Нарықтық экономика, рыноктық экономика, базарлы экономика

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Нарықтық экономика
Нарықтық экономика, рыноктық экономика, базарлы экономика – еркін
кәсіпкерлік, өндіріс құрал-жабдығына меншік нысандарының көптігі, нарықтық
баға белгілеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық
қатынастар, мемлекеттің шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы
қағидаттарына негізделген экономика, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіру,
бөлу, оны бағдарламалау және реттеу саласы нарықта біріктірілетін
экономика. Рынокта бәсеке барысында
сұраным мен ұсыным, баға құралады. Сұраным мен ұсынымның өзара әрекеті
нарықтық экономиканың тиімділігін қамтамасыз ететін тетік болып табылады.
Баға кәсіпорындар мен тұтынушыларға нарықта қалай әрекет ету керектігін –
осы тауарды көп өндіру керек пе, жоқ па оның шығарылымын қысқарту немесе
тоқтату керек пе, жоқ па дегенді хабарлайды. Бағаның құралу тетігімен қатар
рыноктағы бәсекеге ерекше назар аударуға тура келеді, яғни бір-бірімен
бәсекелесуші бірқатар фирмалар (кәсіпорындар) болса және олардың бірде-
біреуі баға белгілеу үдерісін басқара алмаса – олар тұтынушылар алғысы
келетін және төлей алатын тауарларды өндіруге мәжбүр болады. Алайда
тауарлардың белгілі бір санаттары үшін баға тетігі жұмыс істемейді
(мыс., қорғаныс), кейде тауар өндіруге жұмсалған барлық шығынды көрсетуге
дәрменсіз болады, демек, баға мен шығын оның қоғамдық нәтижесін
көрсетпейді. Нарықтың осы және басқа кемшіліктері нақты өмірде ұдайы
кездесіп отырады, сондықтан “таза” нарықтық экономика, сұраным мен
ұсынымның қандай үлгісінде құрылса да, болмайды. Нарық әрқашанда бірге
әрекет етуші кәсіпорындар мен монополиялар, түрлі ұйымдар, саяси өкімет
тарапынан араласу – реттеу арқылы толықтырылып, шектеліп отырады. Сонымен
бірге нарықтық шаруашылық пен баға белгілеу тетіктерін толық алып тастап,
оның орнына экономиканы толық басқару әкімш. және саяси шешімдермен
шешілетін болса, онда “таза” жоспарлы экономика дейтін пайда болады.

Нарықтық экономика артықшылығы

Бұл жүйенің артықшылығы жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға
жұмсалатын шығынды қоса жаппай бақылау арқылы табысты (пайданы) да
қалағандай бөлуді іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де –
жоспарлы үлгінің де, нарықтық үлгінің де – елеулі кемшіліктері бар. Егер
нарықтық экономиканы реттеудің түрлі нысандарын енгізуіне тура келетін
болса, онда жоспарлы экономиканың нарықтық тетіктерді енгізу жолымен
жоспарлауды “жұмсартуына” тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша,
қандай да экономика аралас экономика болып табылады және онда жоспарлы
шаруашылықтың да, нарықтық шаруашылықтың да белгілері бар. Қазіргі заманғы
нарықтық экономикаға тән сипат: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым,
мемлекеттің белсенді реттеушілік рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін
экон. өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның
пайдаланылуы. Қазақстанның өтпелі экономикасының дүниежүзілік нарықтық
экономикаға тең құқылы жағдайда кіруі өркениетті және әлеум. тұрғыдан
бағдарланған нарықтық құрылымды қалыптастыру жөнінен ұзақ та жүйелі жұмыс
жүргізуді қажет етеді.

Нарық экономикасының бірінші элементі

Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі
— өндіріушілер мем тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде
қалыптасады — біреулері тауарды өндіреді, екіншілері оны тұтынады. Тұтыну
жеке тұтыну және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке
тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан шығып, адамдардың жеке
қажеттіліктеріне пайдаланылады. Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі
қарай жалғастырып жүргізу болып табылады. Бұнда тауарды басқа өндірушілер
әрі қарай өндеуге пайдаланады. Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың
бір-бірімен байланысы, әрқайсының әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау
арқылы жүріп отырады. Нарық шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады,
мамандануға негізделеді және көтерме (толайым) нарықтық келісімдер
формасында жүреді.

Нарық экономикасының екінші элементі

Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының
корпоративтік басқаруына негізделген меншіктің жеке немесе аралас
формаларымен болжанған экономикалық оңашалану құрайды.

Нарық экономикасының үшінші элементі

Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі — баға. Бағаны жеке талдап
танысайық. Бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз.

• Бірінші, баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың
сәйкестігі конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады.
• Екінші — осы географиялық ауданда өндірілген тауарға нарықтық қатынастар
әсерінің сферасын баға анықтайды.
Осы сфераның шегін трансакциондық шығындар болжайды, яғни айырбаспен
байланысты айналым шығындары болжайды.

Нарықтық экономиканың мақсаттары: 1. жұмыспен толық қамтылу 2.
экономикалық өсу 3. бағаның тұрақтылығы 4. экономикалық еркіндік 5. теңдік.
6. тиімділк.

Нарық экономикасының төртінші элементі

Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны - екі құрылымнан,
сұраныстан және ұсыныстан, түрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік
болып көрінеді. Осытауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай
табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың және
ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс
материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты
байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте маңызды
элементтері.

Нарық экономикасының бесінші элементі

Нарық механизмінің бесінші элементі — бәсеке. Бұл пайданың жоғары
болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді.
Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінін, және пропордияларды реттеу
механизмінің формасы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың көрінбейтін
қолы деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне
сәйкес, өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы
әрекеттердің жиынтығы қоғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын
жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің —
бағаның, пайданың нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып
табылады.

Нарықтың маңызды элементтері

Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар
биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет етуін
талап етеді. Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты
принциптерге негізделеді:

• маржиналдық (шекті) талдауға;
• балама тандау шығындарына;
• экономикалық рационалдыққа.
Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-кимылы
жүріп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес шекті шамалар
болады. Осының нәтижесінде нарықты тауарлармен толық қамту, нарықтық
бағаның өзгеруі, нарық экономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-
бірте жүріп отырады. Жаңа шекті субъектінің пайда болуы нарық
экономикасына, ондағы ұсыныс пен сұранысқа, мәнді әсер етпейді. Жетілген
нарық жағдайында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылық
жүргізушілер өте көп болғанда, олардың әрқайсының нарықтағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.