Экономикалық тиімділіктің теориялық негіздері
І-тарау. Нарықтық қатынаста ауылшаруашылығының экономикалық тиімділігін
анықтаудың методологиялық негіздері.
1.1. Экономикалық тиімділіктің теориялық негіздері.
Экономика ѓылымыныњ негізгі маќсаты - ќоѓамдыќ тұтыну мөлшерініњ ќұнын
уаќыт аѓымына сәйкес ењ жоѓарѓы дењгейге жеткізуді зерттеу.
АЌШ экономист-ѓалымы Н.Грегори Мэнкьюдіњ пікірі бойынша: Әдетте
экономика дұрыс жұмыс жасап жатыр деп баға беру үшін, қолда бар шектеулі
ресурстарды толық пайдалана отырып, мүмкін болған ең жоғарғы соңғы нәтижеге
жетуі керек (№31). Осы анықтамаға байланысты “өндірістік мүмкіндіктердің
шегі” анықталады және ол өндірістің жоғарғы деңгейіне тең болуы керек. Бұл
деңгейден өндірісті артттыру үшін балама шығындардың есебінен өндірістің
басқа түрі азайтылады. Соның есебінен артық өндірілген тауар тиімді
алмастыру мүмкіндігіне ие балама болуы қажет.
Дұрыс экономикалық шешім қабылдау үшін балама құн концепциясы
қолданылады. Экономикалық талдаулардың, ізденістердің мәні – баламалар табу
және оларға дұрыс баға беру.
Нарықтық қатынас экономикалық теориясында тікелей экономикалық
тиімділікке байланысты бірнеше түсініктер бар. Олар, статистикалық,
динамикалық және бөліс тиімділігі.
Статистикалық тиімділік толық қамту шарттарымен байланысты, мұндай
жағдайда экономика өзінің ресурстарын толық пайдалану арқылы “дұрыс”
комбинацияда дайын өнім шығарады және кіріс ресурстарын (шикізат,
материалдар, жабдықтар және т.б) “дұрыс” комбинацияда пайдалануға қол
жеткізе алады.
“Дұрыс” комбинация барлық жағдайда рыноктың төлем қабілетін дайын
өнім бірлігіне және өндірістің кіріс ресурстарына сәйкес болуы, сонымен
қатар шекті сұраныс бағасында.
Бұл тұжырымның өндірістік ресурстарын (кіріс) және тұтыну тауарларына
(шығыс) тікелей қатысы бар.
Кіріс ресурстарына сұраныс сол ресурсты пайдалану жолымен
өндірілетін тауарлардың сұранысына тікелей байланысты.
Кіріс ресурстарының бағасы және оның оңтайлы комбинациясы
тұтынушылардың төлемге дайындығымен айқындалады.
Неоклассикалық экономикалық модель бойынша қоғамның ағымдағы тұтыну
құны ең жоғарғы деңгейге жету үшін статистикалық тиімділікке байланысты үш
шарт орындалуы керек:
• Ұлттық ресурстарды толық пайдалануды қамтамасыз ету
• Тауар өндірісінің “дұрыс” комбинациясы
• Кіріс ресурстарының пайдаланудың “дұрыс” комбинациясы
Динамикалық тиімділік экономикалық “дұрыс” қарқынды дамуына
байланысты. Ал, “дұрыс” қарқын қоғамның қор жинауға немесе инвестиция
жасауға мүмкіндігімен анықталады, яғни қоғамның ағымдағы және боолжаудағы
тұтыну төлем қабілетімен.
Қаржы рыногы дұрыс дамыған ағымдағы және болжамдағы тұтынуларды таңдау
және капиталдың бағасы салымдардың пайыздық санатымен анықталады.
Статистикалық және динамикалық тиімділіктер бір-бірімен өзара
байланыста қарастырылады, оның себебі жоғарыда аталған статистикалық
тиімділіктің үш аспектісіне байланысты.
Біріншісі, өндірілетін тауарлардың “дұрыс” комбинациясы тұтыну
тауарлары мен инвестициялық тауарлардың өзара ара қатынасының сақталуын
қамтамасыз ету мәселесі.
Екіншіден, “дұрыс” комбинация түсінігіне байланысты өндірістің кіріс
элементтеріне жұмсалған шығындардың экономикалық құны туралы. Мысалға
жабдықтардың өндірісте өндірілмеген кіріс элементтерінің мысалға еңбектің,
экономикалық құнына қатынасы.
Бөліс тиімділікті түсінігі қоғамның жалпы өндіріс (тұтыну) оңтайлы
бөлінгендігіне сезімталдығын білдіреді.
Неоклассикалық тәсіл бойынша тиімділікті бағалаудың бағыттары
статистикалық және динамикалық тиімділіктер.
Ресурстар шектеулі болғандықтан қойылған мақсаттың ең жоғарғы
деңгейіне жету үшін түрлі талдаулар арқылы балама таңдау қажет.
Ресурстардың шектеулі деңгейі таңдау жолын пайдалануға мәжбүр етеді,
сонымен қатар балама құн шектеулі ресурстардың экономикалық құндылығының
негізгі анықтаушысы екендігін дәлелдейді.
Өндірістік ресурстар мөлшері тұрақты мәнге ие қоғамда, оларды
өндірісте тиімді етіп бөлудің маңызы бар. Яғни, бірде-бір қосымша тауар
бірлігін басқа тауар өндірісін қысқартпастан өндіру мүмкіндігі болмауы
керек. Мысалы, экономикада тек 2 түрлі тауар-мақта және жүгері өндіріледі
делік, мұндай жағдайда жүгері өндіруді қысқартпастан, мақта өндірісін
арттыру үшін ресурстарды қайта бөлу тиімсіз болады. Екінші жағынан мақта
өндірісін дамыту үшін жүгері өндірісін қысқарту керек болады. Мұндай
жағдайда ресурстарды бөлу тиімді.
Бірегей фирманың екі түрлі кіріс ресурстары бар делік К (капитал)
және Е (еңбек), осы ресурстарды пайдаланып екі түрлі өнімдерді (Х және У)
өндіруі керек. Фирманың кіріс ресурстары: капитал мен еңбек тұрақты
мөлшерлерге ие. Осы ресурстарды Х және У тауарларын өндіру үшін қалай
бөлінсе тиімді болатынын анықтайық.
Фирманың өндірісі тиімді болуы үшін Х тауарын арттыру У тауарын
азайтпай жүзеге асырылмауы керек, сондықтан ресурстарды қайта бөлудің
мүмкіндігі болмайды. Осылайша ресурстарды тиімді бөлу өнімдерді
алмастырудың тиімділігіне ұқсайды. Осындай жағдайдан соң фирманың
техникалық алмастыру деңгейі (ТАД) түсінігін ендірудің қажеттілігі
туындайды. ТАД- і арқылы фирма ресурсты, айталық, еңбекті басқа өндірістік
ресурстармен, яғни капиталмен алмастыра алады. Ал, өндірістің деңгейі
тұрақты болып қала береді.
Ресурстарды бөлудің бірінші ережесі. Өндірістік ресурстары тұрақты
мөлшердегі фирма тиімді бөлуді қамтамасыз ету үшін оларды толық пайдалануы
керек. Сондай-ақ кіріс ресурстарының арасында ТАД-і өндірілген өнімнің
әрбір түріне бірдей болуы қажет.
Осы ереже бойынша мысал келтіріп, талдау жасайық. Ереженің бірінші
талабы бойынша егер фирма қолда бар ресурстың бір бөлігін толық
пайдаланбаса, онда оның жұмысы тиімді болмайды.
Пайдаланылмаған факторлардың жұмыс істейтінін ескерсек, фирма басқа
жерлерде өндірісті төмендетпей, өз өндірісін арттыруы мүмкін. Бірақ барлық
ресурстарды толық пайдаланған жағдайдың өзінде кейде фирма тиімді жұмыс
атқармауы мүмкін. Себебі фирма өз ресурстарын бөлуде кіріс ресурстарының
(ТАД) арақатынасын барлық шығарылған өнімдерге бірдей бөлінуді қамтамасыз
ету қажет. Айталық, жүк және жеңіл автомәшинелер өндірісін ұйымдастыруы
үшін 100 еңбек-сағаты мен 100 мәшине- сағаты бағыттауға берілген. Фирма
ерікті түрде осы ресурстардың жартысын жүк мәшинесіне, екінші жартысын
жеңіл мәшине өндірісіне бөлген. (50 К, 50 Z). Мұндай жағдайда ТАД-і 2-ге
тең болуы мүмкін. Дәл осындай соңғы нәтижеге ресурстарды 48 К және 51 Z
арақатынасында бөліп қол жеткізуге болады. Бұған керісінше, жүк мәшине
өндірісінің ТАД-і 1-ге тең деп алсақ, жүк мәшинесінің сол санын өндіру үшін
51К және 49 Z пайдалануға болады.
Ресурстарды балама әдіспен бөлудің нәтижесі бастапқы тепе-тең бөлуден
тиімді екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Себебі 100 еңбек-сағат толық
пайдаланылады: (51 жеңіл автокөлік, 49 жүк автокөліктер өндірісіне) бірақ
тек 99 мәшине-сағат пайдаланылады (тиісінше 48 және 51 мәшине-сағат).
Бұл жағдайда ресурстарды қайта бөлуден соң жүк және жеңіл
автокөліктер өндірісі бастапқыдай тұрақты болып, тек 1 мәшине-сағат
үнемделген. Қалдықта қалған 1 мәшине-сағат жеңіл немесе жүк автокөлігін
өндіру үшін қосымша жұмсалып, олардың санын арттырудың мүмкіндігі жасалады.
Бұдан шығаратын қорытынды сол, әртүрлі ТАД-і мен ресурстарды бастапқы бөлу
тиімді емес.
Осы ой-тұжырымдар мен келтірілген нақты мысалдардан “Өндіріс
мүмкіндігінің шегі” (ӨМШ) деген түсінігі пайда болады. Бұл түсінік бойынша
тұрақты ресурстар мөлшерін тиімді пайдалану арқылы екі түрлі өнімнің
баламалы комбинациялар мөлшерінде өндірісті ұйымдастыруға болады. Өндіріс
мүмкіндігінің шегі өндіріс тиімділігін зерттеудің қолданыстағы бірегей
маңызды экономикалық құралы болып саналады. Мұндай талдаулар өнім түрлерін
өндірудің бірнеше тиімді жолдары бар екендігін көрсетеді және бірыңғай
тауар өндірісін арттыру үшін өндірістің өзге түрінің мөлшері біршама
қысқаратындығы анықталған. Экономистер балама құн деп атап жүрген түсінік
осыдан шығады. Х тауарын көбірек өндіру үшін өндіріс құнын У тауар
өндірісінің қысқарту мөлшерімен бағаланады.
Жоғарыда бір фирманың кәсіпкерлік іс-әрекетіне талдау жасадық.
Дегенмен бұл тұжырымның барлық фирмалар үшін де жалпылама сипаты бар. Қоғам
тұрақты ресурстар қорына ие болған жағдайда ол фирмалар мен салалар
арасында дұрыс бөлініп, жалпы өндірістің тиімділігі артуы керек. Олардың ең
тиімді пайдалана алатын фирмалар мен салаларға бөлінуі негізгі қағида болып
табылады.
Бөлудің екінші ережесі. Егер өндіріс тиімді болсын десек, ресурстарды
солай етіп бөлу керек. Сол ресурстардан алынған физикалық шегі бар. Соңғы
өнімді қандай фирма өндіргеніне бірдей тәуелді емес.
Ресурстар фирманың ішінде немесе бірнеше фирмалар арасында тиімді
бөлінген жағдайда, өндірістің тиімділігін арттыру жолдары бар. Ол
фирмалар тиімді комбинацияда тауар өндіруі қажет. Әрбір фирма өзінің
шеберлігін, іскерлігін көрсете алатын тауарды өндіргені жөн.
Бөлудің үшінші ережесі. Егер екі немесе одан да көп фирмалар бірдей
тауар өндіретін болса олар өздерінің өндірістік мүмкіндіктер шегіне қарай
іс-қимыл жасайды. Яғни, сол арадағы өнімді трансформация жасаудың
деңгейлері тауарды алмастыру деңгейіне кері немесе тең болуы қажет. ТАД-не
қарап бір тауар өндірісін қаншаға қысқартып, ал екінші тауар бірлігін
қаншаға арттыруға болатындығы анықталады. Бұл тәсіл негізінен халықаралық
сауда проблемаларын зерттеуде қолданылады. Оның негізі - “салыстырмалы”
артықшылық теориясы. Бұл теорияны алғаш ұсынған ғалым Рикардоның пікірі
бойынша, әр ел тауарды тиімді өндіретін болса, соған мамандандырылғаны
дұрыс. Сонда олар өзге елдермен сауда-саттық орнатып, өзіне қажетті тауарды
алады. Осылайша жалпы әлемдік өндіріс қарқынды дамиды.
Жоғарыда келтірілген ресурстарды бөлудің үш ережесі жалпылама, Лернер
ережесі деп аталады.
А фирмасы кіріс ресурстары мен өндірілген өнімнің арасындағы
техникалық байланысты сақтай отырып, трансформациялық жұмыстарды атқарады.
Бұл функцияны төмендегідей етіп жазуға болады:
Та (ха1,х2а, ...хnа) = 0 (1)
Бұл жерде: Х-кіріс ресурстары және дайын өнімдер.
Теңдеуден көрініп тұрғандай, кіріс ресурстары мен дайын өнімдердің
арасында біршама функционалдық тәуелділік бар.
Тиісінше кез-келген В фирмасының ресурстары мен дайын өнімдерін
байланыстыратын трансформациялық функциясы болуы мүмкін.
Тв(х1в, х2в, ... хnв) ) = 0 (2)
А мен В фирмаларының арасында кез-келген х-тердің, ол х1 немесе х2
бола ма тиімді бөлінген жағдайда басқа х-тердің деңгейі әрбір фирма үшін
тұрақты көрсеткіш болады. Лернер ережесі бойынша тауарлар тиімді бөлінген
жағдайда х1 және х2 қатынасының мөлшері екі фирма үшін де бірдей болады.
Бұл қатынасты математикалық әдіспен төмендегідей етіп жазуға болады.
dх1а = dх1в (3)
dх2а dх2в
1,2.3 бөлу әдістері 3-ші теңдеудің жеке көріністері болып табылады.
Мысалы, егер х1-дайын өнім, ал, х2-сол өнімді шығару үшін
пайдаланылған өнім деп қарастырсақ, жоғарыда келтірілген теңдеу бойынша
шектеулі соңғы физикалық өнім х2 х1, тауарларын өндіру үшін жұмыс істеген
екі фирмаға бірдей мөлшерде болады. Бұл түсінік 2-ші ережеге сәйкес келеді.
Егер х1 және х2 дайын өнім деп қарастырсақ, 3-ші теңдеу бойынша ТАД
(х1 х2 шін) басқа кез-келген өнімді өндіру үшін екі фирма арасында бірдей
мөлшерде болады.
Осыған қарағанда 1-ші ереже қарапайым және жалпылама болжамдардың
жеке бөлек көрінісі екендігін көрсетеді. Осы тұжырымдарды қорытындыласақ,
Лернер ережесін тиімді бөлу ережелерінің жиынтығы ретінде қарастыруға
болады.
Белгілі жәйт, экономикалық жүйенің мақсаты- адамзат қажеттіліктерін
қанағаттандыру. Осы тұрғыдан алғанда өндірісі тиімді бола тұра өндірілген
тауардың қажеттілігі төмен болуы мүмкін. Осыған байланысты жалпы
тиімділікті анықтау үшін Паретонның анықтамасын пайдалануды ұсынамыз:
Фирмалар және жеке тұлғалар арасындағы тауарлар мен ресурстар
бөлінісінің тиімді нәтиже беруі, бірінің жағдайы жақсарып, екіншісінің
төмендеуі табиғи заңдылық болуы керек. Бұдан шығатын қорытынды сол, бөліну
тиімділігі мен өндіріс тиімділігінің шарттары өз алдарына жалпы
экономикадағы тиімділікке негіз қалайды. Мысалы, егер өндіріс тиімсіз
болса, тауар құрамы да солай қалыптасады, оның өндірісін арттыру үшін басқа
түрдегі тауардың көлемін қысқарту қажет емес. Мұндай жағдайда қосымша
өндірілген тауар жеке тұлғаның тұтынуын арттырады, яғни бастапқы жағдай
тиімді болмайды. Осылайша 1,2,3 ережелер барлық бөлінулер үшін сақталып,
жалпылама мәнде тиімді болады. Егер сызбамен көрсететін болсақ, біздер
экономиканың өндірістік мүмкіндіктерінің шегінде болуымыз қажет. Қарапайым
тілде айтсақ, өндірілген тауарлар тиімді алмастырылуы керек. Егер олай
болмаған жағдайда екі жеке тұлға өзара тауар саудасын ұйымдастыру арқылы
пайда табуы мүмкін. Өндіріс пен бөлудің тиімділіктеріне қол жеткізу жалпы
тиімділікке қол жеткізуге жеткілікті шарты бола алмайды. Сондықтан
өндірілген тауарлар құрамы дұрыс таңдалуы тиіс, қажетсіз тауар өндіруші
экономикада тиімділікке қол жеткізе алмайды. Жалпы тиімділікке жету үшін
өндірістік мүмкіндіктер мен қажетті тауарлар байланыста болады. Тауарларды
өндірудің шарттары төмендегідей.
Екі тауарды алмастыру деңгейлерінің жоғарылығы (бөлініс тиімді болған
жағдайда бұл деңгейлер барлық жеке тұлғалар үшін бірдей сәйкес болады) екі
тауар өнімінің трансформация деңгейлеріне (үшінші бөлініс бойынша бұл
деңгейлер екі фирма үшін бірдей сәйкес болады) тең болады.
Қарапайым сөзбен айтсақ, екі тауар арақатынасының физикалық
деңгейлері олардың өндірістік дамуын салыстыруға болатын деңгейіне тең
болады.
Балама құн экономиканы басқару мен реттеудің ең қолайлы концепциясы
болып табылады. Экономикалық талдаудың негізгі маңызы - балама табу мен
бағалау. Ресурстардың шектеулі екендігіне байланысты жоғарғы деңгейдегі
мақсатқа қол жеткізу үшін балама таңдаудың маңызы зор. Ресурстардың
шектеулі мөлшері балама таңдауға мәжбүрлейді және балама құн түсінігі
арқылы салыстырмалы деңгейдегі ресурстардың тапшылығы экономикалық
құндылықтардың негізін қалайды.
Экономикада бағаны белгілеуде басшылыққа алынатын негізгі принциптің
бірі – балама құнды стандарт етіп алып, салыстырмалы әдісті пайдалану. Егер
жетілдірілген бәсекелестік моделінің қатаң заңдары тұрақты болса, нарықтық
қатынастағы баға балама құнға ықпал етеді. Осындай ортада ресурстарды бөлу
тиімді болады және сол ресурстар арқылы жоғарғы деңгейдегі әлеуметтік
жағдайға негіз қаланады. Сондықтан осы модель арқылы балама құнның тиімді
боларына көз жеткіземіз.
Нарықтық қатынастың қатаң шарттары мен талаптары төмендегідей:
• Жеткізіп берушілер мен тұтынушылар бағаны өздері белгілейді. Олар
өздігінен нарықтық қатынастың күшіне ие бола алмайды, сату және сатып
алуда баға белгілеуге, басқа шарттарға ықпал жасауға мүмкіндігі жоқ.
• Нарықтық қатынас жүйесінде өзіндік еркіндігі бар жеке тұлғалардың рынокқа
енуі мен шығуына заңнамалық немесе басқа да кедергілер жоқ.
• Қалыптасқан қолайлы мүмкіндіктерді пайдалану үшін тиімді ақпараттық,
сондай-ақ өзге де ресурстарды қосу мүмкіндігі болады. Осындай нарықтық
қатынасқа тән бәсекелестік қалыптасқан ортада сатушылар артықша пайда
таба алмайды, сондықтан аз шығынды өндірісті ұйымдастыру тәсілі көбірек
қолданылады. Мұндай модельдің ең маңызды көрсеткіші балама құн мен
тиімділіктің арасындағы байланыс. Балама құн арқылы баға белгілеу тәсілі-
ресурстарды тиімді пайдаланудың алғы шарты.
• Тиімділіктің үш түрлі концепциясы бар. Соның ішіндегі маңыздысы және
бірей түсінікке иесі қолда бар ресурстардың құрамымен мол өнім алып, әл-
ауқатты жақсартуға мүмкіндік бола бермейді.
Үш түрлі концепция төмендегілер:
• техникалық немесе инженерлік тиімділік – кіріс ресурстарының
комбинациясын таңдап, озық технологияны пайдалану арқылы ең жоғарғы
өндірістік қызметтерді атқаруға қол жеткізу;
• экономикалық тиімділік- қолда бар кіріс ресурстарының түрлерін
пайдаланып, кіріс ресурстары мен дайын өнімге ағымдағы бағада ең жоғарғы
мөлшерде өнім алу;
• әлеуметтік тиімділік- өнімді қайта бөлу мүмкіндігінің жоқтығы. Осы
қағиданың негізінде кейбіреулердің әл-ауқатын жақсартумен қатар
өзгелерінің төмендеуіне жол беріледі.
Басқаша айтқанда, қоғам Парето оптимумының нүктесіне келгенде қоғамның
кейбір мүшелерінің әл-ауқаты жақсарып, басқаларының әл-ауқаты нашарлайды.
Техникалық және экономикалық тиімділіктердің негізгі айырмашылығы сол,
бірішісінде кіріс пен шығыс ресурстарының өзара арақатынасы техникалық
сипатқа ие.
Техникалық және экономикалық тиімділіктердің негізгі ерекшеліктері
сол, біріншісінде кіріс пен шығыс ресурстарының өзара қатынасы техникалық
мәнге ие. Ал, экономикалық тиімділікте кіріс пен шығыс ресурстарының
элементерінде баға аралық қатынасы орын алған. Экономикалық тиімділікке
техникалық тиімділік арқылы негіз қалауға болады. Бірақ мұның керісі
болмайды.
Әлеуметтік тиімділікте бірғана кіріс пен шығыс арасындағы қатынас
барлық кіріс пен шығыс элементтерінің құрылымын кеңейтеді. Сондай-ақ сол
құрылымды бір-біріне байланысты әл-ауқатының жағдайына тиемелді етеді.
Ресурстарды жоғарғы тиімділікпен пайдалану дегеніміз- өзгенің
ресурстарымен салыстыру арқылы артық өнім өндіру, жоғарғы әл-ауқатты
жағдайға қол жеткізу. Тиімділікті жоғарылату дегеніміз- шығыс пен артықша
шығындарды қысқарту.
Егер жұмыс жоғарғы деңгейдегі бәсекелестік модельді ортада
ұйымдастырылса, қолда бар ресурстарды дұрыс пайдаланып, нарықтық
қатынастағы баға белгілеу жолымен кең жоғарғы өндірістік көрсеткіштерге
жетіп, әл-ауқатты қол жетімді деңгейіне көтеруге болады.
Осындай моделдегі ортада нарықтық қатынастағы бағаның шешуші рөлі
артады. Ол жеке тұлғалардың жеке меншік сезімін құлшындырып қызықтырады,
яғни жекеменшік және қоғамдық мүдделерді алға жылжытады. Бірақ бұл модель
қол жете бермейтін “аса дұрыс” абстракция ретінде келтіріліп отыр. Көптеген
рыноктар мұндай мүмкіндікке ие емес. Бәсекелестіктің үлгілі ортасы мен
өмірдегі шынайы түрінің арасындағы айырмашылығы осы теорияны пайдаланып
қолданбалы ұсыныстар жасауда күрделі мәселелер туындатады.
Баға белгілеуде балама құн тиімділік стандарты ретінде қолданылып,
байқауда тұрған бағалардың балама құнынан айырмасы болса, мұндай жағдайда
көрсеткіштер нысанаға бағытталмайды және олар ресурстарды тиімсіз
пайдаланудың алғы шарт болады.
Байқаудағы баға мен балама құн негізінде белгіленген бағаның
ауытқулары өндірісті тиімсіз жағдайға алып келеді. Созылмалы баға
ауытқулары тиімсіздік жағдайын орнықты етуі мүмкін.
Егер ішкі рынокта бәсеке болмаса ондағы бағалар ресурстардың
салыстырмалы шектеулі мөлшерде екендігін көрсетеді, сонымен қатар тиімділік
көрсеткіші қызметін атқаруы мүмкін. Рынокта баға тұрақсыздығының орын алуы
және оның дұрыс шешімін табу рыноктың немесе үкіметтің баға белгіленуіне
байланысты емес. Бұл мәселеде маңызды шешім қабылдау ресурстар мен
тауарларды пайдаланудың тағы бір балама рыногын табу қажеттілігі туындайды.
Мұндай балама стандарттық құндылыққа ие, тартымды балама рыногы
халықаралық немесе ішкі рыноктардан табылуы мүмкін.
Сауда-саттық тауардың баламалы құны бұл шекарадағы баға, экспорттың
немесе импорттық шикізаттың ұлттық валютаға конвертация жасалған бағасы,
сол уақыттағы айырбас бағамы бойынша эспортқа шығарылатын тауар үшін
шекаралық баға экспорт бекетіндегі жерлгілікті бағаға тең, ФОБ бағасы –
Free on Board of Carrier.
Импорт бойынша алып келінетін тауар үшін шекаралық баға ұлттық шекарадағы
жергілікті бағаға тең. Бұл бағаға тауардың құны, сақтандыру және тасымалдау
шығындары, яғни СИФ бағасы кіреді.
Салыстырмалы бағалау үшін шекаралық бағаны тиімділік стандарты ретінде
қолдану халықаралық рыноктардың бәсекелестік деңгейіне байланысты емес.
Халықаралық бағалар ресурстарды тиімді пайдалану тиімділігіне әлем
деңгейінде ықпалы болмауы керек.
Белгілі бір елдің әлемдік бағалармен тоғысуы демпингтің немесе картельдің
басқа нарықтық қатынастың күштерінің қарекетінің нәтижесінде болады.
Осындай жағдай қалыптасқанда сыртқы саудамен айналысатын ел қандай төлем
жасап, қандай алым алу керектігін тиісінше көрсетеді. Мұндай жағдайдың
ерекшелігі сыртқы рыноктың бәсекелестік қабілетінің деңгейінде емес, сол
тоғысқан бағалар елдің рыноктағы мүдделердің уақыт мерзімінің мөлшерінде
болады.
Сауда-саттық жасауға болмайтын тауардың балама бағасы көлеңкелі ішкі
бағалардың деңгейімен анықталады. Өндірістік ресурстардың тиімділік
құндылығы (сатуға мүмкін еместері) оның өндіріске қосқан үлес салмағы және
келесі баламаны пайдалануымен анықталады. Егер балама түрде дұрыс
пайдаланудың мүмкіндігі болмаса, көлеңкелі баға нөлге тең. Ал, өндірістік
ресурстың пайдаланудағы баламалы үлесі тиімді болып, ағымдағы пайдаланудың
құндылығы жоғары болса, көлеңкелі баға оң белгіні береді. Сондай-ақ оның
деңгейі байқаудағы бағадан жоғары болады. Рынок таза бәсекелестік ортада
болса, онда бәсекелестік стандарт келесі сауда жасауға болатын
алмастырушының бағасын реттеу арқылы есептеледі.
Протекция коэффициенті – ішкі және шекаралық бағаларды салыстыру
көрсеткіші. Бұл бағалардың арақатынасының көрсеткіші. Ол ішкі бағалар
саясатының жергілікті өндірушілерді сыртқы рыноктың тікелей әсерінен
қорғаудың дәрежесін және ішкі өндіріске немесе тұтынуға ынталандырудың
деңгейін сипаттайды.
Протекцияның немесе қолдау арқылы ынталандырудың оң және теріс нәтижесі
болуы мүмкін, осыған қарап ресурстарды пайдалану мен олардың тиімділігін
арттырудың бағыттарын белгілеуге болады.
Осы мәселе бойынша бір-біріне байланысты үш тұжырымдама бар:
• баға арақатынасының салыстырмалы протекциялық көрсеткіші;
• протекцияның салыстырмалы ынталандыру деңгейі;
• салыстырмалы ынталандыру ресурстарын пайдалану тиімділігі;
Экономистерді ерекше қызықтыратын мәселе – баға. Себебі сол
көрсеткіштердің деңгейіне қарай ресурстарды бөлуге шешім қабылданады.
Жоғарыдағы үш тұжырым көрсеткендей, солар арқылы бағалар экономикалық
жүйеге енеді.
Протекциялық коэффициенттер экономикалық саясатты әзірлеуде оның сандық
көрсеткіштерімен сипатталуына мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіштер дұрыс
болжам жасап, алдын-ала тиісті шаралар көруге көмектеседі.
Бұл коэффициенттер төмендегілер:
• номиналды протекция коэффициенттері (НПК), тек кіріс ресурстары мен дайын
өнімге тиісті.
• тиімді протекция коэффициенті (ТПК) мен тиімді субсидия коэффциенті (ТСК)
сатуға болмайтын тауарлардың (қызметтердің) тиімділігіне және бастапқы
кіріс ресурстарына тиісті.
• өндіруші субсидиясы (ӨСЭ) және тұтынушы субсидиясы (ТСЭ) эквиваленттері.
Бұлар сатылған кіріс ресурстарын мен жанама салықтарды субсидиялауға
қосымша ретінде рынокта дайын өнімнің ішкі және шекаралық бағасына және
рынокта сатылған жалпы өнімге байланысты қолданылады. Құрылымдық
өзгерістерге қызығушылықтың артуына себеп болады, ол осы саладағы
салыстырмалы басымдықтарды анықтайды. Ал, ол басымдықтар осы саланың
өндірістік іс-әрекеттеріндегі халықаралық бәсекелестік қабілетіне
байланысты. Осы сала өндірісін қай жолмен ілгері ынталандыруға болады
және оларға қандай технологияны пайдалану керектігін анықтауға мүмкіндік
туғызады.
Мәселенің тиімділігін қарастырсақ, саланың өндірген өнімдері халықаралық
бәсекелестік қабілетке ие және оларға жеткілікті мөлшерде сұраныс болуы
керек. Жергілікті ресурстарды бағалау коэффициентін қолдану арқылы
талдаушыға салыстырмалы түрде бастапқы және шамамен анықталған
артықшылықтарды анықтауға болады. Бірақ бұл коэффициенттер сұраныс көлемі
мен тұтыну көлемінің қаншалықты артатындығын есепке алмайды.
Нақты тауардың НПК-ті ішкі бағаның шекаралық бағаға қатынасымен
анықталады. Шекаралық баға – халықаралық рыноктағы айырбас курсымен
конвертацияланған ұлттық валютадағы баға.
Сондыќтан төмендегідей формуламен жазуѓа болады:
Жалпы НПК = Рi d (1)
Pi в
немесе Номиналды Протекцияныњ жалпы
коэффициенті = ішкі баѓа___________
шетелдік баѓа х айырбас курсы
бұл жерде, рв – шекаралыќ баѓа, шетелдік баѓаны айырбас курсына
көбейту жолымен есептеледі, яѓни шетелдік баѓа, ұлттыќ
валютаѓа есептелген баѓа;
рd - ішкі баѓа;
i - тауары;
Айырбас курсы ресми курсќа тењ етіліп ќабылдануы мүмкін. Мұндай
жаѓдайда экономикада шетел валютасыныњ балама ќұны ќабылданады. Мұндай
көрсеткіш – таза номинальдық протенция (ТНП) деп аталады. Таза НПК жалпы
НПК-ѓа ќарама-ќайшы тұратын көрсеткіш, оныњ формуласы төмендегідей болады:
Таза ПК = Рi d
Piвв
бұл жерде, Рвв - стандарттыќ айырбас курсымен аныќталѓан
шекаралыќ баѓа.
Жоѓарыдаѓы өзара ќатынас - протекцияныњ номиналдыќ дењгейі
(ПНД), деп аталады, сондыќтан төмендегідей формуламен көрсетуге болады.
ПНД = Pid - Piв
Piв
бұл ќатынас (НПК-1) х 100 тењ.
НПК бірқатар сандыќ көрсеткіштермен сипатталады.
Егер ТПК 1 болса, жергілікті өндірушілер немесе делдалдар интервенция
жолымен жоѓары баѓада жұмыс істеу мүмкіндігін алады. Бұл оњтайлы
интервенция. Сонымен ќатар ТПК1 көрсеткіші тұтынушылар үшін теріс
протекция. Өйткені тұтынушылар жоѓары баѓада төлем жасауѓа мәжбүр болады.
Өндірушілер мен тұтынушылардыњ ќызыѓушылыќтары ТПК-ныњ әртүрлі ќұбылмалы
көрсеткіштеріне сәйкес ќысќа мерзімді ќаќтыѓысуѓа алып келеді.
Егер ТПК1 болса протекцияның жоғарыдағы жағдайына кері құрылым пайда
болады, яғни протекция көрсеткіші теріс болады. Өндіруші мен делдалдар
қысымға алынады, ал тұтынушылар өзіне қолайлы жағдайды пайдаланады. Егер
ТПК=1 болса протекция құрылымдары бейтарап болады. Өндірушілер, делдалдар
мен тұтынушылар жергілікті бірдей бағаны мойындамайды, бұл көрсеткіш
шекаралық бағаға тең болады. Осы жағдайлардың жиынтығы, яғни ТПК-ның 1-ден
ауытқуы көп болған сайын баға құрылымына және өндірушінің немесе
тұтынушының қызығушылығына әсер ететін ықпалдың тиімділігі жоғарылайды.
ТПК-ның сандық көрсеткіші қандай болған жағдайда да дақылдар
арасындағы салыстырмалы артықшылықтар мен қызығушылықтардағы өзгерістерді
көрсетеді. Абсалюттік бағадан салыстырмалы бағаның маңызы зор болары бізге
белгілі. Осыған байланысты абсалюттік қызығушылықтың деңгейінен ағымдағы
мерзімді дақылдар арасында салыстырмалы құрылымның рөлі маңызды. ТПК
көрсеткіші ауылшаруашылығы дақылдарының арасында және салыстырмалы мүдделік
көрсеткіштерінің дақылдар және жылдар бойынша жалпылама индикаторы болып
есептеледі.
ТПК бір сала деңгейіндегі арнайы тауарлар үшін орташа көрсеткіш
болып есептеледі. Оның ауытқулары тауардың салыстырмалы маңыздылығы мен
оның ауылшаруашылық өндірісінің жалпы құнындағы үлес мөлшеріне байланысты.
Бұл көрсеткіш нақты бір салаға (басқа салаларға қарағанда) қызығушылық
танытуда құбылмалы мәнге ие болуы мүмкін.
Мысалы, индустриалды дамуға басымдық беретін стратегия бойынша:
ауылшаруашылығы үшін ТПК көрсеткіші 1-ден едәуір төмен, ал өнеркәсіпке
басымдық берілсе 1-ден жоғары болуы мақсат етіледі.
Мұндай жағдай 1980 жылдары реформаға дейінгі кезеңде Түркия
экономикасында байқалған. Яғни, ТПК көрсеткіші-0,93-тен болып, баға
белгілеу саясаты ауылшаруашылық саласын оншалықты қыспаққа алмағандығын
көрсетеді. Егер ТПК көрсеткіші өнеркәсіп үшін 2-ге тең болса, онда
салыстырмалы түрде ауылшауашылығына қысымның деңгейі де едәуір әсерлі болар
еді. Сондай-ақ ТПК-ті жалпы экономикалық саясатта ауылшаруашылық саласына
баға беруде, оның оң немесе теріс мәнін, орнын анықтауға қолданады.
Халықаралық салыстыруларды талдап қарасақ, ТПК-ның ауылшаруашылығындағы
көрсеткіштері индустриалды елдерде (тауарына және мемлекетіне қарай) 1,2-
2,0 аралығында ауытқиды, ал дамушы елдерде 0,5-1,0 аралығында болады.
ТПК-ті ауылшаруашылығындағы жалпы күрделі мәселеге жататын өндірістің
тиімділігі мен өнімінің бағалары бойынша қысқа қорытынды жасауға қолайлы.
ТПК бірнеше варианттарды салыстыру үшін есептеліп, тек бағаның құрылымы
бойынша ақпарат көзі ғана емес, ол сондай-ақ экономикалық табыстар туралы
да мәлімет береді. Үкіметтің баға белгілеу саясатын көбірек дайын өнімнің
бағасына ықпал ете отырып, сол өнімді шығару үшін жұмсалған кіріс
ресурстарының бағасына да әсері бар.
Тиімді протекция коэффициентін (ТПК) есептеу арқылы баға белгілеу
саясатының өндірістің құрылымына әсерін анықтауға әрекет жасайық.
Номиналды протекция коэффициенті (НПК) негізінен өндіріс-тұтынушы
тізбегінің кез-келген деңгейінде қолданылады. ТПК арнайы фермер өндірісіне,
қайта өңдеуге және маркетингке қатысты.
Ал, тиімді протекция коэффициенті дегеніміз ішкі баға құрамындағы
қосылған құнның шекаралық баға құрамындағы қосылған құнға қатынасы.
Номиналды және тиімді протекциялардың айырмашылығы біреу ғана, ол ТПК-
ті дайын өнімнің бағасы мен сауда жасауға болатын кіріс ресурстары бағасын
бірдей, бір уақытта пайдаланады.
ТПК кіріс ресурстарын есепке алатын болғандықтан интервенция
құрылымының протенциялық бағалаудағы жалпы көрсеткішіне жатады.
ТПК-ін аныќтау формуласы төмендегідей:
Жалпы ТПК = Vad
Vaв
Бұл жерде, Vad - ќосылѓан ќұн ішкі баѓада;
Vaв - ќосылѓан ќұн шекаралыќ баѓада;
Тиімді протекция коэффициенті = ќосылѓан ќұн мөлшері, ішкі баѓада
ќосылѓан ќұн мөлшері, шекаралыќ баѓада
∑id – Ek Aij х PЈd
ТПКі = J=1
Pid – ∑k AiJ х PвЈ
J=1
Бұл жерде, Pid - i өнімніњ ішкі баѓасы;
Aij - i өнімніњ бірлігін өндіру үшін ќажет Ј ресурсы;
Pid - i ресурс бірлігініњ ішкі баѓасы;
Рiв = Рj х ER - немесе өндірістіњ шекаралыќ баѓасы
ресурстар-
дыњ шетелдік баѓасы
айырбас курсыныњ
көбейтіндісіне тењ;
Piв = Рj ER - j ресурсыныњ шекаралыќ баѓасы
ресурстардыњ шетелдік баѓасыныњ айырбас
курсыныњ көбейтіндісіне тењ;
Номиналды протекция коэффициентінің (НПК) айырбастау курсы
ресми болуы мүмкін немесе болмауы мүмкін. Біраќ бұл курс экономика үшін
шетел валютасыныњ баламалы ќұныныњ көрсеткіші болады.
Сонда, Piвв = Pi х ERB- өнімніњ шекаралыќ баѓасы, шетелдік баѓаны
стандарттыќ айырбас курсына көбейту арќылы
есептеледі;
Pjвв= Pj ERB немесе- j ресурсыныњ шекаралыќ баѓасы, j ресурсын
шетелдік баѓасын ERB (exhange rate
benchmorn) көбейту арқылы аныќталады.
ERB пайдаланып, таза ТПК табамыз.
Таза ТПК = Vadi
Vaiвв
Тиімді протекция коэффициенті =
= дайын өнім бірлігініњ баѓасы, ішкі баѓада, - ішкі баѓада жалпы
сатылатын
ресурстар шыѓыныныњ дайын өнім
бірлігіне есептелген ќұны
дайын өнім бірлігініњ баѓасы, шекаралыќ баѓада, - шекаралыќ баѓада
жалпы
сатылатын ресурстар шыѓыныныњ дайын
өнім бірлігіне есептелген ќұны
Бұл анықтамада қосылған құн деп өндірістің дамуы арқылы қосылған
құнды айтамыз және бұл көрсеткіш сатылатын ресурстар құнынан артық болады.
Қосылған құнды бастапқы фактордың немесе сатылмайтын ресурстардың түрінің
өзгеруінен пайда болған қайтарым деп бағалауға болады. Сатуға болмайтын
ресурстарға өндірісте көрсетілген қызметтер жатады. Бастапқы факторлардың
айырмашылығы өндірісте қолданылмайды.
Бұл ресурстар аралық ресурстарға жатады, бір өндірістік циклдан соң
сарқылады. Сондықтан да оларды халықаралық рынокта сатуға болмайды.
Қосылған құнның баламалы анықтамасы (ТПК). Басқаша - протекцияның тиімді
деңгейі (ПТД) деп аталады.
ПТД = Vad - Vaв
Vав 100
Бұл көрсеткіш (ТПК-1)х 100-ге тењ.
Егер ТПК1 болса, мұндай жағдайда жергілікті өндірушілер сол
интервенция көлеміне сәйкес жұмсалған ресурстардан үлкен қайтарым алады.
Оңтайлы протекция табыспен аяқталып, қызығушылық әлеуеті бар екендігін
дәлелдейді, бірақ көкейтесті емес. Егер ТПК1 болса, протекцияның кері
құрылымының әсері байқалады. Өндірушілер сатудан жоғарғы табыс алу үшін
дайын өнім мен пайдаланылатын ресурстарға ішкі бағаның орнына шекаралық
бағаны қолданғаны жөн. Себебі олар теріс мәнді протекцияны пайдаланады.
Теріс мәнді ТПК қызығушылық әлеуетінің жоқтығын білдіреді. Өндірушілердің
интервенциядан тыс кездегі бағадан жоғарғы деңгейдегі бағамен тоғысуы
қызығушылық болмауының айқын дәлелі.
Егер ТПК=0 болса, протекция құрылымы бейтарап болады, өндірушілерге
ешқандай жеңілдіктер берілмейді.
Егер ТПК0 болса, қосылған құн ішкі бағада теріс мөлшерге тең немесе
қосылған құн шекаралық бағада теріс мәнді болады.
Бірінші жағдайда өндірушілер бизнесті жалғастырмайды. Ол жалғасуы
үшін үкімет субсидия бөліп, әлсіз бизнеске қолдау көрсету керек.
Екінші жағдайда ел экономикасы шетел валютасынан айырылады, яғни
өндірісті елдің ішінде ұйымдастырудың шығындары дайын өнімнің құнынан артып
кетеді.
ТПК-нің 1-ден артық, тең немесе кем болған жағдайларда, бұлар
тиісінше оңтайлы, бейтарап және теріс протекциялардың көрсеткіші. Сонымен
қатар теріс көрсеткіш сол жердегі жағдайда және шығындарда тауар өндірісін
ұйымдастыру туралы шешімнің дұрыс болмағандығының дәлелі болады. Бұл
мәселені шешу үшін үкімет субсидия беру жолымен қолдауы керек. Болмаған
жағдайда экономика шетел валютасынан айырылады.
Бірінші проблеманы шешу үшін ішкі бағаны белгілеуді өзгерістер қажет.
Екіншіден мәселені шешу үшін өнімділікті арттыру қажет.
ТПК- өндірістегі салыстырмалы қызығушылықтың көрсеткіші, бірақ
қызығушылықтың абсалюттік көрсеткіші емес.
Дақыл және жылдар бойынша есеп жасалғанда ТПК құрамы қызығушылық
құрылымы ретінде дақыл мен жылдар негізінде өзгереді. Қызығушылықтың
әлеуетін көкейтесті өндірісті дамытатын деңгейге жеткізу өндірушінің
таңдауына байланысты. Бұл таңдаудың тауарды өндіру қажеттілігі туралы
шешімге келу мен қандай технологияны қолданатындығын анықтауда маңызы бар.
Бәсекелес дақылдар арасында салыстырмалы таза қайтарым мөлшері
көкейтесті салыстырмалы қызығушылықтың ең дәл көрсеткіші. Егер дақылдың ТПК-
сы 1 болса, бірақ бәсекелестік ТПК1 дақылмен салыстырғанда таза
қайтарымы төмен болады.
Мұндай жағдайда фермер қайтарымды барынша арттыру үшін бәсекелес
дақылды таңдайды. Көптеген жеке фермерлердің таңдау мүмкіндігі жоқ, олар
баламалы дақылға өте алмайды. Тек болашақта өзінің іс-әркетін басқа жаққа
жылжытуы мүмкін. Осылай әртүрлі өндірістік іс-әрекеттердің тиімділігі
туралы ТПК қандай қорытынды шығаруға мүмкін? Түрлі дақылдардың негізінде
ТПК-ны ранжирлеу арқылы өндірістік іс-әрекеттердің салыстырмалы тиімділігін
анықтауға болады. Егер ТПК –ті арқылы қарастырылып отырған уақыт аралығында
1-ден біршама көп болса, онда едәуір мөлшерде қайтарым алынған деп білеміз.
Бұл өз кезегінде өндірістің тиімділігі ретінде бәсекелестік ортадағы
көрсеткіштен жоғары болмауы керек. Егер жергілікті өндірушілер шетелдік
бәсекелестермен тоғысуға мәжбүр болған жағдайда, өз орнын сақтап қалу үшін
оның тиімділігі жоғары болуы керек. ТПК-ның артық (кем) болуы экономикадағы
өндірістің тауарды артық немесе төмен өндіргендігін көрсетеді. Бірінші
жағдайда өзге өндірушілерді ығыстырып, ресурстың шектеулі шығындары
шекаралық бағадағы баламалы құнынан асады. Екінші жағдайда өндіріс
кеңеймейді, басқа өндірушілерге қысым болмайды. Өндірісте ресурстардың
қайтарымы жоғары болу мүмкіндіктері пайдаланылмайды.
ТПК-нің ауытқулары жергілікті өндірістің абсалюттік деңгейі бойынша
толық сипаттама бере алмайды. Себебі бұл көрсеткіш шығындарды азайтудың
өндірістік тәсілін есепке алмайды. Егер ТПК 0 болса, қиын жағдай
қалыптасады. Шекаралық бағаға қосылған құн теріс мәнді, өндірістік іс-
әрекеттер тиімсіз болады, экономика шетел валютасын жоғалтады.
Қорытындылап айтқанда, ТПК дақылдар арасындағы салыстырмалы
тартымдылық деңгейінің көрсеткіші және экономиканың тиімділігі бойынша
алдын-ала тұжырым жасауға негіз болады.
НПК және ТПК көрсеткіштері ауылшаруашылық саласы бойынша анықталып,
басқа салалардың (өнеркәсіптің) коэффициенттерімен салыстырады. Осы арқылы
салааралық басымдықтар мен өнеркәсіптің даму стратегиясын әзірлеуге болады.
ТПК-нің ақпараттық маңызын кеңейту мақсатында тиімді субсидия
коэффициенті (ТСК) қолданылады. Бұл коэффициент салықтар мен бастапқы кіріс
ресурстарына бөлінетін (жерге, капиталға) субсидияларды есепке алады.
Мысалы, техникалық дақыл-мақтаны алып көрелік. Кластер жүйесін
ресурстармен (шитті мақтамен) қамтамасыз ету үшін билік уақытша жерге
салықты төмендетіп ресурстардың осы салаға қозғалысын қолдауы мүмкін.
Сондай-ақ жұмысшы капиталына қойылатын пайыз санатын қолдан төмендетуге
болады. Жалпылама мысал, үкімет суармалы жердегі ағын суға салықты азайту
немесе төлем ақысына субсидия бөлу арқылы жеңілдіктер беруі мүмкін. Осындай
қолдаудың нәтижесінде мақта өсірушілер өзгелермен салыстырғанда
экономикалық қолайлы жағдайда болып, қосымша табыс алады. ТСК
көрсеткішімен қамтылуы мүмкін.
Жалпы алғанда, ТПК көрсеткіші бастапқы кіріс ресурстарына бөлінген
таза субсидия мөлшеріне теңестіріліп өзгертілуі керек.
Тиімді субсидия коэффициенті =
= ќосылѓан ќұн ішкі баѓада + бастапќы ресурстарѓа таза субсидия
ќосылѓан ќұн шекаралыќ баѓада
Жер мен капиталға таза субсидияны есептеудің үш жолы бар:
Бірінші – салыстыру үшін өндірушілердің қайсы басқа тобы пайдаланатынын
шешу;
Екінші – сол баламалы топтың салықтары және субсидияларын төлемін және
алу мөлшерін бағалау.
Осы бағалау арқылы салыстыру нормасы белгіленеді.
Үшінші және соңғы жол екі топтың арасындағы таза субсидияларды салыстыру.
Таза субсидияларды бағалау ТСК құрамына ендірілген сатылмайтын бастапқы
кіріс ресурстарын субсидиялау бір гектар немесе 1 акр жерге есептеулер
негізінде бағаланады немесе алынған қарыз мөлшеріне есептеледі. Бұл
тәсілдер алынған өнім бірлігін есептеуден нақтылау болады. Негізгі қағидасы
бастапқы кіріс ресурстары мен дайын өнімге негізделген таза субсидия
мөлшері салыстырмалы болуы керек. Қорыта келгенде, ең дұрысы таза
субсидияны 1 га мақталық жерге есептеген қолайлы. Бұл өлшемдерді 1 га-дан
алынған түсім мөлшерін пайдаланып басқаша есептеуге болады.
ТСК талдауының негізгі құндылығы- бастапқы кіріс ресурстарына
бөлінген субсидиялар мөлшерін қосылған құнмен салыстыру арқылы анықтау. ТСК-
ін бастапқы кіріс ресурстарына қолдану үшін оның өндірісті дамытуға қосымша
ықпалының бар-жоғын, тежегіш рөлін де анықтауды қажет етеді.
Номиналды протекция коэффициенті (НПК)- ішкі баға құрылымында салық
салу мен субсидиялау деңгейлеріне эквивалентті көрсеткіш. Бірақ
салыстырмалы тартымдылықты толық көрсете алмайды, себебі кіріс
ресурстарының факторы есепке алынбаған.
ТСК коэффициенті кіріс ресурстары мен жанама салықтар бойынша
субсидияны анықтауда көбінесе баға бойынша ақпараттар пайдаланылады.
Дайын өнімнің бірлігіне немесе жалпы сатылған өнім көлеміне таза
субсидияны анықтау үшін төмендегі формула қолданылады.
ТСК = Pid + (Si – Ti) – Piв
Piв
Бұл жерде, Pid - фермер ќаќпасыныњ алдындаѓы ішкі баѓа;
Si, Ti - субсидиялар мен салыќтар, тиісінше;
Piв - шекаралыќ баѓа.
Тұтынушылардың өзгертілген шекаралық бағадан қай мөлшерде аз төлеуі
және жанама немесе сатудан қанша салық төлеуі керектігі төмендегі
формуламен анықталады
ТСК = Piв – (Pizd + Тi)
Piв
Бұл жерде, Рiв - шекарадаѓы баѓа;
Pizd - ішкі бөлшек сауда баѓасы;
Тi - жанама салыќтар;
i - i тауары.
Жоғарыдағы формулалардың негізінде ТСК-не тұтынылған дайын өнімнің
бірлігі мен рынокта сатылған жалпы көлеміне есептелген көрсеткішті
анықтауға болады. Протекция коэффициенттері салыстырмалы қызығушылық
деңгейлерінің көрсеткіштері болады, солар арқылы жалпы тиімділік туралы
қорытынды жасауға болады. Салыстырмалы артықшылықтар коэффициенттерін басқа
жағынан қарастырсақ, салыстырмалы тиімділіктің коэффициенттері қызығушылық
деңгейі бойынша қорытынды жасау мүмкіндігін береді.
Протекция коэффициенттерінің ақпараттық мазмұны мен салыстырмалы
артықшылықтар коэффициенттері бірін-бірі толықтырады. Олар қызығушылық пен
тиімділік саясатындағы комбинацияға ұқсас болады.
Жергілікті тауар өндірісінің тиімділігі сол, оларды экспорт пен
импортты алмастыру үшін саудаға шығарып, жоспарлау мен инвестиция жасау
саясатында маңызы бар.
Сауда жасауға болатын тауарлар тиімді болса экономика да салыстырмалы
артықшылықтарға, ал керісі болса салыстырмалы кемшіліктерге ие болады.
Салыстырмалы артықшылықты бағалау үшін баламалы құн концепциясын
пайдаланамыз.
Бағалау төмендегі төрт жолмен анықталады:
• шетел валютасының баламалы құны оның экономика үшін жетіспейтін құндылығы-
бағаланып анықталуға тиіс. Бұл көрсеткіш болашақ есептеулер мен
салыстырулар үшін стандарттық мөлшер болып пайдаланылады.
• Қосылған құн есептеулерін шетел және шекаралық бағаларда әзірлеу.
Қосылған құнның бұл көрсеткіші шетел валютасының түсімін (экспорттан)
немесе жалпы шетел валютасын үнемдеудің мөлшерін (импортты алмастыру)
көрсетеді. Таза түсім немесе үнемделген қаржы жергілікті өндірісітің
пайдалылығын сипаттайды. Пайда алу мол мүмкіндіктер көрсеткіші болып
саналады және ол үшін сауда-саттық жағдайын дұрыс пайдаланып, экономикада
пайда табу немесе шетел валютасын үнемдеудің мүмкіндігі ашылады.
• өндірісте пайдаланылатын бастапқы факторларға немесе жергілікті
ресурстардың шығындарына есептеулер жасалады. Жергілікті ресурстарға
жұмсалған шығындар ағымдағы шығындарды есепке алып көлеңкелі бағада
алынады.
• Жергілікті ресурстардың шығындары таза пайдамен салыстырылады. Мұндай
шығындар мен пайданың салыстырулары тиімділік көрсеткіші болып табылады.
Салыстырмалы артықшылық термині екі мағынаны береді.
Біріншісі өндірістің тиімділігі екі немесе одан көбірек сауда-саттық
жасайтын мемлекеттер арасында салыстырылады. Салыстырмалы түрде баламалы
құн көрсеткіші төмен елдерде салыстырмалы экономика тиімді және
салыстырмалы артықшылықтарға ие болады. Олар басқа өндірушілермен
салыстырғанда шығындар мөлшері бойынша артықшылыққа ие. Сатылатын дайын
өнімнің бағасы бойынша да халықаралық бәсекелестікке түсе алады. Олардың
пайдаланылатын өндірістік ресурстары халықаралық рынокта үстемдікке ие.
Халықаралық бәсекелестік қабілеті жоғары өнімділік және айырбас курсына
тікелей байланысты. Сонымен қатар төмендегі бір немесе бірнеше факторлар
қатысуы керек. Олар дайын өнім бірлігіне, сондай-ақ сатуға жататын өндіріс
ресурстары мен жергілікті ресурстар мүмкіндігінше аз пайдаланылады,
жергілікті ресурстар аз балама құнға ие болады. Жергілікті валютаның
құндылығы басқа негізгі валюталармен салыстырғанда онша жоғары болмайды. Ол
салыстырмалы артықшылыққа ие болу үшін ондағы баламалы құндар басқа
өндіруші елдерден төмен болуы керек.
Екіншісі, салыстырмалы артықшылық түсінігінің жергілікті әртүрлі өндіріс
экономикасының ішкі тиімділігіне қатысы бар. Себебі осы көрсеткіш негізге
алынып пайда табу немесе шетел валютасы бірлігін үнемдеудің деңгейлері
салыстырылады. Сол тауарға тиісті шығындар баламалы жергілікті өндірістік
іс-әрекеттермен салыстырылады. Шетел валютасының балама құны баламалы
өндірістің іс-әрекетінің жақсы көрсеткіші болып табылады. Себебі ол
көрсеткіш экономика біртұтас бірлік ретінде неден бастартуы керек. (әсіресе
валютадан) Осы жолмен шетел валютасының қосымша бірліктерін кіріс жасау
мүмкіндігін сипаттайды. Арнайы тауардың айырбас курсы жалпы экономикадағы
айырбас курсымен салыстырылады.
Егер біріншісі екіншісінен төмен болса, онда жергілікті өндіріс
салыстырмалы түрде шетел валютасында табыс табуды немесе үнемдеуді тиімді
санайды. Егер жергілікті өндіріс шығындары басқа елдердегі мен
салыстырғанда төмен болса, онда экономика сатуға болатын тауар өндірісінің
тиімділігін арттырады. Бұл өсім шетел валютасымен есептеледі, соған қарап
сыртқы сауданың келешегі анықталады.
Абсалюттік және салыстырмалы артықшылық түсініктерінің ерекшеліктері бар.
Абсалюттік артықшылық өндіруші елдердегі абсолюттік шығындар деңгейімен
ерекшеленеді. Салыстырмалы артықшылықтың ерекшелігі сауда-саттық жасаушы
елдердің арасындағы баламалы құн деңгейімен айқындалады.
Абсалюттік артықшылықтың екі көрсеткіші бар- жергілікті ресурстардың
шығыны және таза экономикалық пайда. Екі коэффициент те бағалар туралы
бірдей ақпаратқа ие және өндірісте бірдей пайдаланылады. Екі жағдайда да
бастапқы және аралық кіріс ресурстары өндірісте көлеңкелі бағаларда
есептеледі. Салыстырмалы артықшылықты пайдалану арқылы іс-тәжірибеде
нормативтік талдаулар жасауға болады. Бұл талдаулардың негізгі мақсаты-
кіріс ресурсы Х-ті пайдаланып, У тауарын өндіру үшін неден бас тарту
керектігін анықтау. Сондай-ақ келесі пайдаланылмаған келесі қолайлы
баламалы мүмкіндікке салым туралы да мәселе қарастыруға болады.
Бұл мәселеде екі қарама-қарсы жағдай бар:
Біріншісі, ешқандай баламалы мүмкіндіктер пайдаланылмай қалмаған. Яғни
барлық мүмкіндіктер қарастырылған. Егер кіріс ресурсы- Х өндірісте У-
тауарын өндіру үшін пайдаланылмаса, оның мөлшері тұрақты болып қалады, яғни
Х- бар мүмкіндіктермен салыстырғанда артығымен бар.
Екіншісі, балама өндірісте пайдаланылмаған, Х салымы баламалы тауар Z
өндірісі үшін құндылығы ағымдағы өндіріліп жатқан У тауарымен бірдей.
Біздің міндетіміз келесі баламаны анықтап, оны құн бойынша бағалау.
Егер фермер белгілі бір жерде У және Z өнімдерін өндіру (нақты
ауылшаруашылық жүйесінде және бизнес құрылымында) үшін пайдаланылатын жерді
алатын болсақ, оның У тауарын өндіруге жұмсалған жердің балама құны Z
тауарының өндіру көлемінің пайдаланылмаған мүмкіндік құнына тең. Бұл
көрсеткішті анықтауда Z тауарын өндіру үшін жұмсалған басқа негізгі
өндірістік ресурстардың құны шегеріліп, тек жердің үлесі қалуы керек.
Егер У немесе Z тауарларын өндіруге жұмсалатын еңбекті алатын болсақ, У-
өндірісіне жұмсалатын еңбектің балама құны онда оның балама құны Z-тің
бөлігіне тең, себебі, басқа өндірістік ресурстардың салымы жоқ. У тауарын
өндіру үшін егістікті баптау үшін пайдаланылатын трактор немесе басқа да
жабдықтарды алатын болсақ, У тауары өндірісінің салымына балама да жоқ, ол
Z тауары өндірісінің салымына тең. Сондай-ақ У тауарын өндіру үшін
капиталды жабдықтың баламалы құны Z-те пайдаланылмаған мүмкіндік бөлігіне
тең.
Әрбір жергілікті ресурстарды пайдаланушы басқа да ең тиімді балама
жолдарды іздестіреді. Ол ресурстардың әрқайсысы бөлек жеке жіктелуі мүмкін.
Жердің түрлері (құнарлығы бойынша), еңбек (кәсіби деңгейі) және капитал
(түрлері бойынша), тағы басқалар.
Пайдаланылатын әрбір балама анықталған соң олар құн бойынша бағаланады. У
тауарын өндіру үшін жердің балама құны немесе сол жерден алынатын жоғарғы
түсім оның ренталық құндылығымен анықталады. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
анықтаудың методологиялық негіздері.
1.1. Экономикалық тиімділіктің теориялық негіздері.
Экономика ѓылымыныњ негізгі маќсаты - ќоѓамдыќ тұтыну мөлшерініњ ќұнын
уаќыт аѓымына сәйкес ењ жоѓарѓы дењгейге жеткізуді зерттеу.
АЌШ экономист-ѓалымы Н.Грегори Мэнкьюдіњ пікірі бойынша: Әдетте
экономика дұрыс жұмыс жасап жатыр деп баға беру үшін, қолда бар шектеулі
ресурстарды толық пайдалана отырып, мүмкін болған ең жоғарғы соңғы нәтижеге
жетуі керек (№31). Осы анықтамаға байланысты “өндірістік мүмкіндіктердің
шегі” анықталады және ол өндірістің жоғарғы деңгейіне тең болуы керек. Бұл
деңгейден өндірісті артттыру үшін балама шығындардың есебінен өндірістің
басқа түрі азайтылады. Соның есебінен артық өндірілген тауар тиімді
алмастыру мүмкіндігіне ие балама болуы қажет.
Дұрыс экономикалық шешім қабылдау үшін балама құн концепциясы
қолданылады. Экономикалық талдаулардың, ізденістердің мәні – баламалар табу
және оларға дұрыс баға беру.
Нарықтық қатынас экономикалық теориясында тікелей экономикалық
тиімділікке байланысты бірнеше түсініктер бар. Олар, статистикалық,
динамикалық және бөліс тиімділігі.
Статистикалық тиімділік толық қамту шарттарымен байланысты, мұндай
жағдайда экономика өзінің ресурстарын толық пайдалану арқылы “дұрыс”
комбинацияда дайын өнім шығарады және кіріс ресурстарын (шикізат,
материалдар, жабдықтар және т.б) “дұрыс” комбинацияда пайдалануға қол
жеткізе алады.
“Дұрыс” комбинация барлық жағдайда рыноктың төлем қабілетін дайын
өнім бірлігіне және өндірістің кіріс ресурстарына сәйкес болуы, сонымен
қатар шекті сұраныс бағасында.
Бұл тұжырымның өндірістік ресурстарын (кіріс) және тұтыну тауарларына
(шығыс) тікелей қатысы бар.
Кіріс ресурстарына сұраныс сол ресурсты пайдалану жолымен
өндірілетін тауарлардың сұранысына тікелей байланысты.
Кіріс ресурстарының бағасы және оның оңтайлы комбинациясы
тұтынушылардың төлемге дайындығымен айқындалады.
Неоклассикалық экономикалық модель бойынша қоғамның ағымдағы тұтыну
құны ең жоғарғы деңгейге жету үшін статистикалық тиімділікке байланысты үш
шарт орындалуы керек:
• Ұлттық ресурстарды толық пайдалануды қамтамасыз ету
• Тауар өндірісінің “дұрыс” комбинациясы
• Кіріс ресурстарының пайдаланудың “дұрыс” комбинациясы
Динамикалық тиімділік экономикалық “дұрыс” қарқынды дамуына
байланысты. Ал, “дұрыс” қарқын қоғамның қор жинауға немесе инвестиция
жасауға мүмкіндігімен анықталады, яғни қоғамның ағымдағы және боолжаудағы
тұтыну төлем қабілетімен.
Қаржы рыногы дұрыс дамыған ағымдағы және болжамдағы тұтынуларды таңдау
және капиталдың бағасы салымдардың пайыздық санатымен анықталады.
Статистикалық және динамикалық тиімділіктер бір-бірімен өзара
байланыста қарастырылады, оның себебі жоғарыда аталған статистикалық
тиімділіктің үш аспектісіне байланысты.
Біріншісі, өндірілетін тауарлардың “дұрыс” комбинациясы тұтыну
тауарлары мен инвестициялық тауарлардың өзара ара қатынасының сақталуын
қамтамасыз ету мәселесі.
Екіншіден, “дұрыс” комбинация түсінігіне байланысты өндірістің кіріс
элементтеріне жұмсалған шығындардың экономикалық құны туралы. Мысалға
жабдықтардың өндірісте өндірілмеген кіріс элементтерінің мысалға еңбектің,
экономикалық құнына қатынасы.
Бөліс тиімділікті түсінігі қоғамның жалпы өндіріс (тұтыну) оңтайлы
бөлінгендігіне сезімталдығын білдіреді.
Неоклассикалық тәсіл бойынша тиімділікті бағалаудың бағыттары
статистикалық және динамикалық тиімділіктер.
Ресурстар шектеулі болғандықтан қойылған мақсаттың ең жоғарғы
деңгейіне жету үшін түрлі талдаулар арқылы балама таңдау қажет.
Ресурстардың шектеулі деңгейі таңдау жолын пайдалануға мәжбүр етеді,
сонымен қатар балама құн шектеулі ресурстардың экономикалық құндылығының
негізгі анықтаушысы екендігін дәлелдейді.
Өндірістік ресурстар мөлшері тұрақты мәнге ие қоғамда, оларды
өндірісте тиімді етіп бөлудің маңызы бар. Яғни, бірде-бір қосымша тауар
бірлігін басқа тауар өндірісін қысқартпастан өндіру мүмкіндігі болмауы
керек. Мысалы, экономикада тек 2 түрлі тауар-мақта және жүгері өндіріледі
делік, мұндай жағдайда жүгері өндіруді қысқартпастан, мақта өндірісін
арттыру үшін ресурстарды қайта бөлу тиімсіз болады. Екінші жағынан мақта
өндірісін дамыту үшін жүгері өндірісін қысқарту керек болады. Мұндай
жағдайда ресурстарды бөлу тиімді.
Бірегей фирманың екі түрлі кіріс ресурстары бар делік К (капитал)
және Е (еңбек), осы ресурстарды пайдаланып екі түрлі өнімдерді (Х және У)
өндіруі керек. Фирманың кіріс ресурстары: капитал мен еңбек тұрақты
мөлшерлерге ие. Осы ресурстарды Х және У тауарларын өндіру үшін қалай
бөлінсе тиімді болатынын анықтайық.
Фирманың өндірісі тиімді болуы үшін Х тауарын арттыру У тауарын
азайтпай жүзеге асырылмауы керек, сондықтан ресурстарды қайта бөлудің
мүмкіндігі болмайды. Осылайша ресурстарды тиімді бөлу өнімдерді
алмастырудың тиімділігіне ұқсайды. Осындай жағдайдан соң фирманың
техникалық алмастыру деңгейі (ТАД) түсінігін ендірудің қажеттілігі
туындайды. ТАД- і арқылы фирма ресурсты, айталық, еңбекті басқа өндірістік
ресурстармен, яғни капиталмен алмастыра алады. Ал, өндірістің деңгейі
тұрақты болып қала береді.
Ресурстарды бөлудің бірінші ережесі. Өндірістік ресурстары тұрақты
мөлшердегі фирма тиімді бөлуді қамтамасыз ету үшін оларды толық пайдалануы
керек. Сондай-ақ кіріс ресурстарының арасында ТАД-і өндірілген өнімнің
әрбір түріне бірдей болуы қажет.
Осы ереже бойынша мысал келтіріп, талдау жасайық. Ереженің бірінші
талабы бойынша егер фирма қолда бар ресурстың бір бөлігін толық
пайдаланбаса, онда оның жұмысы тиімді болмайды.
Пайдаланылмаған факторлардың жұмыс істейтінін ескерсек, фирма басқа
жерлерде өндірісті төмендетпей, өз өндірісін арттыруы мүмкін. Бірақ барлық
ресурстарды толық пайдаланған жағдайдың өзінде кейде фирма тиімді жұмыс
атқармауы мүмкін. Себебі фирма өз ресурстарын бөлуде кіріс ресурстарының
(ТАД) арақатынасын барлық шығарылған өнімдерге бірдей бөлінуді қамтамасыз
ету қажет. Айталық, жүк және жеңіл автомәшинелер өндірісін ұйымдастыруы
үшін 100 еңбек-сағаты мен 100 мәшине- сағаты бағыттауға берілген. Фирма
ерікті түрде осы ресурстардың жартысын жүк мәшинесіне, екінші жартысын
жеңіл мәшине өндірісіне бөлген. (50 К, 50 Z). Мұндай жағдайда ТАД-і 2-ге
тең болуы мүмкін. Дәл осындай соңғы нәтижеге ресурстарды 48 К және 51 Z
арақатынасында бөліп қол жеткізуге болады. Бұған керісінше, жүк мәшине
өндірісінің ТАД-і 1-ге тең деп алсақ, жүк мәшинесінің сол санын өндіру үшін
51К және 49 Z пайдалануға болады.
Ресурстарды балама әдіспен бөлудің нәтижесі бастапқы тепе-тең бөлуден
тиімді екендігі дәлелдеуді қажет етпейді. Себебі 100 еңбек-сағат толық
пайдаланылады: (51 жеңіл автокөлік, 49 жүк автокөліктер өндірісіне) бірақ
тек 99 мәшине-сағат пайдаланылады (тиісінше 48 және 51 мәшине-сағат).
Бұл жағдайда ресурстарды қайта бөлуден соң жүк және жеңіл
автокөліктер өндірісі бастапқыдай тұрақты болып, тек 1 мәшине-сағат
үнемделген. Қалдықта қалған 1 мәшине-сағат жеңіл немесе жүк автокөлігін
өндіру үшін қосымша жұмсалып, олардың санын арттырудың мүмкіндігі жасалады.
Бұдан шығаратын қорытынды сол, әртүрлі ТАД-і мен ресурстарды бастапқы бөлу
тиімді емес.
Осы ой-тұжырымдар мен келтірілген нақты мысалдардан “Өндіріс
мүмкіндігінің шегі” (ӨМШ) деген түсінігі пайда болады. Бұл түсінік бойынша
тұрақты ресурстар мөлшерін тиімді пайдалану арқылы екі түрлі өнімнің
баламалы комбинациялар мөлшерінде өндірісті ұйымдастыруға болады. Өндіріс
мүмкіндігінің шегі өндіріс тиімділігін зерттеудің қолданыстағы бірегей
маңызды экономикалық құралы болып саналады. Мұндай талдаулар өнім түрлерін
өндірудің бірнеше тиімді жолдары бар екендігін көрсетеді және бірыңғай
тауар өндірісін арттыру үшін өндірістің өзге түрінің мөлшері біршама
қысқаратындығы анықталған. Экономистер балама құн деп атап жүрген түсінік
осыдан шығады. Х тауарын көбірек өндіру үшін өндіріс құнын У тауар
өндірісінің қысқарту мөлшерімен бағаланады.
Жоғарыда бір фирманың кәсіпкерлік іс-әрекетіне талдау жасадық.
Дегенмен бұл тұжырымның барлық фирмалар үшін де жалпылама сипаты бар. Қоғам
тұрақты ресурстар қорына ие болған жағдайда ол фирмалар мен салалар
арасында дұрыс бөлініп, жалпы өндірістің тиімділігі артуы керек. Олардың ең
тиімді пайдалана алатын фирмалар мен салаларға бөлінуі негізгі қағида болып
табылады.
Бөлудің екінші ережесі. Егер өндіріс тиімді болсын десек, ресурстарды
солай етіп бөлу керек. Сол ресурстардан алынған физикалық шегі бар. Соңғы
өнімді қандай фирма өндіргеніне бірдей тәуелді емес.
Ресурстар фирманың ішінде немесе бірнеше фирмалар арасында тиімді
бөлінген жағдайда, өндірістің тиімділігін арттыру жолдары бар. Ол
фирмалар тиімді комбинацияда тауар өндіруі қажет. Әрбір фирма өзінің
шеберлігін, іскерлігін көрсете алатын тауарды өндіргені жөн.
Бөлудің үшінші ережесі. Егер екі немесе одан да көп фирмалар бірдей
тауар өндіретін болса олар өздерінің өндірістік мүмкіндіктер шегіне қарай
іс-қимыл жасайды. Яғни, сол арадағы өнімді трансформация жасаудың
деңгейлері тауарды алмастыру деңгейіне кері немесе тең болуы қажет. ТАД-не
қарап бір тауар өндірісін қаншаға қысқартып, ал екінші тауар бірлігін
қаншаға арттыруға болатындығы анықталады. Бұл тәсіл негізінен халықаралық
сауда проблемаларын зерттеуде қолданылады. Оның негізі - “салыстырмалы”
артықшылық теориясы. Бұл теорияны алғаш ұсынған ғалым Рикардоның пікірі
бойынша, әр ел тауарды тиімді өндіретін болса, соған мамандандырылғаны
дұрыс. Сонда олар өзге елдермен сауда-саттық орнатып, өзіне қажетті тауарды
алады. Осылайша жалпы әлемдік өндіріс қарқынды дамиды.
Жоғарыда келтірілген ресурстарды бөлудің үш ережесі жалпылама, Лернер
ережесі деп аталады.
А фирмасы кіріс ресурстары мен өндірілген өнімнің арасындағы
техникалық байланысты сақтай отырып, трансформациялық жұмыстарды атқарады.
Бұл функцияны төмендегідей етіп жазуға болады:
Та (ха1,х2а, ...хnа) = 0 (1)
Бұл жерде: Х-кіріс ресурстары және дайын өнімдер.
Теңдеуден көрініп тұрғандай, кіріс ресурстары мен дайын өнімдердің
арасында біршама функционалдық тәуелділік бар.
Тиісінше кез-келген В фирмасының ресурстары мен дайын өнімдерін
байланыстыратын трансформациялық функциясы болуы мүмкін.
Тв(х1в, х2в, ... хnв) ) = 0 (2)
А мен В фирмаларының арасында кез-келген х-тердің, ол х1 немесе х2
бола ма тиімді бөлінген жағдайда басқа х-тердің деңгейі әрбір фирма үшін
тұрақты көрсеткіш болады. Лернер ережесі бойынша тауарлар тиімді бөлінген
жағдайда х1 және х2 қатынасының мөлшері екі фирма үшін де бірдей болады.
Бұл қатынасты математикалық әдіспен төмендегідей етіп жазуға болады.
dх1а = dх1в (3)
dх2а dх2в
1,2.3 бөлу әдістері 3-ші теңдеудің жеке көріністері болып табылады.
Мысалы, егер х1-дайын өнім, ал, х2-сол өнімді шығару үшін
пайдаланылған өнім деп қарастырсақ, жоғарыда келтірілген теңдеу бойынша
шектеулі соңғы физикалық өнім х2 х1, тауарларын өндіру үшін жұмыс істеген
екі фирмаға бірдей мөлшерде болады. Бұл түсінік 2-ші ережеге сәйкес келеді.
Егер х1 және х2 дайын өнім деп қарастырсақ, 3-ші теңдеу бойынша ТАД
(х1 х2 шін) басқа кез-келген өнімді өндіру үшін екі фирма арасында бірдей
мөлшерде болады.
Осыған қарағанда 1-ші ереже қарапайым және жалпылама болжамдардың
жеке бөлек көрінісі екендігін көрсетеді. Осы тұжырымдарды қорытындыласақ,
Лернер ережесін тиімді бөлу ережелерінің жиынтығы ретінде қарастыруға
болады.
Белгілі жәйт, экономикалық жүйенің мақсаты- адамзат қажеттіліктерін
қанағаттандыру. Осы тұрғыдан алғанда өндірісі тиімді бола тұра өндірілген
тауардың қажеттілігі төмен болуы мүмкін. Осыған байланысты жалпы
тиімділікті анықтау үшін Паретонның анықтамасын пайдалануды ұсынамыз:
Фирмалар және жеке тұлғалар арасындағы тауарлар мен ресурстар
бөлінісінің тиімді нәтиже беруі, бірінің жағдайы жақсарып, екіншісінің
төмендеуі табиғи заңдылық болуы керек. Бұдан шығатын қорытынды сол, бөліну
тиімділігі мен өндіріс тиімділігінің шарттары өз алдарына жалпы
экономикадағы тиімділікке негіз қалайды. Мысалы, егер өндіріс тиімсіз
болса, тауар құрамы да солай қалыптасады, оның өндірісін арттыру үшін басқа
түрдегі тауардың көлемін қысқарту қажет емес. Мұндай жағдайда қосымша
өндірілген тауар жеке тұлғаның тұтынуын арттырады, яғни бастапқы жағдай
тиімді болмайды. Осылайша 1,2,3 ережелер барлық бөлінулер үшін сақталып,
жалпылама мәнде тиімді болады. Егер сызбамен көрсететін болсақ, біздер
экономиканың өндірістік мүмкіндіктерінің шегінде болуымыз қажет. Қарапайым
тілде айтсақ, өндірілген тауарлар тиімді алмастырылуы керек. Егер олай
болмаған жағдайда екі жеке тұлға өзара тауар саудасын ұйымдастыру арқылы
пайда табуы мүмкін. Өндіріс пен бөлудің тиімділіктеріне қол жеткізу жалпы
тиімділікке қол жеткізуге жеткілікті шарты бола алмайды. Сондықтан
өндірілген тауарлар құрамы дұрыс таңдалуы тиіс, қажетсіз тауар өндіруші
экономикада тиімділікке қол жеткізе алмайды. Жалпы тиімділікке жету үшін
өндірістік мүмкіндіктер мен қажетті тауарлар байланыста болады. Тауарларды
өндірудің шарттары төмендегідей.
Екі тауарды алмастыру деңгейлерінің жоғарылығы (бөлініс тиімді болған
жағдайда бұл деңгейлер барлық жеке тұлғалар үшін бірдей сәйкес болады) екі
тауар өнімінің трансформация деңгейлеріне (үшінші бөлініс бойынша бұл
деңгейлер екі фирма үшін бірдей сәйкес болады) тең болады.
Қарапайым сөзбен айтсақ, екі тауар арақатынасының физикалық
деңгейлері олардың өндірістік дамуын салыстыруға болатын деңгейіне тең
болады.
Балама құн экономиканы басқару мен реттеудің ең қолайлы концепциясы
болып табылады. Экономикалық талдаудың негізгі маңызы - балама табу мен
бағалау. Ресурстардың шектеулі екендігіне байланысты жоғарғы деңгейдегі
мақсатқа қол жеткізу үшін балама таңдаудың маңызы зор. Ресурстардың
шектеулі мөлшері балама таңдауға мәжбүрлейді және балама құн түсінігі
арқылы салыстырмалы деңгейдегі ресурстардың тапшылығы экономикалық
құндылықтардың негізін қалайды.
Экономикада бағаны белгілеуде басшылыққа алынатын негізгі принциптің
бірі – балама құнды стандарт етіп алып, салыстырмалы әдісті пайдалану. Егер
жетілдірілген бәсекелестік моделінің қатаң заңдары тұрақты болса, нарықтық
қатынастағы баға балама құнға ықпал етеді. Осындай ортада ресурстарды бөлу
тиімді болады және сол ресурстар арқылы жоғарғы деңгейдегі әлеуметтік
жағдайға негіз қаланады. Сондықтан осы модель арқылы балама құнның тиімді
боларына көз жеткіземіз.
Нарықтық қатынастың қатаң шарттары мен талаптары төмендегідей:
• Жеткізіп берушілер мен тұтынушылар бағаны өздері белгілейді. Олар
өздігінен нарықтық қатынастың күшіне ие бола алмайды, сату және сатып
алуда баға белгілеуге, басқа шарттарға ықпал жасауға мүмкіндігі жоқ.
• Нарықтық қатынас жүйесінде өзіндік еркіндігі бар жеке тұлғалардың рынокқа
енуі мен шығуына заңнамалық немесе басқа да кедергілер жоқ.
• Қалыптасқан қолайлы мүмкіндіктерді пайдалану үшін тиімді ақпараттық,
сондай-ақ өзге де ресурстарды қосу мүмкіндігі болады. Осындай нарықтық
қатынасқа тән бәсекелестік қалыптасқан ортада сатушылар артықша пайда
таба алмайды, сондықтан аз шығынды өндірісті ұйымдастыру тәсілі көбірек
қолданылады. Мұндай модельдің ең маңызды көрсеткіші балама құн мен
тиімділіктің арасындағы байланыс. Балама құн арқылы баға белгілеу тәсілі-
ресурстарды тиімді пайдаланудың алғы шарты.
• Тиімділіктің үш түрлі концепциясы бар. Соның ішіндегі маңыздысы және
бірей түсінікке иесі қолда бар ресурстардың құрамымен мол өнім алып, әл-
ауқатты жақсартуға мүмкіндік бола бермейді.
Үш түрлі концепция төмендегілер:
• техникалық немесе инженерлік тиімділік – кіріс ресурстарының
комбинациясын таңдап, озық технологияны пайдалану арқылы ең жоғарғы
өндірістік қызметтерді атқаруға қол жеткізу;
• экономикалық тиімділік- қолда бар кіріс ресурстарының түрлерін
пайдаланып, кіріс ресурстары мен дайын өнімге ағымдағы бағада ең жоғарғы
мөлшерде өнім алу;
• әлеуметтік тиімділік- өнімді қайта бөлу мүмкіндігінің жоқтығы. Осы
қағиданың негізінде кейбіреулердің әл-ауқатын жақсартумен қатар
өзгелерінің төмендеуіне жол беріледі.
Басқаша айтқанда, қоғам Парето оптимумының нүктесіне келгенде қоғамның
кейбір мүшелерінің әл-ауқаты жақсарып, басқаларының әл-ауқаты нашарлайды.
Техникалық және экономикалық тиімділіктердің негізгі айырмашылығы сол,
бірішісінде кіріс пен шығыс ресурстарының өзара арақатынасы техникалық
сипатқа ие.
Техникалық және экономикалық тиімділіктердің негізгі ерекшеліктері
сол, біріншісінде кіріс пен шығыс ресурстарының өзара қатынасы техникалық
мәнге ие. Ал, экономикалық тиімділікте кіріс пен шығыс ресурстарының
элементерінде баға аралық қатынасы орын алған. Экономикалық тиімділікке
техникалық тиімділік арқылы негіз қалауға болады. Бірақ мұның керісі
болмайды.
Әлеуметтік тиімділікте бірғана кіріс пен шығыс арасындағы қатынас
барлық кіріс пен шығыс элементтерінің құрылымын кеңейтеді. Сондай-ақ сол
құрылымды бір-біріне байланысты әл-ауқатының жағдайына тиемелді етеді.
Ресурстарды жоғарғы тиімділікпен пайдалану дегеніміз- өзгенің
ресурстарымен салыстыру арқылы артық өнім өндіру, жоғарғы әл-ауқатты
жағдайға қол жеткізу. Тиімділікті жоғарылату дегеніміз- шығыс пен артықша
шығындарды қысқарту.
Егер жұмыс жоғарғы деңгейдегі бәсекелестік модельді ортада
ұйымдастырылса, қолда бар ресурстарды дұрыс пайдаланып, нарықтық
қатынастағы баға белгілеу жолымен кең жоғарғы өндірістік көрсеткіштерге
жетіп, әл-ауқатты қол жетімді деңгейіне көтеруге болады.
Осындай моделдегі ортада нарықтық қатынастағы бағаның шешуші рөлі
артады. Ол жеке тұлғалардың жеке меншік сезімін құлшындырып қызықтырады,
яғни жекеменшік және қоғамдық мүдделерді алға жылжытады. Бірақ бұл модель
қол жете бермейтін “аса дұрыс” абстракция ретінде келтіріліп отыр. Көптеген
рыноктар мұндай мүмкіндікке ие емес. Бәсекелестіктің үлгілі ортасы мен
өмірдегі шынайы түрінің арасындағы айырмашылығы осы теорияны пайдаланып
қолданбалы ұсыныстар жасауда күрделі мәселелер туындатады.
Баға белгілеуде балама құн тиімділік стандарты ретінде қолданылып,
байқауда тұрған бағалардың балама құнынан айырмасы болса, мұндай жағдайда
көрсеткіштер нысанаға бағытталмайды және олар ресурстарды тиімсіз
пайдаланудың алғы шарт болады.
Байқаудағы баға мен балама құн негізінде белгіленген бағаның
ауытқулары өндірісті тиімсіз жағдайға алып келеді. Созылмалы баға
ауытқулары тиімсіздік жағдайын орнықты етуі мүмкін.
Егер ішкі рынокта бәсеке болмаса ондағы бағалар ресурстардың
салыстырмалы шектеулі мөлшерде екендігін көрсетеді, сонымен қатар тиімділік
көрсеткіші қызметін атқаруы мүмкін. Рынокта баға тұрақсыздығының орын алуы
және оның дұрыс шешімін табу рыноктың немесе үкіметтің баға белгіленуіне
байланысты емес. Бұл мәселеде маңызды шешім қабылдау ресурстар мен
тауарларды пайдаланудың тағы бір балама рыногын табу қажеттілігі туындайды.
Мұндай балама стандарттық құндылыққа ие, тартымды балама рыногы
халықаралық немесе ішкі рыноктардан табылуы мүмкін.
Сауда-саттық тауардың баламалы құны бұл шекарадағы баға, экспорттың
немесе импорттық шикізаттың ұлттық валютаға конвертация жасалған бағасы,
сол уақыттағы айырбас бағамы бойынша эспортқа шығарылатын тауар үшін
шекаралық баға экспорт бекетіндегі жерлгілікті бағаға тең, ФОБ бағасы –
Free on Board of Carrier.
Импорт бойынша алып келінетін тауар үшін шекаралық баға ұлттық шекарадағы
жергілікті бағаға тең. Бұл бағаға тауардың құны, сақтандыру және тасымалдау
шығындары, яғни СИФ бағасы кіреді.
Салыстырмалы бағалау үшін шекаралық бағаны тиімділік стандарты ретінде
қолдану халықаралық рыноктардың бәсекелестік деңгейіне байланысты емес.
Халықаралық бағалар ресурстарды тиімді пайдалану тиімділігіне әлем
деңгейінде ықпалы болмауы керек.
Белгілі бір елдің әлемдік бағалармен тоғысуы демпингтің немесе картельдің
басқа нарықтық қатынастың күштерінің қарекетінің нәтижесінде болады.
Осындай жағдай қалыптасқанда сыртқы саудамен айналысатын ел қандай төлем
жасап, қандай алым алу керектігін тиісінше көрсетеді. Мұндай жағдайдың
ерекшелігі сыртқы рыноктың бәсекелестік қабілетінің деңгейінде емес, сол
тоғысқан бағалар елдің рыноктағы мүдделердің уақыт мерзімінің мөлшерінде
болады.
Сауда-саттық жасауға болмайтын тауардың балама бағасы көлеңкелі ішкі
бағалардың деңгейімен анықталады. Өндірістік ресурстардың тиімділік
құндылығы (сатуға мүмкін еместері) оның өндіріске қосқан үлес салмағы және
келесі баламаны пайдалануымен анықталады. Егер балама түрде дұрыс
пайдаланудың мүмкіндігі болмаса, көлеңкелі баға нөлге тең. Ал, өндірістік
ресурстың пайдаланудағы баламалы үлесі тиімді болып, ағымдағы пайдаланудың
құндылығы жоғары болса, көлеңкелі баға оң белгіні береді. Сондай-ақ оның
деңгейі байқаудағы бағадан жоғары болады. Рынок таза бәсекелестік ортада
болса, онда бәсекелестік стандарт келесі сауда жасауға болатын
алмастырушының бағасын реттеу арқылы есептеледі.
Протекция коэффициенті – ішкі және шекаралық бағаларды салыстыру
көрсеткіші. Бұл бағалардың арақатынасының көрсеткіші. Ол ішкі бағалар
саясатының жергілікті өндірушілерді сыртқы рыноктың тікелей әсерінен
қорғаудың дәрежесін және ішкі өндіріске немесе тұтынуға ынталандырудың
деңгейін сипаттайды.
Протекцияның немесе қолдау арқылы ынталандырудың оң және теріс нәтижесі
болуы мүмкін, осыған қарап ресурстарды пайдалану мен олардың тиімділігін
арттырудың бағыттарын белгілеуге болады.
Осы мәселе бойынша бір-біріне байланысты үш тұжырымдама бар:
• баға арақатынасының салыстырмалы протекциялық көрсеткіші;
• протекцияның салыстырмалы ынталандыру деңгейі;
• салыстырмалы ынталандыру ресурстарын пайдалану тиімділігі;
Экономистерді ерекше қызықтыратын мәселе – баға. Себебі сол
көрсеткіштердің деңгейіне қарай ресурстарды бөлуге шешім қабылданады.
Жоғарыдағы үш тұжырым көрсеткендей, солар арқылы бағалар экономикалық
жүйеге енеді.
Протекциялық коэффициенттер экономикалық саясатты әзірлеуде оның сандық
көрсеткіштерімен сипатталуына мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіштер дұрыс
болжам жасап, алдын-ала тиісті шаралар көруге көмектеседі.
Бұл коэффициенттер төмендегілер:
• номиналды протекция коэффициенттері (НПК), тек кіріс ресурстары мен дайын
өнімге тиісті.
• тиімді протекция коэффициенті (ТПК) мен тиімді субсидия коэффциенті (ТСК)
сатуға болмайтын тауарлардың (қызметтердің) тиімділігіне және бастапқы
кіріс ресурстарына тиісті.
• өндіруші субсидиясы (ӨСЭ) және тұтынушы субсидиясы (ТСЭ) эквиваленттері.
Бұлар сатылған кіріс ресурстарын мен жанама салықтарды субсидиялауға
қосымша ретінде рынокта дайын өнімнің ішкі және шекаралық бағасына және
рынокта сатылған жалпы өнімге байланысты қолданылады. Құрылымдық
өзгерістерге қызығушылықтың артуына себеп болады, ол осы саладағы
салыстырмалы басымдықтарды анықтайды. Ал, ол басымдықтар осы саланың
өндірістік іс-әрекеттеріндегі халықаралық бәсекелестік қабілетіне
байланысты. Осы сала өндірісін қай жолмен ілгері ынталандыруға болады
және оларға қандай технологияны пайдалану керектігін анықтауға мүмкіндік
туғызады.
Мәселенің тиімділігін қарастырсақ, саланың өндірген өнімдері халықаралық
бәсекелестік қабілетке ие және оларға жеткілікті мөлшерде сұраныс болуы
керек. Жергілікті ресурстарды бағалау коэффициентін қолдану арқылы
талдаушыға салыстырмалы түрде бастапқы және шамамен анықталған
артықшылықтарды анықтауға болады. Бірақ бұл коэффициенттер сұраныс көлемі
мен тұтыну көлемінің қаншалықты артатындығын есепке алмайды.
Нақты тауардың НПК-ті ішкі бағаның шекаралық бағаға қатынасымен
анықталады. Шекаралық баға – халықаралық рыноктағы айырбас курсымен
конвертацияланған ұлттық валютадағы баға.
Сондыќтан төмендегідей формуламен жазуѓа болады:
Жалпы НПК = Рi d (1)
Pi в
немесе Номиналды Протекцияныњ жалпы
коэффициенті = ішкі баѓа___________
шетелдік баѓа х айырбас курсы
бұл жерде, рв – шекаралыќ баѓа, шетелдік баѓаны айырбас курсына
көбейту жолымен есептеледі, яѓни шетелдік баѓа, ұлттыќ
валютаѓа есептелген баѓа;
рd - ішкі баѓа;
i - тауары;
Айырбас курсы ресми курсќа тењ етіліп ќабылдануы мүмкін. Мұндай
жаѓдайда экономикада шетел валютасыныњ балама ќұны ќабылданады. Мұндай
көрсеткіш – таза номинальдық протенция (ТНП) деп аталады. Таза НПК жалпы
НПК-ѓа ќарама-ќайшы тұратын көрсеткіш, оныњ формуласы төмендегідей болады:
Таза ПК = Рi d
Piвв
бұл жерде, Рвв - стандарттыќ айырбас курсымен аныќталѓан
шекаралыќ баѓа.
Жоѓарыдаѓы өзара ќатынас - протекцияныњ номиналдыќ дењгейі
(ПНД), деп аталады, сондыќтан төмендегідей формуламен көрсетуге болады.
ПНД = Pid - Piв
Piв
бұл ќатынас (НПК-1) х 100 тењ.
НПК бірқатар сандыќ көрсеткіштермен сипатталады.
Егер ТПК 1 болса, жергілікті өндірушілер немесе делдалдар интервенция
жолымен жоѓары баѓада жұмыс істеу мүмкіндігін алады. Бұл оњтайлы
интервенция. Сонымен ќатар ТПК1 көрсеткіші тұтынушылар үшін теріс
протекция. Өйткені тұтынушылар жоѓары баѓада төлем жасауѓа мәжбүр болады.
Өндірушілер мен тұтынушылардыњ ќызыѓушылыќтары ТПК-ныњ әртүрлі ќұбылмалы
көрсеткіштеріне сәйкес ќысќа мерзімді ќаќтыѓысуѓа алып келеді.
Егер ТПК1 болса протекцияның жоғарыдағы жағдайына кері құрылым пайда
болады, яғни протекция көрсеткіші теріс болады. Өндіруші мен делдалдар
қысымға алынады, ал тұтынушылар өзіне қолайлы жағдайды пайдаланады. Егер
ТПК=1 болса протекция құрылымдары бейтарап болады. Өндірушілер, делдалдар
мен тұтынушылар жергілікті бірдей бағаны мойындамайды, бұл көрсеткіш
шекаралық бағаға тең болады. Осы жағдайлардың жиынтығы, яғни ТПК-ның 1-ден
ауытқуы көп болған сайын баға құрылымына және өндірушінің немесе
тұтынушының қызығушылығына әсер ететін ықпалдың тиімділігі жоғарылайды.
ТПК-ның сандық көрсеткіші қандай болған жағдайда да дақылдар
арасындағы салыстырмалы артықшылықтар мен қызығушылықтардағы өзгерістерді
көрсетеді. Абсалюттік бағадан салыстырмалы бағаның маңызы зор болары бізге
белгілі. Осыған байланысты абсалюттік қызығушылықтың деңгейінен ағымдағы
мерзімді дақылдар арасында салыстырмалы құрылымның рөлі маңызды. ТПК
көрсеткіші ауылшаруашылығы дақылдарының арасында және салыстырмалы мүдделік
көрсеткіштерінің дақылдар және жылдар бойынша жалпылама индикаторы болып
есептеледі.
ТПК бір сала деңгейіндегі арнайы тауарлар үшін орташа көрсеткіш
болып есептеледі. Оның ауытқулары тауардың салыстырмалы маңыздылығы мен
оның ауылшаруашылық өндірісінің жалпы құнындағы үлес мөлшеріне байланысты.
Бұл көрсеткіш нақты бір салаға (басқа салаларға қарағанда) қызығушылық
танытуда құбылмалы мәнге ие болуы мүмкін.
Мысалы, индустриалды дамуға басымдық беретін стратегия бойынша:
ауылшаруашылығы үшін ТПК көрсеткіші 1-ден едәуір төмен, ал өнеркәсіпке
басымдық берілсе 1-ден жоғары болуы мақсат етіледі.
Мұндай жағдай 1980 жылдары реформаға дейінгі кезеңде Түркия
экономикасында байқалған. Яғни, ТПК көрсеткіші-0,93-тен болып, баға
белгілеу саясаты ауылшаруашылық саласын оншалықты қыспаққа алмағандығын
көрсетеді. Егер ТПК көрсеткіші өнеркәсіп үшін 2-ге тең болса, онда
салыстырмалы түрде ауылшауашылығына қысымның деңгейі де едәуір әсерлі болар
еді. Сондай-ақ ТПК-ті жалпы экономикалық саясатта ауылшаруашылық саласына
баға беруде, оның оң немесе теріс мәнін, орнын анықтауға қолданады.
Халықаралық салыстыруларды талдап қарасақ, ТПК-ның ауылшаруашылығындағы
көрсеткіштері индустриалды елдерде (тауарына және мемлекетіне қарай) 1,2-
2,0 аралығында ауытқиды, ал дамушы елдерде 0,5-1,0 аралығында болады.
ТПК-ті ауылшаруашылығындағы жалпы күрделі мәселеге жататын өндірістің
тиімділігі мен өнімінің бағалары бойынша қысқа қорытынды жасауға қолайлы.
ТПК бірнеше варианттарды салыстыру үшін есептеліп, тек бағаның құрылымы
бойынша ақпарат көзі ғана емес, ол сондай-ақ экономикалық табыстар туралы
да мәлімет береді. Үкіметтің баға белгілеу саясатын көбірек дайын өнімнің
бағасына ықпал ете отырып, сол өнімді шығару үшін жұмсалған кіріс
ресурстарының бағасына да әсері бар.
Тиімді протекция коэффициентін (ТПК) есептеу арқылы баға белгілеу
саясатының өндірістің құрылымына әсерін анықтауға әрекет жасайық.
Номиналды протекция коэффициенті (НПК) негізінен өндіріс-тұтынушы
тізбегінің кез-келген деңгейінде қолданылады. ТПК арнайы фермер өндірісіне,
қайта өңдеуге және маркетингке қатысты.
Ал, тиімді протекция коэффициенті дегеніміз ішкі баға құрамындағы
қосылған құнның шекаралық баға құрамындағы қосылған құнға қатынасы.
Номиналды және тиімді протекциялардың айырмашылығы біреу ғана, ол ТПК-
ті дайын өнімнің бағасы мен сауда жасауға болатын кіріс ресурстары бағасын
бірдей, бір уақытта пайдаланады.
ТПК кіріс ресурстарын есепке алатын болғандықтан интервенция
құрылымының протенциялық бағалаудағы жалпы көрсеткішіне жатады.
ТПК-ін аныќтау формуласы төмендегідей:
Жалпы ТПК = Vad
Vaв
Бұл жерде, Vad - ќосылѓан ќұн ішкі баѓада;
Vaв - ќосылѓан ќұн шекаралыќ баѓада;
Тиімді протекция коэффициенті = ќосылѓан ќұн мөлшері, ішкі баѓада
ќосылѓан ќұн мөлшері, шекаралыќ баѓада
∑id – Ek Aij х PЈd
ТПКі = J=1
Pid – ∑k AiJ х PвЈ
J=1
Бұл жерде, Pid - i өнімніњ ішкі баѓасы;
Aij - i өнімніњ бірлігін өндіру үшін ќажет Ј ресурсы;
Pid - i ресурс бірлігініњ ішкі баѓасы;
Рiв = Рj х ER - немесе өндірістіњ шекаралыќ баѓасы
ресурстар-
дыњ шетелдік баѓасы
айырбас курсыныњ
көбейтіндісіне тењ;
Piв = Рj ER - j ресурсыныњ шекаралыќ баѓасы
ресурстардыњ шетелдік баѓасыныњ айырбас
курсыныњ көбейтіндісіне тењ;
Номиналды протекция коэффициентінің (НПК) айырбастау курсы
ресми болуы мүмкін немесе болмауы мүмкін. Біраќ бұл курс экономика үшін
шетел валютасыныњ баламалы ќұныныњ көрсеткіші болады.
Сонда, Piвв = Pi х ERB- өнімніњ шекаралыќ баѓасы, шетелдік баѓаны
стандарттыќ айырбас курсына көбейту арќылы
есептеледі;
Pjвв= Pj ERB немесе- j ресурсыныњ шекаралыќ баѓасы, j ресурсын
шетелдік баѓасын ERB (exhange rate
benchmorn) көбейту арқылы аныќталады.
ERB пайдаланып, таза ТПК табамыз.
Таза ТПК = Vadi
Vaiвв
Тиімді протекция коэффициенті =
= дайын өнім бірлігініњ баѓасы, ішкі баѓада, - ішкі баѓада жалпы
сатылатын
ресурстар шыѓыныныњ дайын өнім
бірлігіне есептелген ќұны
дайын өнім бірлігініњ баѓасы, шекаралыќ баѓада, - шекаралыќ баѓада
жалпы
сатылатын ресурстар шыѓыныныњ дайын
өнім бірлігіне есептелген ќұны
Бұл анықтамада қосылған құн деп өндірістің дамуы арқылы қосылған
құнды айтамыз және бұл көрсеткіш сатылатын ресурстар құнынан артық болады.
Қосылған құнды бастапқы фактордың немесе сатылмайтын ресурстардың түрінің
өзгеруінен пайда болған қайтарым деп бағалауға болады. Сатуға болмайтын
ресурстарға өндірісте көрсетілген қызметтер жатады. Бастапқы факторлардың
айырмашылығы өндірісте қолданылмайды.
Бұл ресурстар аралық ресурстарға жатады, бір өндірістік циклдан соң
сарқылады. Сондықтан да оларды халықаралық рынокта сатуға болмайды.
Қосылған құнның баламалы анықтамасы (ТПК). Басқаша - протекцияның тиімді
деңгейі (ПТД) деп аталады.
ПТД = Vad - Vaв
Vав 100
Бұл көрсеткіш (ТПК-1)х 100-ге тењ.
Егер ТПК1 болса, мұндай жағдайда жергілікті өндірушілер сол
интервенция көлеміне сәйкес жұмсалған ресурстардан үлкен қайтарым алады.
Оңтайлы протекция табыспен аяқталып, қызығушылық әлеуеті бар екендігін
дәлелдейді, бірақ көкейтесті емес. Егер ТПК1 болса, протекцияның кері
құрылымының әсері байқалады. Өндірушілер сатудан жоғарғы табыс алу үшін
дайын өнім мен пайдаланылатын ресурстарға ішкі бағаның орнына шекаралық
бағаны қолданғаны жөн. Себебі олар теріс мәнді протекцияны пайдаланады.
Теріс мәнді ТПК қызығушылық әлеуетінің жоқтығын білдіреді. Өндірушілердің
интервенциядан тыс кездегі бағадан жоғарғы деңгейдегі бағамен тоғысуы
қызығушылық болмауының айқын дәлелі.
Егер ТПК=0 болса, протекция құрылымы бейтарап болады, өндірушілерге
ешқандай жеңілдіктер берілмейді.
Егер ТПК0 болса, қосылған құн ішкі бағада теріс мөлшерге тең немесе
қосылған құн шекаралық бағада теріс мәнді болады.
Бірінші жағдайда өндірушілер бизнесті жалғастырмайды. Ол жалғасуы
үшін үкімет субсидия бөліп, әлсіз бизнеске қолдау көрсету керек.
Екінші жағдайда ел экономикасы шетел валютасынан айырылады, яғни
өндірісті елдің ішінде ұйымдастырудың шығындары дайын өнімнің құнынан артып
кетеді.
ТПК-нің 1-ден артық, тең немесе кем болған жағдайларда, бұлар
тиісінше оңтайлы, бейтарап және теріс протекциялардың көрсеткіші. Сонымен
қатар теріс көрсеткіш сол жердегі жағдайда және шығындарда тауар өндірісін
ұйымдастыру туралы шешімнің дұрыс болмағандығының дәлелі болады. Бұл
мәселені шешу үшін үкімет субсидия беру жолымен қолдауы керек. Болмаған
жағдайда экономика шетел валютасынан айырылады.
Бірінші проблеманы шешу үшін ішкі бағаны белгілеуді өзгерістер қажет.
Екіншіден мәселені шешу үшін өнімділікті арттыру қажет.
ТПК- өндірістегі салыстырмалы қызығушылықтың көрсеткіші, бірақ
қызығушылықтың абсалюттік көрсеткіші емес.
Дақыл және жылдар бойынша есеп жасалғанда ТПК құрамы қызығушылық
құрылымы ретінде дақыл мен жылдар негізінде өзгереді. Қызығушылықтың
әлеуетін көкейтесті өндірісті дамытатын деңгейге жеткізу өндірушінің
таңдауына байланысты. Бұл таңдаудың тауарды өндіру қажеттілігі туралы
шешімге келу мен қандай технологияны қолданатындығын анықтауда маңызы бар.
Бәсекелес дақылдар арасында салыстырмалы таза қайтарым мөлшері
көкейтесті салыстырмалы қызығушылықтың ең дәл көрсеткіші. Егер дақылдың ТПК-
сы 1 болса, бірақ бәсекелестік ТПК1 дақылмен салыстырғанда таза
қайтарымы төмен болады.
Мұндай жағдайда фермер қайтарымды барынша арттыру үшін бәсекелес
дақылды таңдайды. Көптеген жеке фермерлердің таңдау мүмкіндігі жоқ, олар
баламалы дақылға өте алмайды. Тек болашақта өзінің іс-әркетін басқа жаққа
жылжытуы мүмкін. Осылай әртүрлі өндірістік іс-әрекеттердің тиімділігі
туралы ТПК қандай қорытынды шығаруға мүмкін? Түрлі дақылдардың негізінде
ТПК-ны ранжирлеу арқылы өндірістік іс-әрекеттердің салыстырмалы тиімділігін
анықтауға болады. Егер ТПК –ті арқылы қарастырылып отырған уақыт аралығында
1-ден біршама көп болса, онда едәуір мөлшерде қайтарым алынған деп білеміз.
Бұл өз кезегінде өндірістің тиімділігі ретінде бәсекелестік ортадағы
көрсеткіштен жоғары болмауы керек. Егер жергілікті өндірушілер шетелдік
бәсекелестермен тоғысуға мәжбүр болған жағдайда, өз орнын сақтап қалу үшін
оның тиімділігі жоғары болуы керек. ТПК-ның артық (кем) болуы экономикадағы
өндірістің тауарды артық немесе төмен өндіргендігін көрсетеді. Бірінші
жағдайда өзге өндірушілерді ығыстырып, ресурстың шектеулі шығындары
шекаралық бағадағы баламалы құнынан асады. Екінші жағдайда өндіріс
кеңеймейді, басқа өндірушілерге қысым болмайды. Өндірісте ресурстардың
қайтарымы жоғары болу мүмкіндіктері пайдаланылмайды.
ТПК-нің ауытқулары жергілікті өндірістің абсалюттік деңгейі бойынша
толық сипаттама бере алмайды. Себебі бұл көрсеткіш шығындарды азайтудың
өндірістік тәсілін есепке алмайды. Егер ТПК 0 болса, қиын жағдай
қалыптасады. Шекаралық бағаға қосылған құн теріс мәнді, өндірістік іс-
әрекеттер тиімсіз болады, экономика шетел валютасын жоғалтады.
Қорытындылап айтқанда, ТПК дақылдар арасындағы салыстырмалы
тартымдылық деңгейінің көрсеткіші және экономиканың тиімділігі бойынша
алдын-ала тұжырым жасауға негіз болады.
НПК және ТПК көрсеткіштері ауылшаруашылық саласы бойынша анықталып,
басқа салалардың (өнеркәсіптің) коэффициенттерімен салыстырады. Осы арқылы
салааралық басымдықтар мен өнеркәсіптің даму стратегиясын әзірлеуге болады.
ТПК-нің ақпараттық маңызын кеңейту мақсатында тиімді субсидия
коэффициенті (ТСК) қолданылады. Бұл коэффициент салықтар мен бастапқы кіріс
ресурстарына бөлінетін (жерге, капиталға) субсидияларды есепке алады.
Мысалы, техникалық дақыл-мақтаны алып көрелік. Кластер жүйесін
ресурстармен (шитті мақтамен) қамтамасыз ету үшін билік уақытша жерге
салықты төмендетіп ресурстардың осы салаға қозғалысын қолдауы мүмкін.
Сондай-ақ жұмысшы капиталына қойылатын пайыз санатын қолдан төмендетуге
болады. Жалпылама мысал, үкімет суармалы жердегі ағын суға салықты азайту
немесе төлем ақысына субсидия бөлу арқылы жеңілдіктер беруі мүмкін. Осындай
қолдаудың нәтижесінде мақта өсірушілер өзгелермен салыстырғанда
экономикалық қолайлы жағдайда болып, қосымша табыс алады. ТСК
көрсеткішімен қамтылуы мүмкін.
Жалпы алғанда, ТПК көрсеткіші бастапқы кіріс ресурстарына бөлінген
таза субсидия мөлшеріне теңестіріліп өзгертілуі керек.
Тиімді субсидия коэффициенті =
= ќосылѓан ќұн ішкі баѓада + бастапќы ресурстарѓа таза субсидия
ќосылѓан ќұн шекаралыќ баѓада
Жер мен капиталға таза субсидияны есептеудің үш жолы бар:
Бірінші – салыстыру үшін өндірушілердің қайсы басқа тобы пайдаланатынын
шешу;
Екінші – сол баламалы топтың салықтары және субсидияларын төлемін және
алу мөлшерін бағалау.
Осы бағалау арқылы салыстыру нормасы белгіленеді.
Үшінші және соңғы жол екі топтың арасындағы таза субсидияларды салыстыру.
Таза субсидияларды бағалау ТСК құрамына ендірілген сатылмайтын бастапқы
кіріс ресурстарын субсидиялау бір гектар немесе 1 акр жерге есептеулер
негізінде бағаланады немесе алынған қарыз мөлшеріне есептеледі. Бұл
тәсілдер алынған өнім бірлігін есептеуден нақтылау болады. Негізгі қағидасы
бастапқы кіріс ресурстары мен дайын өнімге негізделген таза субсидия
мөлшері салыстырмалы болуы керек. Қорыта келгенде, ең дұрысы таза
субсидияны 1 га мақталық жерге есептеген қолайлы. Бұл өлшемдерді 1 га-дан
алынған түсім мөлшерін пайдаланып басқаша есептеуге болады.
ТСК талдауының негізгі құндылығы- бастапқы кіріс ресурстарына
бөлінген субсидиялар мөлшерін қосылған құнмен салыстыру арқылы анықтау. ТСК-
ін бастапқы кіріс ресурстарына қолдану үшін оның өндірісті дамытуға қосымша
ықпалының бар-жоғын, тежегіш рөлін де анықтауды қажет етеді.
Номиналды протекция коэффициенті (НПК)- ішкі баға құрылымында салық
салу мен субсидиялау деңгейлеріне эквивалентті көрсеткіш. Бірақ
салыстырмалы тартымдылықты толық көрсете алмайды, себебі кіріс
ресурстарының факторы есепке алынбаған.
ТСК коэффициенті кіріс ресурстары мен жанама салықтар бойынша
субсидияны анықтауда көбінесе баға бойынша ақпараттар пайдаланылады.
Дайын өнімнің бірлігіне немесе жалпы сатылған өнім көлеміне таза
субсидияны анықтау үшін төмендегі формула қолданылады.
ТСК = Pid + (Si – Ti) – Piв
Piв
Бұл жерде, Pid - фермер ќаќпасыныњ алдындаѓы ішкі баѓа;
Si, Ti - субсидиялар мен салыќтар, тиісінше;
Piв - шекаралыќ баѓа.
Тұтынушылардың өзгертілген шекаралық бағадан қай мөлшерде аз төлеуі
және жанама немесе сатудан қанша салық төлеуі керектігі төмендегі
формуламен анықталады
ТСК = Piв – (Pizd + Тi)
Piв
Бұл жерде, Рiв - шекарадаѓы баѓа;
Pizd - ішкі бөлшек сауда баѓасы;
Тi - жанама салыќтар;
i - i тауары.
Жоғарыдағы формулалардың негізінде ТСК-не тұтынылған дайын өнімнің
бірлігі мен рынокта сатылған жалпы көлеміне есептелген көрсеткішті
анықтауға болады. Протекция коэффициенттері салыстырмалы қызығушылық
деңгейлерінің көрсеткіштері болады, солар арқылы жалпы тиімділік туралы
қорытынды жасауға болады. Салыстырмалы артықшылықтар коэффициенттерін басқа
жағынан қарастырсақ, салыстырмалы тиімділіктің коэффициенттері қызығушылық
деңгейі бойынша қорытынды жасау мүмкіндігін береді.
Протекция коэффициенттерінің ақпараттық мазмұны мен салыстырмалы
артықшылықтар коэффициенттері бірін-бірі толықтырады. Олар қызығушылық пен
тиімділік саясатындағы комбинацияға ұқсас болады.
Жергілікті тауар өндірісінің тиімділігі сол, оларды экспорт пен
импортты алмастыру үшін саудаға шығарып, жоспарлау мен инвестиция жасау
саясатында маңызы бар.
Сауда жасауға болатын тауарлар тиімді болса экономика да салыстырмалы
артықшылықтарға, ал керісі болса салыстырмалы кемшіліктерге ие болады.
Салыстырмалы артықшылықты бағалау үшін баламалы құн концепциясын
пайдаланамыз.
Бағалау төмендегі төрт жолмен анықталады:
• шетел валютасының баламалы құны оның экономика үшін жетіспейтін құндылығы-
бағаланып анықталуға тиіс. Бұл көрсеткіш болашақ есептеулер мен
салыстырулар үшін стандарттық мөлшер болып пайдаланылады.
• Қосылған құн есептеулерін шетел және шекаралық бағаларда әзірлеу.
Қосылған құнның бұл көрсеткіші шетел валютасының түсімін (экспорттан)
немесе жалпы шетел валютасын үнемдеудің мөлшерін (импортты алмастыру)
көрсетеді. Таза түсім немесе үнемделген қаржы жергілікті өндірісітің
пайдалылығын сипаттайды. Пайда алу мол мүмкіндіктер көрсеткіші болып
саналады және ол үшін сауда-саттық жағдайын дұрыс пайдаланып, экономикада
пайда табу немесе шетел валютасын үнемдеудің мүмкіндігі ашылады.
• өндірісте пайдаланылатын бастапқы факторларға немесе жергілікті
ресурстардың шығындарына есептеулер жасалады. Жергілікті ресурстарға
жұмсалған шығындар ағымдағы шығындарды есепке алып көлеңкелі бағада
алынады.
• Жергілікті ресурстардың шығындары таза пайдамен салыстырылады. Мұндай
шығындар мен пайданың салыстырулары тиімділік көрсеткіші болып табылады.
Салыстырмалы артықшылық термині екі мағынаны береді.
Біріншісі өндірістің тиімділігі екі немесе одан көбірек сауда-саттық
жасайтын мемлекеттер арасында салыстырылады. Салыстырмалы түрде баламалы
құн көрсеткіші төмен елдерде салыстырмалы экономика тиімді және
салыстырмалы артықшылықтарға ие болады. Олар басқа өндірушілермен
салыстырғанда шығындар мөлшері бойынша артықшылыққа ие. Сатылатын дайын
өнімнің бағасы бойынша да халықаралық бәсекелестікке түсе алады. Олардың
пайдаланылатын өндірістік ресурстары халықаралық рынокта үстемдікке ие.
Халықаралық бәсекелестік қабілеті жоғары өнімділік және айырбас курсына
тікелей байланысты. Сонымен қатар төмендегі бір немесе бірнеше факторлар
қатысуы керек. Олар дайын өнім бірлігіне, сондай-ақ сатуға жататын өндіріс
ресурстары мен жергілікті ресурстар мүмкіндігінше аз пайдаланылады,
жергілікті ресурстар аз балама құнға ие болады. Жергілікті валютаның
құндылығы басқа негізгі валюталармен салыстырғанда онша жоғары болмайды. Ол
салыстырмалы артықшылыққа ие болу үшін ондағы баламалы құндар басқа
өндіруші елдерден төмен болуы керек.
Екіншісі, салыстырмалы артықшылық түсінігінің жергілікті әртүрлі өндіріс
экономикасының ішкі тиімділігіне қатысы бар. Себебі осы көрсеткіш негізге
алынып пайда табу немесе шетел валютасы бірлігін үнемдеудің деңгейлері
салыстырылады. Сол тауарға тиісті шығындар баламалы жергілікті өндірістік
іс-әрекеттермен салыстырылады. Шетел валютасының балама құны баламалы
өндірістің іс-әрекетінің жақсы көрсеткіші болып табылады. Себебі ол
көрсеткіш экономика біртұтас бірлік ретінде неден бастартуы керек. (әсіресе
валютадан) Осы жолмен шетел валютасының қосымша бірліктерін кіріс жасау
мүмкіндігін сипаттайды. Арнайы тауардың айырбас курсы жалпы экономикадағы
айырбас курсымен салыстырылады.
Егер біріншісі екіншісінен төмен болса, онда жергілікті өндіріс
салыстырмалы түрде шетел валютасында табыс табуды немесе үнемдеуді тиімді
санайды. Егер жергілікті өндіріс шығындары басқа елдердегі мен
салыстырғанда төмен болса, онда экономика сатуға болатын тауар өндірісінің
тиімділігін арттырады. Бұл өсім шетел валютасымен есептеледі, соған қарап
сыртқы сауданың келешегі анықталады.
Абсалюттік және салыстырмалы артықшылық түсініктерінің ерекшеліктері бар.
Абсалюттік артықшылық өндіруші елдердегі абсолюттік шығындар деңгейімен
ерекшеленеді. Салыстырмалы артықшылықтың ерекшелігі сауда-саттық жасаушы
елдердің арасындағы баламалы құн деңгейімен айқындалады.
Абсалюттік артықшылықтың екі көрсеткіші бар- жергілікті ресурстардың
шығыны және таза экономикалық пайда. Екі коэффициент те бағалар туралы
бірдей ақпаратқа ие және өндірісте бірдей пайдаланылады. Екі жағдайда да
бастапқы және аралық кіріс ресурстары өндірісте көлеңкелі бағаларда
есептеледі. Салыстырмалы артықшылықты пайдалану арқылы іс-тәжірибеде
нормативтік талдаулар жасауға болады. Бұл талдаулардың негізгі мақсаты-
кіріс ресурсы Х-ті пайдаланып, У тауарын өндіру үшін неден бас тарту
керектігін анықтау. Сондай-ақ келесі пайдаланылмаған келесі қолайлы
баламалы мүмкіндікке салым туралы да мәселе қарастыруға болады.
Бұл мәселеде екі қарама-қарсы жағдай бар:
Біріншісі, ешқандай баламалы мүмкіндіктер пайдаланылмай қалмаған. Яғни
барлық мүмкіндіктер қарастырылған. Егер кіріс ресурсы- Х өндірісте У-
тауарын өндіру үшін пайдаланылмаса, оның мөлшері тұрақты болып қалады, яғни
Х- бар мүмкіндіктермен салыстырғанда артығымен бар.
Екіншісі, балама өндірісте пайдаланылмаған, Х салымы баламалы тауар Z
өндірісі үшін құндылығы ағымдағы өндіріліп жатқан У тауарымен бірдей.
Біздің міндетіміз келесі баламаны анықтап, оны құн бойынша бағалау.
Егер фермер белгілі бір жерде У және Z өнімдерін өндіру (нақты
ауылшаруашылық жүйесінде және бизнес құрылымында) үшін пайдаланылатын жерді
алатын болсақ, оның У тауарын өндіруге жұмсалған жердің балама құны Z
тауарының өндіру көлемінің пайдаланылмаған мүмкіндік құнына тең. Бұл
көрсеткішті анықтауда Z тауарын өндіру үшін жұмсалған басқа негізгі
өндірістік ресурстардың құны шегеріліп, тек жердің үлесі қалуы керек.
Егер У немесе Z тауарларын өндіруге жұмсалатын еңбекті алатын болсақ, У-
өндірісіне жұмсалатын еңбектің балама құны онда оның балама құны Z-тің
бөлігіне тең, себебі, басқа өндірістік ресурстардың салымы жоқ. У тауарын
өндіру үшін егістікті баптау үшін пайдаланылатын трактор немесе басқа да
жабдықтарды алатын болсақ, У тауары өндірісінің салымына балама да жоқ, ол
Z тауары өндірісінің салымына тең. Сондай-ақ У тауарын өндіру үшін
капиталды жабдықтың баламалы құны Z-те пайдаланылмаған мүмкіндік бөлігіне
тең.
Әрбір жергілікті ресурстарды пайдаланушы басқа да ең тиімді балама
жолдарды іздестіреді. Ол ресурстардың әрқайсысы бөлек жеке жіктелуі мүмкін.
Жердің түрлері (құнарлығы бойынша), еңбек (кәсіби деңгейі) және капитал
(түрлері бойынша), тағы басқалар.
Пайдаланылатын әрбір балама анықталған соң олар құн бойынша бағаланады. У
тауарын өндіру үшін жердің балама құны немесе сол жерден алынатын жоғарғы
түсім оның ренталық құндылығымен анықталады. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz