Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім.
1 Тарау. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеудің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5 бет
а) Нарықтық экономика жағдайында мемлекет
тарапынан реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .. 5 бет
ә) Экономиканы мемлекеттік реттеудің қызметтері мен
обектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .15 бет
2 Тарау. Экономиканың өрлеу жағдайындағы өнеркәсіпті
дамытудағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
бет
а) Өнеркәсіпті жандандыруда мемлекеттің ұтымды
бағытын
қалыптастыруы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...20 бет
ә) Өнеркәсіптік саясат - экономиканы мемлекеттік реттеудің
құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .33 бет
3 Тарау. Өнекісіпті дамытудағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48 бет
а) Өнеркәсіптің-технологиялық базаны жетілдіруде
мемлекеттің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48 бет
ә) Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін
көтерудегі мемлекеттің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57 бет
ІІІ.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 73 бет
Қосымша
IV Пайдаланылған әдебиеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
бет
Кіріспе
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімнің кез келген саласы "оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады". Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік-шаруашылық
процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық
және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың
мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда, ұғымдық
түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе "таза қоғамдық тауарлар", яғни
нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде
болмақ.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік — тауарларды өндірушілер мен оларды- тұтынушылардың
нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының "сыртқы әсерлері"
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар
(қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары
мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, оз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау жоне табиғи шикізатты (өсіресе
оның қайта өндірілмейтін түрлерін) тиімді пайдалану мәселелері толықтай шет
қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы
әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдымен мемлекеттің
араласуын талап етеді.
Мемлекеттік реттеудің рөлі қарастырып отырған салада адамның тіршілік
әрекетінің табиғи ортасын сақтау барынша келелі, күрделі мәселе болып
отырғандығына байланысты үздіксіз артатындығын ерекше атап өту керек.
Біздің жағдайымызда оның ролінің артуы шаруашылық жүйесінің нарықтық
үлгісіне өтудің алғашқы кезеңінде ерікті кәсіпкерлікке қатысушылардың
өндірістік қызметінің сыртқы нәтижесін төмендету мүмкіндігіне үміт арта
алмайтындығынызбен де түсіндіріледі. Оның үстіне экологияның кең ауқымды
мәселелерін шешу көптеген мемлекеттер күш-жігерін біріктіру
негізінде мүмкін болатындығын атап өтуге тура келеді.
Ал бұл — әрбір мемлекеттің, олардың экономикалық интеграциясына да
жауап беретін орталық басқару органдарының міндеті.
Дипломдық жұмыстың мәндеттері мен мақсаттары: Еліміздің экономикалық
дамуын қамтамасыз ету үшін экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің
жетілдіру жолдарын ұсыну.
- нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттің мен ролін, мемлекет
тарапынан реттеудің қажеттілігін, мемлекеттің экономикаға араласу дәрежесін
негіздеу.
- мемлекеттік реттеудің әсер ету механизімдерін, тетіктеріне сонымен
қатар өнеркәсіп саласын талдау зерттеу жасау.
- мемелекеттің нарықтық экономика жағдайындағы атқаратын қызметтері,
нарықтық экономикада алатын орны, оны ілімде өнеркәсіп саласын
экономикасының ерекшелігіне байланысты жан – жақты кешенді түрде анықтау.
- өнеркәсіптік саясаты экономикалық мемлекетті реттеудің құрамдас
бөлігі ретінде қарастырдым.
- қазақстан өнеркәсібі қайшы құруда, өнеркәсіптік саласының
құрылымымен жетілдіруде, техника - технологияның базасын жетілдіруде
мемлекеттің ролі смен қызметтерәне баға беру.
- қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтерудің мемлекеттің
экономикалық механізімді жетлілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысы кіріспеден ІІІ тараудан, қортындыдан, 75 беттен,
5 суреттен, 4 кестеден тұрады.
ІІ Негізгі бөлім.
1 тарау. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
а) Нарықтық экономика жарғдайында мемлекет тарапынан реттеудің
теориялық негіздері
1.1 Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу туралы теориялық
қонцепциялардың қалыптасуы КСРО тарап, экономикалық өзгерістер басталған
кезде экономикада шиеленіскен теңсіздікгі игеру мен сұраныс пен ұсыныс
теңдігіне қол жеткізетін жағдайды қалыптастырудағы нарықтың кұтқарушы ролін
суреттейтін жаңа теориялық бағалаулар кезеңі келді.
Нарықтық қатынастарға өту көп адамдарда мемлекет өзінің экономикадағы
реттеуші ролінен бас тартуы қажет деген түсінікті тудырды. Бүкіл шаруашылық
кешенін, оның ішінде ауыл шаруашылығы бүкіл халық шаруашылығы теңсіздігін
үйлестіре алуы мумкін нарықтық күштер ерігіне берілуі керек деп ойлады.
Мемлекет пен нарық ұзақ уақыт бойы экономикалық әдебиетте бір-бірімен
аз үйлесетш екі нақты түсінік ретінде суреттеліп келді. Осыған байланысты
бірнеше пікірлерді келтірейік.
Нарық - бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды
тоғыстыратын механизм; басқаша айтқанда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген
экономикалық субьектілер арасындағы байланыстар, өзара қатынастар түрі [1].
Мемлекеттік реттеу - бұл шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмін
тұрақтандыруға ықпал-әсер тигізу мақсатында мемлекеттің экономиката тжелей
де жанама араласуы.
Нарық нақты бір тауар немесе қызмет көрсетуді, сатып алушылар мен
сатушыларды бір жерде тоғыстыратын механизм. Басқаша айтқанда, бұл шешімді
- дербес қабылдайтын жекелеген экономикалық субьектілер арасындағы өзара
қарым-қатынас, байланыс нысаны.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің
арасындаға үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді
[2].
Нарықтық экономика - бұл пайда табу жолында және қажетін дәрежесінде
аз көлемде мемлекет тарапынан реттелуге негізделінген, өзін-өзі басқаратын
іскерлер меншік иелері - өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін, өзін
өзі реттейтін экономикалық қатынас [3]
Нарықтық экономика дегеніміз — ерікті, өзінен өзі реттелетін,
кәсіпкерлер мен меншік иелері және өндірушілер мен тұтынушылардың
арасындағы экономикалық қатынастар. Олар өзара тиімділікке негізделеді және
ең соңғы деңгейде болса да мемлекет тарапынан реттеледі [4],
Нарықтық қатынастар өңдірушілер мен тұтынушылар арасында олардың
қызметін реттейтін ешқандай аралық басқарушы, жоспарлаушы немесе әкімшілік
мекемелер болмайтын халық шаруашылығын ұйымдастыру ерекшеліктерін
сипаттайды [7]. Нарықтық қатынастарға негізделінген экономикалық жүйеге өту
ғана елдің ондаған жылдар бойы жинақталған өткір проблемаларын шешуге,
экономиканы әлемдік шаруашылыққа үйлесімді қосуға, еңбекшілер мүқгаждығына
сөйкес өндіріс өсуін қамтамасыз етуге, сол арқылы экономиканың әлеуметтік
бағытын анықтауға, тапшылықғы жоюға мүмкіндік беріп, азаматтарға әлемдік
өркениетті жетістіктерінің бәріне қол жеткізуге жол ашады. Қазіргі әлемдік
экономикалық әдебиеттердегі (кесте) қойылымдарды жинақтай отырып, нарық
сипаттамасын мынандай етіп, шоғырландырып беруге болады: сатып алушылар мен
сатушылардың нарықта абсолютті кедергісіз етуі мен дәл солай шығуы бәсекеге
қатысушылардың шексіз санына тепе-тең; әр бәсекелесте ресурстардың кез-
келген түрлерінің абсолютті жьщцамдығы (еңбек, материалдық, қаржылық және
т.б.); бірдей өнімдердің абсолютті біртектілігі, айыруға қиындығы (сауда
маркалары жоқ, тауар сапасының кез-келген жеке сипаттамасы); кез келген
бәсекелестің басқа қатысушылар шешіміне өсер ете алмаушылығы Көрсетілген
белгілерге ие осындай экономикалық жүйе ешқашан және ешқай жерде өлемде
болған емес және принципиалды түрде тіршілік ете алмайтыны белгілі еді:
абсолютті бәсекелес кеңістік ретінде еркін нарық абстракция, нарықтың
зандылықгарын ғылыми зерттеу мақсаттарына қажет теориялық құрылым болып
табылады. Кесте 1- Бәсеке түрлері мен нарық нысандары
Нарық типтері
Жетілмеген еркін Жетілген еркін бәсеке Таза толық монопол
бәсеке
Біртектес өнім Монополистік олигополия Жалғыз тауар
өндіретін көп бәсеке өндіруші баға
тауар өндірушілер тауар өндіруші
санымен, ешқандай тарапынан бақлау
қиындықсыз салаға дәрежесі едәуір
кіруге мүмкіндігі бірақ мемлекеттен
бар, бағаны тауар тән бақланады
өндірушілер
тарапынан бақлау
дәрежесі жоқ
Әртектес өнім Тауар өндірушілер
өндіретін тауар саны көп емес,
өндірушілер саны бағаны тауар
көп, бағаны тауар өндірушілер
өндірірушілер тарапынан бақлау
тарапынан бақлау дәрежесі орташа
дәрежесі орташа
Классиктер нарықтық бесеке механизмі қол жеткізуінен тыс орналасқан
сфералар бар екенін түсіне отырып, мемлекеттің дәстүрлі қызметтерді орындау
қажеттігі туралы тезистен шықты.
Бұл алдымен қоғамдық тауарлар деп аталатындарға қатысты болды, яғни
ұжымдық түрде пайдаланылатын тауарлар мен қызметтер (ұлттық қорғаныс,
білім, көлік жуйесі және т.б.) туралы болды. Сондықтан мемлекет Оларды
өндіру туралы міндетті өзіне алып, азаматтардың осы өнімге бірлесе ақы
төлеуін ұйымдастыруы керек. Басқа нарықтық проблема - жұыссыздықа
мемлекеттің араласуын талап етеді. Егер оны болдырмау мүмкін болмаса, онда
оның салдарын қысқарту немесе атқару үшін күш қажет. Жоғары аталған және
басқа факторлардың жағымсыз әрекеттері тек нарықғық өзін-өзі күйге
келтіруге ғана үміт арттыру, жүйе өзінің тіршілік етуіне күмән келтіре
бастауына әкеледі. Бұны әсіресе 1929-1933 ж.ж. Ұлы депрессия"
кезеңінен анық көруге болады[ 11]. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролін
теориялық түсінудегі маңызды кезең атақғы ағылшын экономисі Дж. М.
Кейнстің атымен байланысты. "Кейнстік революция" кезінде ұсынылған
идеялар, нарықтық экономикаға деген классикалық көзқарастарда төңкеріс
жасады. Олар экономикалық құлдыраудың өзін-өзі емдеуі мүмкін еместігін,
жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс теңестіруге экономикалық дағдарыс,
жағдайдан шығаруға қабілетті құрал ретіндегі мемлекеттік
саясатының қажеттігін дәлелдейді. Кейнсианстіктің негізгі алғы
шарты - монополия үстем жағдайда нарықтық шаруашылықтың өзін-өзі тиімді
реттеуінің жоқтыға. Осыдан тұрақтандыруға қол жеткізу үшін экономиканы
мемлекеттік реттеу қажеттігі туындайды. Біздің түпкі мақсатымыз, - деп
жазды Кейнс, - орталық өкімет тарапынан өзіміз өмір сүретін шаруашылық жүйе
шеңберінде ойластырылған бақылау немесе басқаруға болатын ауыспалы
шамаларды тандау болуы мүмкін. Мемлекет әсер етуі керек негізгі
ауыспалыларды анықтау, экономикалық дағдарыс басталуын болдырмау үшін Кейнс
қысқа мерзімді кезеңде циклдік дағдарыстар себептерін анықтайды[12].
Дж.М.Кейнс өзінің "Общая теория занятости, процента и денег" деген
атақғы еңбегін жариялады[13]. Нео- кейнсианстік бағыттың өкілдеріне
Э.Хайсен, Д.Хикс, П.Самуэльсон жатады. Олар экономикалық циклдардың екі
полюстері мен дағдарыстың жағымсыз ндбылыстарын жұмсарту жолдарын ұсынған.
Келесі бір бағыт неолиберализм - халықты әлеуметтік қорғау саясатын
негізге ала отырып, табысты бөлу, жұмыспен қамтуды ынталандыруда
экономикалық өсуді мемлекеттің ролінің маңыздылығын көрсетті.
70-жылдардың 2-ші жартысында батыс экономикалық ойының жетекші
ағыны болған кейнсиандық дағдарысқа ұшырады. Оның барлық қүрылымында
күрделі өзгерістер болды. Экономикаға мемлекеттің араласпауын желеу
ететін либерализм идеологиясы пайда болды. Ғылыми-техникалық революция
мен экономиканың интернационал дамуының жаңа кезеңі әсерінен бір
жагьшан икемді, тәуекелге дайындығын және орта кәсіпкерлік қызметінің
сферасы кеңейсе, басқа жағынан транснационалдық корпорациялардың ролі
кұшейді. Нәтижесінде 50-70-жылдары қалыптасқан материалдық өзгерістің
көптеген салаларына тараған масштабты мемлекеттік сектордың шаруашылық
типі (Еуропада) (нормативті реттеудің тармақғы жүйесі бар бюджеттік
жүйе арқылы ұлттық табысты қайта бөлудің өсіңкілігімен) мемлекеттің
экономикаға араласуының консервативті принциптеріне негізделген басқа
типіне орнын берді. Монетаристік теорияның ең көрнекті өкілі американ
ғалымы М.Фрндман болып табылады. [14]. Монетаризмнің көш басшысы өзінің
кейнсиандық теорияға деген шабуылын 50-жылдарда-ақ бастаған еді. Ол және
оны қолдаушылар кейнсиандық теорияға қарсы ұлттық табыс деңгейін
анықтаудың монетарлық теориясы мен экономикалық циклдің монетарлық
теориясын ұсынды. Кейнсиандық модельдің негізгі факторлары -
инвестиция мен тұтынуға, монетаристер, олардың пікірінше ұлттық табыс
динамикасы мен оның циклдік ауытқуларын қалыптастыруда шешуші роль
аткаратын ақша факторын қарама-қарсы қойды. Бұл кезде ақша сұранысы мен
оның ұсынысы арасында алшақтық болғаны маңызды болады. Осы сұраныс пен
ұсыныс арасындағы айырмашылық пен ақша ұсынысының тұрақсыздығынан
монетаристер экономиканың циклдік ауытқуларының тұрақсыздығының себебін
көреді. Монтаристер пікірінше дағдарыс емес инфляция рыноктық жүйенің
негізгі қырсығы болып табылады. Ол табысты құнсыздандырып, экономикалық
қатынастарда белгісіздік тудырып, жинақтау мен инвестициялауға ұмтылуды
төмендетеді.
П.Самуэльсонның жаңа классикалық синтез теориясы (economics) экономика
жағдайына байланысты не монетарлық, не кейнсиандық ұсыныстарды пайдалану
мүмкіндігін дәлелдеді. Олардың екеуінің де экономиканы несие-ақша саясаты
көмегімен реттеуді ұсынатынын айтуымыз керек. Монетаристер ақша шығаруды
реттеу, ал кейнсиандықгар пайыздық мөлшерлемені реттеу арқылы сөз қозғайды
және бүтан біз толық тоқгалып өттік. Мысалы, бұрынғы социалистік елдерде
монетаризм мен кейнсиандықтың үйлесуін талқылап қана қоймай, іске асырып та
отыр. Мұның себебін тепе-теңдіктің жалпы теориясы, макроэкономикалық
саясатқа негізделген стандартты қабылдамайтын өтпелі экономиканың екі жақты
сипатында болып отыр.
"Ұзақ жылдар бойы, - дейді бір танымал батыс оқулығында, —
монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айтыстар ақша теориясына деген
екі түрлі нақты жолдармен көрсетілген тартысты айқын көрсету мақсатыңда
жүргізілгендей болып -келді. Бірақ бүгінгі құні теориялық модельдер екі
модельге ортақ элементтерді қамтитын синтетикалық нысандарға ие болды.
Олардың пікірінше мемлекеттің араласуы тек қана ақша жұйесінде ғана
болуы мүмкін. Фридмен ақша айналысы теориясына сүйене отырып, қаржы-несие
түрақғылығы, адам белсенділігі мен іскерлігі арқасында нарық өзін-өзі
реттейді деп есептеді. ТО-жылдардан бастап FTP-ға байланысты өндіргіш
күштерінің дамуының жаңа зандылықгары белең ала бастады. Олар мемлекеттік
реттеуде кейнстік үлгінің іс-әрекет механизмінің шектеулі екенін көрсетті.
Сонымен қатар, Кейнстің мемлекеттік реттеу үлгісі жаңа замандағы FTP
талаптарына сай келе бермеді.
Дж.Гелбрейт (АҚШ) өзінің Жаңа индустриалды қоғам кітабында былай
деді: Өндіріс бағасы және шығындарымен қатар, тұтынушылық сұраныс та
басқару объектісі болып табылады. Экономикалық ортаны реттеу жүйесіндегі
тағы бір маңызды қосымша кез осьшдай" .
Ағылшын экономисі А.Медиссон "Батыс елдеріндегі экономикалық мұра"
атты еңбегінде: Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі үкімет ролі
сұранысты жай талдаумен ғана шектелмейді. Үкімет сонымен қатар елдің
экономикалық потенциалының өсуіне түрлі тәсілдермен әсер ете алады. Ол
күрделі салымдарда пайдаланылатын ресурстар үлесінің өсуі жөніңде шаралар
қабылдап, білім мен зерттеу арқылы біліктілік пен білім деңгейін арттырып,
ең үздік технологиялық процестерді тарата алады және экономикалық даму -
ұзақ мерзімді болжау арқылы перспектива мен бағыттар ұсына алады. Ол
бәсекені ынталандырып, төменгі кедергілерді жоя отырып, ресурстарды бөлуді
жақсарта алады" Экономикада мемлекеттік әсер етудің зор мәнін белгілі
американдық ғалым П.Самуэльсон да атап өтеді [15]. Өз кезінде Дж.Кейнстің
"Жалпы теория" еңбегіне баға бере отырып, ол оны "дананың жұмысы" деп
атады. Монетаризм, рационалды күту теориясы мен ұсыныс теориясын
жақгаушылар -жаңа практикалық ұсыныстар жасады. Осы теориялар нарықтық
экономика өндірістің потенциалды көлемі кезінде тепе-теңдікке автоматты қол
жеткізеді деген классиктер идеясын жаңа деңгейде қайта тудырады.
Осы теорияларды жақтаушылар макроэкономикалық деңгейде мемлекет
фискальды-бюджеттік саясат арқылы экономикаға тікелей араласып қана қоймай,
нарықтың дұрыс қызмет істеуі үшін қаржы жағдайын тудыруы керек. Басқаша
айтқанда, ақылды ақша-несие саясаты негізінде жанама әсер ету шаралары
ұсынылады. Көптеген дамыған елдерде 80-зсылдарда лсүргізілген жаңа
экономикалық бағыт осы идеяларды көрсетеді. Англиядағы "тетчеризмы" мен АҚШ-
тағы "рейтаномика" үлгілері оның ізбасарлары болып табылады. Рсйтан
президент болған кездегі АҚШ жүргізген экономикалық саясатты ары қарай
талдау оның табысы көп жағдаида ұсынысқа әсер етуден гері сұраныс кеңеюімен
байланысты екенін көрсетті. Яғни кейнсиандық "рецепт" әрекет еткенін көруге
болады. Осы кезде бірқатар дамыған елдерде мемлекеттік корпоративтік
басқарулар күшеюі, мемлекеттік реттеудің терендеу процесі жүрді.
Экономикаға мемлекеттік әсер етудің шекаралары мен бағыттары басқарушы
партиялардың саяси және әлеуметтік бағдарламаларымен анықталынатынын атап
өтуіміз керек. Әдетте, консервативті және либералдық партиялар басқаршн
кезде экономикадағы мемлекет қызметінің сферасы қысқарады. Ал сол бағыттағы
партиялар өкімет басына келгенде экономикадағы мемлекет қызметі кеңірек
суреттеледі. Қоғамдық-экономикалық жүйелердің барлық ұлттық модельдерінде
мемлекет экономиканы реттейді. Әрине, қазіргі нарықтық экономикадағы реттеу
деңгейі экономиканы орталықтандырылған реттеу жағдайына қарағанда азырақ
масштабта іске асырылады. Қандай да бір экономикалық жүйе шеңберінде
жекелеген елдер мен аймақтардың экономикалық дамуының көп қырлы үлгілері
әрекет етеді. Бұл көп қырлылық экономистер экономикалық модельдер деп
атағандай сипатқа ие болады. Әрқайсысы элементтердің белгілі бір үйлесуін
көрсететін экономикалық модельдердің бірнеше варианттары бар. Модельдерді
іске асыру мемлекеттің экономикалық саясатының кешенді шаралары мен осы
шараларды дайындап, іске асыратын мемлекеттік сәйкес институттар арқылы
жүргізіледі. Экономикалық саясаттың түрлі бағыттары арасында үйлестіруші
шараларды іске асыру қажет етеді. Түрлі шаралардың өзара әрекетін ескермеу
нақты шаралардың тиімділігін елеулі шектейді.
Континенталды (немесе германдык) деп аталатын модель үшін бюджеттік
жүйе арқылы қайта бөлінетін ЖІӨ жоғары көлемі (50 %) тән болып келеді. Осы
модельді дамытушы елдердің тобына ГФР, Франция, Австрияны жатқызуға болады.
Бұл елдерде әлеуметтік бағыттағы шығындардың елеулі бөлігі сақтандыру
жарналары есебінен қарзсыландырылады. Бұл кезде сақтандыру қорларын
қалыптастыру іс жұзінде кәсіпкерлерге жүктеледі.
Басқа вариант скандинавтық (Швеция, Норвегия, Финляндия және басқа
бірқатар елдер) деп аталады. Бұл модельде әлеуметтік саясатқа мемлекеттің
экономикалық қызметінің мақса.ты ретіндс қарау тән болады. Бюджеттік жүйе
арқылы қайта бөлінетін ЖІӨ жоғары деңгейі (50 %-дан астам), салық салудың
дүние жүзіндегі ең жоғарғы деңгейі, әлеуметтік саясатты іске асырудағы
тендік пен бірлік идеясының басым болуы осы модельден көрінеді. Бұл кезде
үкімет (орталықпен қатар аумақ пен муниципалитет деңгейінде) оюджеттің
жалпы салық табысы есебінен әлеуметтік шығындарды қарасыландыруда басты
роль атқарады.
Тағы бір модельді шартты түрде ағылшын-саксондық (Ұлыбритания,
Ирландия, Канада және т.б.) деп атауға болады. Әлеуметтік саясат бұл топта
мемлекеттік басымдылық жүйесінің қүрамдас бөлігі ретінде қарастырылады,
мемлекет әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда басты роль атқарады,
скандинавтық елдерге қарағанда төмендеу болса да салық салу деңгейі өте
жоғары, бюджеттік жүйе арқылы қайта бөлінетін ЖІӨ көлемі 50 %-дан азырақ
(бірақ 40 %-дан көбірек) мемлекеттің еңбек рыноғы жөніндегі саясаты көп
жағдайда баяу болады.
Ары қарай экономикалық әдебиеттер кеңінен белгілі бірқатар модельдерді
келтірейік. ,
Американдық модель халықтың белсенді бөлігін байыта отырып,
кәсіпкерлік белсенділікті мүмкіндігінше ынталандыратын жүйеге кұрылған. Әл-
ауқаты нашар топтарға жеке жеңілдіктер мен жәрдемақылар есебінен өмірдің
қажетті деңгейі жасалған. Әлеуметтік тепе-тендік міндеті тіпті қойылмайды.
Бұл модель еңбек өнімділігінің жоғары деңгейі мен жеке табысқа қол
жеткізуге жаппай үмтылуға негізделген. Жалпы алғанда американдық модельге
түрақты конъюнктура мен экономикалық тепе-теңдікті қолдауға бағытталған
мемлекеттік әсер ету тән болады.
Швед моделі халықтың аз қамтылған бөлігі пайдасына ұлттық табысты
қайта бөлу есебінен мүліктік теңсіздікті қысқартуға бағытталған күшті
саясатымен ереішіеленеді. Бұл жерде мемлекет қолында негізгі қорлардың 4%
ғана шоғырланған, бірақ 90-жылдардағы мемлекеттік шығындар үлесі жалпы ішкі
өнімнің 70%-ын құрады және осы шығындардың жартысы әлеуметтік
мүқгаждықгарға бағытталады. Осындай 'модель "функционалды мамандандыру" деп
аталынады. Бұл кезде өндіріс қызметі бәсекелес рыноктық негізде әрекет
етуші жеке көсіпорындарға, ал өмірдің жоғары деңгейін қамтамасыз етуші
қызмет (жұмыс бастылық, білім, әлеуметтік сақтандыру) және инфрақүрылымның
көптеген элементтері (көлік, НИОКР) мемлекетке жұктеледі.
Жапон моделі халықтың өмірі деңгейінің (оның ішінде жалақы деңгейі)
еңбек өнімділігі өсуінен қалып қоюымен сипатталады. Осының есебінен өнімнің
өзіндік қріын төмендету мен оның әлемдік рыноктағы бәсеке қабілетін өсіруге
қол жеткізіледі. Мұндай модель ұлттың жоғары сана-сезім, ұлт мүддесінің
нақты адам мүддесінен жоғары қойылуы, халықтың ел гүлденуі үшін белгілі бір
материалдық қүрбандықгарға барута дайын кезінде ғана мүмкін болады. Жапон
моделінің маңызды бір ерекшелігі болашағы көп және жан-жақты дамушы сала
үшін ең жағымды жағдай жасаудағы мемлекет ролін белсендөндіруде болып отыр.
Сонымен, экономикалық модельдердің жоғарыда келтірілген мысалынан
көрініп отырғандай әр ел үшін экономикалық дамудың өз моделі және өзіне тән
тұжырымдамасы бар. Оның мемлекеттің дамуының шындықгарына көп дәрежеде
сәйкес келуі аса маңызды. Біздің ойымызша, әлеуметтік бағыттағы германдық,
жапондық, қытай және скандинавтардың экономикалық модельдеріне сүйену дүрыс
болады., елімізде қабылданған экономикалық модельді өзге елдердің моделінен
алынған балама принциптердің үйлесуімен толықтыру қажет және оларды
пайдалану еддің әлеуметтік – мәдени, экономикалық, тарихи дөстүріне
негізделуі керек.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ең дамыған жүйелері Батыс Еуропа
елдерінде (ең алдымен Скандинавия елдері, Франция, Германия, Нидерланды,
Австрия, Испания), Жапонияда, Оңтүстік-Шығыс Азияның кейбір елдерінде -
Оңтүстік Корея, Синтапур, Малайзияда қалыптасты. Сонымен қатар, жеке
капитал өте күшті позицияға ие және күшті әлеуметтік-экономикалық жағдайлар
байқалмаған АҚШ, Канада, Австрия (Екінші дүниежүзілік соғыс зардабы,
социализм елдері блоғының қалыптасуы және тарауы) мемлекеттік реттеудің
төмен деңгейімен сипатталады; сол сияқты бұл елдердегі мемлекет ролі
құрылымдық саясат міндеттерін шешуде, әлеуметтік проблемалар көбейгенде,
инфляция өскенде және т.б. өсе түседі[16].
Қазақстандық ғалымдар Т.А.Есіркепов пен Т.С.Бейсембаевтың пікірлерінше
мемлекет тарапынан экономиканың ауылшаруашылығы секторын толық қаржыландыру
үшін жылына ең аз дегенде несие ресурстарының 50 млрд тенге, ал жергілікті
ортандар тапсырьшы бойынша 100 млрд тенге бөлінуі керек деп өз
есептеулерінде көрсеткен[17]. Ел экономикасындағы мемлекеттік әсер ету
деңгейі мемлекеттік меншік үлесі сияқты көрсеткішпен де сипатталады.
Мемлекеттік сектор шекаралары өте қозғалмалы. Олардың кеңеюі түрлі бағыттар
бойынша жүреді: әрекет етуші капитал размерін осіру әсерінен, жаңа
кәсіпорындар салу арқылы; ұлттандыру актілерін жүргізу арқылы. Мысалы,
Францияда осындай үш ірі акті 1936 ж., 1945ж. иелері фашистерге қызмет
еткен кәсіпорындарды ұлттандыру кезінде, 1982 ж. үкімет басына социалистер
келген кезде жүрді. Нәтижесіңце француз экономикасының мемлекеттік секторы
Батыс Еуропадағы ең ірілердің біріне айналды: оның үлесіне жұмыс
бастылардың 17 % -і, өндірістің 28 % -і, ұлттық экономикадағы инвестицияның
35%-і келді.
Дамудың ары қарайғы барысында барлық елдерде түрлі экономикалық
тұжырымдамалар арасындағы теориялық күрсс жалғасып отырды. Бұл қақтығыс
мемлекеттің экономикалық ролін түсінуден туындап отырды. Бұл кезде әңгіме
мемлекеттің экономикаға қатысу қажеттігін мойындамау туралы болған жоқ.
Әңгіме мемлекеттің араласуының шекаралары мен сфераларын, оның объектісі
мен субъектілерін, нысандары мен әдістері, оның әлеуметтік бағасын,
ангажирленуі мен баштының дәрежесін анықтау туралы болды.
Сонымен, мемлекеттің экономикалық өмірдегі ролі туралы эволюциялық
түсініктерді талдау рыноктық қалыптасуы мен дамуының түрлі кезеңдері
мемлекеттік реттеу қажеттілігіне деген көзқарас өзгеруін де анықтап
отырғанын керсетті.
Бірақ осы әртүрлі бағытты қолдаушылар арасындағы идеялық күрес
өткірлігіне қарамастан олардың арасында бітіспес қарама-қайшылық ешқашан
болған емес. Барлығы да мемлекеттің маңызды экономикалық қызметтерін
мойындайды. Олардың арасындағы алшақтық мемлекеттің. экономикалық
процестерге тартылуының жалпы масштабын бағалау, нені, қандай әдіс және
қандай мақсатпен реттеу керектігін түсінуде ғана болып отыр[18].
Нарықты меншіттік реттеу — "бұл -мемлекеттің экономикалық тетіктер'
мен монополияға қарсы шараларды іске асыруды ынталандыру, еңбекшілерді
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету, кәсіпорыңцардың құқықгары мен заңды
мүдделерін қорғау арқылы нарықтық қатьшастарға мақсатш түрде әрекет ету
нысаны [19].
Дамудың мақсаты әрқашан әлеуметтілік, сонымен бірге шаруашылықтық
тиімділік маңызын жоққа шығара алмайтын аспаптық облыста болуы мүмкін.
Бірақ оны мақсатқа, тіпті адамзат қоғамының эволюциясы мен жетістіктерін
бағалаудың жоғарғы немесе жалғыз критерийі айналдыруға болмайды", - деп
жазады. Социализмнен кейінгі экономиканы зерттеу жөніндегі орталықтың
жетекшісі И.Сакс[20]. Соңғы кезде экономикалық әдебиеттерде басты назар осы
әлеуметтік мәселелерге аударылып отыр. Оларды шешуде жетекші роль сөзсіз
мемлекетте болып отыр.
Сонымен, нарық "жеңіліске" ұшырап отыртан облыстарға сөзсіз қатысып
отыруы керек, ал ондай облыстар өте көп. Біз бірден қарағанда қарама-қайшы
болып көрінетін қорытындыға келеміз: жұмыс істеу үшін нарық нарықтық емес
(әкімшілік) шаралар қолдануы керек. Бірақ бұл қорытынды шын мәнінде
соншалықғы қарама-қайшы емес, себебі аралас экономика жағдайында нарық пен
мемлекет бір-біріне қайшы келмей, бірін-бірі толықғыруы керек. Нарық
"жеңіліс" тапқан жерде, мемлекет сөзсіз және міндетті түрде араласуы керек.
"Нарық реттей алмағанды, міндетті түрде үкімет іске асыруы керек"[21].
Экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтері:
экономикалық шешімдер қабылдау үшін құқықтық негіз салу; ақшамен
байланыстырып жүзеге асатын макроэкономикалық қалыптасулар; ресурстарды
бөлуге және орналастыруға әсер ету (құрал-жабдықтар мен жұмыс күші);
табысты бөлу және қайта бөлу бағдарламасын жүзеге асыру арқылы нарықтың
әлеуметтік жағымсыз жақтарын жұмсарту немесе мүлдем жою және сонымен бірге
жалпы халықтық мүлделерді шешу (денсаулық сақгау, әлеуметтік қамтамасыз ету
т.б.). Макроэкономикалық реттеу бағыты ақша-несие, бюджет, салық, сенім, ең
маңызды механизмдердің көмегімен экономикалық жүйенің барлық
параметрлерінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін ақша бірліктерінің
курсы, проценттік ставканың көлемі, табыс деңгейі, кейбір
қажетті тауарлардың топтарының бағасы т.б. және тоқырауға; құнсыздануға
қарсы бағытталған қүрылымдық, ғылыми-техникалық, элеуметтік т.б. сол
бағыттағы мемлекеттің экономикалық саясаітын жүзеге асыру. Экономикалық
шешімдер қабылдау үшін құқықтық негіз салу эконрмикалық қатынастағы
барлық субъектілердің шаруашылық жүргізу қызметтерінің ереже-жағдайларын
және сонымен бірге қызмет ету ауқымын анықтайды. Өзінің құрамында әр
түрлі механизмдері мен құралдары бар мемлекеттік реттеу жүйесін
экономиканы ұйымдастыру жүйесіне қосып есептеу керек. Сондықтан
баға тағайындау, қаржылық көмек, салық жүйесі секілді шаруашылық
механизмдерінің басқа да элементтерін қолдану кезінде өтпелі кезеңнің
ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Экономикаға мемлекеттік әсер ету тұтқалары мен тетіктері экономиканың
дамуын алға қойылған бағытқа байланысты бір-бірімен өзара байланыстыра
отырып үйлестіруі қажет және мемлекет қарқы, баж, ақша, несие саясатын
анықтау қоғамның сол мезгілдегі экономикалық және өлеуметтік жағдайын
ескеруі тиіс. Экономикалық және әлеуметтік мүлделерге әсер етудің (әдістері
мен тәсілдері, алға қойылған шұғыл және стратегиялық мақсаттардың түріне
байланысты. Мемлекеттің экономикаға араласуы деңгейі, дәрежесі, қоғамның
әрбір тарихи дамуының кезеңінде алға қойылған мақсат, мүддесіне байланысты
экономиканы реттеудіқ әдіс, тәсілдерін ақиқат алақы. Осындай мақсаттар мен
міндеттерді анықтаудың негізінде, Қазақстанның және оның аймақтарының
экономикалық және әлеуметтік дамуының болжамы "Қазақстан-2030"
жатқызуға болады[22]. Қазақстанның жүргізіліп жатқан экономикалық
реформа әлемдік тәжірибеде бұрын-сонды болмаған, сондықтан да қоғамдық
дамудың жаңа жолдарын іздестіру қажеттігі туындайды. Дамыған нарықтық
экономикадағы мемлекеттің экономиканы реттеуші ролін нарықтың экономикаға
өтпелі кезенде қолдану және нарықтық типтегі мемлекеттің
қызметінің жиынтығына көшіп, оны жузеге асыру шаралары жиі ұсынылады. Бірақ
нарықтық экономиканың реттеуигісі болмас бұрын, мемлекет нарыққа өтпелі
кезеңнің және оның қалыптасу барысының реттеуішісі болуы қажет. Әлемдік
тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі реттеудің
арақатынасы экономиканың жағдайымен анықталынады; өндірістің құлдырауы
ұлғайғанда, құнсыздану асқынған жағдайда, жұмыссыздықтың өсуіне оайланысты
мемлекеттің ролі арта түседі. Әлеуметтік-экономикалық жағдай жақсара
бастағанда мемлекеттің әсер етуі әлсірейді және нарықтың тетіктері іске
қосылады.
Мемлекеттің реттеуші функциясының ерекшелігі нарықтық қатынастар
жүйесінің кенеттен өзгеруі жащайының жоқғығын ескеруі керек, бұл кезде
тұрақтандыру шаралары қол жеткізілген потенциалды сақтауға және реформа
процесінде экономиканың тұрақты әрекет етуін қамтамасыз етуге,
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған жеке кәсіпкерлік өзін-өзі
реттеуді үйлестіруге, қоғамдағы экономикалық тұрақтандыру және өзгерту
міндеттерін шешуге қарай олардың сипаттары мен ара қатынастарын өзгертуге
бағытталған. Сондықтан экономикалық дамыған елдерде қолданылып жүрген
мемлекеттік реттеу практикасын қазақстандық экономика әрекет етуі
жағдайында дұрыс қолдану өте маңызды. Сонымен қатар, мемлекет нарықтың күші
жетпейтін проблемаларды әрқашан табысты шешеді деп ойлау дұрыс емес.
Шешілуі үшін мемлекет шақырылған, нарық жеңіліс тапқан мәселені жоюға
қарағанда, оның орын алуы аз шығынға әкеледі. Онда қоғамға өз
экономикасының белгілі бір жетіспеушіліктерін мойындау, оны осы аспекте
оптималдандыруға қарағанда пайдалырақ [23],
Мемлекеттің нарықтық қатынастарға араласуының шекаралары мен нысандары
туралы мәселенің ұзақ тарихы бар. Оның экономикалық ролі байқалмай қалған
кездері де болған. 30-жылдары күрделі бұрылыс болып, мемлекет жүйелі
макроэкономикалық реттеуге кірісті, шаруашылық өмірге деген өз әсерін
елеуін кеңейтті. 80-жылдары кері қозғалыс байқылып, дамыған елдер
экономикасын реттеу басталды. Қазақстан және оның жақын шет елдері, сонымен
қатар бұрын социалистік деп аталған басқа еддерге келсек, олар нарықтық
қатынасты қалыптастырудың өте кұрделі кезеңін бастан кешіріп, осыған
байланысты мемлекеттің экономикалық ролін түбірінен қайта өзгерту қажет
болып отыр. Мемлекеттің табысты әрекет етуі экономикалық дамудағы оның ролі
белгілі бір халықаралық стандарттарға сай болғанда ғана мүмкін болады.
Мемлекеттің экономикаға араласу шекарасы барлық елдерде әр түрлі және нақты
кезеңдегі экономиканың даму дәрежесіне, оны реттеу әдістеріне, әр ел
экономикасын басқару үшін үкімет қабылдаған экономикалық тұжырымдарға
байланысты болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу және осы сұрақ жөніндегі шетелдік
төжірибені зерттеу қажеттігін көптеген белгілі экономист ғалымдар да атап
өтті: "Нарыққа өту: пікірлер күресі" деген белгілі жұмысында академик
Л.ИАбалкин "Мемлекет қорғаныс кешені, фундаменталды ғылым, медицина,
энергетика, экология мақсаты, жаңа аудандарды игеру және т.б. салынатын
инвестициялармен байланысты, ірі бағдарламаларды мемлекеттік бюджеттен іске
асыруы керек" деп атап өтті, Нүрсеит А., т.б. ғалымдардың "Теория рыночнои
экономики; предпринимательский аспект" атты ғылыми еңбеісгерінде
мемлекеттің белсенді ролі кезіндегі экономикаға араласуын шектеу принципін
ұсынады[24]. Бұл принцип бойынша ол заңды түрде нарықтық шаруашылықтың
субьектілерінің қызметтерінің тиімділігін темендетуге емес, арттыруға
көмектесетін өз әсерінің шекараларын анықтайды.
ә) Экономиканы мемлекеттік реттеудің қызметтері мен обектісі .
Мемлекеттің ролі оның пайда болғанынан бастап тек қана саяси
функцияларды орындауда ғана емес. Мемлекет саяси биліктің түрақтылығын
қамтамасыз етіп, экономикалық өмірдің субъектілерінің қызметіне араласу
арқылы әрқашан да экономикалық қызметпен айналысты. Рас, мұндай араласудың
әр кезеңдерде және әр мемлекетте айырмашылығы болды, бұл мемлекеттің
экономикалық функцияларының даму этаптары туралы айтуға мүмкіндік береді.
Мемлекет - саяси биліктің институты. Ең алғаш рет stato терминін
Н.Маккиавелли мемлекетті саяси биліктің институты ретінде бейнелеу үшін
енгізді. Мұндай институт еңбектің қоғамдық бөлінуінің , жеке меншік пен
кластардың пайда болуының заңды нәтижесі болып табылды.
Алдымен, жеке тұлғалар, одан соң бірнеше топтар белгісіз органға өз
функцияларын берді. Мұндай орган бірте-бірте белгілі бір аймақта өмір
сүретін халықты заңды түрде мәжбүрлеу құралдарын иеленген институтар
жүйесіне айналды. Заңдық, атқарушы және сот билігі арқылы нормалық , реттеу
және бақылау функияларын атқаратын мемлекет осылай пайда болды.
Мемлекеттік үйымның қалыптасуының басты белгілерінің бірі басқару
функцияларын атқаратын және ерекше құқықтары, биліктік өкілеттіктерімен
ерекшеленген адамдар тобының қоғамнан бөлініуі болып табылады. Осылайша,
мемлекеттік міндеттеу жүйесі қалыптаса бастады, ал адамдар арасындағы
қатынасты реттеуші салт-сана мен дәстүр емес, қүқық болып табылды.
Алғашқыда құқықтық нормалар жүріп-тұру ережелерінің жиынтығы болды, оларды
сақтауға жаңа пайда бола бастаған мемлекеттік құрылымдар міндеттеді.
Кейінірек құқықтық нормалар хандардың, княздардың және сондай өкілеттігі
бар чиновниктердің актілерімен тағайындалды. Бірақ барлық жағдайда да
құқықтық нормалар билік құрып отырған топтың немесе солар шыққан әлеуметтік
топтың мүддесін көздеді.
Осылайша, кластық қоғамда мемлекет - бұл тек саяси басқару органы ғана
емес, бұл саяси билік органы, бұл экономикалық жағынан үстемдік етіп
отырған кластың қолындағы саяси қару.
Мемлекет түнгі қарауыл ретінде. XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың
ортасына дейін мемлекеттің ролі азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етумен, олардың мүлкін сактаумен (меншік құқығын қорғау), шаруашылық
субъектілердің өзара қарым-қатынасы үшін қажетті құқықтық база жасаумен,
келісім-шарттардың орындалуын бақылаумен байланысты функцияларды орындаумен
шектелді. Бұл кезеңде мемлекеттің неғұрлым толық анықтамасын ешкім де,
ешнәрсе де қалыптасқан тәртіпті бұзбауын бақылауы қажет түнгі қарауылмен
теңестіру аркылы түсіндіруге болады.
XIX ғасырда мемлекетті түнгі қарауылмен теңестіру мемлекет
капиталистік катынастар жүйесін қалыптастыру бойынша өзінің тарихи
миссиясын орындағанын білдірді. Нарықтық-капиталисті ; шаруашылық енді тек
мемлекеттің ашық араласуының күшімен ғана емес, экономикалық қатынастардың
үстемдік етіп отырған жүйесінің есебінен де ұлғаюы мүмкін болды.
Мемлекеттік саясат XX ғасырдың 50-жылдарының ортасы мен 70-жылдарының
ортасына дейін келесідей алғышарттар негізінде қалыптасты:
1. Экономика тек қана жеке капиталистік емес, аралас болуы қажет.
Экономикаға мемлекеттің араласу қажеттілігі нарықтық экономиканың
ресурстарды тиімді бөле алмайтын кемістігінен туындады. Мұндай
кемшіліктерге коғамдық игілік, табиғи монополия және сыртқы әсерлердің
болуы мен ақпараттың толық еместігі жатады.
Нарық өз-өзінен тұрақты макроэкономикалық нәтижелерге әкеле алмайтындықтан
реттелінген макроэкономикалық саясат қажет.
Нарық өз-өзінен табысты бірдей бөлістіре алмайды. Сондықтан мемлекет бір
жағынан, табысты бөлістіруді реттеуі қажет, ал екінші жағынан - қандай да
бір себептермен табыс көзінен айырылып қалғандарды корғауы қажет.
Солармен бір мезгілде мемлекет білім беру және денсаулық сақтау
инфрақұрылымын дамытуы қажет.
Бұл кезендерде мемлекеттің басты максаттары толық жұмыспен қамту, баға
тұрақтылығы және төлем балансының тепе-теңдігі болып табылды, мемлекет
тек экономикалық қатынастарды ғана емес, әлеуметтік қатынастарды реттеуге
де күштірек араласа бастады, ал Батыс Европаның көп елдерінде жалпыға
бірдей әлауқатының мемлекеттік идеологиясы қалыптасты.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген саяси партиялардың
бағдарламалық құжаттарында, сондай-ақ Батыс Евпопаның үш мемлекетінің
конституциясында (ГФР Негізгі Заңы 1949 ж., Франция Конституциясы 1958 ж.,
Испания Конституциясы 1978 ж.) әлеуметтік мемлекет термині пайда болды.
Қазақстан Республикасы да өзін ҚР Конституциясында әлеуметтік мемлекет
деп жариялады (1995 ж.)
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі бірнеше, олар келесі
кестеде топтап көрсетілген.
Кесте 2.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін түсіндіретін факторлар
Факторлар тобы Факторлар мазмұны
1.Нарықтық 1. Қоғамдық тауарлар өндірісін, коғамдық
механизмнің қажеттіліктер мен мұктаждықтарды қамтамасыз ету
жағымсыз 2. Әлемдік нарықта бәсекелестіктің күшеюі
эффектілерінің
әсерін
төмендететін
факторлар
2.Ұлғаймалы Экономиканың циклға карсы дамуын қамтамасыз ету. Халық
ұдайы өндірісті,шаруашылығының тиімді кұрылымын жасау. Ақша айналымын
экономикалық реттеу.
тұрақтылықты Ғылым, ғылыми-техникалық прогрестің дамуына ықпал
камтамасыз жасау. Аз рентабельді салаларда мемлекеттік
ететін факторларинвестицияға қажеттілік
3.Әлеуметтік 1. Әлеуметтік тұрақтылықтың экономикалық негіздерін
проблемаларды қамтамасыз ету, әлеуметтік кернеуді қысқарту.
шешумен 2. Халықтың толық жұмыспен қамтылуын
байланысты қамтамасыз ету.
факторлар
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі, басты мақсаты қоғамда
әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Кез
келген мемлекетте мемлекеттік реттеудің бұл басты мақсатының тікелей
салдары экономикалық өсудің бастапқы жағдайы мен потенциалының қалыптасуы,
ал осының негізінде - халықтың әл-ауқатының жоғарылауы болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің методологиясы жөніндегі ұғым және
оның элементтері.
Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің өзіне және
оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік
сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бұл, негізінен,
экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәсекелестікті
дамытатын, тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын,
әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын шараларды қамтиды.
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субьектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық әрекеттің шарттары нәтижесіне әсер етумен байланысты
(1-сурет).
Енді экономикалық процестерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреуін қалай қолданады, осыған қысқа тоқтала кетейік:
1-сурет Экономиканы мемлекетгік реттеу әдістері
1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бүған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар
(субсидия), салық шаралары жатады.
Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады.
Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен
мемлекет бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық
аудандар мен еркін экономикалық аймақтар үшін салық салудың ерекше
жеңілдікпен қолданылатын тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі
мемлекеттік органдар да өздеріне берілген билік шеңберінде сол жердегі
кәсіпорындарды ынталандырып отырады. Кейде жеке тұтынатын тауарларға
сұранымды шектеу мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін жанама
салықтар мен табысқа салынатыи салықтың нарқы да өзгертіледі: салық нарқы
барынша төмен жағдайда өндіріске ақша қаражатын жұмсау әдетте өседі, ал
салық нарқы барынша жоғары жағдайда өндірісті қаржыландыру тиімсіз болады;
а) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту. Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзімін өзгерту
жатады;
б) салық жеңілдіктерін өндіру немесе алып тастау. Салалық
жеңілдіктерді өндіру капиталдың салааралық құйылымын реттейді. Салық салуға
тиісті пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат
беру негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
2. Несие-ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық
проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін
мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, ол бюджеттен
тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) несиенің пайыз нарқының өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланылатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгейімен
болғаны абзал.
2 Тарау. ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨРЛЕУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӨНЕРКӘСІПТІ ДАМЫТУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ
РӨЛІ
а) Өнеркәсіпті жандандыруда мемлекеттің ұтымды бағытын
қалыптастыру
Экономиканы мемлекеттік реттеу немесе мемлекеттік экономикалық саясат
нарықтық шаруашылықта заң шығарушы, атқарушы және бақылаушы сипаттағы
өкілетті мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың тұрақтандыру және
әлеуметтік - экономикалық жүйенің өзгермелі жағдайға бейімделуіне
байланысты шаралар жүйесін қамтиды. (2 сурет)
2 сурет - Экономикалық жүйеге мемлекеттің ықпал етуінің негізгі
нысандары
Микродеңгейде экономикалық саясаттың макроэкономикалық құрамдас
бөліктері инвестициялық, несиелік саясатқа еңбек ақы мен жииақтанымдар
саясатына, өнімділік саясатына транформацияланады және бейімделеді, сөйтіи
өз кезегінде үкіметтің ақша айналымы жүйесіне салынатын шаралар кешені
негізінде қалыптасады.
Сызба сонымен қатар мемлекеттік реттеудің принципалды механизмін
анықтауға көмектеседі. Түйінді факторлар мен ресурстарды жұмылдырады.
Біздің пікірімізше, қаржы нарығында мемлекеттік реттеудің бес бағыты
бар.
Бірінші: Біздің еліміздің жағдайында пайыздық ставкаға мемлекеттік
ықпал етудің қажеттілігі басты орын алады. Өкінішке орай, Ресей банктері
кредиттік ресурстарға экономиканың өсіп келе жатқан қажеттілігін толық
қанағаттандыратын әлеуеті төмен болып отыр. Сұраныс бұрынғысынша ұсыныстан
артық болып отыр, ал банктер осы жағдайдың сақталғанына мүдделі, себебі
соның арқасында ерекше табыс алып отыр. Банктік жүйе қаржы ресурстарының
орталықтануын қайта белуге негізінен құрылса, мемлекеттік ықпалдың
қажеттілігі күшейеді. Үкіметтің функциясына ең алдымен пайыздық ставканы
бектту емес, ондағы бәсекелестіктің қалыптасуына жағдай жасау жатады.
Халықаралық қаржы-несие жүйесіне ықпалдасу жаңаша жағдайда ең негізгі құрал
болып саналады. Саясаткерлерді мұндай жағдайда батыстың қаржы
институтарының монополиялық әрекеттерініц күшеюі қорқытады. Шын мәніиде
бірқатар бәсеке қабілеті жоғары, бұл құбылыс ұлттық экономиканы сауықтыруға
көмектеседі және валюталық қаржы түрінде капиталды жаппай сыртқа жіберуді
реттеп отырады. Жинақтау жүйесін дұрыстауға, шаруашылық операциялардың
тәуекел деңгейін азайтуға, кәсіпорындар мен сапалар елдегі қаржы құралдарын
ұтымды түрде қайта болуге қаржыландырады, Әзірге Ресейде капитал салымы
табыстылығының нормасы орташа жалпы дүние жүзілік шарттарға қарағанда
жоғары, бұл артықшылықты максималды түрде пайдалану керек. Бірақ
мемлекеттік қаналдар емес, жеке банктер арқылы жүзеге асыруға болады.
Пайыздық ставканы басқаруға келетін болсақ, біздің терең сенімімізге
сәйкес, үкімет оған өкілеттік ықпал ете алады, бірақ мұнда өмірлік
қажеттілік жоқ. Демек, оның мазмұны және нарықтық өзін-өзі реттеу көзі
жойылады. Мемлекет өзінің сәйкес мекемелеріне барлық жауапкершілікті және
қаржы-несие мекемелерінің қоғамдық ұйымдарына шығынды аударады, Мемлекеттік
несие ресурстары тек мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде және мемлекеттік
қажеттілік тер үшін мемлекеттік операцияларды қаржыландыру үшін
қолданылады.
Бұл проблеманың жолы ақша айналымына бара-бар бағалы қағаздар активіне
теңестірілген айналым бола алады. Мемлекет бұл жағдайда кәсіпкерлік те,
үкіметтік мекемелердің капиталды ұтымды әдіс арқылы шаруашылық
операцияларды қаржыландыруда өз тұтынушылығын жабу үшін жағдай жасайды.[25]
Екінші. Қаржы нарығында қатаң мемлекеттік реттеуге валюта курсы
шалдығады. Бұған ұлттық экономиканың барлық салаларының қызметі тікелей
байланысты, сондықтан стратегиялық салаларды қолдаудың селективті курсы
және протекционизм, жалпы алғанда, мемлекеттік реттеу құралдарының жалпы
арсеналында болуы керек.
Біздің пікірімізше, валюталық коридор жүйесі өзінің нысаны мен мазмұны
жағынан үлымды емес. Басқару және реттеуге тек бір ғана позиция жатуы
керек, оиы тіркеудің де керегі жоқ. Куреты көтеру және төмен детудің барлық
артықшылықтарын пайдалану қажет. Валюталық куреты мемлекеттік реттеу тұтыну
бағаларының жиынтық индексінің тұрақты оперативті мониторингінде құрылуы
керек.
Үшінші. Жекешелендіру үрдістерін мемлекеттік реттеуді анықтап алу
керек, Оның негізгі мақсатына шығынды өндірісті ұстаудан бас тарту арқылы
мемлекеттік бюджеттің шығынды бөлігін жеңілдету қажет. Жоғары табысты
салаларды және ауқымдық-өнеркәсіптік кешендерді жекешелендіруде ұлттық
экономикаға өмірлік қажеттілік жоқ. Қазіргі тәжірибені талдау
жекешелендіру үрдістерін мемлекеттік бақылаудың жоқтығы екі еселенген
жоғалтуларға әкелгенін көрсетті.
Жоғары табысты өндірісті жекешелендіру бюджеттің табыс бөлігін тікелей
және жанама салықтардан айырды; екіншіден, шығындар бөліміне табыстың жалпы
азаюынан зерттелетін жоспарда тұрақты болып қалмай, бірқатар өсті.
Төртінші. Ақша айналымы жүйесіне мемлекеттік араласу қажеттілігін
қарастыруға байланысты жинақталым үрдістеріне бақылау проблемасына ерекше
назар аудару қажет. Оларды дамыту және ынталандыру бұрынғысынша сөнімді
инвестициялық ағындарды құрудың негізгі көзі болып саналады. Тек осы
жағдайда нарықтық үрдістерді өзін-өзі қаржыландыру қағидасы толық жүзеге
асырылады, сондықтан мемлекет өз бюджетің жұмсау мен ұтымды қалыптастыруда
аталған ресурстарды белсенді пайдаланады. Бұл жерде көптеген әдістер
қолданылады. Олардың ішіндегі ең негізгісі болып - мемлекет өзінің қаржы
-несие жүйесі арқылы капиталды сақтауға базалық жағдайды ұсынуы керек, ол
ақшаның құнсыздану секірістерін болдырмайды.
Бесінші. Қолма-қол ақша айналымын мемлекеттік реттеудің тиімділігі мен
маңыздылығын атап ету керек. Көлеңкелі экономика қазіргі кезде ресми
шаруашылық айналымда кейбір позициялар бойынша алда келеді, мысалы нақты
теңге және валюта айналымында орын алады. Мемлекет дұрыс бақылау
жасамағандықтан бірқатар қаржылардан айырылып отырады, Көлеңкелі
экономиканы ырықтандыру, төлемеушілік ті реттеу, отандық банк жүйесін
серпінді дамыту, соған байланысты жинақтау үрдістерін белсенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім.
1 Тарау. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеудің
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5 бет
а) Нарықтық экономика жағдайында мемлекет
тарапынан реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .. 5 бет
ә) Экономиканы мемлекеттік реттеудің қызметтері мен
обектісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .15 бет
2 Тарау. Экономиканың өрлеу жағдайындағы өнеркәсіпті
дамытудағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
бет
а) Өнеркәсіпті жандандыруда мемлекеттің ұтымды
бағытын
қалыптастыруы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...20 бет
ә) Өнеркәсіптік саясат - экономиканы мемлекеттік реттеудің
құрамдас
бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .33 бет
3 Тарау. Өнекісіпті дамытудағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48 бет
а) Өнеркәсіптің-технологиялық базаны жетілдіруде
мемлекеттің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48 бет
ә) Қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін
көтерудегі мемлекеттің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57 бет
ІІІ.Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 73 бет
Қосымша
IV Пайдаланылған әдебиеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
бет
Кіріспе
Мемлекеттік реттеу қажеттілігінің объективті негіздерін қарастыруға
кіріспестен бұрын, ең алдымен осы түсініктің өзіне ғылыми анықтама беру
қажет. Себебі білімнің кез келген саласы "оның тәжірибемен дәлелденген
бастапқы аксиомалары жасалып, құрастырылғаннан кейін ғана ғылым саласына
айналады". Экономиканы мемлекеттік реттеу әлеуметтік-шаруашылық
процестеріне олардың тиімді теңгермешілігі мен макроэкономикалық
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттің әкімшілік-экономикалық
және ұйымдық-құқықтық негізде араласуын білдіреді.
Мемлекеттік реттеудің объективті қажеттілігін анықтайтын факторлардың
мәнісін қарастыруға кіріспестен бұрын оларды, былайша айтқанда, ұғымдық
түрде анықтап алу керек. Ең алдымен мәселе "таза қоғамдық тауарлар", яғни
нарықтық қатынастар механизмдерінің әсерін қабылдамайтын тауарлар жөнінде
болмақ.
Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі
маңызды түсінік — тауарларды өндірушілер мен оларды- тұтынушылардың
нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының "сыртқы әсерлері"
болып табылады. Мәселен, бұл қарым-қатынастар аумағында тауарлар
(қызметтер) өндіруге кететін шығындар құрамында табиғатты қорғау шаралары
мен соған арналған қорларды тиімді пайдалануға кететін шығындарды ескеруді
ынталандыру механизмі жоқ. Осыдан келіп, оз қызметін тек қана сұранысты
қанағаттандыруға және пайда табуға бағыттайтын кәсіпкердің ой-өрісінен
қоршаған табиғи ортаның ластануын болдырмау жоне табиғи шикізатты (өсіресе
оның қайта өндірілмейтін түрлерін) тиімді пайдалану мәселелері толықтай шет
қалатындығы әбден түсінікті. Адамдардың өндірістік тұтыну қызметінің сыртқы
әсері ретінде пайда болатын бұл мәселенің шешімі ең алдымен мемлекеттің
араласуын талап етеді.
Мемлекеттік реттеудің рөлі қарастырып отырған салада адамның тіршілік
әрекетінің табиғи ортасын сақтау барынша келелі, күрделі мәселе болып
отырғандығына байланысты үздіксіз артатындығын ерекше атап өту керек.
Біздің жағдайымызда оның ролінің артуы шаруашылық жүйесінің нарықтық
үлгісіне өтудің алғашқы кезеңінде ерікті кәсіпкерлікке қатысушылардың
өндірістік қызметінің сыртқы нәтижесін төмендету мүмкіндігіне үміт арта
алмайтындығынызбен де түсіндіріледі. Оның үстіне экологияның кең ауқымды
мәселелерін шешу көптеген мемлекеттер күш-жігерін біріктіру
негізінде мүмкін болатындығын атап өтуге тура келеді.
Ал бұл — әрбір мемлекеттің, олардың экономикалық интеграциясына да
жауап беретін орталық басқару органдарының міндеті.
Дипломдық жұмыстың мәндеттері мен мақсаттары: Еліміздің экономикалық
дамуын қамтамасыз ету үшін экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің
жетілдіру жолдарын ұсыну.
- нарықтық экономика жағдайындағы мемлекеттің мен ролін, мемлекет
тарапынан реттеудің қажеттілігін, мемлекеттің экономикаға араласу дәрежесін
негіздеу.
- мемлекеттік реттеудің әсер ету механизімдерін, тетіктеріне сонымен
қатар өнеркәсіп саласын талдау зерттеу жасау.
- мемелекеттің нарықтық экономика жағдайындағы атқаратын қызметтері,
нарықтық экономикада алатын орны, оны ілімде өнеркәсіп саласын
экономикасының ерекшелігіне байланысты жан – жақты кешенді түрде анықтау.
- өнеркәсіптік саясаты экономикалық мемлекетті реттеудің құрамдас
бөлігі ретінде қарастырдым.
- қазақстан өнеркәсібі қайшы құруда, өнеркәсіптік саласының
құрылымымен жетілдіруде, техника - технологияның базасын жетілдіруде
мемлекеттің ролі смен қызметтерәне баға беру.
- қазақстан өнеркәсібінің индустриялық деңгейін көтерудің мемлекеттің
экономикалық механізімді жетлілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысы кіріспеден ІІІ тараудан, қортындыдан, 75 беттен,
5 суреттен, 4 кестеден тұрады.
ІІ Негізгі бөлім.
1 тарау. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
а) Нарықтық экономика жарғдайында мемлекет тарапынан реттеудің
теориялық негіздері
1.1 Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің реттеу туралы теориялық
қонцепциялардың қалыптасуы КСРО тарап, экономикалық өзгерістер басталған
кезде экономикада шиеленіскен теңсіздікгі игеру мен сұраныс пен ұсыныс
теңдігіне қол жеткізетін жағдайды қалыптастырудағы нарықтың кұтқарушы ролін
суреттейтін жаңа теориялық бағалаулар кезеңі келді.
Нарықтық қатынастарға өту көп адамдарда мемлекет өзінің экономикадағы
реттеуші ролінен бас тартуы қажет деген түсінікті тудырды. Бүкіл шаруашылық
кешенін, оның ішінде ауыл шаруашылығы бүкіл халық шаруашылығы теңсіздігін
үйлестіре алуы мумкін нарықтық күштер ерігіне берілуі керек деп ойлады.
Мемлекет пен нарық ұзақ уақыт бойы экономикалық әдебиетте бір-бірімен
аз үйлесетш екі нақты түсінік ретінде суреттеліп келді. Осыған байланысты
бірнеше пікірлерді келтірейік.
Нарық - бұл сатып алушылар мен нақтылы тауар немесе қызмет сатушыларды
тоғыстыратын механизм; басқаша айтқанда, дербес шешім қабылдайтын жекелеген
экономикалық субьектілер арасындағы байланыстар, өзара қатынастар түрі [1].
Мемлекеттік реттеу - бұл шаруашылық жүргізудің нарықтық механизмін
тұрақтандыруға ықпал-әсер тигізу мақсатында мемлекеттің экономиката тжелей
де жанама араласуы.
Нарық нақты бір тауар немесе қызмет көрсетуді, сатып алушылар мен
сатушыларды бір жерде тоғыстыратын механизм. Басқаша айтқанда, бұл шешімді
- дербес қабылдайтын жекелеген экономикалық субьектілер арасындағы өзара
қарым-қатынас, байланыс нысаны.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің
арасындаға үстемдік етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді
[2].
Нарықтық экономика - бұл пайда табу жолында және қажетін дәрежесінде
аз көлемде мемлекет тарапынан реттелуге негізделінген, өзін-өзі басқаратын
іскерлер меншік иелері - өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы еркін, өзін
өзі реттейтін экономикалық қатынас [3]
Нарықтық экономика дегеніміз — ерікті, өзінен өзі реттелетін,
кәсіпкерлер мен меншік иелері және өндірушілер мен тұтынушылардың
арасындағы экономикалық қатынастар. Олар өзара тиімділікке негізделеді және
ең соңғы деңгейде болса да мемлекет тарапынан реттеледі [4],
Нарықтық қатынастар өңдірушілер мен тұтынушылар арасында олардың
қызметін реттейтін ешқандай аралық басқарушы, жоспарлаушы немесе әкімшілік
мекемелер болмайтын халық шаруашылығын ұйымдастыру ерекшеліктерін
сипаттайды [7]. Нарықтық қатынастарға негізделінген экономикалық жүйеге өту
ғана елдің ондаған жылдар бойы жинақталған өткір проблемаларын шешуге,
экономиканы әлемдік шаруашылыққа үйлесімді қосуға, еңбекшілер мүқгаждығына
сөйкес өндіріс өсуін қамтамасыз етуге, сол арқылы экономиканың әлеуметтік
бағытын анықтауға, тапшылықғы жоюға мүмкіндік беріп, азаматтарға әлемдік
өркениетті жетістіктерінің бәріне қол жеткізуге жол ашады. Қазіргі әлемдік
экономикалық әдебиеттердегі (кесте) қойылымдарды жинақтай отырып, нарық
сипаттамасын мынандай етіп, шоғырландырып беруге болады: сатып алушылар мен
сатушылардың нарықта абсолютті кедергісіз етуі мен дәл солай шығуы бәсекеге
қатысушылардың шексіз санына тепе-тең; әр бәсекелесте ресурстардың кез-
келген түрлерінің абсолютті жьщцамдығы (еңбек, материалдық, қаржылық және
т.б.); бірдей өнімдердің абсолютті біртектілігі, айыруға қиындығы (сауда
маркалары жоқ, тауар сапасының кез-келген жеке сипаттамасы); кез келген
бәсекелестің басқа қатысушылар шешіміне өсер ете алмаушылығы Көрсетілген
белгілерге ие осындай экономикалық жүйе ешқашан және ешқай жерде өлемде
болған емес және принципиалды түрде тіршілік ете алмайтыны белгілі еді:
абсолютті бәсекелес кеңістік ретінде еркін нарық абстракция, нарықтың
зандылықгарын ғылыми зерттеу мақсаттарына қажет теориялық құрылым болып
табылады. Кесте 1- Бәсеке түрлері мен нарық нысандары
Нарық типтері
Жетілмеген еркін Жетілген еркін бәсеке Таза толық монопол
бәсеке
Біртектес өнім Монополистік олигополия Жалғыз тауар
өндіретін көп бәсеке өндіруші баға
тауар өндірушілер тауар өндіруші
санымен, ешқандай тарапынан бақлау
қиындықсыз салаға дәрежесі едәуір
кіруге мүмкіндігі бірақ мемлекеттен
бар, бағаны тауар тән бақланады
өндірушілер
тарапынан бақлау
дәрежесі жоқ
Әртектес өнім Тауар өндірушілер
өндіретін тауар саны көп емес,
өндірушілер саны бағаны тауар
көп, бағаны тауар өндірушілер
өндірірушілер тарапынан бақлау
тарапынан бақлау дәрежесі орташа
дәрежесі орташа
Классиктер нарықтық бесеке механизмі қол жеткізуінен тыс орналасқан
сфералар бар екенін түсіне отырып, мемлекеттің дәстүрлі қызметтерді орындау
қажеттігі туралы тезистен шықты.
Бұл алдымен қоғамдық тауарлар деп аталатындарға қатысты болды, яғни
ұжымдық түрде пайдаланылатын тауарлар мен қызметтер (ұлттық қорғаныс,
білім, көлік жуйесі және т.б.) туралы болды. Сондықтан мемлекет Оларды
өндіру туралы міндетті өзіне алып, азаматтардың осы өнімге бірлесе ақы
төлеуін ұйымдастыруы керек. Басқа нарықтық проблема - жұыссыздықа
мемлекеттің араласуын талап етеді. Егер оны болдырмау мүмкін болмаса, онда
оның салдарын қысқарту немесе атқару үшін күш қажет. Жоғары аталған және
басқа факторлардың жағымсыз әрекеттері тек нарықғық өзін-өзі күйге
келтіруге ғана үміт арттыру, жүйе өзінің тіршілік етуіне күмән келтіре
бастауына әкеледі. Бұны әсіресе 1929-1933 ж.ж. Ұлы депрессия"
кезеңінен анық көруге болады[ 11]. Нарықтық экономикадағы мемлекеттің ролін
теориялық түсінудегі маңызды кезең атақғы ағылшын экономисі Дж. М.
Кейнстің атымен байланысты. "Кейнстік революция" кезінде ұсынылған
идеялар, нарықтық экономикаға деген классикалық көзқарастарда төңкеріс
жасады. Олар экономикалық құлдыраудың өзін-өзі емдеуі мүмкін еместігін,
жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс теңестіруге экономикалық дағдарыс,
жағдайдан шығаруға қабілетті құрал ретіндегі мемлекеттік
саясатының қажеттігін дәлелдейді. Кейнсианстіктің негізгі алғы
шарты - монополия үстем жағдайда нарықтық шаруашылықтың өзін-өзі тиімді
реттеуінің жоқтыға. Осыдан тұрақтандыруға қол жеткізу үшін экономиканы
мемлекеттік реттеу қажеттігі туындайды. Біздің түпкі мақсатымыз, - деп
жазды Кейнс, - орталық өкімет тарапынан өзіміз өмір сүретін шаруашылық жүйе
шеңберінде ойластырылған бақылау немесе басқаруға болатын ауыспалы
шамаларды тандау болуы мүмкін. Мемлекет әсер етуі керек негізгі
ауыспалыларды анықтау, экономикалық дағдарыс басталуын болдырмау үшін Кейнс
қысқа мерзімді кезеңде циклдік дағдарыстар себептерін анықтайды[12].
Дж.М.Кейнс өзінің "Общая теория занятости, процента и денег" деген
атақғы еңбегін жариялады[13]. Нео- кейнсианстік бағыттың өкілдеріне
Э.Хайсен, Д.Хикс, П.Самуэльсон жатады. Олар экономикалық циклдардың екі
полюстері мен дағдарыстың жағымсыз ндбылыстарын жұмсарту жолдарын ұсынған.
Келесі бір бағыт неолиберализм - халықты әлеуметтік қорғау саясатын
негізге ала отырып, табысты бөлу, жұмыспен қамтуды ынталандыруда
экономикалық өсуді мемлекеттің ролінің маңыздылығын көрсетті.
70-жылдардың 2-ші жартысында батыс экономикалық ойының жетекші
ағыны болған кейнсиандық дағдарысқа ұшырады. Оның барлық қүрылымында
күрделі өзгерістер болды. Экономикаға мемлекеттің араласпауын желеу
ететін либерализм идеологиясы пайда болды. Ғылыми-техникалық революция
мен экономиканың интернационал дамуының жаңа кезеңі әсерінен бір
жагьшан икемді, тәуекелге дайындығын және орта кәсіпкерлік қызметінің
сферасы кеңейсе, басқа жағынан транснационалдық корпорациялардың ролі
кұшейді. Нәтижесінде 50-70-жылдары қалыптасқан материалдық өзгерістің
көптеген салаларына тараған масштабты мемлекеттік сектордың шаруашылық
типі (Еуропада) (нормативті реттеудің тармақғы жүйесі бар бюджеттік
жүйе арқылы ұлттық табысты қайта бөлудің өсіңкілігімен) мемлекеттің
экономикаға араласуының консервативті принциптеріне негізделген басқа
типіне орнын берді. Монетаристік теорияның ең көрнекті өкілі американ
ғалымы М.Фрндман болып табылады. [14]. Монетаризмнің көш басшысы өзінің
кейнсиандық теорияға деген шабуылын 50-жылдарда-ақ бастаған еді. Ол және
оны қолдаушылар кейнсиандық теорияға қарсы ұлттық табыс деңгейін
анықтаудың монетарлық теориясы мен экономикалық циклдің монетарлық
теориясын ұсынды. Кейнсиандық модельдің негізгі факторлары -
инвестиция мен тұтынуға, монетаристер, олардың пікірінше ұлттық табыс
динамикасы мен оның циклдік ауытқуларын қалыптастыруда шешуші роль
аткаратын ақша факторын қарама-қарсы қойды. Бұл кезде ақша сұранысы мен
оның ұсынысы арасында алшақтық болғаны маңызды болады. Осы сұраныс пен
ұсыныс арасындағы айырмашылық пен ақша ұсынысының тұрақсыздығынан
монетаристер экономиканың циклдік ауытқуларының тұрақсыздығының себебін
көреді. Монтаристер пікірінше дағдарыс емес инфляция рыноктық жүйенің
негізгі қырсығы болып табылады. Ол табысты құнсыздандырып, экономикалық
қатынастарда белгісіздік тудырып, жинақтау мен инвестициялауға ұмтылуды
төмендетеді.
П.Самуэльсонның жаңа классикалық синтез теориясы (economics) экономика
жағдайына байланысты не монетарлық, не кейнсиандық ұсыныстарды пайдалану
мүмкіндігін дәлелдеді. Олардың екеуінің де экономиканы несие-ақша саясаты
көмегімен реттеуді ұсынатынын айтуымыз керек. Монетаристер ақша шығаруды
реттеу, ал кейнсиандықгар пайыздық мөлшерлемені реттеу арқылы сөз қозғайды
және бүтан біз толық тоқгалып өттік. Мысалы, бұрынғы социалистік елдерде
монетаризм мен кейнсиандықтың үйлесуін талқылап қана қоймай, іске асырып та
отыр. Мұның себебін тепе-теңдіктің жалпы теориясы, макроэкономикалық
саясатқа негізделген стандартты қабылдамайтын өтпелі экономиканың екі жақты
сипатында болып отыр.
"Ұзақ жылдар бойы, - дейді бір танымал батыс оқулығында, —
монетаристер мен кейнсиандықтар арасындағы айтыстар ақша теориясына деген
екі түрлі нақты жолдармен көрсетілген тартысты айқын көрсету мақсатыңда
жүргізілгендей болып -келді. Бірақ бүгінгі құні теориялық модельдер екі
модельге ортақ элементтерді қамтитын синтетикалық нысандарға ие болды.
Олардың пікірінше мемлекеттің араласуы тек қана ақша жұйесінде ғана
болуы мүмкін. Фридмен ақша айналысы теориясына сүйене отырып, қаржы-несие
түрақғылығы, адам белсенділігі мен іскерлігі арқасында нарық өзін-өзі
реттейді деп есептеді. ТО-жылдардан бастап FTP-ға байланысты өндіргіш
күштерінің дамуының жаңа зандылықгары белең ала бастады. Олар мемлекеттік
реттеуде кейнстік үлгінің іс-әрекет механизмінің шектеулі екенін көрсетті.
Сонымен қатар, Кейнстің мемлекеттік реттеу үлгісі жаңа замандағы FTP
талаптарына сай келе бермеді.
Дж.Гелбрейт (АҚШ) өзінің Жаңа индустриалды қоғам кітабында былай
деді: Өндіріс бағасы және шығындарымен қатар, тұтынушылық сұраныс та
басқару объектісі болып табылады. Экономикалық ортаны реттеу жүйесіндегі
тағы бір маңызды қосымша кез осьшдай" .
Ағылшын экономисі А.Медиссон "Батыс елдеріндегі экономикалық мұра"
атты еңбегінде: Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі үкімет ролі
сұранысты жай талдаумен ғана шектелмейді. Үкімет сонымен қатар елдің
экономикалық потенциалының өсуіне түрлі тәсілдермен әсер ете алады. Ол
күрделі салымдарда пайдаланылатын ресурстар үлесінің өсуі жөніңде шаралар
қабылдап, білім мен зерттеу арқылы біліктілік пен білім деңгейін арттырып,
ең үздік технологиялық процестерді тарата алады және экономикалық даму -
ұзақ мерзімді болжау арқылы перспектива мен бағыттар ұсына алады. Ол
бәсекені ынталандырып, төменгі кедергілерді жоя отырып, ресурстарды бөлуді
жақсарта алады" Экономикада мемлекеттік әсер етудің зор мәнін белгілі
американдық ғалым П.Самуэльсон да атап өтеді [15]. Өз кезінде Дж.Кейнстің
"Жалпы теория" еңбегіне баға бере отырып, ол оны "дананың жұмысы" деп
атады. Монетаризм, рационалды күту теориясы мен ұсыныс теориясын
жақгаушылар -жаңа практикалық ұсыныстар жасады. Осы теориялар нарықтық
экономика өндірістің потенциалды көлемі кезінде тепе-теңдікке автоматты қол
жеткізеді деген классиктер идеясын жаңа деңгейде қайта тудырады.
Осы теорияларды жақтаушылар макроэкономикалық деңгейде мемлекет
фискальды-бюджеттік саясат арқылы экономикаға тікелей араласып қана қоймай,
нарықтың дұрыс қызмет істеуі үшін қаржы жағдайын тудыруы керек. Басқаша
айтқанда, ақылды ақша-несие саясаты негізінде жанама әсер ету шаралары
ұсынылады. Көптеген дамыған елдерде 80-зсылдарда лсүргізілген жаңа
экономикалық бағыт осы идеяларды көрсетеді. Англиядағы "тетчеризмы" мен АҚШ-
тағы "рейтаномика" үлгілері оның ізбасарлары болып табылады. Рсйтан
президент болған кездегі АҚШ жүргізген экономикалық саясатты ары қарай
талдау оның табысы көп жағдаида ұсынысқа әсер етуден гері сұраныс кеңеюімен
байланысты екенін көрсетті. Яғни кейнсиандық "рецепт" әрекет еткенін көруге
болады. Осы кезде бірқатар дамыған елдерде мемлекеттік корпоративтік
басқарулар күшеюі, мемлекеттік реттеудің терендеу процесі жүрді.
Экономикаға мемлекеттік әсер етудің шекаралары мен бағыттары басқарушы
партиялардың саяси және әлеуметтік бағдарламаларымен анықталынатынын атап
өтуіміз керек. Әдетте, консервативті және либералдық партиялар басқаршн
кезде экономикадағы мемлекет қызметінің сферасы қысқарады. Ал сол бағыттағы
партиялар өкімет басына келгенде экономикадағы мемлекет қызметі кеңірек
суреттеледі. Қоғамдық-экономикалық жүйелердің барлық ұлттық модельдерінде
мемлекет экономиканы реттейді. Әрине, қазіргі нарықтық экономикадағы реттеу
деңгейі экономиканы орталықтандырылған реттеу жағдайына қарағанда азырақ
масштабта іске асырылады. Қандай да бір экономикалық жүйе шеңберінде
жекелеген елдер мен аймақтардың экономикалық дамуының көп қырлы үлгілері
әрекет етеді. Бұл көп қырлылық экономистер экономикалық модельдер деп
атағандай сипатқа ие болады. Әрқайсысы элементтердің белгілі бір үйлесуін
көрсететін экономикалық модельдердің бірнеше варианттары бар. Модельдерді
іске асыру мемлекеттің экономикалық саясатының кешенді шаралары мен осы
шараларды дайындап, іске асыратын мемлекеттік сәйкес институттар арқылы
жүргізіледі. Экономикалық саясаттың түрлі бағыттары арасында үйлестіруші
шараларды іске асыру қажет етеді. Түрлі шаралардың өзара әрекетін ескермеу
нақты шаралардың тиімділігін елеулі шектейді.
Континенталды (немесе германдык) деп аталатын модель үшін бюджеттік
жүйе арқылы қайта бөлінетін ЖІӨ жоғары көлемі (50 %) тән болып келеді. Осы
модельді дамытушы елдердің тобына ГФР, Франция, Австрияны жатқызуға болады.
Бұл елдерде әлеуметтік бағыттағы шығындардың елеулі бөлігі сақтандыру
жарналары есебінен қарзсыландырылады. Бұл кезде сақтандыру қорларын
қалыптастыру іс жұзінде кәсіпкерлерге жүктеледі.
Басқа вариант скандинавтық (Швеция, Норвегия, Финляндия және басқа
бірқатар елдер) деп аталады. Бұл модельде әлеуметтік саясатқа мемлекеттің
экономикалық қызметінің мақса.ты ретіндс қарау тән болады. Бюджеттік жүйе
арқылы қайта бөлінетін ЖІӨ жоғары деңгейі (50 %-дан астам), салық салудың
дүние жүзіндегі ең жоғарғы деңгейі, әлеуметтік саясатты іске асырудағы
тендік пен бірлік идеясының басым болуы осы модельден көрінеді. Бұл кезде
үкімет (орталықпен қатар аумақ пен муниципалитет деңгейінде) оюджеттің
жалпы салық табысы есебінен әлеуметтік шығындарды қарасыландыруда басты
роль атқарады.
Тағы бір модельді шартты түрде ағылшын-саксондық (Ұлыбритания,
Ирландия, Канада және т.б.) деп атауға болады. Әлеуметтік саясат бұл топта
мемлекеттік басымдылық жүйесінің қүрамдас бөлігі ретінде қарастырылады,
мемлекет әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда басты роль атқарады,
скандинавтық елдерге қарағанда төмендеу болса да салық салу деңгейі өте
жоғары, бюджеттік жүйе арқылы қайта бөлінетін ЖІӨ көлемі 50 %-дан азырақ
(бірақ 40 %-дан көбірек) мемлекеттің еңбек рыноғы жөніндегі саясаты көп
жағдайда баяу болады.
Ары қарай экономикалық әдебиеттер кеңінен белгілі бірқатар модельдерді
келтірейік. ,
Американдық модель халықтың белсенді бөлігін байыта отырып,
кәсіпкерлік белсенділікті мүмкіндігінше ынталандыратын жүйеге кұрылған. Әл-
ауқаты нашар топтарға жеке жеңілдіктер мен жәрдемақылар есебінен өмірдің
қажетті деңгейі жасалған. Әлеуметтік тепе-тендік міндеті тіпті қойылмайды.
Бұл модель еңбек өнімділігінің жоғары деңгейі мен жеке табысқа қол
жеткізуге жаппай үмтылуға негізделген. Жалпы алғанда американдық модельге
түрақты конъюнктура мен экономикалық тепе-теңдікті қолдауға бағытталған
мемлекеттік әсер ету тән болады.
Швед моделі халықтың аз қамтылған бөлігі пайдасына ұлттық табысты
қайта бөлу есебінен мүліктік теңсіздікті қысқартуға бағытталған күшті
саясатымен ереішіеленеді. Бұл жерде мемлекет қолында негізгі қорлардың 4%
ғана шоғырланған, бірақ 90-жылдардағы мемлекеттік шығындар үлесі жалпы ішкі
өнімнің 70%-ын құрады және осы шығындардың жартысы әлеуметтік
мүқгаждықгарға бағытталады. Осындай 'модель "функционалды мамандандыру" деп
аталынады. Бұл кезде өндіріс қызметі бәсекелес рыноктық негізде әрекет
етуші жеке көсіпорындарға, ал өмірдің жоғары деңгейін қамтамасыз етуші
қызмет (жұмыс бастылық, білім, әлеуметтік сақтандыру) және инфрақүрылымның
көптеген элементтері (көлік, НИОКР) мемлекетке жұктеледі.
Жапон моделі халықтың өмірі деңгейінің (оның ішінде жалақы деңгейі)
еңбек өнімділігі өсуінен қалып қоюымен сипатталады. Осының есебінен өнімнің
өзіндік қріын төмендету мен оның әлемдік рыноктағы бәсеке қабілетін өсіруге
қол жеткізіледі. Мұндай модель ұлттың жоғары сана-сезім, ұлт мүддесінің
нақты адам мүддесінен жоғары қойылуы, халықтың ел гүлденуі үшін белгілі бір
материалдық қүрбандықгарға барута дайын кезінде ғана мүмкін болады. Жапон
моделінің маңызды бір ерекшелігі болашағы көп және жан-жақты дамушы сала
үшін ең жағымды жағдай жасаудағы мемлекет ролін белсендөндіруде болып отыр.
Сонымен, экономикалық модельдердің жоғарыда келтірілген мысалынан
көрініп отырғандай әр ел үшін экономикалық дамудың өз моделі және өзіне тән
тұжырымдамасы бар. Оның мемлекеттің дамуының шындықгарына көп дәрежеде
сәйкес келуі аса маңызды. Біздің ойымызша, әлеуметтік бағыттағы германдық,
жапондық, қытай және скандинавтардың экономикалық модельдеріне сүйену дүрыс
болады., елімізде қабылданған экономикалық модельді өзге елдердің моделінен
алынған балама принциптердің үйлесуімен толықтыру қажет және оларды
пайдалану еддің әлеуметтік – мәдени, экономикалық, тарихи дөстүріне
негізделуі керек.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің ең дамыған жүйелері Батыс Еуропа
елдерінде (ең алдымен Скандинавия елдері, Франция, Германия, Нидерланды,
Австрия, Испания), Жапонияда, Оңтүстік-Шығыс Азияның кейбір елдерінде -
Оңтүстік Корея, Синтапур, Малайзияда қалыптасты. Сонымен қатар, жеке
капитал өте күшті позицияға ие және күшті әлеуметтік-экономикалық жағдайлар
байқалмаған АҚШ, Канада, Австрия (Екінші дүниежүзілік соғыс зардабы,
социализм елдері блоғының қалыптасуы және тарауы) мемлекеттік реттеудің
төмен деңгейімен сипатталады; сол сияқты бұл елдердегі мемлекет ролі
құрылымдық саясат міндеттерін шешуде, әлеуметтік проблемалар көбейгенде,
инфляция өскенде және т.б. өсе түседі[16].
Қазақстандық ғалымдар Т.А.Есіркепов пен Т.С.Бейсембаевтың пікірлерінше
мемлекет тарапынан экономиканың ауылшаруашылығы секторын толық қаржыландыру
үшін жылына ең аз дегенде несие ресурстарының 50 млрд тенге, ал жергілікті
ортандар тапсырьшы бойынша 100 млрд тенге бөлінуі керек деп өз
есептеулерінде көрсеткен[17]. Ел экономикасындағы мемлекеттік әсер ету
деңгейі мемлекеттік меншік үлесі сияқты көрсеткішпен де сипатталады.
Мемлекеттік сектор шекаралары өте қозғалмалы. Олардың кеңеюі түрлі бағыттар
бойынша жүреді: әрекет етуші капитал размерін осіру әсерінен, жаңа
кәсіпорындар салу арқылы; ұлттандыру актілерін жүргізу арқылы. Мысалы,
Францияда осындай үш ірі акті 1936 ж., 1945ж. иелері фашистерге қызмет
еткен кәсіпорындарды ұлттандыру кезінде, 1982 ж. үкімет басына социалистер
келген кезде жүрді. Нәтижесіңце француз экономикасының мемлекеттік секторы
Батыс Еуропадағы ең ірілердің біріне айналды: оның үлесіне жұмыс
бастылардың 17 % -і, өндірістің 28 % -і, ұлттық экономикадағы инвестицияның
35%-і келді.
Дамудың ары қарайғы барысында барлық елдерде түрлі экономикалық
тұжырымдамалар арасындағы теориялық күрсс жалғасып отырды. Бұл қақтығыс
мемлекеттің экономикалық ролін түсінуден туындап отырды. Бұл кезде әңгіме
мемлекеттің экономикаға қатысу қажеттігін мойындамау туралы болған жоқ.
Әңгіме мемлекеттің араласуының шекаралары мен сфераларын, оның объектісі
мен субъектілерін, нысандары мен әдістері, оның әлеуметтік бағасын,
ангажирленуі мен баштының дәрежесін анықтау туралы болды.
Сонымен, мемлекеттің экономикалық өмірдегі ролі туралы эволюциялық
түсініктерді талдау рыноктық қалыптасуы мен дамуының түрлі кезеңдері
мемлекеттік реттеу қажеттілігіне деген көзқарас өзгеруін де анықтап
отырғанын керсетті.
Бірақ осы әртүрлі бағытты қолдаушылар арасындағы идеялық күрес
өткірлігіне қарамастан олардың арасында бітіспес қарама-қайшылық ешқашан
болған емес. Барлығы да мемлекеттің маңызды экономикалық қызметтерін
мойындайды. Олардың арасындағы алшақтық мемлекеттің. экономикалық
процестерге тартылуының жалпы масштабын бағалау, нені, қандай әдіс және
қандай мақсатпен реттеу керектігін түсінуде ғана болып отыр[18].
Нарықты меншіттік реттеу — "бұл -мемлекеттің экономикалық тетіктер'
мен монополияға қарсы шараларды іске асыруды ынталандыру, еңбекшілерді
әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету, кәсіпорыңцардың құқықгары мен заңды
мүдделерін қорғау арқылы нарықтық қатьшастарға мақсатш түрде әрекет ету
нысаны [19].
Дамудың мақсаты әрқашан әлеуметтілік, сонымен бірге шаруашылықтық
тиімділік маңызын жоққа шығара алмайтын аспаптық облыста болуы мүмкін.
Бірақ оны мақсатқа, тіпті адамзат қоғамының эволюциясы мен жетістіктерін
бағалаудың жоғарғы немесе жалғыз критерийі айналдыруға болмайды", - деп
жазады. Социализмнен кейінгі экономиканы зерттеу жөніндегі орталықтың
жетекшісі И.Сакс[20]. Соңғы кезде экономикалық әдебиеттерде басты назар осы
әлеуметтік мәселелерге аударылып отыр. Оларды шешуде жетекші роль сөзсіз
мемлекетте болып отыр.
Сонымен, нарық "жеңіліске" ұшырап отыртан облыстарға сөзсіз қатысып
отыруы керек, ал ондай облыстар өте көп. Біз бірден қарағанда қарама-қайшы
болып көрінетін қорытындыға келеміз: жұмыс істеу үшін нарық нарықтық емес
(әкімшілік) шаралар қолдануы керек. Бірақ бұл қорытынды шын мәнінде
соншалықғы қарама-қайшы емес, себебі аралас экономика жағдайында нарық пен
мемлекет бір-біріне қайшы келмей, бірін-бірі толықғыруы керек. Нарық
"жеңіліс" тапқан жерде, мемлекет сөзсіз және міндетті түрде араласуы керек.
"Нарық реттей алмағанды, міндетті түрде үкімет іске асыруы керек"[21].
Экономикасы дамыған елдерде мемлекеттің негізгі атқаратын қызметтері:
экономикалық шешімдер қабылдау үшін құқықтық негіз салу; ақшамен
байланыстырып жүзеге асатын макроэкономикалық қалыптасулар; ресурстарды
бөлуге және орналастыруға әсер ету (құрал-жабдықтар мен жұмыс күші);
табысты бөлу және қайта бөлу бағдарламасын жүзеге асыру арқылы нарықтың
әлеуметтік жағымсыз жақтарын жұмсарту немесе мүлдем жою және сонымен бірге
жалпы халықтық мүлделерді шешу (денсаулық сақгау, әлеуметтік қамтамасыз ету
т.б.). Макроэкономикалық реттеу бағыты ақша-несие, бюджет, салық, сенім, ең
маңызды механизмдердің көмегімен экономикалық жүйенің барлық
параметрлерінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін ақша бірліктерінің
курсы, проценттік ставканың көлемі, табыс деңгейі, кейбір
қажетті тауарлардың топтарының бағасы т.б. және тоқырауға; құнсыздануға
қарсы бағытталған қүрылымдық, ғылыми-техникалық, элеуметтік т.б. сол
бағыттағы мемлекеттің экономикалық саясаітын жүзеге асыру. Экономикалық
шешімдер қабылдау үшін құқықтық негіз салу эконрмикалық қатынастағы
барлық субъектілердің шаруашылық жүргізу қызметтерінің ереже-жағдайларын
және сонымен бірге қызмет ету ауқымын анықтайды. Өзінің құрамында әр
түрлі механизмдері мен құралдары бар мемлекеттік реттеу жүйесін
экономиканы ұйымдастыру жүйесіне қосып есептеу керек. Сондықтан
баға тағайындау, қаржылық көмек, салық жүйесі секілді шаруашылық
механизмдерінің басқа да элементтерін қолдану кезінде өтпелі кезеңнің
ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Экономикаға мемлекеттік әсер ету тұтқалары мен тетіктері экономиканың
дамуын алға қойылған бағытқа байланысты бір-бірімен өзара байланыстыра
отырып үйлестіруі қажет және мемлекет қарқы, баж, ақша, несие саясатын
анықтау қоғамның сол мезгілдегі экономикалық және өлеуметтік жағдайын
ескеруі тиіс. Экономикалық және әлеуметтік мүлделерге әсер етудің (әдістері
мен тәсілдері, алға қойылған шұғыл және стратегиялық мақсаттардың түріне
байланысты. Мемлекеттің экономикаға араласуы деңгейі, дәрежесі, қоғамның
әрбір тарихи дамуының кезеңінде алға қойылған мақсат, мүддесіне байланысты
экономиканы реттеудіқ әдіс, тәсілдерін ақиқат алақы. Осындай мақсаттар мен
міндеттерді анықтаудың негізінде, Қазақстанның және оның аймақтарының
экономикалық және әлеуметтік дамуының болжамы "Қазақстан-2030"
жатқызуға болады[22]. Қазақстанның жүргізіліп жатқан экономикалық
реформа әлемдік тәжірибеде бұрын-сонды болмаған, сондықтан да қоғамдық
дамудың жаңа жолдарын іздестіру қажеттігі туындайды. Дамыған нарықтық
экономикадағы мемлекеттің экономиканы реттеуші ролін нарықтың экономикаға
өтпелі кезенде қолдану және нарықтық типтегі мемлекеттің
қызметінің жиынтығына көшіп, оны жузеге асыру шаралары жиі ұсынылады. Бірақ
нарықтық экономиканың реттеуигісі болмас бұрын, мемлекет нарыққа өтпелі
кезеңнің және оның қалыптасу барысының реттеуішісі болуы қажет. Әлемдік
тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі реттеудің
арақатынасы экономиканың жағдайымен анықталынады; өндірістің құлдырауы
ұлғайғанда, құнсыздану асқынған жағдайда, жұмыссыздықтың өсуіне оайланысты
мемлекеттің ролі арта түседі. Әлеуметтік-экономикалық жағдай жақсара
бастағанда мемлекеттің әсер етуі әлсірейді және нарықтың тетіктері іске
қосылады.
Мемлекеттің реттеуші функциясының ерекшелігі нарықтық қатынастар
жүйесінің кенеттен өзгеруі жащайының жоқғығын ескеруі керек, бұл кезде
тұрақтандыру шаралары қол жеткізілген потенциалды сақтауға және реформа
процесінде экономиканың тұрақты әрекет етуін қамтамасыз етуге,
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған жеке кәсіпкерлік өзін-өзі
реттеуді үйлестіруге, қоғамдағы экономикалық тұрақтандыру және өзгерту
міндеттерін шешуге қарай олардың сипаттары мен ара қатынастарын өзгертуге
бағытталған. Сондықтан экономикалық дамыған елдерде қолданылып жүрген
мемлекеттік реттеу практикасын қазақстандық экономика әрекет етуі
жағдайында дұрыс қолдану өте маңызды. Сонымен қатар, мемлекет нарықтың күші
жетпейтін проблемаларды әрқашан табысты шешеді деп ойлау дұрыс емес.
Шешілуі үшін мемлекет шақырылған, нарық жеңіліс тапқан мәселені жоюға
қарағанда, оның орын алуы аз шығынға әкеледі. Онда қоғамға өз
экономикасының белгілі бір жетіспеушіліктерін мойындау, оны осы аспекте
оптималдандыруға қарағанда пайдалырақ [23],
Мемлекеттің нарықтық қатынастарға араласуының шекаралары мен нысандары
туралы мәселенің ұзақ тарихы бар. Оның экономикалық ролі байқалмай қалған
кездері де болған. 30-жылдары күрделі бұрылыс болып, мемлекет жүйелі
макроэкономикалық реттеуге кірісті, шаруашылық өмірге деген өз әсерін
елеуін кеңейтті. 80-жылдары кері қозғалыс байқылып, дамыған елдер
экономикасын реттеу басталды. Қазақстан және оның жақын шет елдері, сонымен
қатар бұрын социалистік деп аталған басқа еддерге келсек, олар нарықтық
қатынасты қалыптастырудың өте кұрделі кезеңін бастан кешіріп, осыған
байланысты мемлекеттің экономикалық ролін түбірінен қайта өзгерту қажет
болып отыр. Мемлекеттің табысты әрекет етуі экономикалық дамудағы оның ролі
белгілі бір халықаралық стандарттарға сай болғанда ғана мүмкін болады.
Мемлекеттің экономикаға араласу шекарасы барлық елдерде әр түрлі және нақты
кезеңдегі экономиканың даму дәрежесіне, оны реттеу әдістеріне, әр ел
экономикасын басқару үшін үкімет қабылдаған экономикалық тұжырымдарға
байланысты болады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу және осы сұрақ жөніндегі шетелдік
төжірибені зерттеу қажеттігін көптеген белгілі экономист ғалымдар да атап
өтті: "Нарыққа өту: пікірлер күресі" деген белгілі жұмысында академик
Л.ИАбалкин "Мемлекет қорғаныс кешені, фундаменталды ғылым, медицина,
энергетика, экология мақсаты, жаңа аудандарды игеру және т.б. салынатын
инвестициялармен байланысты, ірі бағдарламаларды мемлекеттік бюджеттен іске
асыруы керек" деп атап өтті, Нүрсеит А., т.б. ғалымдардың "Теория рыночнои
экономики; предпринимательский аспект" атты ғылыми еңбеісгерінде
мемлекеттің белсенді ролі кезіндегі экономикаға араласуын шектеу принципін
ұсынады[24]. Бұл принцип бойынша ол заңды түрде нарықтық шаруашылықтың
субьектілерінің қызметтерінің тиімділігін темендетуге емес, арттыруға
көмектесетін өз әсерінің шекараларын анықтайды.
ә) Экономиканы мемлекеттік реттеудің қызметтері мен обектісі .
Мемлекеттің ролі оның пайда болғанынан бастап тек қана саяси
функцияларды орындауда ғана емес. Мемлекет саяси биліктің түрақтылығын
қамтамасыз етіп, экономикалық өмірдің субъектілерінің қызметіне араласу
арқылы әрқашан да экономикалық қызметпен айналысты. Рас, мұндай араласудың
әр кезеңдерде және әр мемлекетте айырмашылығы болды, бұл мемлекеттің
экономикалық функцияларының даму этаптары туралы айтуға мүмкіндік береді.
Мемлекет - саяси биліктің институты. Ең алғаш рет stato терминін
Н.Маккиавелли мемлекетті саяси биліктің институты ретінде бейнелеу үшін
енгізді. Мұндай институт еңбектің қоғамдық бөлінуінің , жеке меншік пен
кластардың пайда болуының заңды нәтижесі болып табылды.
Алдымен, жеке тұлғалар, одан соң бірнеше топтар белгісіз органға өз
функцияларын берді. Мұндай орган бірте-бірте белгілі бір аймақта өмір
сүретін халықты заңды түрде мәжбүрлеу құралдарын иеленген институтар
жүйесіне айналды. Заңдық, атқарушы және сот билігі арқылы нормалық , реттеу
және бақылау функияларын атқаратын мемлекет осылай пайда болды.
Мемлекеттік үйымның қалыптасуының басты белгілерінің бірі басқару
функцияларын атқаратын және ерекше құқықтары, биліктік өкілеттіктерімен
ерекшеленген адамдар тобының қоғамнан бөлініуі болып табылады. Осылайша,
мемлекеттік міндеттеу жүйесі қалыптаса бастады, ал адамдар арасындағы
қатынасты реттеуші салт-сана мен дәстүр емес, қүқық болып табылды.
Алғашқыда құқықтық нормалар жүріп-тұру ережелерінің жиынтығы болды, оларды
сақтауға жаңа пайда бола бастаған мемлекеттік құрылымдар міндеттеді.
Кейінірек құқықтық нормалар хандардың, княздардың және сондай өкілеттігі
бар чиновниктердің актілерімен тағайындалды. Бірақ барлық жағдайда да
құқықтық нормалар билік құрып отырған топтың немесе солар шыққан әлеуметтік
топтың мүддесін көздеді.
Осылайша, кластық қоғамда мемлекет - бұл тек саяси басқару органы ғана
емес, бұл саяси билік органы, бұл экономикалық жағынан үстемдік етіп
отырған кластың қолындағы саяси қару.
Мемлекет түнгі қарауыл ретінде. XVII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың
ортасына дейін мемлекеттің ролі азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етумен, олардың мүлкін сактаумен (меншік құқығын қорғау), шаруашылық
субъектілердің өзара қарым-қатынасы үшін қажетті құқықтық база жасаумен,
келісім-шарттардың орындалуын бақылаумен байланысты функцияларды орындаумен
шектелді. Бұл кезеңде мемлекеттің неғұрлым толық анықтамасын ешкім де,
ешнәрсе де қалыптасқан тәртіпті бұзбауын бақылауы қажет түнгі қарауылмен
теңестіру аркылы түсіндіруге болады.
XIX ғасырда мемлекетті түнгі қарауылмен теңестіру мемлекет
капиталистік катынастар жүйесін қалыптастыру бойынша өзінің тарихи
миссиясын орындағанын білдірді. Нарықтық-капиталисті ; шаруашылық енді тек
мемлекеттің ашық араласуының күшімен ғана емес, экономикалық қатынастардың
үстемдік етіп отырған жүйесінің есебінен де ұлғаюы мүмкін болды.
Мемлекеттік саясат XX ғасырдың 50-жылдарының ортасы мен 70-жылдарының
ортасына дейін келесідей алғышарттар негізінде қалыптасты:
1. Экономика тек қана жеке капиталистік емес, аралас болуы қажет.
Экономикаға мемлекеттің араласу қажеттілігі нарықтық экономиканың
ресурстарды тиімді бөле алмайтын кемістігінен туындады. Мұндай
кемшіліктерге коғамдық игілік, табиғи монополия және сыртқы әсерлердің
болуы мен ақпараттың толық еместігі жатады.
Нарық өз-өзінен тұрақты макроэкономикалық нәтижелерге әкеле алмайтындықтан
реттелінген макроэкономикалық саясат қажет.
Нарық өз-өзінен табысты бірдей бөлістіре алмайды. Сондықтан мемлекет бір
жағынан, табысты бөлістіруді реттеуі қажет, ал екінші жағынан - қандай да
бір себептермен табыс көзінен айырылып қалғандарды корғауы қажет.
Солармен бір мезгілде мемлекет білім беру және денсаулық сақтау
инфрақұрылымын дамытуы қажет.
Бұл кезендерде мемлекеттің басты максаттары толық жұмыспен қамту, баға
тұрақтылығы және төлем балансының тепе-теңдігі болып табылды, мемлекет
тек экономикалық қатынастарды ғана емес, әлеуметтік қатынастарды реттеуге
де күштірек араласа бастады, ал Батыс Европаның көп елдерінде жалпыға
бірдей әлауқатының мемлекеттік идеологиясы қалыптасты.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген саяси партиялардың
бағдарламалық құжаттарында, сондай-ақ Батыс Евпопаның үш мемлекетінің
конституциясында (ГФР Негізгі Заңы 1949 ж., Франция Конституциясы 1958 ж.,
Испания Конституциясы 1978 ж.) әлеуметтік мемлекет термині пайда болды.
Қазақстан Республикасы да өзін ҚР Конституциясында әлеуметтік мемлекет
деп жариялады (1995 ж.)
Экономиканы мемлекеттік реттеудің қажеттілігі бірнеше, олар келесі
кестеде топтап көрсетілген.
Кесте 2.
Экономиканы мемлекеттік реттеу қажеттілігін түсіндіретін факторлар
Факторлар тобы Факторлар мазмұны
1.Нарықтық 1. Қоғамдық тауарлар өндірісін, коғамдық
механизмнің қажеттіліктер мен мұктаждықтарды қамтамасыз ету
жағымсыз 2. Әлемдік нарықта бәсекелестіктің күшеюі
эффектілерінің
әсерін
төмендететін
факторлар
2.Ұлғаймалы Экономиканың циклға карсы дамуын қамтамасыз ету. Халық
ұдайы өндірісті,шаруашылығының тиімді кұрылымын жасау. Ақша айналымын
экономикалық реттеу.
тұрақтылықты Ғылым, ғылыми-техникалық прогрестің дамуына ықпал
камтамасыз жасау. Аз рентабельді салаларда мемлекеттік
ететін факторларинвестицияға қажеттілік
3.Әлеуметтік 1. Әлеуметтік тұрақтылықтың экономикалық негіздерін
проблемаларды қамтамасыз ету, әлеуметтік кернеуді қысқарту.
шешумен 2. Халықтың толық жұмыспен қамтылуын
байланысты қамтамасыз ету.
факторлар
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі, басты мақсаты қоғамда
әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету болып табылады. Кез
келген мемлекетте мемлекеттік реттеудің бұл басты мақсатының тікелей
салдары экономикалық өсудің бастапқы жағдайы мен потенциалының қалыптасуы,
ал осының негізінде - халықтың әл-ауқатының жоғарылауы болып табылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің методологиясы жөніндегі ұғым және
оның элементтері.
Экономиканы мемлекеттік реттеу методологиясына оның концепциясы,
қағидалары, механизмдері мен әдістері де енеді. Экономиканы мемлекеттік
реттеу әдістерін шартты түрде тікелей (әкімшілік) және жанама
(экономикалық) деп екі топқа бөлуге болады.
Тікелей реттеу әдістері көбінесе экономикалық процестердің өзіне және
оның шамасына әсер етумен байланысты. Олар, әдетте, белгілі бір адрестік
сипатта болады, яғни белгілі бір объектіге бағытталған. Бұл, негізінен,
экономиканы шамадан тыс монополизациялауды шектейтін, бәсекелестікті
дамытатын, тұрғындардың төлем қабілеті бар жағдайларын қолдайтын,
әлеуметтік қорғау саясатын жүзеге асыратын шараларды қамтиды.
Нарықты жанама реттеу әдістері негізінен адрессіз, бірақ барлық
шаруашылық субьектілері үшін міндетті болып табылады. Олардың қызметі
көбінесе экономикалық әрекеттің шарттары нәтижесіне әсер етумен байланысты
(1-сурет).
Енді экономикалық процестерге әсер ету үшін мемлекет осы әдістердің
кейбіреуін қалай қолданады, осыған қысқа тоқтала кетейік:
1-сурет Экономиканы мемлекетгік реттеу әдістері
1. Фискалдық саясат мемлекеттік бюджетпен реттеу құралдарын қамтиды.
Бүған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды көбейту немесе азайту, ірі
қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс
салаларына, кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар
(субсидия), салық шаралары жатады.
Салықтық реттеу фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады.
Оның көп тараған түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу мақсатында
салық мөлшерін өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу ниетімен
мемлекет бөлек салалар мен өңірлер (мысалы Арал өңірі), шет селолық
аудандар мен еркін экономикалық аймақтар үшін салық салудың ерекше
жеңілдікпен қолданылатын тәртібін орнатады. Жергілікті деңгейдегі
мемлекеттік органдар да өздеріне берілген билік шеңберінде сол жердегі
кәсіпорындарды ынталандырып отырады. Кейде жеке тұтынатын тауарларға
сұранымды шектеу мақсатында салық төлеушілердің басым көпшілігі үшін жанама
салықтар мен табысқа салынатыи салықтың нарқы да өзгертіледі: салық нарқы
барынша төмен жағдайда өндіріске ақша қаражатын жұмсау әдетте өседі, ал
салық нарқы барынша жоғары жағдайда өндірісті қаржыландыру тиімсіз болады;
а) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту. Бұған, мысалы, негізгі қорларды амортизациялаудың мерзімін өзгерту
жатады;
б) салық жеңілдіктерін өндіру немесе алып тастау. Салалық
жеңілдіктерді өндіру капиталдың салааралық құйылымын реттейді. Салық салуға
тиісті пайдадан жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат
беру негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді.
2. Несие-ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық
проблемаларды шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін
мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, ол бюджеттен
тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несие және ақшалық реттеудің жиі
қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:
а) несиенің пайыз нарқының өзгеруі. Мысалы, өндіріс салаларын дамыту
үшін пайдаланылатын несиелік қаражаттарға осы пайыз төмен деңгейімен
болғаны абзал.
2 Тарау. ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨРЛЕУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӨНЕРКӘСІПТІ ДАМЫТУДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ
РӨЛІ
а) Өнеркәсіпті жандандыруда мемлекеттің ұтымды бағытын
қалыптастыру
Экономиканы мемлекеттік реттеу немесе мемлекеттік экономикалық саясат
нарықтық шаруашылықта заң шығарушы, атқарушы және бақылаушы сипаттағы
өкілетті мемлекеттік мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың тұрақтандыру және
әлеуметтік - экономикалық жүйенің өзгермелі жағдайға бейімделуіне
байланысты шаралар жүйесін қамтиды. (2 сурет)
2 сурет - Экономикалық жүйеге мемлекеттің ықпал етуінің негізгі
нысандары
Микродеңгейде экономикалық саясаттың макроэкономикалық құрамдас
бөліктері инвестициялық, несиелік саясатқа еңбек ақы мен жииақтанымдар
саясатына, өнімділік саясатына транформацияланады және бейімделеді, сөйтіи
өз кезегінде үкіметтің ақша айналымы жүйесіне салынатын шаралар кешені
негізінде қалыптасады.
Сызба сонымен қатар мемлекеттік реттеудің принципалды механизмін
анықтауға көмектеседі. Түйінді факторлар мен ресурстарды жұмылдырады.
Біздің пікірімізше, қаржы нарығында мемлекеттік реттеудің бес бағыты
бар.
Бірінші: Біздің еліміздің жағдайында пайыздық ставкаға мемлекеттік
ықпал етудің қажеттілігі басты орын алады. Өкінішке орай, Ресей банктері
кредиттік ресурстарға экономиканың өсіп келе жатқан қажеттілігін толық
қанағаттандыратын әлеуеті төмен болып отыр. Сұраныс бұрынғысынша ұсыныстан
артық болып отыр, ал банктер осы жағдайдың сақталғанына мүдделі, себебі
соның арқасында ерекше табыс алып отыр. Банктік жүйе қаржы ресурстарының
орталықтануын қайта белуге негізінен құрылса, мемлекеттік ықпалдың
қажеттілігі күшейеді. Үкіметтің функциясына ең алдымен пайыздық ставканы
бектту емес, ондағы бәсекелестіктің қалыптасуына жағдай жасау жатады.
Халықаралық қаржы-несие жүйесіне ықпалдасу жаңаша жағдайда ең негізгі құрал
болып саналады. Саясаткерлерді мұндай жағдайда батыстың қаржы
институтарының монополиялық әрекеттерініц күшеюі қорқытады. Шын мәніиде
бірқатар бәсеке қабілеті жоғары, бұл құбылыс ұлттық экономиканы сауықтыруға
көмектеседі және валюталық қаржы түрінде капиталды жаппай сыртқа жіберуді
реттеп отырады. Жинақтау жүйесін дұрыстауға, шаруашылық операциялардың
тәуекел деңгейін азайтуға, кәсіпорындар мен сапалар елдегі қаржы құралдарын
ұтымды түрде қайта болуге қаржыландырады, Әзірге Ресейде капитал салымы
табыстылығының нормасы орташа жалпы дүние жүзілік шарттарға қарағанда
жоғары, бұл артықшылықты максималды түрде пайдалану керек. Бірақ
мемлекеттік қаналдар емес, жеке банктер арқылы жүзеге асыруға болады.
Пайыздық ставканы басқаруға келетін болсақ, біздің терең сенімімізге
сәйкес, үкімет оған өкілеттік ықпал ете алады, бірақ мұнда өмірлік
қажеттілік жоқ. Демек, оның мазмұны және нарықтық өзін-өзі реттеу көзі
жойылады. Мемлекет өзінің сәйкес мекемелеріне барлық жауапкершілікті және
қаржы-несие мекемелерінің қоғамдық ұйымдарына шығынды аударады, Мемлекеттік
несие ресурстары тек мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде және мемлекеттік
қажеттілік тер үшін мемлекеттік операцияларды қаржыландыру үшін
қолданылады.
Бұл проблеманың жолы ақша айналымына бара-бар бағалы қағаздар активіне
теңестірілген айналым бола алады. Мемлекет бұл жағдайда кәсіпкерлік те,
үкіметтік мекемелердің капиталды ұтымды әдіс арқылы шаруашылық
операцияларды қаржыландыруда өз тұтынушылығын жабу үшін жағдай жасайды.[25]
Екінші. Қаржы нарығында қатаң мемлекеттік реттеуге валюта курсы
шалдығады. Бұған ұлттық экономиканың барлық салаларының қызметі тікелей
байланысты, сондықтан стратегиялық салаларды қолдаудың селективті курсы
және протекционизм, жалпы алғанда, мемлекеттік реттеу құралдарының жалпы
арсеналында болуы керек.
Біздің пікірімізше, валюталық коридор жүйесі өзінің нысаны мен мазмұны
жағынан үлымды емес. Басқару және реттеуге тек бір ғана позиция жатуы
керек, оиы тіркеудің де керегі жоқ. Куреты көтеру және төмен детудің барлық
артықшылықтарын пайдалану қажет. Валюталық куреты мемлекеттік реттеу тұтыну
бағаларының жиынтық индексінің тұрақты оперативті мониторингінде құрылуы
керек.
Үшінші. Жекешелендіру үрдістерін мемлекеттік реттеуді анықтап алу
керек, Оның негізгі мақсатына шығынды өндірісті ұстаудан бас тарту арқылы
мемлекеттік бюджеттің шығынды бөлігін жеңілдету қажет. Жоғары табысты
салаларды және ауқымдық-өнеркәсіптік кешендерді жекешелендіруде ұлттық
экономикаға өмірлік қажеттілік жоқ. Қазіргі тәжірибені талдау
жекешелендіру үрдістерін мемлекеттік бақылаудың жоқтығы екі еселенген
жоғалтуларға әкелгенін көрсетті.
Жоғары табысты өндірісті жекешелендіру бюджеттің табыс бөлігін тікелей
және жанама салықтардан айырды; екіншіден, шығындар бөліміне табыстың жалпы
азаюынан зерттелетін жоспарда тұрақты болып қалмай, бірқатар өсті.
Төртінші. Ақша айналымы жүйесіне мемлекеттік араласу қажеттілігін
қарастыруға байланысты жинақталым үрдістеріне бақылау проблемасына ерекше
назар аудару қажет. Оларды дамыту және ынталандыру бұрынғысынша сөнімді
инвестициялық ағындарды құрудың негізгі көзі болып саналады. Тек осы
жағдайда нарықтық үрдістерді өзін-өзі қаржыландыру қағидасы толық жүзеге
асырылады, сондықтан мемлекет өз бюджетің жұмсау мен ұтымды қалыптастыруда
аталған ресурстарды белсенді пайдаланады. Бұл жерде көптеген әдістер
қолданылады. Олардың ішіндегі ең негізгісі болып - мемлекет өзінің қаржы
-несие жүйесі арқылы капиталды сақтауға базалық жағдайды ұсынуы керек, ол
ақшаның құнсыздану секірістерін болдырмайды.
Бесінші. Қолма-қол ақша айналымын мемлекеттік реттеудің тиімділігі мен
маңыздылығын атап ету керек. Көлеңкелі экономика қазіргі кезде ресми
шаруашылық айналымда кейбір позициялар бойынша алда келеді, мысалы нақты
теңге және валюта айналымында орын алады. Мемлекет дұрыс бақылау
жасамағандықтан бірқатар қаржылардан айырылып отырады, Көлеңкелі
экономиканы ырықтандыру, төлемеушілік ті реттеу, отандық банк жүйесін
серпінді дамыту, соған байланысты жинақтау үрдістерін белсенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz