрлері де бөліне бастады, бөлек өнеркәсіптің мамандандырылуы дамыды.
Осы процесс шексіз бола тұрып, өндірістік еңбек өсімімен тығыз байланысты.
Еңбектің бөлінуі айырбасты қажет етеді. Ежелгі малшылар жер өнімдерін қажет
етті, ал жер иеленушілерге ет керек болған. Осы кезден бастап айырбас пайда
болды, кенеттен мөлшері ұлғая бастады. Бастапқыда белгілі бір қоғам ішінде,
кейіннен қоғамдар арасында да айырбас процесі өте бастады. Алғашында оның
формасы өте қарапайым болған. Этнографтардың зерттеулері бойынша Калимантан
аралында және қазіргі Малайзия аймағында айырбастың қызықты алғашқы
үлгілері көріне бастады. Сатушылар өз айырбас тауарларын сатып алушылар
келіп, көру үшін қойп кеткен де, өздері кетіп қалған. Егер сатып алушылар
сол нәрсені алғылары келсе, олар өздерінің айырбас тауарын қалдырып кеткен.
10 Енді сатушыға қалдырылған тауар ұнаса, ол өз тауарын тастап, айырбас
тауарын алып кетеді.
Мұнда біз айырбас (бартер) туындысы көрінісін бақылай аламыз. Бұл –
айырбастың ең қарапайым үлгісі. Әрине, осы әдістің шынайы нарыққа жете
алатын мүмкіндігі болған жоқ. Сатушы мен сатып алушы көзқарастары бір-
бірімен сәйкес болмауы да мүмкін еді. Онда өз тауарларына қажеттілігін өтеу
үшін ірі бір емес, бірнеше айырбас жасау керек еді.
Айырбастың дамуы ақшаның пайда болыуна алып келді. Нәтижесінде, арнайы және
басқа да тауарларды сатуға немесе өнеркәсіптің дамуына жол ашты. Ақшаның
пайда болуымен ғана тауар өндірісі пайда болды. Басқалай айтқанда, нарыққа
шығу, басқа адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өндіріс пайда
болды.
Екінші шарт - өндірушілердің экономикалық жағынан ерекшеленуі. Тауар
айырбасы міндетті түрде эквивалентікке талпынысты ниеттейді. Ешкімнің де
ұтылғысы келмейді, яғни өз тауарының орнына эквивалент- таурады алғысы
келеді. Ал осындай талпыныс экономикалық шектеу және көзқарастардың
ерекшеленуі негізінде туындайды. Осындай ерекшелік тарихи және меншік
базасында құрылады. Әрі қарай ол ұтымдық меншікке қарай ығыса бастайды,
бірақ шектеулі және ауқымды көзқарастар шеңберінде болады. (кооперативті
серіктессіктер, акционерлі қоғамдар, мемлекеттік кәсіпорындар, аралас
кәсіпорындар, негізінде мемлекет араласуымен және т.б.)
Нарықтың шаруашылықты тиімді қолдануы үшін үшінші шарт та қажетті болады:
өндірушінің өзіндік құқықтары, кәсіпкерліктің еркіндігі, шаруашылықтың әр
жүйесіндегі бейнарықтық басқару. Бірақ, тауар өндіруші неғұрлым оқшауланса,
соғұрлым нарықтық қатынастардың дамуына үлкен орын бар болады. Нарықты
өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі деп жиі айтып отырамыз. Бұл тұжырым
дұрыс, бірақ нарықтың 11 дүниеге келуі ақыл-ойдың ғана жетістігі деп айтуға
болмайды, бұл ұзақ уақыт бойы қалыптасқан тарихи дамудың нәтижесі болып
табылады..
Нарықты шын мәнінде қажетті экономикалық жағдай еткен үш негізгі шарт бар.
Бірінші шарты – ежелде пайда болған еңбектің қоғамдық бөлінуінің бірнеше
үлкен даму сатысы бар. Олардың алғашқысы – мал шаруашылығынан егіншілік
шаруашылығының бөлінуі, екіншісі – шаруашылықтың өзіндік түрінің пайда
болуы, үшіншісі – сауданың құрылуы болып табылады. Кейін шаруашылықтың
басқа түрлері де бөліне бастады, бөлек өнеркәсіптің мамандандырылуы дамыды.
Осы процесс шексіз бола тұрып, өндірістік еңбек өсімімен тығыз байланысты.
Еңбектің бөлінуі айырбасты қажет етеді. Ежелгі малшылар жер өнімдерін қажет
етті, ал жер иеленушілерге ет керек болған. Осы кезден бастап айырбас пайда
болды, кенеттен мөлшері ұлғая бастады. Бастапқыда белгілі бір қоғам ішінде,
кейіннен қоғамдар арасында да айырбас процесі өте бастады. Алғашында оның
формасы өте қарапайым болған. Этнографтардың зерттеулері бойынша Калимантан
аралында және қазіргі Малайзия аймағында айырбастың қызықты алғашқы
үлгілері көріне бастады. Сатушылар өз айырбас тауарларын сатып алушылар
келіп, көру үшін қойп кеткен де, өздері кетіп қалған. Егер сатып алушылар
сол нәрсені алғылары келсе, олар өздерінің айырбас тауарын қалдырып кеткен.
10 Енді сатушыға қалдырылған тауар ұнаса, ол өз тауарын тастап, айырбас
тауарын алып кетеді.
Мұнда біз айырбас (бартер) туындысы көрінісін бақылай аламыз. Бұл –
айырбастың ең қарапайым үлгісі. Әрине, осы әдістің шынайы нарыққа жете
алатын мүмкіндігі болған жоқ. Сатушы мен сатып алушы көзқарастары бір-
бірімен сәйкес болмауы да мүмкін еді. Онда өз тауарларына қажеттілігін өтеу
үшін ірі бір емес, бірнеше айырбас жасау керек еді.
Айырбастың дамуы ақшаның пайда болыуна алып келді. Нәтижесінде, арнайы және
басқа да тауарларды сатуға немесе өнеркәсіптің дамуына жол ашты. Ақшаның
пайда болуымен ғана тауар өндірісі пайда болды. Басқалай айтқанда, нарыққа
шығу, басқа адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін өндіріс пайда
болды.
Екінші шарт - өндірушілердің экономикалық жағынан ерекшеленуі. Тауар
айырбасы міндетті түрде эквивалентікке талпынысты ниеттейді. Ешкімнің де
ұтылғысы келмейді, яғни өз тауарының орнына эквивалент- таурады алғысы
келеді. Ал осындай талпыныс экономикалық шектеу және көзқарастардың
ерекшеленуі негізінде туындайды. Осындай ерекшелік тарихи және меншік
базасында құрылады. Әрі қарай ол ұтымдық меншікке қарай ығыса бастайды,
бірақ шектеулі және ауқымды көзқарастар шеңберінде болады. (кооперативті
серіктессіктер, акционерлі қоғамдар, мемлекеттік кәсіпорындар, аралас
кәсіпорындар, негізінде мемлекет араласуымен және т.б.)
Нарықтың шаруашылықты тиімді қолдануы үшін үшінші шарт та қажетті болады:
өндірушінің өзіндік құқықтары, кәсіпкерліктің еркіндігі, шаруашылықтың әр
жүйесіндегі бейнарықтық басқару. Бірақ, тауар өндіруші неғұрлым оқшауланса,
соғұрлым нарықтық қатынастардың дамуына үлкен орын бар болады. Нарықты
өркениеттің ірі жетістіктерінің бірі деп жиі айтып отырамыз. Бұл тұжырым
дұрыс, бірақ нарықтың 11 дүниеге келуі ақыл-ойдың ғана жетістігі деп айтуға
болмайды, бұл ұзақ уақыт бойы қалыптасқан тарихи дамудың нәтижесі болып
табылады..

5.лекция тақырыбы: .Нарық әлеуметтануы даму тарихы

1.     Нарықтық қатынастардың даму кезендері.
2.     Қазақстандағы нарықтың даму тарихы
3.     Кәзіргі заманғы нарық теориясы

Нарықты зерттеу және сегменттеу - ертеден келе жатқан шаруашылықты
жүргізу құралы, оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы
айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық
қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады: а) нарық
элементтерінің пайда болуы, б) натуралдық айырбас кезеңі нарығы, в) тауар
баламасы кезеңінің нарығы, г) тауар емес балама кезеңінің нарығы.
         Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады,
олар өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке
сауда – саттық көріністерге кездейсоқ болды.
         Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 - Т2
көрсетуге болады. Балама айырбас көбіне – көп өндірістің шарты бола
бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы
калыптасады. Құнның субстанциясы әлі де болса тауардың бір түрімен біртұтас
болып бірігіп кеткен жоқ, сондықтан "таза” құнның иеленушісі болып бірнеше
тауарлар көрінуі мүмкін.
         Үшінші кезеңдегі тауар тепе – теңдігі мына айырбас формуласы
бойынша Т1 - Т2,, балама Т2. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір
түріне тән. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым тауарлардың
ортасынан ығысып шығып қалып отырады. Бұл кезеңде "таза” құн өзінің
иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді,
оған тауар қабығынсыз өмір сүре алмайтын "шығындық емес” деп бөлінетін
құрамалары байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара
иеленушісі қызметін алтын атқара бастайды.
         Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы Т1 тауар емес
балама Т2. Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның "таза”
иеленушілері – несие ақшалар өзінің "тауарлық” мәнін жоғалтады. Былайша
айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшалануы қазіргі замандағы
нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.
         Сонымен бірге нарықты стихиялы түрде дамушы немесе нарық,
монополия нарық, реттемелі нарық деп бөледі. Стихиялы нарық капитализмнің
алғашқы кезеңінде болды, оған еркін тауар өндірушілер мен сатып алушылар,
еркін бәсеке мен еркін бағалар тән болды. Стихиялы нарықтың идеологы,
әлемдік зерттеу және сегменттеу теорияның негізін қалаушы Адам Смит (1723 –
1790 ж.ж.) өзінің "Халықтар байлығының табиғаты мен себептері туралы
зерттеу” деген басты еңбегінде – жеке меншік иелерінің байлықты көбейтудегі
мүддесі өндірісті дамытудың және оны қоғамдық қажеттіліктерге лайықтаудың
қозғаушы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.